Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру маңыздылығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I . Тарау
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру арқылы эстетикалық талғам негіздерін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
II . Тарау
2.1. Мектеп жасына дейінгі балаға эстетикалық тәрбие беру арқылы жан дүниесін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру арқылы эстетикалық сезімдерін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3.Қазіргі кездегі мектепке дейінгі орындарда ұлттық тәрбие беру ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
I . Тарау
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру арқылы эстетикалық талғам негіздерін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
II . Тарау
2.1. Мектеп жасына дейінгі балаға эстетикалық тәрбие беру арқылы жан дүниесін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру арқылы эстетикалық сезімдерін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3.Қазіргі кездегі мектепке дейінгі орындарда ұлттық тәрбие беру ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Халықтық тәрбие тарихи даму процесіндегі тірі дене болып табылады. Табиғатқа сөйкестілік, табиғи салдарлар қағидасы өте карапайым түрде болса да, олардың педагогика ғылымыңда негізделуінен көп бұрын халықгың ауызша шығармашылығында көрініс тапты. Тарихтың тәрбиелік мөнін есте ұстай отыра ел қорғаған, халық тыныштығы үшін күрескен көсемдер мен осы тарихи оқиғаларга арналған ауызша халықтық шығармашылықтың өзі -халықтың азаттық қозғалысы тарихын өзіндік және қарапайым да асқақ түрде бейнелеп және келешек ұрпақтың, патриоттық және рухани-адамгершіліктік трғыда қалыптасуына ықпал жасайтынын ұмытпау керек.
Халықтық педагогиканың өлеуметтік бағыттылығы, әсіресе көне жазба ескерткіштердегі мақалдар мен мәтелдер, ертегілер мен жырлар, бата, тілек секілді тәрбие құралдарында толығырақ бейнеленген. Олардың шығу тегі мен тарихи дамуын есепке альш сипаттау, тарихи-генетикалық түрғыдан қарастыру халық педагогикасын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді жөне оның демократиялық сипатына назар аудартады. Әрине, этнопедагогика тарихында ертедегі қазақстандықгардың еңбекке тәрбиелеу дәстүрлері мен кәсіпке үйретушілік жүйесі, әртүрлі қозғалмалы ойындары мен жарыстары, саналуан өдет-ғұрыптар мен өмір салттары терең із қалдырды. Халықта эстетикалық төрбие берудің өзіндік үлгісі болды. Оның сипатты ерекшелігі еңбек тәрбиесімен тығыз байланыстылығы. [8;16]
Бұл ең алдымен еңбек құралдарың шебер және сәнді безендіруден, өндеуден көрінді. Олар ыңғайлы ғана емес, көзді қуануы, көңіл-күйді көтеретіндей әсем де болуы тиіс еді. Мұндай көркемдік талғам ғасырлар бойы қалыптасқан. Демек, педагогикалық мәдениеттің бастау көздерін тәрбие процесінің өзінен ғана емес, халықтық бағыт-бағдардан, әрекеттерден, шығармашылықтардан іздеу керек. Халық туғызған әсемдік - бұл рухани әлемнің әсемдігі, сонымен бір мезгілде педагогикалық мәдениеттің тамаша жетістіктерінің куәсі. Педагогикалық мәдениеттің деңгейі жөнінде тек нақты педагогикалық ескерткіштер мен шығармалар бойынша ғана емес, сондай-ақ тәрбиеленушілер мен олардың өлмес мұралары арқылы да пікір айтуға тура келеді. Осындай педагогика ғылымына қисындаса жуықтап келген халық педагогтары барлық кезеңдерде, барлық халықтарда да болды. Олар кейін пайда болып дамыған халықтық негіздегі демократиялық педагогикалық жүйеге жатамды жағдайлар туғызды.
Өткеннің көрнекті педагогтары халықтың педагогикалық көзкараста-рын оқып үйренуге көп көңіл бөлді. Тәрбиенің халықтығы, табиғатпен үйлесімділігі идеясын дамытты, халық педагогикасынан мысалдарды халық даналығының бейнеленуі ретіңде пайдалаңцы. Ғалымдар, ақындар, өнер иелері, философтар педагогикалық идеяларын талдау тәрбиенің гуманистік халықтық идеялары олардың адам тәрбиесі жайлы трактаттарында кеңінен қолданылғанын керсетеді. Әбу Насыр Әл-Фарабидің "Музыканың үлкен кітабында" халықтық музыкадан үлгілер үсынылса, Әбу Райхан Бируни өз шығармаларында түрлі халықтардың дәстүрлері жайлы арнайы сөз қозғайды: Махмұд Қашгаридің "Түркі тілдерінің сөздігі" (Диуани лұғат ат түрік) атты еңбегінде халықтық тәрбие тәжірибесінен мысалдар мол, Жүсіп Баласағұнидың «Құтты білім» (Құдатғу біліг) шығармашылығы толығымен халықтық поэтикалық шығармашылығымен үндеседі.[1:50-52]
Халықтық педагогиканың өлеуметтік бағыттылығы, әсіресе көне жазба ескерткіштердегі мақалдар мен мәтелдер, ертегілер мен жырлар, бата, тілек секілді тәрбие құралдарында толығырақ бейнеленген. Олардың шығу тегі мен тарихи дамуын есепке альш сипаттау, тарихи-генетикалық түрғыдан қарастыру халық педагогикасын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді жөне оның демократиялық сипатына назар аудартады. Әрине, этнопедагогика тарихында ертедегі қазақстандықгардың еңбекке тәрбиелеу дәстүрлері мен кәсіпке үйретушілік жүйесі, әртүрлі қозғалмалы ойындары мен жарыстары, саналуан өдет-ғұрыптар мен өмір салттары терең із қалдырды. Халықта эстетикалық төрбие берудің өзіндік үлгісі болды. Оның сипатты ерекшелігі еңбек тәрбиесімен тығыз байланыстылығы. [8;16]
Бұл ең алдымен еңбек құралдарың шебер және сәнді безендіруден, өндеуден көрінді. Олар ыңғайлы ғана емес, көзді қуануы, көңіл-күйді көтеретіндей әсем де болуы тиіс еді. Мұндай көркемдік талғам ғасырлар бойы қалыптасқан. Демек, педагогикалық мәдениеттің бастау көздерін тәрбие процесінің өзінен ғана емес, халықтық бағыт-бағдардан, әрекеттерден, шығармашылықтардан іздеу керек. Халық туғызған әсемдік - бұл рухани әлемнің әсемдігі, сонымен бір мезгілде педагогикалық мәдениеттің тамаша жетістіктерінің куәсі. Педагогикалық мәдениеттің деңгейі жөнінде тек нақты педагогикалық ескерткіштер мен шығармалар бойынша ғана емес, сондай-ақ тәрбиеленушілер мен олардың өлмес мұралары арқылы да пікір айтуға тура келеді. Осындай педагогика ғылымына қисындаса жуықтап келген халық педагогтары барлық кезеңдерде, барлық халықтарда да болды. Олар кейін пайда болып дамыған халықтық негіздегі демократиялық педагогикалық жүйеге жатамды жағдайлар туғызды.
Өткеннің көрнекті педагогтары халықтың педагогикалық көзкараста-рын оқып үйренуге көп көңіл бөлді. Тәрбиенің халықтығы, табиғатпен үйлесімділігі идеясын дамытты, халық педагогикасынан мысалдарды халық даналығының бейнеленуі ретіңде пайдалаңцы. Ғалымдар, ақындар, өнер иелері, философтар педагогикалық идеяларын талдау тәрбиенің гуманистік халықтық идеялары олардың адам тәрбиесі жайлы трактаттарында кеңінен қолданылғанын керсетеді. Әбу Насыр Әл-Фарабидің "Музыканың үлкен кітабында" халықтық музыкадан үлгілер үсынылса, Әбу Райхан Бируни өз шығармаларында түрлі халықтардың дәстүрлері жайлы арнайы сөз қозғайды: Махмұд Қашгаридің "Түркі тілдерінің сөздігі" (Диуани лұғат ат түрік) атты еңбегінде халықтық тәрбие тәжірибесінен мысалдар мол, Жүсіп Баласағұнидың «Құтты білім» (Құдатғу біліг) шығармашылығы толығымен халықтық поэтикалық шығармашылығымен үндеседі.[1:50-52]
1. Керімбаева Р. Табиғат. Бала. Тәрбие.\\ Отбасы және балабақша. – 1997. № 1 – 3. 50 – 52б.
2. Қалықбаева З. Табиғат – тал бесігің. \\ Отбасы және балалақша. – 1995. № 6. 30б.
3. www.google.kz
4. Қоқанбаева Р. И. Ұлттық тәрбие беру. \\ Отбасы және балабақша. – 2006. № 5. 20 – 22б.
5. Ыдырысова Ж. Табиғатқа ынтызарлық сезімді ояту. \\ Отбасы және балабақша. – 1997. №4 - 6. 70 – 71б.
6. Қонақбаева Р. Д. Балаларды эстетикалық тәрбиеге баулу. \\ Отбасы және балабақша. – 2008. № 2. 29 – 30б.
7. Қамақов Ә. Жеткіншектердің көркемдік талғамын қалыптастыру. \\ Отбасы және балабақша. – 1997. № 1 – 3. 53 – 54б.
8. Жұмабекова Ф. И. Көркемдік тәрбиені ұйымдастыру ерекшеліктері. \\ Бақшадағы көркемдік тәрбие.
9. Құдашева Д. Т. Баланың жан – дүниесін әсемдікке баулу. \\ Отбасы және балабақша. – 2007. № 3. 15 – 16б.
10. Манкеш А. Е. Ұлттық тәрбие негізінде баланың рухани жан дүниесін дамыту. \\ Білім беру және менеджмент. – 2007. № 2. 117 – 119б.
11. Хамитқызы Ғ. Балабақшадағы ұлттық тәрбие жұмысы.\\ Отбасы және балабақша. – 1996. № 3 – 4. 34 – 37б.
12. Ерженбайқызы А. Балабақшадағы ұлттық тәрбие арналары. \\ Отбасы және балабақша. – 1996. № 11 – 12. 52 – 57б.
13. Шалғынбаева Қ. Ұлттық тәрбие. \\ Отбасы және балабақша. – 2001. № 12. 55 – 58б.
14. Құлшанова С. Табиғатты қорғау. \\ Отбасы және балабақша. – 1993. № 6. 6 – 8б.
15. Көбеева Н. Бала және табиғат. \\ Үйелмен және балабақша. – 1993. № 5. 6 – 7б.
2. Қалықбаева З. Табиғат – тал бесігің. \\ Отбасы және балалақша. – 1995. № 6. 30б.
3. www.google.kz
4. Қоқанбаева Р. И. Ұлттық тәрбие беру. \\ Отбасы және балабақша. – 2006. № 5. 20 – 22б.
5. Ыдырысова Ж. Табиғатқа ынтызарлық сезімді ояту. \\ Отбасы және балабақша. – 1997. №4 - 6. 70 – 71б.
6. Қонақбаева Р. Д. Балаларды эстетикалық тәрбиеге баулу. \\ Отбасы және балабақша. – 2008. № 2. 29 – 30б.
7. Қамақов Ә. Жеткіншектердің көркемдік талғамын қалыптастыру. \\ Отбасы және балабақша. – 1997. № 1 – 3. 53 – 54б.
8. Жұмабекова Ф. И. Көркемдік тәрбиені ұйымдастыру ерекшеліктері. \\ Бақшадағы көркемдік тәрбие.
9. Құдашева Д. Т. Баланың жан – дүниесін әсемдікке баулу. \\ Отбасы және балабақша. – 2007. № 3. 15 – 16б.
10. Манкеш А. Е. Ұлттық тәрбие негізінде баланың рухани жан дүниесін дамыту. \\ Білім беру және менеджмент. – 2007. № 2. 117 – 119б.
11. Хамитқызы Ғ. Балабақшадағы ұлттық тәрбие жұмысы.\\ Отбасы және балабақша. – 1996. № 3 – 4. 34 – 37б.
12. Ерженбайқызы А. Балабақшадағы ұлттық тәрбие арналары. \\ Отбасы және балабақша. – 1996. № 11 – 12. 52 – 57б.
13. Шалғынбаева Қ. Ұлттық тәрбие. \\ Отбасы және балабақша. – 2001. № 12. 55 – 58б.
14. Құлшанова С. Табиғатты қорғау. \\ Отбасы және балабақша. – 1993. № 6. 6 – 8б.
15. Көбеева Н. Бала және табиғат. \\ Үйелмен және балабақша. – 1993. № 5. 6 – 7б.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I – Тарау
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру арқылы эстетикалық
талғам негіздерін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
II – Тарау
2.1. Мектеп жасына дейінгі балаға эстетикалық тәрбие беру арқылы жан
дүниесін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру арқылы эстетикалық
сезімдерін қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3.Қазіргі кездегі мектепке дейінгі орындарда ұлттық тәрбие беру
ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..42
Кіріспе
Халықтық тәрбие тарихи даму процесіндегі тірі дене болып табылады.
Табиғатқа сөйкестілік, табиғи салдарлар қағидасы өте карапайым түрде болса
да, олардың педагогика ғылымыңда негізделуінен көп бұрын халықгың ауызша
шығармашылығында көрініс тапты. Тарихтың тәрбиелік мөнін есте ұстай отыра
ел қорғаған, халық тыныштығы үшін күрескен көсемдер мен осы тарихи
оқиғаларга арналған ауызша халықтық шығармашылықтың өзі -халықтың азаттық
қозғалысы тарихын өзіндік және қарапайым да асқақ түрде бейнелеп және
келешек ұрпақтың, патриоттық және рухани-адамгершіліктік трғыда
қалыптасуына ықпал жасайтынын ұмытпау керек.
Халықтық педагогиканың өлеуметтік бағыттылығы, әсіресе көне жазба
ескерткіштердегі мақалдар мен мәтелдер, ертегілер мен жырлар, бата, тілек
секілді тәрбие құралдарында толығырақ бейнеленген. Олардың шығу тегі мен
тарихи дамуын есепке альш сипаттау, тарихи-генетикалық түрғыдан қарастыру
халық педагогикасын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді жөне оның
демократиялық сипатына назар аудартады. Әрине, этнопедагогика тарихында
ертедегі қазақстандықгардың еңбекке тәрбиелеу дәстүрлері мен кәсіпке
үйретушілік жүйесі, әртүрлі қозғалмалы ойындары мен жарыстары, саналуан
өдет-ғұрыптар мен өмір салттары терең із қалдырды. Халықта эстетикалық
төрбие берудің өзіндік үлгісі болды. Оның сипатты ерекшелігі еңбек
тәрбиесімен тығыз байланыстылығы. [8;16]
Бұл ең алдымен еңбек құралдарың шебер және сәнді
безендіруден, өндеуден көрінді. Олар ыңғайлы ғана емес, көзді қуануы, көңіл-
күйді көтеретіндей әсем де болуы тиіс еді. Мұндай көркемдік талғам ғасырлар
бойы қалыптасқан. Демек, педагогикалық мәдениеттің бастау көздерін тәрбие
процесінің өзінен ғана емес, халықтық бағыт-бағдардан, әрекеттерден,
шығармашылықтардан іздеу керек. Халық туғызған әсемдік - бұл рухани әлемнің
әсемдігі, сонымен бір мезгілде педагогикалық мәдениеттің тамаша
жетістіктерінің куәсі. Педагогикалық мәдениеттің деңгейі жөнінде тек нақты
педагогикалық ескерткіштер мен шығармалар бойынша ғана емес, сондай-ақ
тәрбиеленушілер мен олардың өлмес мұралары арқылы да пікір айтуға тура
келеді. Осындай педагогика ғылымына қисындаса жуықтап келген халық
педагогтары барлық кезеңдерде, барлық халықтарда да болды. Олар кейін пайда
болып дамыған халықтық негіздегі демократиялық педагогикалық жүйеге жатамды
жағдайлар туғызды.
Өткеннің көрнекті педагогтары халықтың педагогикалық көзкараста-
рын оқып үйренуге көп көңіл бөлді. Тәрбиенің халықтығы, табиғатпен
үйлесімділігі идеясын дамытты, халық педагогикасынан мысалдарды халық
даналығының бейнеленуі ретіңде пайдалаңцы. Ғалымдар, ақындар, өнер иелері,
философтар педагогикалық идеяларын талдау тәрбиенің гуманистік халықтық
идеялары олардың адам тәрбиесі жайлы трактаттарында кеңінен қолданылғанын
керсетеді. Әбу Насыр Әл-Фарабидің "Музыканың үлкен кітабында" халықтық
музыкадан үлгілер үсынылса, Әбу Райхан Бируни өз шығармаларында түрлі
халықтардың дәстүрлері жайлы арнайы сөз қозғайды: Махмұд Қашгаридің "Түркі
тілдерінің сөздігі" (Диуани лұғат ат түрік) атты еңбегінде халықтық тәрбие
тәжірибесінен мысалдар мол, Жүсіп Баласағұнидың Құтты білім (Құдатғу
біліг) шығармашылығы толығымен халықтық поэтикалық шығармашылығымен
үндеседі.[1:50-52]
Асан қайғы, Казтуған, Шалкиіз, Жиенбетті халыққа
сүйіспенщілік, оның тағдыры мен мәдениетіне жанашырлық қарым-қатынас
байланыстырады. Қызмет бағыттары бойынша олар бір-біріне өте ұқсас. Асан
Кайғы өзін қазақ қоғамдық емірінің қалың ортасына енгізген көптеген тарихи
оқиғалардың куәгері болды. Оның бүкіл өрекеті өз халқына оның жарқын
болашаққа ұмтылысында көмектесу тілегімен анықгалады. Дүниеге сеніммен
қараушы көрнекті қайраткер айтқан: "Ата жұрты бұқара өз қолында болмаса,
қанша жақсы болса да, қайратты туған ер ғаріп"- деген өнеге сөздердің қазір
де тәрбиелік маңызы үлкен.
Мұнымен өте ұқсас ойларды біз Казтуған шығармаларынан да табамыз.
Түлғаның рухани байлығындағы бастау ақын пікірінше - ол өз халқының рухани
қазынасы. Отанға, жерге нәзік сүйіспеншілігін ол былай деп біддіреді:
"Кіндігімді кескен жүрт,
Кір-қоңымды жуған жұрт,
Қарағайдан садақ тудырып,
Қорамсамды сары жүн оққа толтырып,
Жанға сақтау болған жұрт"
Халықтық ақындар мен жыраулар үшін жетекші қағида болып табылады. Олар
халық педагогикасын терең біледі жөне оны ардақ тұтады.
Ел бастау қиын емес,
қонатын жерден көл табылады,
Қол бастау қиын емес,
шабатын жерден ел табылады,
Шаршы топта сез бастаудан қиынды көргем жоқ" –
деп Бұқардың төрбиеленушінің санасына ықпалды әсері мол сөз өнеріне ерекше
мән беруі осыдан. Оның шығармаларында насихат, өсиет, ақыл айту, тілек
секілді халықтық тәрбиенің құралдары жиі кездеседі.[3]
Педагогикалық мәдениет жөйін таддағанда қашанда нәрлі орта
жайлы, оны азықтандырған, оның пайда болуы, дамуы және гүлденуіне қолайлы
жағдай туғызған - халық жайлы есте ұстаған жөн. Кез келген мәдениет
кайраткерінің жеке шығармашылығы оған дейін халық жөне адамзат жеңіп алған
жетістіктер негізіңде дамиды. Ол өз халқының мәдениетін жетілдіруді
бастаудан бұрын өзінің көп ғасырлық тарихында халық туғызганды меңгеруі,
сонымен қатар өзге халықтар мен адамзат жасаған игіліктерді игеруі қажет.
Тек халық пен адамзат рухани қазынасы жиынтығы ғана мәдениет
қайраткерінің шығармашылығына нақты тұғырнамалық негіз бола алады. Кез
келген педагогтың данышпандығы мен ұлылығы халықтық педагогикалық
мәдениетке жақындығымен, оның рухани қазынасының тереңіне мейлінше бойлау
қабілетімен елшенеді.
Шығармашылық қуатты халықтан оның өмірінен, халықтық шығармашылықтан жөне
онда көрініс берген педагогикалық тәжірибеден жинақтаған осындай кернекті
тұлғалардың бірі - Ш.Уәлиханов. Ол езінің педагогикалық қызметін халық
ауызша шығармашылығы туындыларын жинаудан бастады. Халықтық эпостық поэма
"Қозы Көрпеш жөне Баян Сұлу", қырғыз эпосы "Манас", халықтық өдет-ғұрыптар,
жастар мен балалар ортасы дәстүрлері, көне аңыз-әпсаналар және т.б. - бәрі
Ш.Уәлиханов мүрасыңца керініс тапты.
Халыққа білім беру үшін ең алдымен оның рухын түсіну керек.
Өзінің ағартушылық қызметіңце Ы.Алтынсарин осы ережені басшылыққа алды.
Оның бірқатар шығармалары халықтық салттардың жағымды және жағымсыз
тұстарын зерттеуге, олардың тәрбиелік мәнін айқындауға арналған. Кернекті
ғалым, ағартушы демократ отбасы және қоғамдық' тәрбиенің озық дәстүрлерін
ардақтап, сақтау жөне қажырлықпен дамытуға қызу үндейді. Халық педагогтары
- патриоттар өрекеттерінде ортақгық мол. Халықтың педагогикалық даналығы
Абайдың бүкіл қоғамдық қызметі мен идеялары аумағын қамтиды. Оның тәрбие
мақсаты мен бағыттары жайлы ойлары халықтық, талаптары халықтық, көптеген
шығармаларының мазмұны халықтық. Халық мақал-мәтелдерін ол өзіне тірек,
сипаттауды керек етпейтін қағида ретінде пайдаланады, олардан өз ойларына
дәлелдемелер табады.
Халықтық педагогиканы тәрбие жайлы ғылыми білімдермен кисындап жинақтауға
педагог ғалымдар бірдей келген жоқ: біреулері үшін халықтық педагогика
бастапқы ой болса, басқалары үшін алғашқы негіз адамзат педагогикалық
жетістіктерін меңгеру болды. Кейбіреулерде педагогика ғылымына жуықтау
процесі мерзімінен бұрын үзілсе, өзгелерінде халықтық педагогика түрғысынан
келу тоқталған болып шықты. Сонымен кімдер өзіне халықтық пен ғылымилықты
үйлестірсе, сол ғана ұлы педагог-демократтар болып қалыптаса алды.
Этнопедагогиканың қалыптасу процесінде халықтық педагогиканың алдыңғы
қатарлы өкілдері мен педагогика ғылымының аса көрнекті кайраткерлерінің
қимылы жолыққан түстар баршылық.
Көрнекті қазақ ғалымдары А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Х.Досмұхамбетұлы халықтық педагогикалық тәжірибесін зерттей білуге ерекше
мән берді. Халықтық педагогика тәрбие жайлы ғылымды байытады, белгілі бір
жағдайларда оның негізі кызметін атқара алады деп санады. Олардың
айырмашылық өзгешеліктері халық өмірін, оның тілегімен қажеттілігін жетік
білуі; туған халықтың рухани қазыналарын жоғары бағалауы; туған тілде оқыту
мен тәрбиелеудің шешуші ролін мойындауы; тәрбие жөніндегі халықтық
дәстүрлер мен тәжірибені шығармашылықпен оқып үйренуі; халықтың ауызша
шығармашылығын білім беру мен тәрбие жүмысында кеңінен пайдалануды ұсынуы;
халық үлгісімен балалар үшін шығармалар туғызуы.[3]
Үстіміздегі дәуірде қазақ халқы педагогикалық тәжірибесіне
қатысты көлемді материалды оқып үйрену нәтижесінде өткеннің тәрбие
дәстүрлері жайлы айтарлықгай ғылыми мәліметтер жинақгалған.
(Т.Тәжібаев. Развитие просвещения и педагогической мысли в Казахстане во
второй половине XIX в. Алматы, 1958; К.Жарыкбаев. Развитие педагогической
мысли в дореволюционном Казахстане. Киев, 1982; С.Калиев. Халық
педагогикасының ауыз әдебиетіңдегі көрінісі. Алматы, 1987; Ы.Оршыбеков.
Қазақ халқының педагогикалық мәдениеті, Алматы, 1981; К.Нурсултанов. Очерк
истории математических знаний в Казахстане и вопросы использования ее
материалов в педагогическом процессе, Алматы, 1975. К.Сейсембаев. Проблемы
использования казахской народной педагогики в подготовке детей к школе в
семейном воспитании. Алматы, 1987; А.Мухамбаева. Национальные обычаи и
традиции казахского народа и ее влияния на воспитание детей и молодежи.
Москва, 1974, С.Ұзақбаева. Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық
төрбие. Алматы, 1993. Т.Қуанышбаев. Подготовка будущих учителей физической
культуры средствами национальных игр. Алмты, 1992; Т.Қоңыратбаева. Халық
педагогикасы және оны оку-тәрбие ісіне ендіру жоддары. Алматы, 1995;
К.Қожахметова. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика,
З.Әбілова, Этнопедагогика және т.б.).
Халықтық тәрбие төжірибесін теориялық тұрғыдан байыптау,
өткеннің педагогикалық мүрасындағы ұнамды мен озықты сұрыптау және оны
жеткіншек ұрпаққа тәрбие берудің қазіргі жағдайында қолдану мөселелері
жөніндегі жүмыстар әрі карай жүргізілуде. Мүндай бағыттылық
этнопедагогикалық зерттеулердің өзектілігін аша түседі. Мыңдаған және
жүздеген жылдар бұрын пайда болған халықтық педагогикалық ескерткіштерде
оқыту мен тәрбиелеудің белгілі бір жолдары мен тәсілдері, тіпті өте
карапайым тұжырымдалған болса да педагогикалық талаптар бар. Оларда
халықтық педагогикалық мөдениетшіл көптеген тұстары: балаларды еңбекке
дағдылаңдыру, балалар ортасынынң "моральдық- кодексі"; жастардьщ
эстетикалық идеалдары, басты ұғым - тәрбие туралы халықгық түсінік,
тәртіпке үйрету әдістері және т.б. сақталған.[3]
Осыған орай халық педагогикасының рухани өмірдегі құбылыс
ретіндегі орны мен ролін түсінуге; өзінің мазмүны, құрылымы, төрбиелік
міндеттері, құралдары жөне т.б. бойынша жағымды мәнін, құндылығын жоймаған
тәрбие тәжірибесін біршама дәлдікпен жіктеп көрсетудің жолдарын белгілеуге
жәрдемі бар бірқатар рухани мәдениет ескерткіштеріне толығырақ тоқталмай
болмайтыны анық.
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру маңыздылығы.
Қай заманда, қандай қоғамда болсын алдында тұрған зор міндеттердің
бірі – болашақ ұрпағын тәрбиелеу. Жан – жақты жетілген, ақыл парасаты мен
мәдениеті мол, саналы ұрпақ тәрбиелеуде әр халықтың салт – дәстүрінен
дамуындағы бағалы байлықтың нәрін біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге
асыруға болады. Басқа халықтар сияқты қазақ елінің де ұрпақ тәрбиелеуде мол
тәжірибесі, жиған – тергені, озық ойлары мен өзіндік ерекшеліктері бар.
Осындай мол мұраның дәнегін мәпелеп екпейінше жастарды ізгілік пен
парасаттылықты тәрбиелеу мүмкін емес. Халықтың жазбаша жазылмаған, бірақ
ұрпақ есінде мәңгілікке сақталып, бір ұрпақтан бір ұрпаққа ауызша жалғасып
келген нақыл – өсиет, өнеге қағида болып таралып келген тәлім – тәрбие
тағылымының бай мұрасы бар. Ол халықтық педагогика деп аталады. Халықтық
педагогика отбасылық тәрбиеден басталып, ел – жұрт, ауыл – аймақ, тіпті
бүкіл халықтық қарым қатынастан берік орын алған тәлім – тәрбиенің түрі.
Ендеше халық педагогикасы қоғам дамуының барлық сатыларынан өтіп,
тәжірибеде жүйеленіп, ғылыми педагогикалық дәрежеге жеткенше ұрпақ
тәрбиесінің қайнар көзі, алтын діңгегі болып келгені даусыз.
Еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуын жақсарту қоғамдық өмірдің барлық
саласында түбегейлі терең өзгерістер жасауды, ең алдымен, адам санасын
шыңдауды, жаңаша ойлар қалыптастыруды, халқының өткен тарихи –мәдени
мұраларын игере отырып шығармашылықпен еңбек етуді талап етеді.[4;20-22]
Қазіргі кезде көп ұлтты мемлекетіміздің алдында тұрған ұлы міндет,
біріншіден біртұтас білім кеңістігін қалыптастыру болса, екіншіден,
халықтық педагогиканы тәрбие үрдісінде пайдалана отырып ұлттық тәрбие
беруде жеткіншектерге тілі мен әдебиетін, тарихы мен өнерін қастерлеп, салт-
дәстүрін меңгерту-тарихи қажеттілік.
Халық педагогикасының мақсаты – оқушылардың бойында адамгершілік,
отансүйгіштік, елжандылық, имандылық қасиеттерін қалыптастыра отырып,
болашақта еліміздің тізгінін ұстайтын жастарды тәрбиелеп шығару. Халық
педагогикасы – ұрпақтан –ұрпаққа жалғасып келе жатқан дәстүрдің өзегі,
алтын діңгегі, халықтың ең берекелі, ең парасатты тәжірибесі. Ол ғасырлар
бойы жинақталған сан алуан іс-тәжірибелер мен ой-пікірлер негізінде
қалыптасты. Оның мұралары уақыт талабы мен өмірге қайта оралып, мектептің
оқу – тәрбие жұмыстарында кең қолданылуда. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің
Қазақстан халқына Жолдауында Біз Қазақстанның барлық азаматтарының
отаншылдық сезімімен өз еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін дамытуға
тиіспіз дегені мәлім. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңында да Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр – салтын оқып үйрену үшін
жағдайлар жасау бірінші кезектегі міндеттердің бірі деп атап көрсетілген.
Халықтық тәрбие, ол ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге дамып келе жатқан
көне тарихи жүйеге жататыны кімге болса да аян. Халқымыздың ұлттық
педагогикасының ұрпақ тәрбиесінде алатын орны ерекше. Ерекшелігі сол: жас
жеткіншектерді есті, адал, еңбекқор, парасатты болсын деген үмітпен ата-
баба тәлім –тәрбиесін әрқашан мұра тұтып келген және оны талап етіп
отырған. Ұрпағын жаман әдеттерден жирендіріп, жақсылыққа жетелеп, өсиет
сөздерін күнделікті бойына ұялатып отырған. Әр халық өзінің жас ұрпағын
қайырымды, адал, үлкенді құрметтейтін, әділ, ер жүрек, ізгі ниетті, ар-
ожданы мол болып өссін деп армандайды, бұл мәселені өзінің тұрмыс-салтына
байланысты шешіп отырады. Ол үшін ғасырлар бойы қолданып, сұрыпталып, өмір
тәжірибесінен сыннан өткен салт-дәстүрлерді, педагогикалық әдіс-тәсілдерді
пайдаланып келеді.
Салт-дәстүр халықтың белгілі бір әдет-ғұрыптары мен байланысты туады.
Салт дегеніміз – халықтың кәсіп, сенім, тіршілігіне байланысты қалыптасып,
ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын дәстүрдің бір түрі. Ұлттық дәстүр
дегеніміз – тарих барысында қалыптасып ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын
әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң, мінез-құлық қалыптары.
Мысалы, бала тәрбиесімен байланысты: шілдехана өткізу, сүйінші сұрау,
балаға ат қою, бесікке салу, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу
тойлары; үйлену, үй болумен байланысты: құда түсу, есік-төр көрсету, келін
түсіру тойлары, қалын-мал алу, жасау беру т.б. салт-дәстүрлер, түрлі кәде-
ырымдар, өлген адамды жерлеумен байланысты: арыздасу, қоштасу, естірту,
көңіл айту, жұбату, жоқтау, өлген адамның жетісін, қырқын, жылын беру т.б.
ырым-жырымдар қазақ халқында ежелден сақталған. Мұны салт-дәстүрлері деп
атайды.
Тұрмыс – салтқа байланысты туған әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің,
бәрінде халықтың арман-тілегі, ой-пікірі, келешек ұрпаққа айтар өсиеті
көрініс беріп отырады.[13;57-58]
Қазақта мынадай құнды өсиеттер бар.
Жеті қазына Жеті ата Жеті
жұт
Ер жігіт 1. Бала 1.
Құрғақшылық
Сұлу әйел 2. Әке 2. Жұт
(мал қырылу)
Ақыл, білім 3.Ата 3.Өрт
Жүйрік ат 4.Арғы ата 4. Оба
(ауру)
Қыран бүркіт 5. Баба 5. Соғыс
Берен мылтық 6. Түп ата 6. Топан су
Жүйрік тазы (ит) 7. Тек ата 7. Зілзала
(жер сілкіну)
Жеті күн Жеті ғалым
Жеті әулие
Бүгін 1. Шығыс 1.
Меке шәріп
Ертең 2. Батыс 2.
Мәдина шәріп
Бірсүгіні 3. Оңтүстік 3.
Бұхар шәріп
Арғы күні 4. Солтүстік 4. Шам
шәріп
Ауыр күн 5. Аспан (жоғары ғалым) 5. Қатым шәріп
Соңғы күн 6. Жер орта 6. Құддыс
(Мысыр) шәріп
Азына 7. Жер асты( төменгі ғалым) 7. Кәләм шәріп
Жеті жоқ
Жет
і жетім
Жерде өлшеуіш жоқ 1 . Тыңдамаған сөз
жетім
Аспанда тіреуіш жоқ 2. Киюсіз тозған боз
жетім
Таста тамыр жоқ 3. Иесіз қалған
жер жетім
Тасбақада талақ жоқ 4. Басшысы жоқ ел
жетім
Аққуда сүт жоқ 5. Аққу – қазсыз
көл жетім
Аллада бауыр жоқ 6. Жерінен айырылған
ел жетім
Жылқыда өт жоқ 7. Замандасы болмаса
– бәрінен де сол жетім
Бес қару Бес өсиет
Бес намаз
Садақ 1. Топасқа сенбе 1. Таң намазы
Мылтық 2. Жауға иілме 2. Бесін намазы
Найза 3. Сақ жүр 3. Екінді
намаз
Қылыш 4. Аз үйге сенбе 4. Ақшам намазы
Айбалта 5. Жарлыдан сый алма 5. Жашиық намазы
Бес жаратылыс Бес қатер
Күн 1 . От
Ай 2. Жау
Жұлдыз 3. Борыш
Күндіз 4. Ауру
Түн 5. Сөз
Үш даусыз Ү ш арсыз
Ү ш тәтті
Мінез 1. Ұйқы арсыз
1. Жан тәтті
Кәрілік 2. Күлкі арсыз
2. Мал тәтті
Ажал 3. Тамақ арсыз
3. Жар тәтті
Үш ғайып Ү ш қадірлі
Үш қуат
Ажал ғайып 1. Ырыс 1.
Ақыл қуат
Қонақ ғайып 2. Бақ
2. Жүрек қуат
Несібе ғайып 3. Дәулет
3. Тіл қуат
Бүгінгі таңда мектептегі оқып жатқан жас ұрпақты елжандылыққа
тәрбиелейтін тағылымды тәлім-ұлттық рухта тәрбиелеу мен оқыту. Халқымыздың
ұлттық мұрасын оқу –тәрбие ісімен сабақтастыру басты парызымыз. Осы
тұрғысынан сыныптан тыс шараларда халықтық педагогиканың үлгілерін үнемі
пайдаланып отырсақ жақсы болар еді.
Қазіргі уақытта бүкіл оқу – тәрбие жүйесі халықтық педагогикаға негізделіп,
қайта құрылып жатқанда, ұмыт қалған салт-дәстүр, ұлттық ерекшелігімізді
насихаттау, баланың ауызекі сөйлеу тілін дамытып, олардың бойында ұлттық
психологияны қалыптастыру – әрбір ұстаздың міндеті.[13;55-56]
Ұрпақ тәрбиесіндегі халықтық педагогиканың ролі: халық педагогикасы
– қазақ халқының ұлттық тәжірибелері мен тағылымдарының мол қазынасы.
Сондықтан оқушылардың ой-өрісін, биік адамгершілік тұлғасын қалыптастыруға
көп көмегін тигізеді.
Ұмыт болған салт-дәстүр халқымызға тән ұлттық асыл
қасиеттеріміз қайта жаңғырып жатқан уақытта осы мұраларды педагогикамен
ұштастыру басты мақсат. Осы міндеттерді шешудегі мәселелердің қайнар
бұлағы, сарқылмас көзі – халықтық педагогика. Халықтық тәлім- тәрбиенің
басты ерекшелігі өмірмен тығыз байланыстылығында. Ұлттық тәрбиенің
тағылымы, берері орасан зор. Әсіресе, тәрбиелік шараларды түрлендіріп
өткізу әр мұғалімнің ізденісіне байланысты болмақ. Негізгі мақсат–тәрбиенің
ұлттық жаңа үлгісін жасау және әдістемелік жұмыстарды жетілдіру.
Бүгінгі таңда халық педагогикасына ерекше көңіл бөлу керек. Ата –
бабаларымыздың жақсы дәстүрін шәкірттер бойына дарыту үшін тәрбие
сағаттарымызда мақал-мәтелдерді, шешендік сөздерді, аңыз-әңгімелерді жиі
мысалға келтіріп, ұлылардың айтқан даналық сөздерін ұрпақ санасына сіңіруді
шара сайын жүргізсек.
Көптеген халықтар өз ұрпағын өз халқының қағидаларымен
тәрбиелейді. Ендеше, егеменді еліміздің ертеңі жас ұрпақты әдепті,
адамгершілігі жоғары болып өссін десек, ұлттық тәрбие тағылымын басшылыққа
алып, халқымыздың рухани байлығын бүгінгі күн талабымен ұштастыра білсек
ғана ұлттық тәрбиенің берері көп.
Халық педагогикасы мен психологиясын терең зерттеп жүрген С.Қалиев халық
педагогикасының мақсаты, мазмұны, әдістерін айқындай келе, ұлттық салт-
дәстүрлер арқылы балаға ақыл-ой, адамгершілік, әсемдік, дене, денсаулық,
еңбек тәрбиесін қалыптастыру нәтижесінде сегіз қырлы, бір сырлы жаны
таза, дені сау, адам қалыптастыру мүмкіндігін атап көрсетеді. К.Қожахметова
өз еңбегінде мектеп жасына дейінгі балаларды қазақ халық педагогикасы
негізінде тәрбиелеу мәселелері жөнінде ой қозғаса, Б.Мұханова
диссертациялық еңбегінде мектеп жасына дейінгі балаларды қазақ
этнопедагогикасымен сусындата тәрбиелеу үшін этнопедагогикалық біліммен
қаруландыру керектігіне тоқталады. Қ.Сарыбеков өз еңбегінде экологиялық
білім берудің дүниетанымдық, моралдық жағын анықтай отырып қазақтың табиғат
қорғау дәстүрін бірнеше топтарға жіктеп көрсетсе, Ф.Жұмабекова жас ұрпақтың
рухани-эстетикалық, дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуына әсерлі ықпал
ететін эстетикалық тәрбие құралы – өнер екендігін алға тартады. [5; 70-71]
1.2.Мектеп жасына дейінгі балаларға тәрбие беру арқылы эстетикалық талғам
негіздерін қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбие - дегеніміз баланың ақыл-ойы мен сезімін, ұшқыр
қиялы мен ойлау қабілетін дамытуға көмектеседі. Эстетикалық тәрбиені жүзеге
асыру үшін балалардың әсемдік сезімі мен ұғымын, көркемдік, шығармашылық
қабілетін үздіксіз дамытып, эстетикалық талғамын қалыптастыруға
дағдыландыру қажет.
Бала ес біле бастағаннан-ақ өзі жете түсінбес жарқын, тартымды
нәрсенің бәріне ұмтыла бастайды, мәселен, жылтыраған ойыншықтарды, әдемі
гүлдер мен заттарды көрсе қуанады. Осының бәрі оның рахаттану, қызығу
сезімін туғызады. Жиі ән, ертегі тыңдап, суреттерді қараған балалардың
өнер қуаныш сезімдерінің қайнар көзіне айналады. Эстетикалық тәрбие алған
балалар жарқын, әсем атаулының бәріне жәйғана ұмтылып қана қоймай,
сұлулықты жан дүниесімен қабылдайтын болады.
Тегінде бала сұлулықты форма мен мазмұнның бірлігі ретінде
қабылдайды. Эстетикалық қабылдау сезім мен тебіренумен тығыз байланысты.
Әсемдікке қызығудан туатын қуаныш, жайдары жан толғанысы эстетикалық
сезімнің ерекшелігі болып табылады.
Тәрбиеші баланың сұлулықты қабылдауынан бастап, оған эмоциялық жауап
қату, оны түсіну, эстетикалық ұғым, эстетикалық пікір, эстетикалық баға
беру қасиетін қалыптастыруға дейін жетелеп отыруы тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балаларға тән ерекшелік- бұл шындықты соншалықты
пәк, тікелей бейнелейтіндігінде, ғаламат шынайылығында, бейнелейтін заттың
шындығына сенетіндігінде. Балалардың ойын әрекетінде қоршаған ортадан алған
әсерін бейнелі түрде жеткізе білуіне тәрбиеші үнемі көмектесіп отыруы
керек.
Сюжетті- рөлді ойындарға тақырыпты, мазмұнды таңдап алуда және
белгілеуде ниет қана емес, шығармашылық ізденіс қажет.
Мектепке дейінгі балаларда шығармашылық нышандары байқала бастайды,
ол ой құрау және оны жүзеге асыру қабілетінің дамуынан, өз білімін, ұғымын
құрастыра білуінен өзінің ойын, сезімін, тебіренісін шынайы жеткізуінен
көрінеді. Балалардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін оларға үнемі ақыл-
кеңес беріп, дұрыс тәрбие үлгісін көрсеткен жөн. Тәрбие барысында олар өз
ойларын сөз, ән, сурет, би, драматизация арқылы бейнелеп жеткізу тәсілдерін
меңгереді. Тәрбие баланы әсемдікке баулиды, жағымды эмоция туғызады,
қабілеттерін дамытады. Балалардың қабілетін дамытуда, педагогтың жеке басы,
мәдениеті, білімі, өз ісін жете меңгеруі үлкен рөл атқарады.
Эстетикалық талғам балалардың өнерде, өмірде, тұрмыста шынайы
әсемдіктен қанағат, рухани азық алуынан көрінеді.
Эстетикалық талғам — кең ұғым: ол өнердің терең мағынасын, тамаша
шығармаларды түсінуді, одан ләззат алуы ғана емес, табиғаттың, еңбектің,
тұрмыстың, киімнің сұлулығын түсінуді қамтиды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың эстетикалық талғамын қалыптастыруда
үйрету үлкен рөл атқарады. Олар оқу үстінде балалар әдебиеті, музыкалық ,
сурет өнерінің классикалық шығармаларымен толық игеруді үйренеді.
Балалардың бойында эстетикалык талғамның негіздерін қалай отырып, біз
оларды қоршаған ортаның әсемдігін көруге және сезінуге, оны аялауға
баулимыз. Гүлдердің қауыз жарғанын көргенде оның жұртқа қуаныш сыйлауы үшін
оны мәпелеп күту керек. Балалардың да көркемдік қабілеттерін, эстетикалық
сезімдері мен ұғымдарын, әсемдікті бағалай білуін дамыта отырып, педагог
рухани байлығы қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеудің негіздерін қалай береді.
[6;29-30]
Сәндік-қолданбалы өнер саласындағы белгілі маман-ғалым А. Б.
Салтыков: Көркемдік талғам дегеніміз— әсемдікті ажыратар нағыз сұлулықты
жалған сұлулықтан ажырата білу қабілеті- деп тұжырымдайды.
Адамның эстетикалық сана-сезімінің дамуына әсер ететін, тәрбиелейтін
құралдар аз емес, соның ішінде өнердің алатын орны ерекше. Өнер айналадағы
болмысты көркем бейнелер арқылы қайта жаңғырта отырып, адамның танымдық
сезіміне әсер етеді, жамандықтан жиреніп, әсемдікке еліктеуіне септігін
тигізеді. Қызықты өмір болмысын, қайырымды да парасатты адам бейнесін өнер
өзіне тән құралдар мен тәсілдер арқылы айшықты бейнелеп береді. Мұның бәрі
айналып келгенде жеке адамды сұлулыққа, мәдениеттілікке, имандылыққа,
адамгершілікке тәрбиелейді. Қазіргі кезде киноның, теледидар мен радионың,
өнер саласындағы әдебиеттер мен журналдардың арқасында әлемдік, Отандық
өнер мен мәдениет жаңалықтары, жаңа бағыттар мен ағымдар туралы мағлұматтар
халық бұқарасының арасына тез таралуына, ықпалына қарамастан, әрбір
халықтың ұлттық ерекшелігімен біте қайнасқан әсемдік туралы өзіндік
түсінігі, танымы әрқашан сақталып отырады.
Балалардың әсерлі эстетикалык ой-өрісін, көркемдік талғамын дамытуға
зор ықпал жасайтын түрлі көркем шығармашылық іс-әрекеттердің дағдылар мен
қабілеттіліктер мүмкіндіктерін ашып көрсеткен педагогикалық тәжірибелерге
сүйене отырып, республика ғалымдары да эстетикалық тәрбие мәселесінің жалпы
жағдайын анықтау, ғылыми әдістемелік негіздегі жүйесін жасауда елеулі
жұмыстар атқарды (М. Балтабаев, С. Ұзақбаева, С. Қалиев, Н. Хмель, Е.
Асылханов, В. Әлмұханбетов, Ә. Қамақов т. б.). Бірақ та бұл мәселенің
аясында әлі де шешімін күтіп тұрған педагогикалық, психологиялық өзекті
мәселелер мен міндеттер жеткілікті.
Қолда бар педагогикалық тұжырымдар мен іс-тәжірибелердің мазмұнын сын
тұрғысынан талдай отырып, жас жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беру
міндеттерінің жүзеге асуы эстетикалық мағлұматтардың жиынтығын игертумен
шектеліп, балалардың әсемдікті тану қабілеттіліктерін қалыптастыру көп
жағдайда біржақты (ән айту, өлең үлгілерін жаттау, ою-өрнектер салу, т. б.)
іс-әрекеттерге бейімделіп қана құрылғандығын көреміз. Сондықтан балалардың
әр жас шағында игеруге тиіс көркемдік білім негіздерінің мазмұнын және оның
көркемдік іс-әрекеттермен жүйелі бірлігін айқындау педагогикалық өзекті
мәселелердің бірі. Атап айтқанда, қазіргі кезде жас-жеткіншектерге
эстетикалық тәрбие беру жүйесінің мақсат-міндеттерін жүзеге асыратын арнайы
пән не? Әлде ол балалармен жүргізілетін түрлі бағыттағы тәрбие жұмыстарының
мазмұнын эстетикалық мәнге ие етуде пайдаланатын жалпы тәрбиенің бір
бөлшегі ме? Немесе, көркемдік білім негіздерін сұлулық заңдылығына сәйкес
игертуге бағытталған пәннің мазмұны қандай болуы керек? Әлде бұл құбылыс
балалардың ойын, өзара қатынас, еңбек сиякты жетекші іс-әрекеттерінің
аясында көмекші рөл атқара ма? — деген сұрақтарға жауап іздеу, нақты
тәжірибелерге сүйеніп айқындау міндеттері тұр.
Бұл міндеттерді шешу төмендегідей мәселелерді:
1.Көркемдік талғамды қалыптастырудың басты құралы көркемдік білім беру
жүйесінің өзіне тән мазмұнын, мақсаттары мен нақтылы міндеттерін саралауды;
2.Мектепке дейінгі жастағы көркемдік іс-әрекеттер барысында игеруге
тиісті білім мен дағдылар көлемін белгілеуді;
3.Көркемдік іс- әрекеттер арқылы балалардың шығармашылык ой-өрісін
дамытудың педагогикалық және психологиялық негіздерін айқындап алуды талап
етеді.
Көркем өнер — көркемдік талғамды қалыптастырудың өзекті құралы
ретінде баланы өз халқының эстетикалық мұраларын игеруіне, халық өнерінің
айшықты туындыларынан ләззат алуға, рухани дамуына және халық талантын
қастерлеуге, сүйе білуге баулиды. Көркемдік тәрбиенің басты құралдары —
бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер, музыка, көркем әдебиет, балалардың
айналадағы табиғаттан, адамдар тірлігінің қызықты оқиғаларынан, ойын-сауық
мерекелерінен, т. б. алған эстетикалық әсерлерінің шығармашылық іс-
әрекеттері барысында терең бекуіне, олардың әсемдікті өз қолымен жасауға
талпынысы нәтижесінде сапалы талғамның қалыптасуына мүмкіндік жасалады.
Туғал ел табиғатының сұлулығы және табиғат құбылыстарының ерекше әсері де
көркемдік талғамды қалыптастырудың басты құралы. Орман, су, жер, жазық
дала, тау-тас, бау-бақша, жыл мезгілдернің ауысу құбылысы, құстардың үні,
жануарлар дүниесінің қызығы, өсімдіктер әлемі бала сезімінде, түйсігінде
әсерлі айшықталып, оны бұл құбылыстардың сиқырлы сырын білуге ынтықтырады.
Балаларды көркемдікті игеруі мен оны өз қолымен жасауға бағытталған іс-
әрекеттерінің аясында бейнелеу және сәндік қолданбалы өнердің мәнерлілігі,
көрнекілігі әрі танымдық әсерінің күштілігі балалардың шығармашылық
белсенділігіне, сол арқылы олардың талғам өрісінің дамуына зор ықпал
жасайды.
Балалар өмір құбылыстарын сурет салу, сазбалшықтан немесе пластилиннен
мүсіндеу, қиып жапсыру, табиғат материалдарын көркем өңдеу т. б. жұмыстар
кезінде тереңірек танып, білуге мүмкіндік алады. Балабақшаның ересектер
тобындағы балалары қоршаған ортадағы түрлі заттар мен құбылыстарды көркем
бейнелеу тәсілін меңгеруге, заттың көлемі мен пішінін бояулар мен түстер
арқылы бейнелей білуге жаттыға отырып, ол дағдыларды өз қиялымен сюжетті
сурет композициясын құруда, көркем образ жасауда пайдаланады. Түрлі
материалдардан (қағаз, картон, мата, пластилин, т. б.) әшекейлеудік
тәсілдеріне машықтанады, бұйымдар үлгісін жасаудың жолдары мен оларды
сәндеп әшекейлеудің амалын үйренеді. Ал, мүсіндеу арқылы заттардың,
адамдардың, құстардың, хайуанаттардың пішінін бейнелеу тәсіліне
машықтанады. Қолданатын сазбалшық немесе пластилин арқылы сомдайтын
бейненің сыртқы кескінін, олардың қимыл-қозғалыс пластикасының
ерекшеліктерін, күнделікті көргендерін еске түсіре отырып мүсіндей білуге,
мүсіндеу барысында тұлғалардың дене құрылысы, бөлшектердің өзара жарасымды
байланысы туралы алғашқы түсініктерді игеруге мүмкіндік алады.
Сәндік-қолданбалы өнер саласындағы көркемдік жұмыстар, балалардың
түрлі-түсті қағаздардан арнайы сюжетті құрастыруға қажетті элементтерін,
ұлттық ою-өрнектердің қарапайым үлгілерін қию арқылы тұлға силуэтінің
(сұлба) сұлулығы, ал оюлардың жазықтық бетінде желімдеп жапсыру кезінде
жеке элементтердің өзара жарасымдылығын, оюлардың өрнек композициясындағы
ырғақтылығын, фон мен өрнек бояуларының түстік үйлесімділігін пайымдай
білуіне үлкен көмегін тигізеді. Қатты қағаз, мата қиындылары, фольга, т. б.
табиғи заттардан көркем құрастыру жұмыстары балалардың кеңістік ойлау
қабілетінің және пішін, көлем сұлулығын сезіну, түйсіну дағдыларының
дамуына мүмкіндік туғызумен бірге, олардың еңбек ету іскерліктерінің
қалыптасуына жол ашады.
Балабақша балаларын ұлттық сәндік өнерге тән - кесте тігу, қуыршақ
киімін дайындау, түрлі-түсті жүндерді пайдаланып ши орату, ши тоқу, т. б.
сияқты іс-әрекеттерге араластыру, қазақ халқының тұрмысында кең тараған,
қазіргі кезге дейін қолданылып келе жатқан дәстүрлі сәндік бұйым
үлгілерімен мақсатты түрде таныстыру, бұйымдардың әсемдік нақышы туралы
балалардың өз ойын пайымдай білуге баулу, көркемдік талғам өрісін кеңейте
түсудің бірден-бір сындарлы жолы. [7; 53-54]
Халқымыздың жалпы мәдениет деңгейін жоғары сатыға көтерудің және
балалардың эстетикалық көзқарасы мен талғамын дамытудың бірден-бір тиімді
жолы көркем өнер болып табылады.
Эстетикалық тәрбиеде көркем өнерге ерекше орын беріледі. Ол толғанта
және қуанта отырып, балалар алдында өмір құбылыстарының мәнін ашады, оларды
қоршаған дүниеге үңіле қарауға мәжбүр етеді. Әсемдіктің әсер ықпалын бастан
кешіруге, жақсылықты үйренуге, жамандықтан жиренуге тәрбиелейді.
Баланың көркемдік дамуы ойдағыдай болуы үшін тәрбиеші (мұғалім) оның жасына
сәйкес, іс-әрекеттерінің түрлерін дұрыс пайдалана білуі қажет.
Көркемдік тәрбие әдістемесінің негізіне - бала мен педагогтың көркем
құндылықты қабылдауда, өнімді іс-әрекетке деген шығармашылық қабілеттері,
әлеуметтік, табиғи, заттық ортаға деген саналы қарым-қатынастарды дамыту
жөніндегі бірлескен іс-әрекеті жатады. Бұл жұмыстың табысты болуы көбіне-
көп тәрбиеленушінің дара ерекшеліктерінің, қажетсінуі мен мүддесінің, жалпы
даму деңгейінің қаншалықты мөлшерде ескерілетіндігімен анықталады.
Көркемдік тәрбие жөніндегі жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру үшін
балалардың жас ерекшеліктеріне сай бейнелеу іс-әрекетін үйретудің
әдістемесін және жалпы міндеттеріне сәйкес мазмұнын белгілеп, нақтылы
қойылатын талаптарды анықтап алу қажет. Бұл көркемдік тәрбие құралдары мен
әдістерін іріктеуде кездей-соқтыққа, жүйесіздікке, біржақтылыққа ұшырамауға
мүмкіндік береді. Тәрбиешілерге бейнелеу өнеріне байланысты жұмыстарды
жоспарлауға, материалды белгілі бір ізге түсіруге, онын түпкі мақсатына
жетіп, нәтижесін көруге көмектеседі.
Балабақшадағы көркемдік тәрбие жөніндегі жұмыстар тәрбиелеу мен білім
беру ісінің барлық жақтарымен тығыз байланысты, ұйымдастыру түрлері сан
алуан және оның нәтижелері де іс- әрекеттің әр алуан түрінде көрініс
табады. Бұл жұмыста төмендегідей мәселелер қарастырылады :
- тұрмыста, еңбекте, ойын барысында қоғамдық және табиғи құбылыстармен,
заттармен таныстыру арқылы қоршаған болмысқа деген эстетикалық көзқарасты
тәрбиелеу;
- өнер құралдары арқылы көркемдік тәрбие беру; (көркемдік талғамды
қалыптастыру, шығармашылық қабілеттерін дамыту, көркем өнер туындылары
жайында қарапайым түсінік беру және әсер алу, сезінуге баулу, бейнелеу іс-
әрекетіне сәйкес іскерлік- дағдыларды меңгерту, музыка, әдебиет арқылы,
т.б.)
- өнер және өмірдегі әсемдікті, сұлулықты қабылдау, және оны түсінуге,
сезінуге, қарапайым эстетикалық әсерлердің, көру мен есту түйсіктерін
жинақтаудың ұзақ жолынан өткізу;
- эмоциялық және танымдық процестерді белгілі бір шамада дамыту;
Өмір құбылыстарын көркемдік тұрғысынан қабылдау әркашанда дара, әрі
таңдамалы. Оның негізіне әсемдікке эмоция білдіру жатады. Бала әрқашанда
табиғаттағы, заттық, дүниедегі, өнердегі әсемдікке, адамдардың мейірбан
сезіміне үн қосады. Мұның өзінде сәбидің бастан кешірген қуанышының,
талпынысының, толғанысының маңызы зор.
Көркемдік тәрбие әдістері де алуан түрлі. Олар көп жағдайда: көркем
ақпараттың көлемі мен сапасына, ұйымдастыру мен іс-әрекет түрлеріие,
баланың жас ерекшелігіне бағынышты. Бұл жерде педагогтың даярлық деңгейі,
шеберлігі мен қабілеттілігінің атқаратын рөлі аз емес.
Көркемдік тәрбие жайындағы ұғымдарды бала әлеуметтік ортадан,
заттық дүниеден, табиғи құбылыстардан, көркем шығармалардан
алады. Сондықтан да суреттердің, ертегінің мазмұнын, әуеннің сазын
тұтастай қабылдау өте маңызды. Бұдан әрі педагог балаға дыбыстарды беріле
тыңдауға, заттық бояуы мен пішініне зер сала қарауға көмектесу үшін
оның назарын бөлшектерді қабылдауға, мақсатты бақылауға аударады.
Мысалы: ересек адам балаға теледидардан хабарды көруге, жеке
кейіпкерлерге, олардың мінез-құлықтарына, әдеттеріне ерекше назар аударуды
ұсынады.
Тәрбиеші балалардың көркемдік әсерді қалай қабылдайтындығына қарай
өнер туындысымен, музыкалық әуен сазын, әнді, ертегіні тыңдай, суреттерді
көре отырып, тікелей әңгімелеп, түсіндіріп, сұрақтар қою арқылы көркемдік
тәрбиенің әдістері мен тәсілдерін көрнекі және ауызша деп бөлуіне болады.
Оларға белгілі бір талаптар қойылады. Әдеби және музыкалық шығарманы
орындау көркем мәнді, эмоциялы болуы тиіс, әйтпесе өнермен танысу кезігу
әсерсіз болады. Сөйлесу барысында балалар суреттің, өлеңнің, әннің мазмұнын
немесе тапсырманың мәнін ғана түсінбей, кейіпкерлердің көңіл күйлеріне
сәйкес жайды бастарынан кешіру үшін де жарқын образдылыққа жетулері қажет.
Әдістер іс-әрекеттің ұйымдастырылу формасына байланысты өзгеріп
отырады. Көркем өнер сабақтарында педагог дәл нұсқаулар береді, балаларға
орындау тәсілдерін өздері табуын ұсынады, т.б. Мысалы: 1. Көркем жапсыру
сабақтарында балалардың жеке бөлшектерден зат құрастыруға немесе тұтас
материалдан (саз балшық, ермексаз) жеке бөлшектерді мүсіндей білуге
мүмкіндік беретін әдіс- тәсілдер қолданылады. Демек, үйрету жеткілікті
түрде тікелей өтеді. Баланың дербес іс-әрекет етуінде үлкендердің
жетекілікті жанама ықпалымен шектеледі, ол тек іс-әрекетке итермелеп, еске
түсіреді немесе қателерді түзетеді. 2. Өлең мен әндерді жаттап үйренуде де
оларды үлкендердің алдында орындауын, шығарманың мазмұны мен күйін
білдіретін көркемдік қасиеттері туралы әңгімелесуді, көрнекі құралдарды
пайдалануды, балалардың мәтінді бірнеше рет қайталауын т.б. талап етеді.
Көркемдік тәрбие әдістерінің мәні балалардың жас ерекшелігіне де
тәуелді. Сәбилерді әсемдік әлеміне тарта отырып, тәрбиеші оның назарын
жапырақтардың күзде қандай болатындығына, бөлмеде реттілік, тазалық болудың
қандай тамаша екендігіне аударады. Ересек топ балаларына үлкендердің
көмегімен қоршаған дүниені белсенді "жасампаздықпен", бірақ олардың шама-
шарқы жететіндей етіп өзгерту міндеті қойылады. Олар бақылап және бағалап
қана қоймай, ойын бұрышын, дербес көркем өнер бұрышын безендіруге қатысып,
гербарий және басқаларды жасай білулері тиіс. Сөйтіп, бақылағьштықты,
дербес әрекет етуді, өз іс-ерекеттерін жоспарлауды және ойын жүзеге асыруды
қалыптастыру әдістері тәжірибеде қолданылады.
Балалардың жас ерекшеліктеріне, даярлық деңгейіне, жеке ынтасы мен
талаптарының артуына қарай әдістер күрделеніп отырады. Педагогикалық ғылым
мен тәжірибе балалардың эстетикалық сезімдерінің қарым-қатынастарының, ой
қорытындылауының, бағалауының тәжірибелік іс- әрекеттерінің қалыптасуына
көмектесетін неғүрлым тиімді әдістерін анықтайды:
- эстетикалық қабылдауын, бағалауын, талғамының бастапқы көріністерін
дамытуға бағытталған сендіру әдісі;
- қоршаған ортаны көркемдеуге және мінез- құлық мәдениеті дағдыларын
қалыптастыруға арналған іскерлік дағдыларға жаттықтыру әдісі;
- шығармашылық және тәжірибелік іс- әрекеттерге итермелейтін проблемалық
ситуациялар әдісі;
- әсемдікке ұмтылып, эмоциялық - жағымды ықылас тудыратын және қоршаған
дүниедегі келеңсіздікке қарсы сезімін оятү әдісі.
Көркемдік тәрбие беруде қолданылатын сендіру әдісінің ерекшелігі оны
қабылдайтын құбылыс әсем болған жағдайда ғана пайлалану керек. Мерекелік
ертеңгілікке, өнер мұражайына саяхатқа барғанда балада эмоциялық сезімге
берілу пайда болады. Бұл әдісті көрнекілік, сондай-ақ әңгімелесу әдісі деп
те санауға болады, өйткені балалардың бақылауларының кез келгені баланың
сезімі мен ойын оятарлық тәрбиешінің сол сәттегі немесе кейініректегі
түсініктемесімен қосарланып отырады. Неғұрлым жарқын да әсерлі көркем
шығармаларды таңдап, тиісті іс- әрекет пен жан толқынысын тудыра білу
маңызды. Педагог балаларға ұсынылатын материалды жақсы меңгеруі қажет. Оның
сөзі нақты, мәнерлі болуы тиіс. Баланың назарын түрлі пішіндегі әсемдік
көріністеріне аударып, тәрбиеші нақты мысалдар арқылы "ненің жақсы, ненің
жаман" екендігіне сендіреді.
Үйрету, жаттықтыру әдісінің мәні - баланы тыңдай, көре, бағалай
білуге және соған сәйкес белсенді іс-әрекет етуге бағыттау. Жүйелі түрде
көркем іс- әрекетке жаттығу, шамасы келгеншс таяу маңды өзгертуге араласу
балалардың белсенділігін тереңдетеді. Бұл әдіс көп қайталауды талап етеді.
Ол түрлі жағдайларда қолданылады. Жағдайды өзгерту балаға меңгерген дағдыны
пайдалануға, одан әрі жетіле түсуге көмектеседі. Өзгермелі жағдайларды көп
жаттығу тиісті нәтижеге ойдағыдай жетуге мүмкіндік береді. Мысалы:
тәрбиеші балаларды сурет салуда штрихтеуге үйреткенде бірде сурет
контурынан тыс кетпеуді ұсынса, енді бірде "шөп үлпілдек", өсімдік
сабақтары "үшкір" болып шығатындай етіп сызуды ұсынады.
Сонымен қатар, сызба ойын жаттығулар жүргізудің маңызы зор. Мәселен:
"Әдемі сызықтар", "Затты бейнеле", "Суретті аяқта", "Ою-өрнекті сызамыз",
"Менімен бірге сыз", "Сызықтарды қайтала", т.б. Балалар әрбір тақырыпқа
сәйкес сурет салғанда заттық, мазмұнды және сәндік сурет екенін сезіну үшін
алдын ала ойын жаттығу жүргізіледі. Мұнда бейнеленетін заттың тиімді
пішіні, көлеміне сәйкес қол қимыл қозғалысын икемге келтіру, кеңістікті
бағдарлау, бейнені көз алдына елестету мақсатында сызба ойын жаттығуларын
жүргізудің тиімді екендігін тәжірибе көрсетіп отыр. Бала қылқаламды қолына
ұстай отырып ауада, қағаз бетіне бояусыз сызып затты ойша қиялмен
бейнелеугс жаттығады. Содан кейін барып қарындашпен, бояумен сурет салуға
кіріседі.
Сендіру және үйрету әдістерінің бір-бірінен оқшауланбайтынын білу
маңызды. Жақсы қылықтардың мәніне баланы сендіре отырып, тәрбиеші балаларды
әдеттендіргендей бұған бірнеше рет қайта оралады. Игерілген дағдыларды
тәжірибелік іс-әрекеттермен бекіту баланың мінез- құлқындағы сөз бен іс
арасындағы алшақтықты жоюга мүмкіндік береді: ол маңындағылар жайлы жақсы
лебіз білдіргенімен оған қарама- қарсы әрекет жасауы мүмкін.
Баланың өсемдікпен тікелей қарым-қатынаста болуы қаншалықты маңызды
болғанымен, оның өзі жеткіліксіз. Эстетикалық толғанулар әрдайым этикалық
көріністермен байланысты. Эстетикалық және этикалық бірлік жас ұрпақты адам
ретінде қалыптастырудың ерекше маңызды белгісі болып табылады. Әсемдікті
өнердегі, қоғамдағы, тұрмыстағы, табиғаттағы тікелей әсерімен ғана
сендірмеу керек, оны бала санасың тәжірибелік іс-әрекеттерге тарта отырып,
сөзбен де белсенді әсер ету арқылы жеткізу қажет.
Балабақшадағы көркемдік тәрбие мәселесі Ресей педагогика ғылымдары
академиясының мектепке дейінгі тәрбие ғылыми зерттеу институттарында
бейнелеу өнері бойынша (Н.П.Сакулина, Т.С.Комарова, Т.Г.Казакова,
В.Б.Косминская, Б.ГКовальская, И.Л.Гусарова, Е.А.Флерина, З.А.Богатееза,
Т.Н.Доронова, Г.Н.Пантелеев, Н.Б.Халезова, Л.В.Пантелеева, С.Г.Якобсон
т.б.), музыкалық іс-әрекеттерге (Н.Ветлугина, И.Дзержинская, Р Зинич,
С.ІШоломович т.б.) арнайы зерттеулер жүргізіп, эстетикалық тәрбиенің кейбір
жекелеген жақтары арасындағы байланыстар теориялық тұрғыдан негізделді.
Аталмыш зерттеулер нәтижесінде дайындалған оқу- әдістемелік құралдар орыс
тілінен 1962, 1977, 1902 жылдары қазақ тіліне аударылып Республика
деңгейінде тәжірибеде қолданылды. Ал, қазақ балабақшаларына арналған оқу-
әдістемелік құралдар бейнелеу өнерінен жарық көрмеді. Осыған орай, қазақтың
Ы.Алтынсарин атындағы білім академиясының мектепке дейінгі тәрбие
лабораториясында көркемдік тәрбие мәселесі арнайы зерттеу нысанасына
алынып, нәтижесінде бағдарлама және оқу- әдістемелік кешені дайындалуда.
Балабақшада көркемдік тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда баланың өзі
өмір сүретін ортаны бақылату арқылы, көргендерін есте сақтауға, қабылдауға,
арнайы қабілеттілігін дамытуға көңіл бөліп, бейнелеу іс-әрекеті дағдыларын
меңгерудің жолдары қарастырылуда. Бейнелеу өнерінің түрлері жайында жас
ерекшелігіне сәйкес алғашқы түсініктер беріп, қылқалам шеберлерінің
туындыларымен таныстыру арқылы көркем өнерге қызығушылыққа тәрбиелеуде
"Балбөбек" бағдарламасының "Өнер көзі халықта"- бөлімі дайындалды. Бұл
бөлімде балаларға көркемдік тәрбие беруде айнала қоршаған өмірдегі,
болмыстағы, табиғаттағы, көркем өнердегі әсемдікті қабылдау, оған
қызығушылық сезімдерін тәрбиелеу, ой-өрісін кеңейтіп, көркемдік таным,
түсінігін, сұлулыққа деген сүйіспеншілігін арттыру, көркемдік талғамын
қалыптастыру мақсаты қойылады.
Бағдарлама мазмұнына сәйкес жыл бойына жүргізілетін педагогикалық
үрдіс барысында тәрбиеші негізгі белгіленген уақытта бейнелеу өнерінен
балалардың бұрын меңгерген білім- білік дағдыларын қайталап бекіте отырып
жаңа материалды игерудің қызғылықты әр түрлі әдіс-тәсілдерін таңдап алып,
сурет салу, мүсіндеу және қиып жапсыруға қажетті құрал- жабдықтарды
пайдаланудың тиімді жолдарын қарастырады, бейнелеу іс-әрекетінің мақсат,
міндеттерін айқындап алып, оны жүзеге асырудың бағыт- бағдарын белгілейді.
Суретін салатын немесе мүсіндейтін затты немесе құбылысты бақылату, талдау,
түр-түсі, көлемі, пішіні жайында мағлұмат беріп, оны зердеде сақтай білу
дағдыларын қалыптастыру көзделеді.
Тәрбиеші бейнелеу сабақтарында ауызша баяндау, сұрак жауап, өткенді
қайталау, бекіту жұмыстарынан кейін жаңа сабақты түсіндіру, үлгіні талдау,
көрсету, бейнелеу іс-әрекетіне бейімделудің әр түрлі тәсілдерін тақырыпқа
сәйкес таңдап, жалпылама ңұсқау беріп іс-әрекетке бағыттайды. Көркемөнер
туындыларымен әңгімелеуді сабақтың мақсатына сәйкес кіріспе, негізгі
бөлімде пайдалануға болады. Балалар іс- әрекетке кіріскеннен кейін басшылық
жасап, жеке нұсқаулар беріп көмек көрсетіледі. Әр баланың бейнелеу іс-
әрекетіне қабілеттілігін ескере отырып бағыт беріледі. Дайын болған
жұмыстардың бірнешеуін алып тақтаға іліп, балалардың назарын аудара
бастайды. Қалған балалардың да жұмыстарын аяқтау талап етіліп, еңбек
нәтижесін балаламен бірлесіп талдау жасайды. Қорытынды ой- пікірілерді өзі
айтып, сәтті шыққан жұмыстарды мадақтап үлгі етеді. Кейбір сәтсіздіктер мен
жұмысқа ұқыпсыздықты болашақта қайтала-майтындай етіп ұсыныс жасай отырып
ескертеді. Іс- әрекет барысында балалардың шаршағандығы байқалса бой
сергіту сәтін өткізіп алып қайтадан жұмыстарын жалғастырады. Сабақтың
негізгі бөлімінде балаға берілетін жүктеме толық берілгеннен кейін, еңбек
нәтижесіне қол жеткеннен соң қосымша берілетін жүктемелер жүзеге асырылады.
Содан кейін 5-10 минут үзілістен соң немесе тақырыптың мазмұн үндестігін
сақтай отырып сабақты ойын әдіс- тәсілдерімен жалғастырады.
Балаларды бейнелеу іс- әрекетіне бейімдеу жұмыстары әрбір аптаның
бейсенбі күндеріне жоспарланады. Бұл күні бейнелеу іс-әрекетіне баса назар
аударылып, әрекет түрлері бірде кезектесіп, бірде қосарланып балаға
берілетін түсініктер мен іскерлік- дағдыларды қалыптастыру, жаңа ұғымдарды
меңгеру, нақты көрсету, түсіндіру арқылы жүзеге асырылады. Мысалы:
ересектер тобында сабақ 9.00- 10.00 ға дейін кешенді түрде өткізіліп,
қалған уақытта серуенге шыққанға дейін шағын топпен немесе жеке балалармен
жүргізілетін жұмыстармен жалғастырылады. Бос уақытта балалар сабақта
меңгере алмай қалған білім- білік дағдыларын жетілдіріп немесе қайталауды
қажет ететін педагогикалық мәселелерді қарастырады (10 – 10.30- ға дейін).
Балалардың ой- қиялын дамытуға, шығармашылық белсенділігін арттыруға,
көрнекілік іс-әрекетке қызығушылық сезімін оятуға бағыт- бағдар жасауына
толық мүмкіндік жасау қажет. Уакытты тиімді пайдалану тәрбиешінің
ізденісіне, шығармашылығына, педагогикалық шеберлігіне байланысты
болмақ.[9; 68-70]
Бейнелеу іс-әрекетін тәрбиелеу мен білім беру үрдісінің басқа
салаларымен кіріктіріп сабақтас жүргізу ұсынылады. Жұмысты жоспарлауда
алдымен бағдарламадағы жалпы тақырып таңдалады. Мысалы, "Отбасы",
"Балабақша", "Ойыншықтар", "Жыл мезгілдері", "Қазақстан Республикам менің",
"Жануарлар дүниесі". Бұдан кейін іс- әрекет түрлері белгіленіп (мысалы:
сурет салу, мүсіндеу, жапсыру), бағдарламаны іске асыруға қажетті
тақырыптар бөлімінен сол күні өткізілетін бейнелеу сабақтарының негізгі
тақырыптары нақты көрсетіледі (бұл әрбір жас тобының әдістемесінде
берілген). Қосымша немесе басқа тәрбие жұмыста-рына кіріктіріп өткізілетін
тақырыптарды да жоспарлауга болады немесе ол тәрбиешінің қалауы бойынша
тақырып мазмұны мен сабақтың мақсатына сәйкес таңдалады. Бағдарлама бойынша
көркемдік іс-әрекетті ұйымдастыруда тәрбиешілерге қойылатын талаптар:
- тәрбие жұмысының мақсатын, міндеттерін нақты айқындап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I – Тарау
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру арқылы эстетикалық
талғам негіздерін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
II – Тарау
2.1. Мектеп жасына дейінгі балаға эстетикалық тәрбие беру арқылы жан
дүниесін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру арқылы эстетикалық
сезімдерін қалыптастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3.Қазіргі кездегі мектепке дейінгі орындарда ұлттық тәрбие беру
ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..42
Кіріспе
Халықтық тәрбие тарихи даму процесіндегі тірі дене болып табылады.
Табиғатқа сөйкестілік, табиғи салдарлар қағидасы өте карапайым түрде болса
да, олардың педагогика ғылымыңда негізделуінен көп бұрын халықгың ауызша
шығармашылығында көрініс тапты. Тарихтың тәрбиелік мөнін есте ұстай отыра
ел қорғаған, халық тыныштығы үшін күрескен көсемдер мен осы тарихи
оқиғаларга арналған ауызша халықтық шығармашылықтың өзі -халықтың азаттық
қозғалысы тарихын өзіндік және қарапайым да асқақ түрде бейнелеп және
келешек ұрпақтың, патриоттық және рухани-адамгершіліктік трғыда
қалыптасуына ықпал жасайтынын ұмытпау керек.
Халықтық педагогиканың өлеуметтік бағыттылығы, әсіресе көне жазба
ескерткіштердегі мақалдар мен мәтелдер, ертегілер мен жырлар, бата, тілек
секілді тәрбие құралдарында толығырақ бейнеленген. Олардың шығу тегі мен
тарихи дамуын есепке альш сипаттау, тарихи-генетикалық түрғыдан қарастыру
халық педагогикасын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді жөне оның
демократиялық сипатына назар аудартады. Әрине, этнопедагогика тарихында
ертедегі қазақстандықгардың еңбекке тәрбиелеу дәстүрлері мен кәсіпке
үйретушілік жүйесі, әртүрлі қозғалмалы ойындары мен жарыстары, саналуан
өдет-ғұрыптар мен өмір салттары терең із қалдырды. Халықта эстетикалық
төрбие берудің өзіндік үлгісі болды. Оның сипатты ерекшелігі еңбек
тәрбиесімен тығыз байланыстылығы. [8;16]
Бұл ең алдымен еңбек құралдарың шебер және сәнді
безендіруден, өндеуден көрінді. Олар ыңғайлы ғана емес, көзді қуануы, көңіл-
күйді көтеретіндей әсем де болуы тиіс еді. Мұндай көркемдік талғам ғасырлар
бойы қалыптасқан. Демек, педагогикалық мәдениеттің бастау көздерін тәрбие
процесінің өзінен ғана емес, халықтық бағыт-бағдардан, әрекеттерден,
шығармашылықтардан іздеу керек. Халық туғызған әсемдік - бұл рухани әлемнің
әсемдігі, сонымен бір мезгілде педагогикалық мәдениеттің тамаша
жетістіктерінің куәсі. Педагогикалық мәдениеттің деңгейі жөнінде тек нақты
педагогикалық ескерткіштер мен шығармалар бойынша ғана емес, сондай-ақ
тәрбиеленушілер мен олардың өлмес мұралары арқылы да пікір айтуға тура
келеді. Осындай педагогика ғылымына қисындаса жуықтап келген халық
педагогтары барлық кезеңдерде, барлық халықтарда да болды. Олар кейін пайда
болып дамыған халықтық негіздегі демократиялық педагогикалық жүйеге жатамды
жағдайлар туғызды.
Өткеннің көрнекті педагогтары халықтың педагогикалық көзкараста-
рын оқып үйренуге көп көңіл бөлді. Тәрбиенің халықтығы, табиғатпен
үйлесімділігі идеясын дамытты, халық педагогикасынан мысалдарды халық
даналығының бейнеленуі ретіңде пайдалаңцы. Ғалымдар, ақындар, өнер иелері,
философтар педагогикалық идеяларын талдау тәрбиенің гуманистік халықтық
идеялары олардың адам тәрбиесі жайлы трактаттарында кеңінен қолданылғанын
керсетеді. Әбу Насыр Әл-Фарабидің "Музыканың үлкен кітабында" халықтық
музыкадан үлгілер үсынылса, Әбу Райхан Бируни өз шығармаларында түрлі
халықтардың дәстүрлері жайлы арнайы сөз қозғайды: Махмұд Қашгаридің "Түркі
тілдерінің сөздігі" (Диуани лұғат ат түрік) атты еңбегінде халықтық тәрбие
тәжірибесінен мысалдар мол, Жүсіп Баласағұнидың Құтты білім (Құдатғу
біліг) шығармашылығы толығымен халықтық поэтикалық шығармашылығымен
үндеседі.[1:50-52]
Асан қайғы, Казтуған, Шалкиіз, Жиенбетті халыққа
сүйіспенщілік, оның тағдыры мен мәдениетіне жанашырлық қарым-қатынас
байланыстырады. Қызмет бағыттары бойынша олар бір-біріне өте ұқсас. Асан
Кайғы өзін қазақ қоғамдық емірінің қалың ортасына енгізген көптеген тарихи
оқиғалардың куәгері болды. Оның бүкіл өрекеті өз халқына оның жарқын
болашаққа ұмтылысында көмектесу тілегімен анықгалады. Дүниеге сеніммен
қараушы көрнекті қайраткер айтқан: "Ата жұрты бұқара өз қолында болмаса,
қанша жақсы болса да, қайратты туған ер ғаріп"- деген өнеге сөздердің қазір
де тәрбиелік маңызы үлкен.
Мұнымен өте ұқсас ойларды біз Казтуған шығармаларынан да табамыз.
Түлғаның рухани байлығындағы бастау ақын пікірінше - ол өз халқының рухани
қазынасы. Отанға, жерге нәзік сүйіспеншілігін ол былай деп біддіреді:
"Кіндігімді кескен жүрт,
Кір-қоңымды жуған жұрт,
Қарағайдан садақ тудырып,
Қорамсамды сары жүн оққа толтырып,
Жанға сақтау болған жұрт"
Халықтық ақындар мен жыраулар үшін жетекші қағида болып табылады. Олар
халық педагогикасын терең біледі жөне оны ардақ тұтады.
Ел бастау қиын емес,
қонатын жерден көл табылады,
Қол бастау қиын емес,
шабатын жерден ел табылады,
Шаршы топта сез бастаудан қиынды көргем жоқ" –
деп Бұқардың төрбиеленушінің санасына ықпалды әсері мол сөз өнеріне ерекше
мән беруі осыдан. Оның шығармаларында насихат, өсиет, ақыл айту, тілек
секілді халықтық тәрбиенің құралдары жиі кездеседі.[3]
Педагогикалық мәдениет жөйін таддағанда қашанда нәрлі орта
жайлы, оны азықтандырған, оның пайда болуы, дамуы және гүлденуіне қолайлы
жағдай туғызған - халық жайлы есте ұстаған жөн. Кез келген мәдениет
кайраткерінің жеке шығармашылығы оған дейін халық жөне адамзат жеңіп алған
жетістіктер негізіңде дамиды. Ол өз халқының мәдениетін жетілдіруді
бастаудан бұрын өзінің көп ғасырлық тарихында халық туғызганды меңгеруі,
сонымен қатар өзге халықтар мен адамзат жасаған игіліктерді игеруі қажет.
Тек халық пен адамзат рухани қазынасы жиынтығы ғана мәдениет
қайраткерінің шығармашылығына нақты тұғырнамалық негіз бола алады. Кез
келген педагогтың данышпандығы мен ұлылығы халықтық педагогикалық
мәдениетке жақындығымен, оның рухани қазынасының тереңіне мейлінше бойлау
қабілетімен елшенеді.
Шығармашылық қуатты халықтан оның өмірінен, халықтық шығармашылықтан жөне
онда көрініс берген педагогикалық тәжірибеден жинақтаған осындай кернекті
тұлғалардың бірі - Ш.Уәлиханов. Ол езінің педагогикалық қызметін халық
ауызша шығармашылығы туындыларын жинаудан бастады. Халықтық эпостық поэма
"Қозы Көрпеш жөне Баян Сұлу", қырғыз эпосы "Манас", халықтық өдет-ғұрыптар,
жастар мен балалар ортасы дәстүрлері, көне аңыз-әпсаналар және т.б. - бәрі
Ш.Уәлиханов мүрасыңца керініс тапты.
Халыққа білім беру үшін ең алдымен оның рухын түсіну керек.
Өзінің ағартушылық қызметіңце Ы.Алтынсарин осы ережені басшылыққа алды.
Оның бірқатар шығармалары халықтық салттардың жағымды және жағымсыз
тұстарын зерттеуге, олардың тәрбиелік мәнін айқындауға арналған. Кернекті
ғалым, ағартушы демократ отбасы және қоғамдық' тәрбиенің озық дәстүрлерін
ардақтап, сақтау жөне қажырлықпен дамытуға қызу үндейді. Халық педагогтары
- патриоттар өрекеттерінде ортақгық мол. Халықтың педагогикалық даналығы
Абайдың бүкіл қоғамдық қызметі мен идеялары аумағын қамтиды. Оның тәрбие
мақсаты мен бағыттары жайлы ойлары халықтық, талаптары халықтық, көптеген
шығармаларының мазмұны халықтық. Халық мақал-мәтелдерін ол өзіне тірек,
сипаттауды керек етпейтін қағида ретінде пайдаланады, олардан өз ойларына
дәлелдемелер табады.
Халықтық педагогиканы тәрбие жайлы ғылыми білімдермен кисындап жинақтауға
педагог ғалымдар бірдей келген жоқ: біреулері үшін халықтық педагогика
бастапқы ой болса, басқалары үшін алғашқы негіз адамзат педагогикалық
жетістіктерін меңгеру болды. Кейбіреулерде педагогика ғылымына жуықтау
процесі мерзімінен бұрын үзілсе, өзгелерінде халықтық педагогика түрғысынан
келу тоқталған болып шықты. Сонымен кімдер өзіне халықтық пен ғылымилықты
үйлестірсе, сол ғана ұлы педагог-демократтар болып қалыптаса алды.
Этнопедагогиканың қалыптасу процесінде халықтық педагогиканың алдыңғы
қатарлы өкілдері мен педагогика ғылымының аса көрнекті кайраткерлерінің
қимылы жолыққан түстар баршылық.
Көрнекті қазақ ғалымдары А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Х.Досмұхамбетұлы халықтық педагогикалық тәжірибесін зерттей білуге ерекше
мән берді. Халықтық педагогика тәрбие жайлы ғылымды байытады, белгілі бір
жағдайларда оның негізі кызметін атқара алады деп санады. Олардың
айырмашылық өзгешеліктері халық өмірін, оның тілегімен қажеттілігін жетік
білуі; туған халықтың рухани қазыналарын жоғары бағалауы; туған тілде оқыту
мен тәрбиелеудің шешуші ролін мойындауы; тәрбие жөніндегі халықтық
дәстүрлер мен тәжірибені шығармашылықпен оқып үйренуі; халықтың ауызша
шығармашылығын білім беру мен тәрбие жүмысында кеңінен пайдалануды ұсынуы;
халық үлгісімен балалар үшін шығармалар туғызуы.[3]
Үстіміздегі дәуірде қазақ халқы педагогикалық тәжірибесіне
қатысты көлемді материалды оқып үйрену нәтижесінде өткеннің тәрбие
дәстүрлері жайлы айтарлықгай ғылыми мәліметтер жинақгалған.
(Т.Тәжібаев. Развитие просвещения и педагогической мысли в Казахстане во
второй половине XIX в. Алматы, 1958; К.Жарыкбаев. Развитие педагогической
мысли в дореволюционном Казахстане. Киев, 1982; С.Калиев. Халық
педагогикасының ауыз әдебиетіңдегі көрінісі. Алматы, 1987; Ы.Оршыбеков.
Қазақ халқының педагогикалық мәдениеті, Алматы, 1981; К.Нурсултанов. Очерк
истории математических знаний в Казахстане и вопросы использования ее
материалов в педагогическом процессе, Алматы, 1975. К.Сейсембаев. Проблемы
использования казахской народной педагогики в подготовке детей к школе в
семейном воспитании. Алматы, 1987; А.Мухамбаева. Национальные обычаи и
традиции казахского народа и ее влияния на воспитание детей и молодежи.
Москва, 1974, С.Ұзақбаева. Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық
төрбие. Алматы, 1993. Т.Қуанышбаев. Подготовка будущих учителей физической
культуры средствами национальных игр. Алмты, 1992; Т.Қоңыратбаева. Халық
педагогикасы және оны оку-тәрбие ісіне ендіру жоддары. Алматы, 1995;
К.Қожахметова. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика,
З.Әбілова, Этнопедагогика және т.б.).
Халықтық тәрбие төжірибесін теориялық тұрғыдан байыптау,
өткеннің педагогикалық мүрасындағы ұнамды мен озықты сұрыптау және оны
жеткіншек ұрпаққа тәрбие берудің қазіргі жағдайында қолдану мөселелері
жөніндегі жүмыстар әрі карай жүргізілуде. Мүндай бағыттылық
этнопедагогикалық зерттеулердің өзектілігін аша түседі. Мыңдаған және
жүздеген жылдар бұрын пайда болған халықтық педагогикалық ескерткіштерде
оқыту мен тәрбиелеудің белгілі бір жолдары мен тәсілдері, тіпті өте
карапайым тұжырымдалған болса да педагогикалық талаптар бар. Оларда
халықтық педагогикалық мөдениетшіл көптеген тұстары: балаларды еңбекке
дағдылаңдыру, балалар ортасынынң "моральдық- кодексі"; жастардьщ
эстетикалық идеалдары, басты ұғым - тәрбие туралы халықгық түсінік,
тәртіпке үйрету әдістері және т.б. сақталған.[3]
Осыған орай халық педагогикасының рухани өмірдегі құбылыс
ретіндегі орны мен ролін түсінуге; өзінің мазмүны, құрылымы, төрбиелік
міндеттері, құралдары жөне т.б. бойынша жағымды мәнін, құндылығын жоймаған
тәрбие тәжірибесін біршама дәлдікпен жіктеп көрсетудің жолдарын белгілеуге
жәрдемі бар бірқатар рухани мәдениет ескерткіштеріне толығырақ тоқталмай
болмайтыны анық.
1.1. Мектеп жасына дейінгі балаға халықтық тәрбие беру маңыздылығы.
Қай заманда, қандай қоғамда болсын алдында тұрған зор міндеттердің
бірі – болашақ ұрпағын тәрбиелеу. Жан – жақты жетілген, ақыл парасаты мен
мәдениеті мол, саналы ұрпақ тәрбиелеуде әр халықтың салт – дәстүрінен
дамуындағы бағалы байлықтың нәрін біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге
асыруға болады. Басқа халықтар сияқты қазақ елінің де ұрпақ тәрбиелеуде мол
тәжірибесі, жиған – тергені, озық ойлары мен өзіндік ерекшеліктері бар.
Осындай мол мұраның дәнегін мәпелеп екпейінше жастарды ізгілік пен
парасаттылықты тәрбиелеу мүмкін емес. Халықтың жазбаша жазылмаған, бірақ
ұрпақ есінде мәңгілікке сақталып, бір ұрпақтан бір ұрпаққа ауызша жалғасып
келген нақыл – өсиет, өнеге қағида болып таралып келген тәлім – тәрбие
тағылымының бай мұрасы бар. Ол халықтық педагогика деп аталады. Халықтық
педагогика отбасылық тәрбиеден басталып, ел – жұрт, ауыл – аймақ, тіпті
бүкіл халықтық қарым қатынастан берік орын алған тәлім – тәрбиенің түрі.
Ендеше халық педагогикасы қоғам дамуының барлық сатыларынан өтіп,
тәжірибеде жүйеленіп, ғылыми педагогикалық дәрежеге жеткенше ұрпақ
тәрбиесінің қайнар көзі, алтын діңгегі болып келгені даусыз.
Еліміздің әлеуметтік – экономикалық дамуын жақсарту қоғамдық өмірдің барлық
саласында түбегейлі терең өзгерістер жасауды, ең алдымен, адам санасын
шыңдауды, жаңаша ойлар қалыптастыруды, халқының өткен тарихи –мәдени
мұраларын игере отырып шығармашылықпен еңбек етуді талап етеді.[4;20-22]
Қазіргі кезде көп ұлтты мемлекетіміздің алдында тұрған ұлы міндет,
біріншіден біртұтас білім кеңістігін қалыптастыру болса, екіншіден,
халықтық педагогиканы тәрбие үрдісінде пайдалана отырып ұлттық тәрбие
беруде жеткіншектерге тілі мен әдебиетін, тарихы мен өнерін қастерлеп, салт-
дәстүрін меңгерту-тарихи қажеттілік.
Халық педагогикасының мақсаты – оқушылардың бойында адамгершілік,
отансүйгіштік, елжандылық, имандылық қасиеттерін қалыптастыра отырып,
болашақта еліміздің тізгінін ұстайтын жастарды тәрбиелеп шығару. Халық
педагогикасы – ұрпақтан –ұрпаққа жалғасып келе жатқан дәстүрдің өзегі,
алтын діңгегі, халықтың ең берекелі, ең парасатты тәжірибесі. Ол ғасырлар
бойы жинақталған сан алуан іс-тәжірибелер мен ой-пікірлер негізінде
қалыптасты. Оның мұралары уақыт талабы мен өмірге қайта оралып, мектептің
оқу – тәрбие жұмыстарында кең қолданылуда. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің
Қазақстан халқына Жолдауында Біз Қазақстанның барлық азаматтарының
отаншылдық сезімімен өз еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін дамытуға
тиіспіз дегені мәлім. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Білім туралы
заңында да Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр – салтын оқып үйрену үшін
жағдайлар жасау бірінші кезектегі міндеттердің бірі деп атап көрсетілген.
Халықтық тәрбие, ол ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге дамып келе жатқан
көне тарихи жүйеге жататыны кімге болса да аян. Халқымыздың ұлттық
педагогикасының ұрпақ тәрбиесінде алатын орны ерекше. Ерекшелігі сол: жас
жеткіншектерді есті, адал, еңбекқор, парасатты болсын деген үмітпен ата-
баба тәлім –тәрбиесін әрқашан мұра тұтып келген және оны талап етіп
отырған. Ұрпағын жаман әдеттерден жирендіріп, жақсылыққа жетелеп, өсиет
сөздерін күнделікті бойына ұялатып отырған. Әр халық өзінің жас ұрпағын
қайырымды, адал, үлкенді құрметтейтін, әділ, ер жүрек, ізгі ниетті, ар-
ожданы мол болып өссін деп армандайды, бұл мәселені өзінің тұрмыс-салтына
байланысты шешіп отырады. Ол үшін ғасырлар бойы қолданып, сұрыпталып, өмір
тәжірибесінен сыннан өткен салт-дәстүрлерді, педагогикалық әдіс-тәсілдерді
пайдаланып келеді.
Салт-дәстүр халықтың белгілі бір әдет-ғұрыптары мен байланысты туады.
Салт дегеніміз – халықтың кәсіп, сенім, тіршілігіне байланысты қалыптасып,
ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын дәстүрдің бір түрі. Ұлттық дәстүр
дегеніміз – тарих барысында қалыптасып ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын
әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң, мінез-құлық қалыптары.
Мысалы, бала тәрбиесімен байланысты: шілдехана өткізу, сүйінші сұрау,
балаға ат қою, бесікке салу, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндетке отырғызу
тойлары; үйлену, үй болумен байланысты: құда түсу, есік-төр көрсету, келін
түсіру тойлары, қалын-мал алу, жасау беру т.б. салт-дәстүрлер, түрлі кәде-
ырымдар, өлген адамды жерлеумен байланысты: арыздасу, қоштасу, естірту,
көңіл айту, жұбату, жоқтау, өлген адамның жетісін, қырқын, жылын беру т.б.
ырым-жырымдар қазақ халқында ежелден сақталған. Мұны салт-дәстүрлері деп
атайды.
Тұрмыс – салтқа байланысты туған әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің,
бәрінде халықтың арман-тілегі, ой-пікірі, келешек ұрпаққа айтар өсиеті
көрініс беріп отырады.[13;57-58]
Қазақта мынадай құнды өсиеттер бар.
Жеті қазына Жеті ата Жеті
жұт
Ер жігіт 1. Бала 1.
Құрғақшылық
Сұлу әйел 2. Әке 2. Жұт
(мал қырылу)
Ақыл, білім 3.Ата 3.Өрт
Жүйрік ат 4.Арғы ата 4. Оба
(ауру)
Қыран бүркіт 5. Баба 5. Соғыс
Берен мылтық 6. Түп ата 6. Топан су
Жүйрік тазы (ит) 7. Тек ата 7. Зілзала
(жер сілкіну)
Жеті күн Жеті ғалым
Жеті әулие
Бүгін 1. Шығыс 1.
Меке шәріп
Ертең 2. Батыс 2.
Мәдина шәріп
Бірсүгіні 3. Оңтүстік 3.
Бұхар шәріп
Арғы күні 4. Солтүстік 4. Шам
шәріп
Ауыр күн 5. Аспан (жоғары ғалым) 5. Қатым шәріп
Соңғы күн 6. Жер орта 6. Құддыс
(Мысыр) шәріп
Азына 7. Жер асты( төменгі ғалым) 7. Кәләм шәріп
Жеті жоқ
Жет
і жетім
Жерде өлшеуіш жоқ 1 . Тыңдамаған сөз
жетім
Аспанда тіреуіш жоқ 2. Киюсіз тозған боз
жетім
Таста тамыр жоқ 3. Иесіз қалған
жер жетім
Тасбақада талақ жоқ 4. Басшысы жоқ ел
жетім
Аққуда сүт жоқ 5. Аққу – қазсыз
көл жетім
Аллада бауыр жоқ 6. Жерінен айырылған
ел жетім
Жылқыда өт жоқ 7. Замандасы болмаса
– бәрінен де сол жетім
Бес қару Бес өсиет
Бес намаз
Садақ 1. Топасқа сенбе 1. Таң намазы
Мылтық 2. Жауға иілме 2. Бесін намазы
Найза 3. Сақ жүр 3. Екінді
намаз
Қылыш 4. Аз үйге сенбе 4. Ақшам намазы
Айбалта 5. Жарлыдан сый алма 5. Жашиық намазы
Бес жаратылыс Бес қатер
Күн 1 . От
Ай 2. Жау
Жұлдыз 3. Борыш
Күндіз 4. Ауру
Түн 5. Сөз
Үш даусыз Ү ш арсыз
Ү ш тәтті
Мінез 1. Ұйқы арсыз
1. Жан тәтті
Кәрілік 2. Күлкі арсыз
2. Мал тәтті
Ажал 3. Тамақ арсыз
3. Жар тәтті
Үш ғайып Ү ш қадірлі
Үш қуат
Ажал ғайып 1. Ырыс 1.
Ақыл қуат
Қонақ ғайып 2. Бақ
2. Жүрек қуат
Несібе ғайып 3. Дәулет
3. Тіл қуат
Бүгінгі таңда мектептегі оқып жатқан жас ұрпақты елжандылыққа
тәрбиелейтін тағылымды тәлім-ұлттық рухта тәрбиелеу мен оқыту. Халқымыздың
ұлттық мұрасын оқу –тәрбие ісімен сабақтастыру басты парызымыз. Осы
тұрғысынан сыныптан тыс шараларда халықтық педагогиканың үлгілерін үнемі
пайдаланып отырсақ жақсы болар еді.
Қазіргі уақытта бүкіл оқу – тәрбие жүйесі халықтық педагогикаға негізделіп,
қайта құрылып жатқанда, ұмыт қалған салт-дәстүр, ұлттық ерекшелігімізді
насихаттау, баланың ауызекі сөйлеу тілін дамытып, олардың бойында ұлттық
психологияны қалыптастыру – әрбір ұстаздың міндеті.[13;55-56]
Ұрпақ тәрбиесіндегі халықтық педагогиканың ролі: халық педагогикасы
– қазақ халқының ұлттық тәжірибелері мен тағылымдарының мол қазынасы.
Сондықтан оқушылардың ой-өрісін, биік адамгершілік тұлғасын қалыптастыруға
көп көмегін тигізеді.
Ұмыт болған салт-дәстүр халқымызға тән ұлттық асыл
қасиеттеріміз қайта жаңғырып жатқан уақытта осы мұраларды педагогикамен
ұштастыру басты мақсат. Осы міндеттерді шешудегі мәселелердің қайнар
бұлағы, сарқылмас көзі – халықтық педагогика. Халықтық тәлім- тәрбиенің
басты ерекшелігі өмірмен тығыз байланыстылығында. Ұлттық тәрбиенің
тағылымы, берері орасан зор. Әсіресе, тәрбиелік шараларды түрлендіріп
өткізу әр мұғалімнің ізденісіне байланысты болмақ. Негізгі мақсат–тәрбиенің
ұлттық жаңа үлгісін жасау және әдістемелік жұмыстарды жетілдіру.
Бүгінгі таңда халық педагогикасына ерекше көңіл бөлу керек. Ата –
бабаларымыздың жақсы дәстүрін шәкірттер бойына дарыту үшін тәрбие
сағаттарымызда мақал-мәтелдерді, шешендік сөздерді, аңыз-әңгімелерді жиі
мысалға келтіріп, ұлылардың айтқан даналық сөздерін ұрпақ санасына сіңіруді
шара сайын жүргізсек.
Көптеген халықтар өз ұрпағын өз халқының қағидаларымен
тәрбиелейді. Ендеше, егеменді еліміздің ертеңі жас ұрпақты әдепті,
адамгершілігі жоғары болып өссін десек, ұлттық тәрбие тағылымын басшылыққа
алып, халқымыздың рухани байлығын бүгінгі күн талабымен ұштастыра білсек
ғана ұлттық тәрбиенің берері көп.
Халық педагогикасы мен психологиясын терең зерттеп жүрген С.Қалиев халық
педагогикасының мақсаты, мазмұны, әдістерін айқындай келе, ұлттық салт-
дәстүрлер арқылы балаға ақыл-ой, адамгершілік, әсемдік, дене, денсаулық,
еңбек тәрбиесін қалыптастыру нәтижесінде сегіз қырлы, бір сырлы жаны
таза, дені сау, адам қалыптастыру мүмкіндігін атап көрсетеді. К.Қожахметова
өз еңбегінде мектеп жасына дейінгі балаларды қазақ халық педагогикасы
негізінде тәрбиелеу мәселелері жөнінде ой қозғаса, Б.Мұханова
диссертациялық еңбегінде мектеп жасына дейінгі балаларды қазақ
этнопедагогикасымен сусындата тәрбиелеу үшін этнопедагогикалық біліммен
қаруландыру керектігіне тоқталады. Қ.Сарыбеков өз еңбегінде экологиялық
білім берудің дүниетанымдық, моралдық жағын анықтай отырып қазақтың табиғат
қорғау дәстүрін бірнеше топтарға жіктеп көрсетсе, Ф.Жұмабекова жас ұрпақтың
рухани-эстетикалық, дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуына әсерлі ықпал
ететін эстетикалық тәрбие құралы – өнер екендігін алға тартады. [5; 70-71]
1.2.Мектеп жасына дейінгі балаларға тәрбие беру арқылы эстетикалық талғам
негіздерін қалыптастыру.
Эстетикалық тәрбие - дегеніміз баланың ақыл-ойы мен сезімін, ұшқыр
қиялы мен ойлау қабілетін дамытуға көмектеседі. Эстетикалық тәрбиені жүзеге
асыру үшін балалардың әсемдік сезімі мен ұғымын, көркемдік, шығармашылық
қабілетін үздіксіз дамытып, эстетикалық талғамын қалыптастыруға
дағдыландыру қажет.
Бала ес біле бастағаннан-ақ өзі жете түсінбес жарқын, тартымды
нәрсенің бәріне ұмтыла бастайды, мәселен, жылтыраған ойыншықтарды, әдемі
гүлдер мен заттарды көрсе қуанады. Осының бәрі оның рахаттану, қызығу
сезімін туғызады. Жиі ән, ертегі тыңдап, суреттерді қараған балалардың
өнер қуаныш сезімдерінің қайнар көзіне айналады. Эстетикалық тәрбие алған
балалар жарқын, әсем атаулының бәріне жәйғана ұмтылып қана қоймай,
сұлулықты жан дүниесімен қабылдайтын болады.
Тегінде бала сұлулықты форма мен мазмұнның бірлігі ретінде
қабылдайды. Эстетикалық қабылдау сезім мен тебіренумен тығыз байланысты.
Әсемдікке қызығудан туатын қуаныш, жайдары жан толғанысы эстетикалық
сезімнің ерекшелігі болып табылады.
Тәрбиеші баланың сұлулықты қабылдауынан бастап, оған эмоциялық жауап
қату, оны түсіну, эстетикалық ұғым, эстетикалық пікір, эстетикалық баға
беру қасиетін қалыптастыруға дейін жетелеп отыруы тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балаларға тән ерекшелік- бұл шындықты соншалықты
пәк, тікелей бейнелейтіндігінде, ғаламат шынайылығында, бейнелейтін заттың
шындығына сенетіндігінде. Балалардың ойын әрекетінде қоршаған ортадан алған
әсерін бейнелі түрде жеткізе білуіне тәрбиеші үнемі көмектесіп отыруы
керек.
Сюжетті- рөлді ойындарға тақырыпты, мазмұнды таңдап алуда және
белгілеуде ниет қана емес, шығармашылық ізденіс қажет.
Мектепке дейінгі балаларда шығармашылық нышандары байқала бастайды,
ол ой құрау және оны жүзеге асыру қабілетінің дамуынан, өз білімін, ұғымын
құрастыра білуінен өзінің ойын, сезімін, тебіренісін шынайы жеткізуінен
көрінеді. Балалардың шығармашылық қабілетін дамыту үшін оларға үнемі ақыл-
кеңес беріп, дұрыс тәрбие үлгісін көрсеткен жөн. Тәрбие барысында олар өз
ойларын сөз, ән, сурет, би, драматизация арқылы бейнелеп жеткізу тәсілдерін
меңгереді. Тәрбие баланы әсемдікке баулиды, жағымды эмоция туғызады,
қабілеттерін дамытады. Балалардың қабілетін дамытуда, педагогтың жеке басы,
мәдениеті, білімі, өз ісін жете меңгеруі үлкен рөл атқарады.
Эстетикалық талғам балалардың өнерде, өмірде, тұрмыста шынайы
әсемдіктен қанағат, рухани азық алуынан көрінеді.
Эстетикалық талғам — кең ұғым: ол өнердің терең мағынасын, тамаша
шығармаларды түсінуді, одан ләззат алуы ғана емес, табиғаттың, еңбектің,
тұрмыстың, киімнің сұлулығын түсінуді қамтиды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың эстетикалық талғамын қалыптастыруда
үйрету үлкен рөл атқарады. Олар оқу үстінде балалар әдебиеті, музыкалық ,
сурет өнерінің классикалық шығармаларымен толық игеруді үйренеді.
Балалардың бойында эстетикалык талғамның негіздерін қалай отырып, біз
оларды қоршаған ортаның әсемдігін көруге және сезінуге, оны аялауға
баулимыз. Гүлдердің қауыз жарғанын көргенде оның жұртқа қуаныш сыйлауы үшін
оны мәпелеп күту керек. Балалардың да көркемдік қабілеттерін, эстетикалық
сезімдері мен ұғымдарын, әсемдікті бағалай білуін дамыта отырып, педагог
рухани байлығы қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеудің негіздерін қалай береді.
[6;29-30]
Сәндік-қолданбалы өнер саласындағы белгілі маман-ғалым А. Б.
Салтыков: Көркемдік талғам дегеніміз— әсемдікті ажыратар нағыз сұлулықты
жалған сұлулықтан ажырата білу қабілеті- деп тұжырымдайды.
Адамның эстетикалық сана-сезімінің дамуына әсер ететін, тәрбиелейтін
құралдар аз емес, соның ішінде өнердің алатын орны ерекше. Өнер айналадағы
болмысты көркем бейнелер арқылы қайта жаңғырта отырып, адамның танымдық
сезіміне әсер етеді, жамандықтан жиреніп, әсемдікке еліктеуіне септігін
тигізеді. Қызықты өмір болмысын, қайырымды да парасатты адам бейнесін өнер
өзіне тән құралдар мен тәсілдер арқылы айшықты бейнелеп береді. Мұның бәрі
айналып келгенде жеке адамды сұлулыққа, мәдениеттілікке, имандылыққа,
адамгершілікке тәрбиелейді. Қазіргі кезде киноның, теледидар мен радионың,
өнер саласындағы әдебиеттер мен журналдардың арқасында әлемдік, Отандық
өнер мен мәдениет жаңалықтары, жаңа бағыттар мен ағымдар туралы мағлұматтар
халық бұқарасының арасына тез таралуына, ықпалына қарамастан, әрбір
халықтың ұлттық ерекшелігімен біте қайнасқан әсемдік туралы өзіндік
түсінігі, танымы әрқашан сақталып отырады.
Балалардың әсерлі эстетикалык ой-өрісін, көркемдік талғамын дамытуға
зор ықпал жасайтын түрлі көркем шығармашылық іс-әрекеттердің дағдылар мен
қабілеттіліктер мүмкіндіктерін ашып көрсеткен педагогикалық тәжірибелерге
сүйене отырып, республика ғалымдары да эстетикалық тәрбие мәселесінің жалпы
жағдайын анықтау, ғылыми әдістемелік негіздегі жүйесін жасауда елеулі
жұмыстар атқарды (М. Балтабаев, С. Ұзақбаева, С. Қалиев, Н. Хмель, Е.
Асылханов, В. Әлмұханбетов, Ә. Қамақов т. б.). Бірақ та бұл мәселенің
аясында әлі де шешімін күтіп тұрған педагогикалық, психологиялық өзекті
мәселелер мен міндеттер жеткілікті.
Қолда бар педагогикалық тұжырымдар мен іс-тәжірибелердің мазмұнын сын
тұрғысынан талдай отырып, жас жеткіншектерге эстетикалық тәрбие беру
міндеттерінің жүзеге асуы эстетикалық мағлұматтардың жиынтығын игертумен
шектеліп, балалардың әсемдікті тану қабілеттіліктерін қалыптастыру көп
жағдайда біржақты (ән айту, өлең үлгілерін жаттау, ою-өрнектер салу, т. б.)
іс-әрекеттерге бейімделіп қана құрылғандығын көреміз. Сондықтан балалардың
әр жас шағында игеруге тиіс көркемдік білім негіздерінің мазмұнын және оның
көркемдік іс-әрекеттермен жүйелі бірлігін айқындау педагогикалық өзекті
мәселелердің бірі. Атап айтқанда, қазіргі кезде жас-жеткіншектерге
эстетикалық тәрбие беру жүйесінің мақсат-міндеттерін жүзеге асыратын арнайы
пән не? Әлде ол балалармен жүргізілетін түрлі бағыттағы тәрбие жұмыстарының
мазмұнын эстетикалық мәнге ие етуде пайдаланатын жалпы тәрбиенің бір
бөлшегі ме? Немесе, көркемдік білім негіздерін сұлулық заңдылығына сәйкес
игертуге бағытталған пәннің мазмұны қандай болуы керек? Әлде бұл құбылыс
балалардың ойын, өзара қатынас, еңбек сиякты жетекші іс-әрекеттерінің
аясында көмекші рөл атқара ма? — деген сұрақтарға жауап іздеу, нақты
тәжірибелерге сүйеніп айқындау міндеттері тұр.
Бұл міндеттерді шешу төмендегідей мәселелерді:
1.Көркемдік талғамды қалыптастырудың басты құралы көркемдік білім беру
жүйесінің өзіне тән мазмұнын, мақсаттары мен нақтылы міндеттерін саралауды;
2.Мектепке дейінгі жастағы көркемдік іс-әрекеттер барысында игеруге
тиісті білім мен дағдылар көлемін белгілеуді;
3.Көркемдік іс- әрекеттер арқылы балалардың шығармашылык ой-өрісін
дамытудың педагогикалық және психологиялық негіздерін айқындап алуды талап
етеді.
Көркем өнер — көркемдік талғамды қалыптастырудың өзекті құралы
ретінде баланы өз халқының эстетикалық мұраларын игеруіне, халық өнерінің
айшықты туындыларынан ләззат алуға, рухани дамуына және халық талантын
қастерлеуге, сүйе білуге баулиды. Көркемдік тәрбиенің басты құралдары —
бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер, музыка, көркем әдебиет, балалардың
айналадағы табиғаттан, адамдар тірлігінің қызықты оқиғаларынан, ойын-сауық
мерекелерінен, т. б. алған эстетикалық әсерлерінің шығармашылық іс-
әрекеттері барысында терең бекуіне, олардың әсемдікті өз қолымен жасауға
талпынысы нәтижесінде сапалы талғамның қалыптасуына мүмкіндік жасалады.
Туғал ел табиғатының сұлулығы және табиғат құбылыстарының ерекше әсері де
көркемдік талғамды қалыптастырудың басты құралы. Орман, су, жер, жазық
дала, тау-тас, бау-бақша, жыл мезгілдернің ауысу құбылысы, құстардың үні,
жануарлар дүниесінің қызығы, өсімдіктер әлемі бала сезімінде, түйсігінде
әсерлі айшықталып, оны бұл құбылыстардың сиқырлы сырын білуге ынтықтырады.
Балаларды көркемдікті игеруі мен оны өз қолымен жасауға бағытталған іс-
әрекеттерінің аясында бейнелеу және сәндік қолданбалы өнердің мәнерлілігі,
көрнекілігі әрі танымдық әсерінің күштілігі балалардың шығармашылық
белсенділігіне, сол арқылы олардың талғам өрісінің дамуына зор ықпал
жасайды.
Балалар өмір құбылыстарын сурет салу, сазбалшықтан немесе пластилиннен
мүсіндеу, қиып жапсыру, табиғат материалдарын көркем өңдеу т. б. жұмыстар
кезінде тереңірек танып, білуге мүмкіндік алады. Балабақшаның ересектер
тобындағы балалары қоршаған ортадағы түрлі заттар мен құбылыстарды көркем
бейнелеу тәсілін меңгеруге, заттың көлемі мен пішінін бояулар мен түстер
арқылы бейнелей білуге жаттыға отырып, ол дағдыларды өз қиялымен сюжетті
сурет композициясын құруда, көркем образ жасауда пайдаланады. Түрлі
материалдардан (қағаз, картон, мата, пластилин, т. б.) әшекейлеудік
тәсілдеріне машықтанады, бұйымдар үлгісін жасаудың жолдары мен оларды
сәндеп әшекейлеудің амалын үйренеді. Ал, мүсіндеу арқылы заттардың,
адамдардың, құстардың, хайуанаттардың пішінін бейнелеу тәсіліне
машықтанады. Қолданатын сазбалшық немесе пластилин арқылы сомдайтын
бейненің сыртқы кескінін, олардың қимыл-қозғалыс пластикасының
ерекшеліктерін, күнделікті көргендерін еске түсіре отырып мүсіндей білуге,
мүсіндеу барысында тұлғалардың дене құрылысы, бөлшектердің өзара жарасымды
байланысы туралы алғашқы түсініктерді игеруге мүмкіндік алады.
Сәндік-қолданбалы өнер саласындағы көркемдік жұмыстар, балалардың
түрлі-түсті қағаздардан арнайы сюжетті құрастыруға қажетті элементтерін,
ұлттық ою-өрнектердің қарапайым үлгілерін қию арқылы тұлға силуэтінің
(сұлба) сұлулығы, ал оюлардың жазықтық бетінде желімдеп жапсыру кезінде
жеке элементтердің өзара жарасымдылығын, оюлардың өрнек композициясындағы
ырғақтылығын, фон мен өрнек бояуларының түстік үйлесімділігін пайымдай
білуіне үлкен көмегін тигізеді. Қатты қағаз, мата қиындылары, фольга, т. б.
табиғи заттардан көркем құрастыру жұмыстары балалардың кеңістік ойлау
қабілетінің және пішін, көлем сұлулығын сезіну, түйсіну дағдыларының
дамуына мүмкіндік туғызумен бірге, олардың еңбек ету іскерліктерінің
қалыптасуына жол ашады.
Балабақша балаларын ұлттық сәндік өнерге тән - кесте тігу, қуыршақ
киімін дайындау, түрлі-түсті жүндерді пайдаланып ши орату, ши тоқу, т. б.
сияқты іс-әрекеттерге араластыру, қазақ халқының тұрмысында кең тараған,
қазіргі кезге дейін қолданылып келе жатқан дәстүрлі сәндік бұйым
үлгілерімен мақсатты түрде таныстыру, бұйымдардың әсемдік нақышы туралы
балалардың өз ойын пайымдай білуге баулу, көркемдік талғам өрісін кеңейте
түсудің бірден-бір сындарлы жолы. [7; 53-54]
Халқымыздың жалпы мәдениет деңгейін жоғары сатыға көтерудің және
балалардың эстетикалық көзқарасы мен талғамын дамытудың бірден-бір тиімді
жолы көркем өнер болып табылады.
Эстетикалық тәрбиеде көркем өнерге ерекше орын беріледі. Ол толғанта
және қуанта отырып, балалар алдында өмір құбылыстарының мәнін ашады, оларды
қоршаған дүниеге үңіле қарауға мәжбүр етеді. Әсемдіктің әсер ықпалын бастан
кешіруге, жақсылықты үйренуге, жамандықтан жиренуге тәрбиелейді.
Баланың көркемдік дамуы ойдағыдай болуы үшін тәрбиеші (мұғалім) оның жасына
сәйкес, іс-әрекеттерінің түрлерін дұрыс пайдалана білуі қажет.
Көркемдік тәрбие әдістемесінің негізіне - бала мен педагогтың көркем
құндылықты қабылдауда, өнімді іс-әрекетке деген шығармашылық қабілеттері,
әлеуметтік, табиғи, заттық ортаға деген саналы қарым-қатынастарды дамыту
жөніндегі бірлескен іс-әрекеті жатады. Бұл жұмыстың табысты болуы көбіне-
көп тәрбиеленушінің дара ерекшеліктерінің, қажетсінуі мен мүддесінің, жалпы
даму деңгейінің қаншалықты мөлшерде ескерілетіндігімен анықталады.
Көркемдік тәрбие жөніндегі жұмыстарды дұрыс ұйымдастыру үшін
балалардың жас ерекшеліктеріне сай бейнелеу іс-әрекетін үйретудің
әдістемесін және жалпы міндеттеріне сәйкес мазмұнын белгілеп, нақтылы
қойылатын талаптарды анықтап алу қажет. Бұл көркемдік тәрбие құралдары мен
әдістерін іріктеуде кездей-соқтыққа, жүйесіздікке, біржақтылыққа ұшырамауға
мүмкіндік береді. Тәрбиешілерге бейнелеу өнеріне байланысты жұмыстарды
жоспарлауға, материалды белгілі бір ізге түсіруге, онын түпкі мақсатына
жетіп, нәтижесін көруге көмектеседі.
Балабақшадағы көркемдік тәрбие жөніндегі жұмыстар тәрбиелеу мен білім
беру ісінің барлық жақтарымен тығыз байланысты, ұйымдастыру түрлері сан
алуан және оның нәтижелері де іс- әрекеттің әр алуан түрінде көрініс
табады. Бұл жұмыста төмендегідей мәселелер қарастырылады :
- тұрмыста, еңбекте, ойын барысында қоғамдық және табиғи құбылыстармен,
заттармен таныстыру арқылы қоршаған болмысқа деген эстетикалық көзқарасты
тәрбиелеу;
- өнер құралдары арқылы көркемдік тәрбие беру; (көркемдік талғамды
қалыптастыру, шығармашылық қабілеттерін дамыту, көркем өнер туындылары
жайында қарапайым түсінік беру және әсер алу, сезінуге баулу, бейнелеу іс-
әрекетіне сәйкес іскерлік- дағдыларды меңгерту, музыка, әдебиет арқылы,
т.б.)
- өнер және өмірдегі әсемдікті, сұлулықты қабылдау, және оны түсінуге,
сезінуге, қарапайым эстетикалық әсерлердің, көру мен есту түйсіктерін
жинақтаудың ұзақ жолынан өткізу;
- эмоциялық және танымдық процестерді белгілі бір шамада дамыту;
Өмір құбылыстарын көркемдік тұрғысынан қабылдау әркашанда дара, әрі
таңдамалы. Оның негізіне әсемдікке эмоция білдіру жатады. Бала әрқашанда
табиғаттағы, заттық, дүниедегі, өнердегі әсемдікке, адамдардың мейірбан
сезіміне үн қосады. Мұның өзінде сәбидің бастан кешірген қуанышының,
талпынысының, толғанысының маңызы зор.
Көркемдік тәрбие әдістері де алуан түрлі. Олар көп жағдайда: көркем
ақпараттың көлемі мен сапасына, ұйымдастыру мен іс-әрекет түрлеріие,
баланың жас ерекшелігіне бағынышты. Бұл жерде педагогтың даярлық деңгейі,
шеберлігі мен қабілеттілігінің атқаратын рөлі аз емес.
Көркемдік тәрбие жайындағы ұғымдарды бала әлеуметтік ортадан,
заттық дүниеден, табиғи құбылыстардан, көркем шығармалардан
алады. Сондықтан да суреттердің, ертегінің мазмұнын, әуеннің сазын
тұтастай қабылдау өте маңызды. Бұдан әрі педагог балаға дыбыстарды беріле
тыңдауға, заттық бояуы мен пішініне зер сала қарауға көмектесу үшін
оның назарын бөлшектерді қабылдауға, мақсатты бақылауға аударады.
Мысалы: ересек адам балаға теледидардан хабарды көруге, жеке
кейіпкерлерге, олардың мінез-құлықтарына, әдеттеріне ерекше назар аударуды
ұсынады.
Тәрбиеші балалардың көркемдік әсерді қалай қабылдайтындығына қарай
өнер туындысымен, музыкалық әуен сазын, әнді, ертегіні тыңдай, суреттерді
көре отырып, тікелей әңгімелеп, түсіндіріп, сұрақтар қою арқылы көркемдік
тәрбиенің әдістері мен тәсілдерін көрнекі және ауызша деп бөлуіне болады.
Оларға белгілі бір талаптар қойылады. Әдеби және музыкалық шығарманы
орындау көркем мәнді, эмоциялы болуы тиіс, әйтпесе өнермен танысу кезігу
әсерсіз болады. Сөйлесу барысында балалар суреттің, өлеңнің, әннің мазмұнын
немесе тапсырманың мәнін ғана түсінбей, кейіпкерлердің көңіл күйлеріне
сәйкес жайды бастарынан кешіру үшін де жарқын образдылыққа жетулері қажет.
Әдістер іс-әрекеттің ұйымдастырылу формасына байланысты өзгеріп
отырады. Көркем өнер сабақтарында педагог дәл нұсқаулар береді, балаларға
орындау тәсілдерін өздері табуын ұсынады, т.б. Мысалы: 1. Көркем жапсыру
сабақтарында балалардың жеке бөлшектерден зат құрастыруға немесе тұтас
материалдан (саз балшық, ермексаз) жеке бөлшектерді мүсіндей білуге
мүмкіндік беретін әдіс- тәсілдер қолданылады. Демек, үйрету жеткілікті
түрде тікелей өтеді. Баланың дербес іс-әрекет етуінде үлкендердің
жетекілікті жанама ықпалымен шектеледі, ол тек іс-әрекетке итермелеп, еске
түсіреді немесе қателерді түзетеді. 2. Өлең мен әндерді жаттап үйренуде де
оларды үлкендердің алдында орындауын, шығарманың мазмұны мен күйін
білдіретін көркемдік қасиеттері туралы әңгімелесуді, көрнекі құралдарды
пайдалануды, балалардың мәтінді бірнеше рет қайталауын т.б. талап етеді.
Көркемдік тәрбие әдістерінің мәні балалардың жас ерекшелігіне де
тәуелді. Сәбилерді әсемдік әлеміне тарта отырып, тәрбиеші оның назарын
жапырақтардың күзде қандай болатындығына, бөлмеде реттілік, тазалық болудың
қандай тамаша екендігіне аударады. Ересек топ балаларына үлкендердің
көмегімен қоршаған дүниені белсенді "жасампаздықпен", бірақ олардың шама-
шарқы жететіндей етіп өзгерту міндеті қойылады. Олар бақылап және бағалап
қана қоймай, ойын бұрышын, дербес көркем өнер бұрышын безендіруге қатысып,
гербарий және басқаларды жасай білулері тиіс. Сөйтіп, бақылағьштықты,
дербес әрекет етуді, өз іс-ерекеттерін жоспарлауды және ойын жүзеге асыруды
қалыптастыру әдістері тәжірибеде қолданылады.
Балалардың жас ерекшеліктеріне, даярлық деңгейіне, жеке ынтасы мен
талаптарының артуына қарай әдістер күрделеніп отырады. Педагогикалық ғылым
мен тәжірибе балалардың эстетикалық сезімдерінің қарым-қатынастарының, ой
қорытындылауының, бағалауының тәжірибелік іс- әрекеттерінің қалыптасуына
көмектесетін неғүрлым тиімді әдістерін анықтайды:
- эстетикалық қабылдауын, бағалауын, талғамының бастапқы көріністерін
дамытуға бағытталған сендіру әдісі;
- қоршаған ортаны көркемдеуге және мінез- құлық мәдениеті дағдыларын
қалыптастыруға арналған іскерлік дағдыларға жаттықтыру әдісі;
- шығармашылық және тәжірибелік іс- әрекеттерге итермелейтін проблемалық
ситуациялар әдісі;
- әсемдікке ұмтылып, эмоциялық - жағымды ықылас тудыратын және қоршаған
дүниедегі келеңсіздікке қарсы сезімін оятү әдісі.
Көркемдік тәрбие беруде қолданылатын сендіру әдісінің ерекшелігі оны
қабылдайтын құбылыс әсем болған жағдайда ғана пайлалану керек. Мерекелік
ертеңгілікке, өнер мұражайына саяхатқа барғанда балада эмоциялық сезімге
берілу пайда болады. Бұл әдісті көрнекілік, сондай-ақ әңгімелесу әдісі деп
те санауға болады, өйткені балалардың бақылауларының кез келгені баланың
сезімі мен ойын оятарлық тәрбиешінің сол сәттегі немесе кейініректегі
түсініктемесімен қосарланып отырады. Неғұрлым жарқын да әсерлі көркем
шығармаларды таңдап, тиісті іс- әрекет пен жан толқынысын тудыра білу
маңызды. Педагог балаларға ұсынылатын материалды жақсы меңгеруі қажет. Оның
сөзі нақты, мәнерлі болуы тиіс. Баланың назарын түрлі пішіндегі әсемдік
көріністеріне аударып, тәрбиеші нақты мысалдар арқылы "ненің жақсы, ненің
жаман" екендігіне сендіреді.
Үйрету, жаттықтыру әдісінің мәні - баланы тыңдай, көре, бағалай
білуге және соған сәйкес белсенді іс-әрекет етуге бағыттау. Жүйелі түрде
көркем іс- әрекетке жаттығу, шамасы келгеншс таяу маңды өзгертуге араласу
балалардың белсенділігін тереңдетеді. Бұл әдіс көп қайталауды талап етеді.
Ол түрлі жағдайларда қолданылады. Жағдайды өзгерту балаға меңгерген дағдыны
пайдалануға, одан әрі жетіле түсуге көмектеседі. Өзгермелі жағдайларды көп
жаттығу тиісті нәтижеге ойдағыдай жетуге мүмкіндік береді. Мысалы:
тәрбиеші балаларды сурет салуда штрихтеуге үйреткенде бірде сурет
контурынан тыс кетпеуді ұсынса, енді бірде "шөп үлпілдек", өсімдік
сабақтары "үшкір" болып шығатындай етіп сызуды ұсынады.
Сонымен қатар, сызба ойын жаттығулар жүргізудің маңызы зор. Мәселен:
"Әдемі сызықтар", "Затты бейнеле", "Суретті аяқта", "Ою-өрнекті сызамыз",
"Менімен бірге сыз", "Сызықтарды қайтала", т.б. Балалар әрбір тақырыпқа
сәйкес сурет салғанда заттық, мазмұнды және сәндік сурет екенін сезіну үшін
алдын ала ойын жаттығу жүргізіледі. Мұнда бейнеленетін заттың тиімді
пішіні, көлеміне сәйкес қол қимыл қозғалысын икемге келтіру, кеңістікті
бағдарлау, бейнені көз алдына елестету мақсатында сызба ойын жаттығуларын
жүргізудің тиімді екендігін тәжірибе көрсетіп отыр. Бала қылқаламды қолына
ұстай отырып ауада, қағаз бетіне бояусыз сызып затты ойша қиялмен
бейнелеугс жаттығады. Содан кейін барып қарындашпен, бояумен сурет салуға
кіріседі.
Сендіру және үйрету әдістерінің бір-бірінен оқшауланбайтынын білу
маңызды. Жақсы қылықтардың мәніне баланы сендіре отырып, тәрбиеші балаларды
әдеттендіргендей бұған бірнеше рет қайта оралады. Игерілген дағдыларды
тәжірибелік іс-әрекеттермен бекіту баланың мінез- құлқындағы сөз бен іс
арасындағы алшақтықты жоюга мүмкіндік береді: ол маңындағылар жайлы жақсы
лебіз білдіргенімен оған қарама- қарсы әрекет жасауы мүмкін.
Баланың өсемдікпен тікелей қарым-қатынаста болуы қаншалықты маңызды
болғанымен, оның өзі жеткіліксіз. Эстетикалық толғанулар әрдайым этикалық
көріністермен байланысты. Эстетикалық және этикалық бірлік жас ұрпақты адам
ретінде қалыптастырудың ерекше маңызды белгісі болып табылады. Әсемдікті
өнердегі, қоғамдағы, тұрмыстағы, табиғаттағы тікелей әсерімен ғана
сендірмеу керек, оны бала санасың тәжірибелік іс-әрекеттерге тарта отырып,
сөзбен де белсенді әсер ету арқылы жеткізу қажет.
Балабақшадағы көркемдік тәрбие мәселесі Ресей педагогика ғылымдары
академиясының мектепке дейінгі тәрбие ғылыми зерттеу институттарында
бейнелеу өнері бойынша (Н.П.Сакулина, Т.С.Комарова, Т.Г.Казакова,
В.Б.Косминская, Б.ГКовальская, И.Л.Гусарова, Е.А.Флерина, З.А.Богатееза,
Т.Н.Доронова, Г.Н.Пантелеев, Н.Б.Халезова, Л.В.Пантелеева, С.Г.Якобсон
т.б.), музыкалық іс-әрекеттерге (Н.Ветлугина, И.Дзержинская, Р Зинич,
С.ІШоломович т.б.) арнайы зерттеулер жүргізіп, эстетикалық тәрбиенің кейбір
жекелеген жақтары арасындағы байланыстар теориялық тұрғыдан негізделді.
Аталмыш зерттеулер нәтижесінде дайындалған оқу- әдістемелік құралдар орыс
тілінен 1962, 1977, 1902 жылдары қазақ тіліне аударылып Республика
деңгейінде тәжірибеде қолданылды. Ал, қазақ балабақшаларына арналған оқу-
әдістемелік құралдар бейнелеу өнерінен жарық көрмеді. Осыған орай, қазақтың
Ы.Алтынсарин атындағы білім академиясының мектепке дейінгі тәрбие
лабораториясында көркемдік тәрбие мәселесі арнайы зерттеу нысанасына
алынып, нәтижесінде бағдарлама және оқу- әдістемелік кешені дайындалуда.
Балабақшада көркемдік тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда баланың өзі
өмір сүретін ортаны бақылату арқылы, көргендерін есте сақтауға, қабылдауға,
арнайы қабілеттілігін дамытуға көңіл бөліп, бейнелеу іс-әрекеті дағдыларын
меңгерудің жолдары қарастырылуда. Бейнелеу өнерінің түрлері жайында жас
ерекшелігіне сәйкес алғашқы түсініктер беріп, қылқалам шеберлерінің
туындыларымен таныстыру арқылы көркем өнерге қызығушылыққа тәрбиелеуде
"Балбөбек" бағдарламасының "Өнер көзі халықта"- бөлімі дайындалды. Бұл
бөлімде балаларға көркемдік тәрбие беруде айнала қоршаған өмірдегі,
болмыстағы, табиғаттағы, көркем өнердегі әсемдікті қабылдау, оған
қызығушылық сезімдерін тәрбиелеу, ой-өрісін кеңейтіп, көркемдік таным,
түсінігін, сұлулыққа деген сүйіспеншілігін арттыру, көркемдік талғамын
қалыптастыру мақсаты қойылады.
Бағдарлама мазмұнына сәйкес жыл бойына жүргізілетін педагогикалық
үрдіс барысында тәрбиеші негізгі белгіленген уақытта бейнелеу өнерінен
балалардың бұрын меңгерген білім- білік дағдыларын қайталап бекіте отырып
жаңа материалды игерудің қызғылықты әр түрлі әдіс-тәсілдерін таңдап алып,
сурет салу, мүсіндеу және қиып жапсыруға қажетті құрал- жабдықтарды
пайдаланудың тиімді жолдарын қарастырады, бейнелеу іс-әрекетінің мақсат,
міндеттерін айқындап алып, оны жүзеге асырудың бағыт- бағдарын белгілейді.
Суретін салатын немесе мүсіндейтін затты немесе құбылысты бақылату, талдау,
түр-түсі, көлемі, пішіні жайында мағлұмат беріп, оны зердеде сақтай білу
дағдыларын қалыптастыру көзделеді.
Тәрбиеші бейнелеу сабақтарында ауызша баяндау, сұрак жауап, өткенді
қайталау, бекіту жұмыстарынан кейін жаңа сабақты түсіндіру, үлгіні талдау,
көрсету, бейнелеу іс-әрекетіне бейімделудің әр түрлі тәсілдерін тақырыпқа
сәйкес таңдап, жалпылама ңұсқау беріп іс-әрекетке бағыттайды. Көркемөнер
туындыларымен әңгімелеуді сабақтың мақсатына сәйкес кіріспе, негізгі
бөлімде пайдалануға болады. Балалар іс- әрекетке кіріскеннен кейін басшылық
жасап, жеке нұсқаулар беріп көмек көрсетіледі. Әр баланың бейнелеу іс-
әрекетіне қабілеттілігін ескере отырып бағыт беріледі. Дайын болған
жұмыстардың бірнешеуін алып тақтаға іліп, балалардың назарын аудара
бастайды. Қалған балалардың да жұмыстарын аяқтау талап етіліп, еңбек
нәтижесін балаламен бірлесіп талдау жасайды. Қорытынды ой- пікірілерді өзі
айтып, сәтті шыққан жұмыстарды мадақтап үлгі етеді. Кейбір сәтсіздіктер мен
жұмысқа ұқыпсыздықты болашақта қайтала-майтындай етіп ұсыныс жасай отырып
ескертеді. Іс- әрекет барысында балалардың шаршағандығы байқалса бой
сергіту сәтін өткізіп алып қайтадан жұмыстарын жалғастырады. Сабақтың
негізгі бөлімінде балаға берілетін жүктеме толық берілгеннен кейін, еңбек
нәтижесіне қол жеткеннен соң қосымша берілетін жүктемелер жүзеге асырылады.
Содан кейін 5-10 минут үзілістен соң немесе тақырыптың мазмұн үндестігін
сақтай отырып сабақты ойын әдіс- тәсілдерімен жалғастырады.
Балаларды бейнелеу іс- әрекетіне бейімдеу жұмыстары әрбір аптаның
бейсенбі күндеріне жоспарланады. Бұл күні бейнелеу іс-әрекетіне баса назар
аударылып, әрекет түрлері бірде кезектесіп, бірде қосарланып балаға
берілетін түсініктер мен іскерлік- дағдыларды қалыптастыру, жаңа ұғымдарды
меңгеру, нақты көрсету, түсіндіру арқылы жүзеге асырылады. Мысалы:
ересектер тобында сабақ 9.00- 10.00 ға дейін кешенді түрде өткізіліп,
қалған уақытта серуенге шыққанға дейін шағын топпен немесе жеке балалармен
жүргізілетін жұмыстармен жалғастырылады. Бос уақытта балалар сабақта
меңгере алмай қалған білім- білік дағдыларын жетілдіріп немесе қайталауды
қажет ететін педагогикалық мәселелерді қарастырады (10 – 10.30- ға дейін).
Балалардың ой- қиялын дамытуға, шығармашылық белсенділігін арттыруға,
көрнекілік іс-әрекетке қызығушылық сезімін оятуға бағыт- бағдар жасауына
толық мүмкіндік жасау қажет. Уакытты тиімді пайдалану тәрбиешінің
ізденісіне, шығармашылығына, педагогикалық шеберлігіне байланысты
болмақ.[9; 68-70]
Бейнелеу іс-әрекетін тәрбиелеу мен білім беру үрдісінің басқа
салаларымен кіріктіріп сабақтас жүргізу ұсынылады. Жұмысты жоспарлауда
алдымен бағдарламадағы жалпы тақырып таңдалады. Мысалы, "Отбасы",
"Балабақша", "Ойыншықтар", "Жыл мезгілдері", "Қазақстан Республикам менің",
"Жануарлар дүниесі". Бұдан кейін іс- әрекет түрлері белгіленіп (мысалы:
сурет салу, мүсіндеу, жапсыру), бағдарламаны іске асыруға қажетті
тақырыптар бөлімінен сол күні өткізілетін бейнелеу сабақтарының негізгі
тақырыптары нақты көрсетіледі (бұл әрбір жас тобының әдістемесінде
берілген). Қосымша немесе басқа тәрбие жұмыста-рына кіріктіріп өткізілетін
тақырыптарды да жоспарлауга болады немесе ол тәрбиешінің қалауы бойынша
тақырып мазмұны мен сабақтың мақсатына сәйкес таңдалады. Бағдарлама бойынша
көркемдік іс-әрекетті ұйымдастыруда тәрбиешілерге қойылатын талаптар:
- тәрбие жұмысының мақсатын, міндеттерін нақты айқындап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz