Қазақстандағы мал шаруашылығының қалыптасуы
Кіріспе
I бөлім. Қазақстанда мал шаруашылығының қалыптасу тарихы.
1.1. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстандағы мал шаруашылығының даму жағдайы.
1.2. Кеңес дәуіріндегі мал шаруашылығының даму жағдайы
II бөлім. Тәуелсіздік жылдардағы Қазақстан мал шаруашылығы.
2.1. Мал шаруашылығының қазіргі даму жағдайы.
2.2. Жеке мал түрлеріне сипаттама.
А) Қой және ешкі шаруашылығы
Ә) Мүйізді ірі қара мал шаруашылығы
Б) Жылқы шаруашылығы.
В) Түйе шаруашылығы
2.3. Мал шаруашылығының жеке аймақтар бойынша таралуы
2. 4. Асыл тұқымды мал өсіру
III бөлім. Қазақстан Республикасы мал шаруашылығының болашағы.
3.1. Мал шаруашылығының даму болашағы
3.2.Мал шаруашылығының қоршаған ортаға әсері.
I бөлім. Қазақстанда мал шаруашылығының қалыптасу тарихы.
1.1. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстандағы мал шаруашылығының даму жағдайы.
1.2. Кеңес дәуіріндегі мал шаруашылығының даму жағдайы
II бөлім. Тәуелсіздік жылдардағы Қазақстан мал шаруашылығы.
2.1. Мал шаруашылығының қазіргі даму жағдайы.
2.2. Жеке мал түрлеріне сипаттама.
А) Қой және ешкі шаруашылығы
Ә) Мүйізді ірі қара мал шаруашылығы
Б) Жылқы шаруашылығы.
В) Түйе шаруашылығы
2.3. Мал шаруашылығының жеке аймақтар бойынша таралуы
2. 4. Асыл тұқымды мал өсіру
III бөлім. Қазақстан Республикасы мал шаруашылығының болашағы.
3.1. Мал шаруашылығының даму болашағы
3.2.Мал шаруашылығының қоршаған ортаға әсері.
Мал шаруашылығы ежелден қазақтарға тән шаруашылық түрі болып табылады. Қазақстанда, әсіресе қой-ешкі, жылқы, мүйізді ірі қара шаруашылықтары айтарлықтай дамып, халықтың күнкөріс көзі болып табылған. Мал және оның өнімдері Ресей, Қытай т.б. көрші елдерге өнеркәсіп бұйымдарына алмастырып отырды.
Қазақтар ертеден әрбір мал түрінің ерекшеліктерін жете біліп, әсіресе мал жайылымдарының жылдың қай мезгілінде малды қалай бағу керектігінің білгірі болды.
Кеңес дәуірінде Қазақстан Одақтың шығысындағы оның басты мал шаруашылықты зонасы болып табылып, малдың өнімдерінен еліміз көлемінде жетекші орынды алып, басқа да аудандарды қамтамасыз етіп отырды.
Кеңестік дәуірдегі жүргізілген коллективтендіру жұмыстары және Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуінің қиындықтары салдарынан еліміздің мал саны өте азайып кетті. Қазір экономикалық жағдайдың жақсаруынан еліміздің мал саны артып келеді.
Сондықтанда біздің дипломдық жұмысымыз Қазақстандағы мал түлерінің өсірілу жайы, оның даму ерекшелігін, таралу аудандарын сипаттауға арналған. Мал –Қазақстанның жетекші шаруашылық саласы болып қала береді. Мал шаруашылығын дамытуға Қазақстанда жағдай бар.
Қазақтар ертеден әрбір мал түрінің ерекшеліктерін жете біліп, әсіресе мал жайылымдарының жылдың қай мезгілінде малды қалай бағу керектігінің білгірі болды.
Кеңес дәуірінде Қазақстан Одақтың шығысындағы оның басты мал шаруашылықты зонасы болып табылып, малдың өнімдерінен еліміз көлемінде жетекші орынды алып, басқа да аудандарды қамтамасыз етіп отырды.
Кеңестік дәуірдегі жүргізілген коллективтендіру жұмыстары және Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуінің қиындықтары салдарынан еліміздің мал саны өте азайып кетті. Қазір экономикалық жағдайдың жақсаруынан еліміздің мал саны артып келеді.
Сондықтанда біздің дипломдық жұмысымыз Қазақстандағы мал түлерінің өсірілу жайы, оның даму ерекшелігін, таралу аудандарын сипаттауға арналған. Мал –Қазақстанның жетекші шаруашылық саласы болып қала береді. Мал шаруашылығын дамытуға Қазақстанда жағдай бар.
1. Х.Арғынбаев. Қазақтың мал шаруашылығы жайында очерктер. Алматы. 1969.
2. Ж.Оразбеков. Мал шаруашылығы негіздері. 8–9 сыныптарына арналған оқулық. Алматы. Рауан. 1997.
3. Е.А.Ахметов. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы пәнінен дәрістік курсы. ІІ – бөлім. Алматы . 2007.
4. Ж.Аупбаев. Ер қанаты. Алматы . Қайнар. 1987.
5. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 4 том. Алматы. 2003.
6. Төрт түлік : төресі кім? Алматы . Қайнар. 1990.
7. Т. Х. Күлтебаев. Қой төлінің түрлі жағдайда өсіп жетілуі. Алматы. Қайнар. 1969.
8. Е. Айғалиев. Қой шаруашылығы – жастар еншісі. Алматы. 1987.
9. Қ. Қарықболав , Б. Дәулетбаев. Ешкі - шаруашылығы берекелі сала. Алматы. Қайнар. 1987.
10. «География және табиғат» журналы. 2008.№3.
11. С.Р.Ердаулетов. Экономическая и социальная география Казахстана. Алматы. 1998.
12. Ә.Байбатша. Қазақ даласының ежелгі тарихы. Алматы. Санат. 1998.
13. М.Ш.Ярмухамедов. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Алматы. Рауан. 1997.
14. Ө.Ақжігіт. Жас қазақ үні. 2009. 2наурыз.
15. Б.Л.Двоскин, Б.Е.Кереев, Е.А.Ахметов. СССР экономикалық және әлеуметтік географиясынан лабораториялық-практикалық жұмыстардың оқу методикалық құралы. Алматы. 1989.
16. К.К.Бозымов. Жылқы және түйе шаруашылығы. Алматы. Қайнар. 1993.
17. Б.Т.Төлебаев, К.К.Бозымов. Қазақтың ақбас сиыры. Батыс Қазақстан ауыл шаруашылық институты. 1994.
18. Р.Кәрішалова. Этнопедагогика. 2007. №5.
19. С.Әліпбай. Егемен Қазақстан. 2003. 22қараша.
20. Н.П.Иойриш. Ара шаруашылығы өнімдері және оны пайдалану. Алматы. Қайнар. 1979.
21. С.Жұмабаева. Керқұлан. Парасат. 2008.№3.
22. С.Түгел. Әдебиет айдыны. 2006. 1маусым.
23. Қ.Сабденов. Төрт түлік. Оқу құралы. Алматы. Қайнар. 2002.
24. Б.Асылбеков. Қымыз-шипалы сусын. Алматы. Қайнар. 1986.
25. З.М.Мұсабаев. Түйе-табыс көзі. Жаршы. 2002. №2.
26. Н.Жәрімбетова.Қазақтың қазанаты қайда? Егемен Қазақстан.2008. 22наурыз.
27. География және табиғат журналы. 2008. №6.
2. Ж.Оразбеков. Мал шаруашылығы негіздері. 8–9 сыныптарына арналған оқулық. Алматы. Рауан. 1997.
3. Е.А.Ахметов. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы пәнінен дәрістік курсы. ІІ – бөлім. Алматы . 2007.
4. Ж.Аупбаев. Ер қанаты. Алматы . Қайнар. 1987.
5. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. 4 том. Алматы. 2003.
6. Төрт түлік : төресі кім? Алматы . Қайнар. 1990.
7. Т. Х. Күлтебаев. Қой төлінің түрлі жағдайда өсіп жетілуі. Алматы. Қайнар. 1969.
8. Е. Айғалиев. Қой шаруашылығы – жастар еншісі. Алматы. 1987.
9. Қ. Қарықболав , Б. Дәулетбаев. Ешкі - шаруашылығы берекелі сала. Алматы. Қайнар. 1987.
10. «География және табиғат» журналы. 2008.№3.
11. С.Р.Ердаулетов. Экономическая и социальная география Казахстана. Алматы. 1998.
12. Ә.Байбатша. Қазақ даласының ежелгі тарихы. Алматы. Санат. 1998.
13. М.Ш.Ярмухамедов. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы. Алматы. Рауан. 1997.
14. Ө.Ақжігіт. Жас қазақ үні. 2009. 2наурыз.
15. Б.Л.Двоскин, Б.Е.Кереев, Е.А.Ахметов. СССР экономикалық және әлеуметтік географиясынан лабораториялық-практикалық жұмыстардың оқу методикалық құралы. Алматы. 1989.
16. К.К.Бозымов. Жылқы және түйе шаруашылығы. Алматы. Қайнар. 1993.
17. Б.Т.Төлебаев, К.К.Бозымов. Қазақтың ақбас сиыры. Батыс Қазақстан ауыл шаруашылық институты. 1994.
18. Р.Кәрішалова. Этнопедагогика. 2007. №5.
19. С.Әліпбай. Егемен Қазақстан. 2003. 22қараша.
20. Н.П.Иойриш. Ара шаруашылығы өнімдері және оны пайдалану. Алматы. Қайнар. 1979.
21. С.Жұмабаева. Керқұлан. Парасат. 2008.№3.
22. С.Түгел. Әдебиет айдыны. 2006. 1маусым.
23. Қ.Сабденов. Төрт түлік. Оқу құралы. Алматы. Қайнар. 2002.
24. Б.Асылбеков. Қымыз-шипалы сусын. Алматы. Қайнар. 1986.
25. З.М.Мұсабаев. Түйе-табыс көзі. Жаршы. 2002. №2.
26. Н.Жәрімбетова.Қазақтың қазанаты қайда? Егемен Қазақстан.2008. 22наурыз.
27. География және табиғат журналы. 2008. №6.
Кіріспе
Мал шаруашылығы ежелден қазақтарға тән шаруашылық түрі болып табылады.
Қазақстанда, әсіресе қой-ешкі, жылқы, мүйізді ірі қара шаруашылықтары
айтарлықтай дамып, халықтың күнкөріс көзі болып табылған. Мал және оның
өнімдері Ресей, Қытай т.б. көрші елдерге өнеркәсіп бұйымдарына алмастырып
отырды.
Қазақтар ертеден әрбір мал түрінің ерекшеліктерін жете біліп, әсіресе
мал жайылымдарының жылдың қай мезгілінде малды қалай бағу керектігінің
білгірі болды.
Кеңес дәуірінде Қазақстан Одақтың шығысындағы оның басты мал
шаруашылықты зонасы болып табылып, малдың өнімдерінен еліміз көлемінде
жетекші орынды алып, басқа да аудандарды қамтамасыз етіп отырды.
Кеңестік дәуірдегі жүргізілген коллективтендіру жұмыстары және
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуінің қиындықтары салдарынан еліміздің
мал саны өте азайып кетті. Қазір экономикалық жағдайдың жақсаруынан
еліміздің мал саны артып келеді.
Сондықтанда біздің дипломдық жұмысымыз Қазақстандағы мал түлерінің
өсірілу жайы, оның даму ерекшелігін, таралу аудандарын сипаттауға арналған.
Мал –Қазақстанның жетекші шаруашылық саласы болып қала береді. Мал
шаруашылығын дамытуға Қазақстанда жағдай бар.
I бөлім. Қазақстанда мал шаруашылығының қалыптасу тарихы.
1.1. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстандағы мал шаруашылығының даму
жағдайы.
Қазақ жерінің аумағы батысында Еділ өзені алабынан, шығысында Алтай
тау шыңдарына дейін, солтүстігінде Батыс Сібір жазығынан, оңтүстігінде Тянь-
Шань тауына дейін созылып жатыр. Осындай кең аумақты алып жатқан өлкенің
жер бедерінде, ауа райында және табиғатында өзіндік ерекшеліктері
қалыптасқан. Жер аумағының 10 пайызы биік таулы өңірлер үлесіне тиеді,
қалған бөлігі ойпат, жазық, үстірт, қырат жерлер. Оңтүстік - батыс,
солтүстік және орталық аймақтарда негізінен теңіз деңгейінен 200-300 метр
ғана биік келген жазық жер бедері тән. Оңтүстік-шығысы биіктігі 5000-6000
метрлік таулы өңір болып келген. Яғни, Қазақстанның жер бедері оңтүстік-
шығыстан солтүстік-батысқа және шығыстан батысқа қарай аласарады. Сонымен
бірге, Қазақстан жерінде Каспий теңізі, Арал теңізі, Балқаш көлі сынды
тұйық сулы алаптар, терең ойыстар мен құрғақ арналар баршылық, тек Ертіс,
Тобыл, Есіл өзендері ғана Солтүстік мұзды мұхитына құяды. Ал, қалған
үлкенді-кішілі өзендер көлдерге құюмен бірге құмдарға сіңеді.
Қазақ жерінің шығысында Алтай тау жүйесі орналасса, ал, оңтүстік-
шығыс бөлігінде ірі тау жүйелерінің бірі-Жетісу ( Жоңғар ) Алатауына
ұласады, олардың батысын Балқаш, Алакөл, Арал, Каспий ойпаттары алып жатыр.
Бұл белдеудің солтүстігінде Сауыр, Тарбағатай таулурынан басталып, ұсақ
шоқылы Сарарқа қыраттары Батыс Қазақстандағы Мұғалжар тауы, Орал тау
жүйесімен жалғасады. Елдің солтүстік, оңтүстік және батыс шектерінде өте
кең жазық далалар мен үстірттер орналасқан.
Қазақстан аумағында көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығының
қалыптасуына табиғи ортаның өзі мүмкіндік туғызды. Бұл ең алдымен қазақ
жерінің кеңдігі мен қолайлы географиялық ортасы. Қазақстан территориясы
Еуразия материгінің нақ ортасында орналасқан дықтан мұнда ауа райы
континентальды, өңірдің ауа райы негізінен төрт микроклиматқа бөлінеді:
орманды дала, шөлді, биік таулы. Орманды өлкенің қоңыржай климаты
Қазақстанның оңтүстігі құлазыған сусыз жазық даласын; ал таулы өлке климаты
Оңтүстік Алтайдан бастап Тянь-Шаньның солтүстік деңгейіне дейінгі аралықты
қамтиды. Қазақ жерінің оның географиялық және жер бедерінің сипатына
байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан.
Өлкенің климатындағы жыл мезгілдеріне сай ауа райының географиялық
зонасы бойынша, Қазақстанның қысы оның солтүстігі мен оңтүстігінде әр түрлі
жағдайда өтеді. Ауа райының ауыспалы зонасы деп есептелетін 48-50 градустан
солтүстікке қарай қыс 5 айға (қараша-наурыз) созылады да, жер бетін ылғи
қар басып жатады. Қыс ұзақ,қарлы әрі суық, аяз кей уақыттарда-
45 градустан – 50 градусқа жетеді. Жазы қоңыржай жылы, қысқа, кейде ауа
температурасы 35 градустан 45 градусқа дейін қызуы мүмкін. Көктемнің соңғы
үсігі шілдеде, ал күздің ерте үсігі тамыздың аяғында түсуі мүмкін.
Ал, ауыспалы зонадан оңтүстікке ойысқан сайын ауа райы жылына береді
де, ең суық күндері 30-35 градустан аспайды. Қыс мезгілі де 2 айға дейін
қысқарады. Қар ұзақ жатпайды. Өте жылы, тіпті, жаңбырлы күндер де жиі
қайталанып отырады. Жел көбінесе солтүстік, солтүстік-шығыстан соғады.
Қазақстанның оңтүстік аудандарының қысы жұмсақ. Бұл өңірдің қыс айларында
жиі-жиі қайталанатын жылымық құбылысы кезінде ауа температурасының ең
жоғарғы деңгейі 15-20 градусқа дейін көтеріледі. Соған қарамастан мұнда
кейбір күндері – 30-35 градустан, – 40 градустан төмен аяз да байқалады.
Елдің қиыр оңтүстігінде көктемгі суық үсік сәуірдің аяғында, алғашқы үсік
қыркүйектін екінші жартысында түсуі ықтимал. Оңтүстік Қазақстанның таулы
өңірінің тыс бөлігінде жаз тым ыстық әрі ұзақ.
Жазғытұрым Қазақстанның барлық жерінде қар жылдам еріп, ауа райы тез
жылына бастайды. Тек қыс созылған жылдары ғана сәуір, мамыр айларында
әжептәуір салқын болады.
Қазақстанның жазы ( мамыр-қыркүйек ) өте жылы, ыстықтық кейде 46
градусқа жететін күндері болады. Жауын-шашын аз болады да, аңызақ жел жиі
соғады. Мұндай жағдай ең алдымен, шөлді далаларда кездеседі. Жаз айларында
желдің бағыты да өзгереді.
Күзде ауа райы тез салқындайды. Солтүстікте суық ерте түседі, бірақ
ауа райы кілт өзгеріп, жылынып та кетіп отырады. Жел бағыты да біртіндеп
өзгере қысқы бағытына түседі де, жауын-шашын азаяды. Қазан айының соңында
бұлтты күндер көбейіп, Қазақстанның барлық жерлерінде қар жауып та
үлгереді.
Қазақстанның жазық бөлігі орманды далалық, дала, шөлейт және шөл
аймақтарына ажыратылады. Орманды далалық аймақ-жер аумағының 2,04 пайызын
алып жатыр. Далалық аймақ-жер аумағының 28 пайызын құрайды. Аумағы 110, 2
млн. га. Шөлді аймақ-жалпы аумағы 124, 6 млн. га. Шөлдер Қазақстанның 11, 1
пайызын алып жатыр.
Қазіргі күнде Қазақстан жерінде өсімдіктердің 1500-дей түрі бар. Бұл,
әрине, Қазақстан сияқты кең өлкеге көп те емес. Қазақ даласының 60 пайыз
жер көлемін алып жатқан жазықтықты дала және құмдық аумақта әртүрлі шөптер
кездеседі. Қазақстан жерінің Еуразия континентінің орталығында орналасуы
оның климатына ғана емес, осымен бірге өсімдігі мен жануарлар дүниесіне де
әсерін тигізеді.
Дала жазығында: бетеге, бидайық, еркек шөп, изен, сіралжін, жусан,
қияқ; шөлді аудандарда: қара сұр және ақ жусандар, ермен, ажырақ, ақмамық,
ащы шөптер, түйе қарын, көкпек, бұйырғын, майқара, раң, теріскен, жүзген,
т. б. ; таулы жайылымдарда: көк майса, өлең, шалғын, көкбас және сарыбас
жоңышқалар, оюжүн, күйіксары, теңге жапырақ, ебелек, түрлі жусандар, т. б.
Өседі.
Маусымдық жайылымдардың орналасуында да жер-жердің табиғи
ерекшеліктеріне байланысты заңдылықтар бар. Қазақ жерінің ылғалы мол
солтүстік аудандардағы, шығысы мен оңтүстік шығысындағы биік тауларда және
орталық Қазақстан қыраттарындағы алуан түрлі шөп өсетін шүйгін жайлымдар
жазғы жайлау есебінде пайдаланылады. Мұның жалпы көлемі 40 млн. га. Жусан
мен ащы шөптер жиі өсетін Орталық және Батыс Қазақстанның кең даласы қысқы
жайылымға (33 млн. га.) қолайлы. Бұлардың арасында эфемерлік өсімдіктер
мол күздік жайылымдар ( 57 млн. Га. ) бар. Ал, 35 млн. га-дан артық жер жыл
мезгілінің әр уақытында, кейде тіпті, бүкіл жыл бойы жайылым ретінде
пайдаланылады. Кең байтақ Қазақстан жерін ежелден бері мекендейдін қазақ
бұл араның табиғи-географиялық жағдайына сай көшпелі мал шаруашылығымен
айналысқан.
Х. Арғынбаев өз еңбегінде Қазақстан жерін оның табиғи ерекшеліктеріне
сай төрт зонаға бөліп көрсетеді.
1. Батыс Қазақстан, яғни Каспий, Арал бассейндері мен Маңғыстау
түбегінің табиғаты негізінен құмды, шөлейт болуының нәтижесінде, мұнда төрт
түліктің өзге түріне қарағанда қой мен түйені көбірек өсіруге қолайлы.
2. Суы мол, шөбі шүйгін-Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан
әсіресе, жылқы, қала берді қой мен ірі қара мал түрлерін өсіруге қолайлы.
3. Оңтүстік Қазақстан табиғи жағдайы қой мен түйе түліктерін өсіруге
ыңғайлы.
4. Жетісу төңірегіндегі ежелден қойлы өлке, солай бола тұрса да жылқы
мен ірі қараны молырақ өсіруге керекті жағдайдың бәрі де Алатау қойнауында
баршылық. Сөйтіп Батыс және Оңтүстік зоналарда байлық түйе, қой санына
қарай, Сарыарқада түйе, жылқы санына, Жетісуда қой санына байланысты
айырылатын. Мысалы: сол кездегі Жетісу өлкесіндегі төрт түліктің өсу
дәрежесі.
Жылдар жылқы ірі қара Қой Түйе
1869 415650 52444 3384553 888809
1889 647663 357231 4300063 93105
1912 1014224 741066 7102005 74133
1915 1011361 891982 7131583 93276
Бұл деректерден ерекше көзге түсетін жағдай жоғарыда көрсетілген
жылдар ішінде мал санының артып отырғандығы.
Мұндай жағдайды Қазақстанның барлық уездерінен байқауға болады.
Уездер жылдар жылқы ірі қара қой,ешкі Түйе
Қостанай 1879 430625 116325 506687 22128
1898 118862 120191 265487 8342
Ақтөбе 1879 172820 32512 447390 12420
1898 82202 117783 195686 75590
Торғай 1879 156142 38973 786770 75590
1898 100877 52796 378876 41219
Ырғыз уезі 1879 108709 38318 575925 78192
1898 91674 31622 198041 46325
Өскемен 1900 89647 32072 392773 2056
1911 165211 97023 597144 2910
Зайсан 1900 105386 53179 704812 11420
1911 169120 117177 1324035 17415
Қазақстан жерінде ерте заманнан бері қой көп өсірілген. Ол кезде қой
санының дәл есебі болмады және болуы да мүмкін емес еді. Мысалы, ( Мейер,
1865 жыл ) Қазақстанда қой мен түйе санын өздері сипаттап отырған
мезгілдегіден анағұрлым көп болғанын дәлелдеді. Бұдан бұрынғы деректер де
осыны қуаттайды. Қазақ халқы оның мекендеген жері туралы жазған алғашқы
орыс авторларының бірі А. Левшин былай деп атап көрсетті: Мұнда қой
отарларының көптігіне көзің сүрінеді. Өрбіген қойы одан да көп ел, сірә,
әлемде бола қоймас. Ұлы жүз қазақтары Балқаш көлінің оңтүстік жағалауына
Шу, Талас, Іле өзендерінің бойында қыстай, жаз жайлауға Жоңғар Алатауы, Іле
Алатауы, Күнгей Алатау баурайларына шыққан. Шу бойын қоныстағандар
Бетпақдала арқылы жазда Сарыарқаға дейін баратын, қыстау мен жайлаудың
арасы жүздеген шақырымды қамтитын.
Орта жүз қазақтары Сарысу, Шу және Сырдарияның орта ағысын қыстап,
жайлауға Ертіс, Есіл, Тобыл бойына тіпті Тюменге дейін жеткен көш жолы
бірнеше шақырымға дейін созылатын.
Кіші жүз қазақтарының қыстаулары Каспий теңізінің жағалауында,
Сырдария мен Амударияның төменгі ағысында орналасатын, жайлауға солтүстік
далалық аймақтарға шыққан. Адай мен табын рулары Маңғыстау, Бозащы
түбектерін, Ембі, Сағыз өзендерінің төменгі ағыстарын, Қара-Бұғаз-гол
жағалауын қыстап, жайлауға Ембі, Сағыз, Ойыл, Темір өзендерін өрлей Ақтөбе
далаларына дейін барған.
Әр рудың өз көші-қон жолдары болатын, көшіп бара жатқан ел түстенген,
қонған жерлерінде, өз руларының таңбаларын сызып, қалдырған.XIX ғасыр
аяғында көші-қон жолдары қысқара бастады. Қой қысы – жазы далада
бағылатындықтан үнемі климат жағдайларына тәуелді болды.
XX ғасырдың бас кезінде Я. Я. Полферовтың мәлімдеуінше 1910 жылы 7
облыста 18420 мың қой мен ешкі болғанын мәлімдеді.
Облыстар Қой саны мың 100 тұрғынға келетін қой
Сырдария 5700 290
Жетісу 4000 340
Семей 2500 310
Орал 2200 300
Ақмола 1600 130
Торғай 1400 220
Бөкей ордасы 1020 322
Барлығы 18 420 268
1913 жылы Қазақстанда 19597 мың қой мен ешкі болды, оның ішінде:
Ақмола облысында 2176, 2, Семейде 2536, 5, Жетісуда 5132, 5, Сырдарияда
6078, 6, Торғайда 1568, 1, Оралда 2110,6 мың қой, ешкі бар еді. Елдің
көптеген аудандарының қой өсіру үшін өзіне ғана тән ерекшеліктері бар.
Қазақстанның оңтүстік жартысындағы ұшы-қиыры жоқ шөл далалар мен құмды
аймақтар қой мен түйе, жылқы малы үшін ең жақсы қысқы жайылым есебінде
саналса,өзен бойы көл жағасындағы шалғын, құрақ ірі қараға қолайлы
келеді.Республиканың солтүстік жартысындағы сулы жазық дала көптеген өзен
бойлары, көл жағалары төрт түлікке жайлау болса, Сарыарқаның жоны
жылқыбағуға қолайлы болды. Қазақстанның оңтүстігінде қысқы жайылымның
көлемі көп болса, солтүстікте жазғы жайылым кеңірек болды. Себебі,
оңтүстікте жазды күні көптеген сусыз жайылымдар пайдаланылмай, қысты күні
қар түскеннен кейін қысқы жайылым есебінде пайдаланылады. Ал солтүстікте,
керісінше, толып жатқан жайылым қар астында қалатындықтан, жазды күні
солтүстіктің қай жері болса да жайлау есебінде пайдалануға өте қолайлы
келеді. Қойдың көптігі жағынан Сырдария және Жетісу облыстары ерекше орын
алды, өйткені олардың жайылымдық жері қыста қой бағуға неғұрлым қолайлы
еді. Бұл жерлерде революциядан бұрын жеке шаруа үстемдік құрған кезде 20-
25 мың қойы бар байлар жиі кездескен. Бұл осы өңірдегі табиғи ортаның қой
малын өсіруге қолайлылығына тікелей байланысты еді.
1.2. Кеңес дәуіріндегі мал шаруашылығының даму жағдайы.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы оның ішінде мал шаруашылығы ежелден
негізгі өндіріс саласы болып келді. XX ғасырдың 90-жылдарына дейін
Қазақстан ауыл шаруашылығы құрылымының негізін Кеңестік шаруашылықтар
(кеңшар) мен ұжымдық шаруашылықтар (ұжымшар) құрады. 1990 жылдан бастап
республиканың агроөнеркәсіп кешенінде кең ауқымды әлеуметтік экономикалық
өзгерістер болды. Ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жеке меншік иелері
мен жер иеленушілердің қарамағындағы 149,1 млн.га. жер бар. Оның 25,7 млн.
га. егістік, 3,6 млн. га. шабындық, 103,5 млн.га. жайылым. Мемлекеттік ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарын жекешелендіру және ұжымшарлар жүйесін қайта
жаңғырту оң нәтиже берді. Жерге байланысты құқықтық қарым-қатынас жүйесі
өзгерді, баға, несие, қаржы саясаты реформаланды, басқару механизмі
жеңілдетілді. 1997 жылы Қазақстанда жалпы саны 72335 ауыл шаруашылық
құрылымдары жұмыс істеді. Оның 1847-сі шаруашылық серіктестіктері, 601-і
акционерлік қоғамдар, 3714-і өндірістік кооперативтер, 65 мыңнан астамы
шаруа қожалықтары, 192-сі мемлекеттік кәсіпорындар. Ауыл шаруашылық
кәсіпорындарын жекешелендіру меншік нысанын ғана өзгеріске ұшыратып қойған
жоқ, сонмен бірге оларды жедел дамытуға, өндірісті қайта құруға, тауарлы
өнім өндіруді арттыруға мүмкіндіктер тудырды.
Бұрын Қазақстан ауыл шаруашылығының жетекші саласы болып келген мал
шаруашылығы нарықтық экономикаға көшу жылдарында елеулі қиындықты басынан
кешуде. Соңғы 10 жылда республикадағы мүйізді ірі қара саны 2 еседен артық
азайса, жылқы және түйе-1,5 есе, қой-3,5 есе, шошқа мен құс-3 есе азайды.
Орталық Азияның бес мемлекеттерінің ішінде Қазақстан, Қырғызстан және
Тәжікстан мал шаруашылығы ауыр жағдайға ұшырады.
Өзбекстан мен Түркменстан ауыл шаруашылық саласындағы ойластырылған
дұрыс саясат нәтижесінде мал санын сақтап қана қоймай, сонымен қатар оны
арттырды да. Нарыққа өту барысында сүт сауу 5,6-дан 3,7 млн. тоннаға, жүн-
107,6-дан 22,3 мың тоннаға түсті. Ет өнімі 2,4 рет төмендеді. Отандық
ет–колбаса өнімін шығарушылар шикізаттың жетіспеушілігі салдарынан оны ТМД
елдері, Монғолия және Қытайдан импорттауға душар болды. Бірақ көптеген
малмен айналысушылардың малдың өсуін азайту және жаңа туған өсімін бұрынғы
деңгейінде сақтап қалуы қуантарлық жағдай.
Ауыл шаруашылық мамандары мен селекционерлерін Қазақстандағы асыл
тұқымды мал санының азаюы алаңдатуда. Осыдан 15 жыл бұрын бүкіл мал санының
15-18 пайызын алатын асыл тұқымды малдың үлесі нарыққа өту жылдарында 1,5-
3,4 пайызға түскен. Бірақ товарлы малдың өнімділігін жақсарту әлеуеті
Қазақстанда өте мол. Кей жағдайда асыл тұқымды малды да союға жібереді. Ал
шаруалар болса асыл тұқымды мал және оған қажетті сапалы жемді сатып ала
алмайды.
Елді мекендер маңындағы жайылым бүлінген, отарлы мал жайылымы
пайдаланылмайды. Соның салдарынан топырақ бұзылуға ұшырап, арамшөптермен
қауланған.
Ауылдық тауар өндірушілер өзінің шығынын жабу үшін өнімнің бағасын
үнемі арттыруда. Бұл өнімдердің құны - ТМД-ғы ең жоғарғысы. Ғалым-ауыл
шаруашылық мамандардың пікірінше, Қазақстанның мал шаруашылық держава
статусын қайта қалпына келтіруінің барлық жағдайы бар. Ғалымдардың
пайымдауынша, мал шаруашылығы сферасын бүкіл дүние жүзінде стратегиялық,
дотациялық (мемлекеттік жәрдемде болу) болып табылады.
Ауыл шаруашылық өнімін шығарушылар үшін несие берудің пайызын
төмендетіп және салық салудың жеңілдетілген жүйесін енгіу қажет. Мал
шаруашылығы Қазақстан экономикасының болашағы зор саласы, бірақ оған
мемлекеттің қолдауы қажетті.
II бөлім. Тәуелсіздік жылдардағы Қазақстан мал шаруашылығы.
2.1. Мал шаруашылығының қазіргі даму жағдайы.
Республикамыздың мал басы мен одан алынатын өнімнің саны мен сапасы
жылдан-жылға артып келеді. Республика бойынша мал шаруашылығы өнімдерін
өндіруде көш бастап келе жатқанымыз рас. Оның дәлелі еліміз бойынша
өндірілген еттің 16,4 пайызы, сүттің 12,5 пайызы, жүннің 23,4 пайызы және
жұмыртқаның 23,5 пайызы біздің облыста өндіріліп жатқандығы.
Жыл басынан бері төрт түліктің өсуі байқалады. Ауыл шаруашылығы
басқармасынан алынған соңғы мәліметке сүйенсек, 8 айда облыстағы ірі қара
саны 6,6 пайызға, қой мен ешкі 3,1 пайызға, жылқы 6,8 пйызға, шошқа 5,1,
құс саны 7,4 пайызға өскен. Осы мерзім ішінде 135,1 мың тонна ет, 458,0 мың
тонна сүт, 504,5 млн. дана жұмыртқа және 7,5 мың тонна жүн өндірілген. Мал
шаруашылығындағы ауыз толтырып айтар жаңалықтың қатарына өткен жылдың
сәйкес мерзімімен салыстырғанда ет өндірудің 0,2 пайызға, сүттің 2,8
пайызға, жұмыртқаның 32,3, жүн өндірісінің 1,2 пайызға артқандығын
жатқызуға болады.
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің биылғы жылғы Қазақстан
халқына арнаған Жолдауында елдің азық - түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге, ауыл шаруашылығы өнімдерін экспортқа шығаратын секторларын
күшейтуге, мал шаруашылығы өнімдерін экспортты әлеуетке ие етуге және
қосымша шара ретінде ветеринария жүйесін халықаралық стандарттарға көшіруге
жүйелі қолдау көрсетуді тапсырғандығы барша жұртқа аян.Осы орайда асыл
тұқымды мал шаруашылығын қолдауға өткен жылы республикалық бюджеттен
241,4млн. теңге, сондай- ақ, облыстық бюджеттен 38,6млн. теңге қаражат
қарастырылған. Сондай-ақ американдық селекциядан алынған бұқалардың ұрығы
сатып алынған және асыл тұқымды бұқаларды күтіп-бағуға қажетті мал азықтары
және олардың ұрығын алып сақтауға қажетті сұйық азот, әртүрлі медикаметтер
мен округтердегі жұмыс істеп тұрған ұрық пункттерін жабдықтауға дъюар
құбырлар мен микроскоптар сатып алынды. Биылғы жылы да мал тұқымын
асылдандыруға республикалық бюджеттен 226,4 млн. теңге, сондай-ақ, облыстық
бюджеттен 78,4млн. теңге қаржының бөлініпотырғандығы ауылдың бірі-екі болса
деген ниеттен жасалған қамқорлығы екені даусыз.
Ағымдағы жылғы қаңтар-наурызда облыс шаруашылықтарының барлық
санаттарында мал мен құсты тірідей салмақта союға өткізу 28,4 мың тоннаны,
сүт өндіру-109,7 мың тоннаны (102,7%), жұмыртқа алу-71,7 млн.дананы
(113,6%) құрады. Мал шаруашылығы өнімінің көбеюі, мал басының артуы және
ауыл шаруашылығы малдары мен құстың өнімділігінің артуы есебінен қамтамасыз
етілді. Ағымдағы жылғы қаңтар–наурызда 2006 жылдың сәйкес кезеңімен
салыстырғанда сиырлардың орташа айлық саны 6,4 мың басқа (2,1%) көбейді,
өнімді мекиен саны 54,1 мың басқа (4,0%) өсті. Бір сиырдан орташа сауылған
сүт 345-тен 347 кг-ға өсті, бір өнімді мекиеннен жұмыртқа алу 46-дан 51
данаға дейін артты. Сиырлардың сүттілігі облыстың 14 өңірінде, өнімді
мекиеннің жұмыртқалағыштығы 11 өңірде жоғарылады. Сүт бағытындағы сиыр мен
құстың ең жоғарғы өнімділігі ауыл шаруашылық кәсіпорындарында байқалды,
онда бір сиырдан сауылған сүт 651 кг. құрады немесе орташа облыстық
көрсеткіштен 1,9 есеге жоғары; құс фабрикаларында бір өнімді мекиеннен 72
дана жұмыртқадан алынды немесе бұл облысты тұтастай алғандағыдан 1,4 есеге
көп. 2007 жылғы қаңтар–наурызда бұзау төлінің жалпы түсімі 152,4 мың басты
немесе 2006 жылдың сәйкес кезеңіндегі деңгейге қатысты алғанда 101,4%-ды,
торайлар-35,7 мың (100,7%), қозы және лақ- 516,5 мың (105,7%), құлын-
10,4 мың басты (111,2%) құрады. 100 аналыққа шаққанда торайлар өнімі 242
басты, 2006 жылдың қаңтар–наурызында 286 бұзау, құлын, қозы мен лақ өткен
жылдың деңгейінде сақталып тиісінше 38, 17 және 45 басты құрады. 2007 жылғы
1 сәуірге шаруашылықтардың барлық санаттарында шартты асқа аударғанда
1146,0 мың мал бас болды немесе 2006 жылдың тиісті күніне қатысты алғанда
104,6% құрады. Жұртшылық шаруашылықтарында мал басы 13,6 мың (1,7%) шаруа
қожалықтарында 30,7 мың (15,0%), ауыл шаруашылық кәсіпорындарында 6,2 мың
шартты басқа (7,8%) көбейді.
2008 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша мал шаруашылығы өнімдерін
өндірумен 95 кәсіпорын, 3,1 мың шаруа қожалығы және 115,8 мың жұртшылықтың
жеке қосалқы шаруашылығы айналысты. Ағымдағы жылғы қаңтар–қарашада облыс
шаруашылықтарының барлық санаттарында мал мен құсты тірідей салмақта союға
өткізу 156,0 мың тоннаны, сиыр сүтін өндіру– 640,7 мың тоннаны, тауық
жұмыртқасын алу – 287,0 млн. дананы құрады.
Облыстың 15 өңірлерінің шаруашылықтары ет, 13-і – сүт пен жұмыртқа
өндіруден 2007 жылдың қаңтар-қарашасындағы деңгейден асып түсті. Облыстың
10 өңірінің шаруашылықтарында мал шаруашылығы өнімдерінің барлық түрлерін
өндіру көлемінің артуы байқалады.
Ет пен сүттің негізгі өндірушілері жұртшылық шаруашылықтары болып
қалуда, олармен аталған өнімнің облыстық көлемінің тиісінше 65,6 және 80,6%-
ы өндірілді, жұмыртқаны-құс фабрикалары (65,8%) өндірді. Шаруашылық
санаттары бойынша өндіріс көлемінің өсу қарқынының әр түрлі болуы олардың
облыстағы үлесін қайта бөліп берді. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының үлесі
мал шаруашылығы өнімінің барлық түрлері бойынша азайды.
Ағымдағы жылғы қаңтар-қарашада 2007 жылдың сәйкес кезңімен
салыстырғанда өнімді мекеннің орташа айлық саны 8,2 мың басқа(0,6%),
сиырлар саны 0,5 мың басқа(0,2%) артты. Бір сиырдан орташа сауылған сүт
1983-тен 1993кг–ға дейін артып, бір өнімді мекиеннің жұмыртқалағыштығы 208-
ден 207 данаға дейін кемиді. Сиырдың сүттілігі облыстың 19 өңірінің 14-інде
жоғарылап; өнімді мекиеннің жұмыртқалағыштығы 9-ында азайды. Құс
фабрикалары орналасқан 3 өңірдің екеуінде өнімді мекиенннің өнімділігінің
төмендегені байқалады. Семей қаласының құс фабрикасында бір өнімді
мекиеннің жұмыртқалағыштығы орташа алғанда 2,2%-ға, Глубокое ауданында
-0,5%-ға азайады. Сүт бағытындағы сиыр мен құстың ең жоғарғы өнімділігі
ауыл шаруашылық кәсіпорындарында байқалады, онда сиырдан сауылған сүт 2651
кг –ды құрады немесе орташа облыстық көрсеткіштен 1,3 есе жоғары; құс
фабрикаларында бір өнімді мекиеннен 255 жұмыртқадан алынды немесе бұл
облыстың тұтастай алғандағыдан 1,2 есеге көп.
Он бір ай ішінде шарушылықтардың барлық санаттарында 2,5 мың бас ірі
қара мал , 11,1 мың қой мен ешкі, 4,4 мың шошқа және 0,5 мың бас жылқы өлім-
жітімге ұшырады. Шошқа үйірінің сақтаулы 0,7 пайыздық пунктке төмендеп, ірі
қара малдың, жылқының, қой мен ешкінің сақталуы өткен жылдың деңгейінде
қалды.
2008 жылғы 1 желтоқсанға 2007 жылдың сәйкес күнімен салыстырғанда қой
мен ешкі - 144,5 мың басқа немесе 6,6%-ға, жылқы - 12,0 мың басқа(67%)
артып, ірі қара мал табыны 2,2 мың басқа(03%), шошқа - 25,7 мың басқа
(18,5%), құс саны 166,4 мың басқа (4,7%) азайды.
2008 жылғы 1 желтоқсанға шаруашылықтардың барлық санаттарында шартты
басқа аударғанда 1153,7 мың мал басы болды немесе бұл 2007 жылдың тиісті
күніне қатысты алғанда 101,4%. Жұртшылық шаруашылықтарында мал басы 14,1
мың (1,7%) шартты басқа, ауыл шаруашылық кәсіпорындарында - 2,8 мың (3,2%)
шартты басқа азайып, шаруа қожалықтарында - 32,5 мың басқа (13,4%) артты.
Малды аман сақтап, оның төлін өсіру қыстық азығын дайындаудың атқарар
ролі жоғары. Әсіресе биылғыдай құрғақшылық жылдары қосымша жем берудің
түлікті аман сақтауда тигізер пайдасы зор. Осы бағытта құс және шошқа мен
ірі қараның етін өндіруге жұмсалған құрама жемнің құнын арзандату үшін
республикалық бюджеттен 2млрд. 559млн. 882мың теңге қаржы бөлініп отыр.
Мәселен, сиыр етіне 138 теңге, шошқа етіне 98теңге, құс етіне 66теңге, қой
етіне 36теңге және сүтке 8-5 теңге көлемінде субсидия төлеу қарастырылып
отыр. Облыс шаруашылықтарында асыл тұқымды малдардың басты бағыттары: ірі
қараның сүтті Айршир және Қара-ала, сүтті-етті Алатау, Симментал
тұқымдары, етті қазақтың Ақбас, Әулиекөл, Санта-Гертруда, Галловей,
Герефорд, қойдың биязы жүнді қазақтың биязы жүнді Арқар меринос,
Солтүстік қазақ мериносы, қазақтың биязылау жүнді Дегерес, Гемпшир,
етті-майлы Еділбай, Сарыарқа, жылқыдан Қазақы жабы, Көшім типтері
мен Мұғалжар, Дон, спорттық Араб, аңшының таза қанды, орыстың
желгіш, түйенің қазақы қос өркешті, түркменнің аруанасы, шошқаның ірі ақ,
Ақсайдың қара-ала және Ландрас тұқымдары өсірілуде. Осылармен қатар
біраз шаруашылықтар малды будандастыру арқылы жаңа тұқымды түлікті өсіруге
ден қоюда.
Мәселен, Панфилов, Балқаш аудандарының далалық аумағында орналасқан
шаруашылықтарда Санта-Гертруда тұқымының жаңа Жетісу түрін өсіріп, оны
төлдетіп, қарасын көбейтумен шұғылдануда.
Ғалымдардың қатысуымен қазақтың биязы жүнді қойын басқа малмен
будандастыру арқылы етті типін шығару жұмыстары аяқталып, бүгінде оны
шаруашылықтарда өсіру шаралары қолға алынуда. Аталған етті бағыттағы қой
тұқымы өнімді басқалардан 15 пайыз жоғары береді. Өнімділікті арттыру
мақсатында жасалып жатқан жұмыстар ұшан-теңіз. Осы орайда қой шаруашылығы
ғылыми-зерттеу институты қазақтың Арқар меринос қой тұқымын жабайы
арқармен будандастыру негізінде жүні өте жіңішке талшықты қой топтарын
шығару жұмыстары жүргізіліп, нәтижесін берген.
Соңғы жылдары облысымызда табынды жылқы және түйе шаруашылығын
өркендету негізінде жылқы еті мен қымыз және шұбат өндіру қолға алына
бастағаны баршаға аян. Жылдан жылға асыл тұқымды малдардың басын өсірумен
қатар, асыл тұқымды мал шаруашылықтарының қатары да көбеюде.
Бүгінгі күнге асыл тұқымды мал шаруашылығы құрылымдарының саны 96-ға
жеткен. Мал мамандарының сөзіне сүйенсек, асыл тұқымды шаруашылықтар өткен
8 айда облыс шаруашылықтарына 532 бас ірі қара, 6899 бас қой, 2145 бас
шошқа және 472 бас жылқы сатқан екен. Ауыл шаруашылығы басқармасының мал
шаруашылығы бөлімінен алынған мәліметке сүйенсек, 2007 жылмен салыстырғанда
ірі қара 6936 басқа, қой 55767 басқа, жылқы 2933 басқа, түйе 1505 басқа
және құс 3938 басқа артып, төрт түліктің сапас жақсаруда.
Кейбір аудандар асыл тұқымды малдың қарасынан айрылып қалып жатыр.
Талаптарға сай келмегендіктен республикада 12 шаруашылық асыл тұқымды
қожалық санатынан шығарылса, биыл тағы 3 шаруашылық осындай мәртебеден
айрылған.
Қазіргі таңда бірінші – мал басын азықтың барлық түрімен жеткілікті
мөлшерде қамтамасыз етіп, оның берік қорын жасау, екінші – асыл тұқымы мал
шаруашылығы технологиясын қатаң түрде жүргізу, үшінші – ғылыми мекемелердің
ғалым мамандарымен бірлесіп асыл тұқымды өнімді бағалау және селекциялық-
асылдандыру жұмыстарын уақытында, өз деңгейінде жүргізу керек.
Қой шаруашылығы біздің еліміз үшін қай заманда болмасын мал
шаруашылығының жетекші саласы ретінде саналған. Бабаларымыздың мал өсірсең
қой өсір, табысы оның көл–көсір дейтіні де сондықтан. Ал біздің елде қой
өсіруге қолайлы жағдай баршылық. Соның бір айғағындай табиғи жайылымдық
алқабының көлемі 180 миллион гектардан астам жерді алып жатыр.
Өкінішке қарай, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында асығыс жүргізілген
реформалар салдарынан республикамызда қой саны бірнеше есеге кеміп, оның
үстіне жүн сапасы төмендеп, аталмыш саланың құлдырап кеткені де рас. Мұндай
жағдайда елімізді биязы меринос жүнімен қамтамасыз ету үшін оны шетелден
үлкен мөлшердегі валютаға сатып алуға тура келеді. Кәсіпорындарды
шикізатпен қамтамасыз ету үшін 2004 жылдың шілде айында КазРуно
акционерлік қоғамы құрылды. Осы қоғам биязы жүнді қой отарларын құрудың,
оларды Австралия мериностармен будандастыру арқылы жүн сапасын арттырудың
жобасын жасады. Бұл жоба Ауыл шаруашылығы министрлігінің мал шаруашылығы
департаменті, министрліктің мал дәрәгерлік және мал шаруашылығы ғылыми
өндірістік орталығы, қой шаруашылығы ғылыми зерттеу институты филиялының
тарапынан қолдау тапты. Осы жобаның ҚазРуно акционерлік қоғамы үшін ғана
емес, жалпы Қазақстан үшін эканомикалық және әлеуметтік тиімділігін
ескерген Инвестициялық компания, Қазақстанның инвестициялық қоры
директорлар Кеңесі 2004 жылдың шілдесінде Семей жүн өңдеу фабрикасын Шығыс
Қазақстан, Алматы және Жамбыл облыстарында биязы жүнді қойдың шикізат
базасын қайта құру мақсатымен оны қаржыландыру жөнінде шешім қабылдады.
Аталған өңірлерде осы жобаны жүзеге асыру ісі Алрун жауапкершілігі
шектеулі серіктестігіне жүктелді.
2004 жылдың наурыз айында құрылған Алрун жауапкершілігі шектеулі
серіктестігі ST group компаниясының тобына кіреді. ST group компаниясының
тобы биязы жүнді қой өсіруден бастап, жуылған жүн, топс өндірумен және
мәуіті жүн, трикотаж өндірумен аяақталатын жүн өндіру саласындағы тігінен
біріктірілген құрылым. Бүгінгі таңда асыл тұқымды және тауарлы қой
шаруашылығынан шетке шығарылатын мейлінше өңделген өнім өндіруді қамтитын
ST group тобы ТМД елдеріндегі бірден бір холдинг болып табылады. ST group
аз уақыт ішінде актив мөлшері, менеджмент деңгейі, шикізат базасы өнім
жөнелту көлемін дамыту жөнінен өз саласында алдынғы орынға шығып үлгерді.
Компания тобының өнімі жақын және алыс шетелдерге жөнелтілуде.
Бұрынғы одақ ыдырап, шаруашылық байланыс бұзылған соң қой шаруашылығы
өнімдеріне, оның ішінде әсіресе жүнге мемлекеттік сұраныс қысқарғаннан
кейін ірі қой шаруашылықтары тарап кеткені белгілі. Мәселен Қазақстанда
ұсақ мүйізді мал басы 35,7 миллионнан 9,5 миллионға дейін кеміп кетті. Оның
үстіне малдың 80 пайыздан астамы толық мәнінде малды асылдандырумен
айналысуға мүмкіндігі жоқ дәрменсіз шаруа қожалықтары иелігіне көшті. Соның
салдарынан 15 миллион биязы жүнді қой басы алты еседен астамға азайып
кетті.
Шикізат сапасындағы осындай дағдарыс жүн өңдеумен айналысатын
кәсіпорындарды да тұралатты. Сөйтіп Ақтөбе, Жанбыл, Семейдегі өңдеу
фабрикаларына тұтасымен жойылу қаупі төнді.
Біздің елдің тарихында Алрун жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
бірінші болып еліміздегі, Ресей мен Австралиядан әкелінген жоғары сапалы
асыл тұқымды қойларды пайдалана отырып, биязы жүнді қой шаруашылығын
қалпына келтіріп қана қоймай, оны жоғары сапалы деңгейге көтерудің ауқымды
бағдарламасын жүзеге асыруды қолға алды. Алрун жауапкершілігі шектеулі
серіктестігі 2004-2005 жылдар аралығында Павладар облысындағы
Бесқарағай, Қостанай облысындағы Сұлукөл асыл тұқымды зауыттарындағы
барлық қой басын өзіне алды.
Компания өткен 2005 жылдың шілдесінде Австралиядан арнайы авиарейспен
елімізге 219 бас биязы жүнді асыл тұқымды қойдың бір партиясын әкелді.
Австралия мериносы тұқымына жататын элиталық асыл тұқымды қой Австралияның
байырғы және әлемге әйгілі 1889 жылы құрылған Collinsville, 1865 жылы
құрылған Sims Uadry, 1860 жылы құрылған Boonoke секілді асыл тұқымды
шаруашылықтарынан әкелінді. Олардың арасында қойдың мүйізді және тоқал түрі
бар. Одан басқа Австриялияның Чаликум, Ярамия, Шығыс Бунагри және
Глендемар асыл тұқымды зауыттарынан полварс, етті меринос және донни
тұқымды қойлар жеткізілді. Осы Австралиялық меринос қойларын сатып алу
тігінен біріктірілген комплексті бағдарламаны жүзеге асырудағы басты
кезеңдердің бірі болып табылады. Сөйтіп, отандық биязы жүнді қой өнімінің
сапасын арттыратын австралиялық меринос қойларының асыл тұқымды орталығы
құрылды. Бұл асыл тұқымды материалды бұлардың өз шаруашылықтарымен бірге өз
отарларының тиімділігін арттыруды көздеп отырған барлық қой өсірушілер
пайдалана алатын болады.
Селекциялық жұмыстың тиімділігін арттыру мақсатымен қазіргі заманның
құрал-жабдықтарымен жасақталатын лаборатория құрылды. Солайша компания тобы
елімізді әлемдік деңгейде таныстыратын болады. ST group компаниясы
Қазақстан мен Қырғызстанның ұлттық комитеті ретінде IWTO-ның халықаралық
жүн-текстиль ұйымының мүшесі болып табылады. Бұл мүшелік ұлттық негізде
қалыптастырылған және барлық мүшелер жүн сату, топс өңдеу, таза жүн және
аралас жүн мен мата өндіру жөнінен ұйымдасқан жеке кәсіпорындардан тұрады.
ST group компаниясы тобының бірқатар шетелдерде өкілдіктері бар.
Қазақстанның инвестициялық қоры акциянерлік қоғамымен стратегиялық
әріптестік 2003-2015 жлдар аралығында Қазақстан Республикасын индустриялық-
инновациялық дамыту стратегиясында, 2004-2010 жылдар аралығында Қазақстан
Республикасы территориясындағы ауылды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында
және Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдаған соңғы Жолдауында алға қойылған
ауқымды экономикалық және әлеуметтік міндеттерді шешуге жәрдемдеседі.
Аталмыш жобаны жүзеге асыру биязы жүнді қой шаруашылығын жүн өңдеу және
текстиль саласын, қосалқы және көмекші өндіріс пен қызметті дамытуда,
ауылды жерлерде жаңа жұмыс орнын ашуда елеулі рөл атқаратындығына еш күмән
болмаса керек.
Қазіргі таңда Алрун жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің малы
республика территориясының басым бөлігінде бар. Қазақстан Республикасының
Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы заңына және өткізілген аттестацияға
орай республика Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2005 жылғы 13 желтоқсандағы
№669 бұйрығымен Алрун жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне асыл тұқымды
зауыт мәртебесі берілген.
Бүгінде Алрунжауапкершілігі шектеулі серіктестігі Қазақстандағы
аяғына нық тұрған ірі қой шаруашылығы кәсіпорны болып табылады. Оның
құрамында қой өсірушілермен, өндірісшілермен тығыз әріптестік қатынас
орнатып, оларға түрлі сұрақтар бойынша қолұшын беруге әзір жоғары
деңгейдегі мамандар жеткілікті.
Серіктестік құрылғаннан бергі уақытта ауылды жерлерде бес мыңға жуық
жұмыс орны ашылды.
2.2. Жеке мал түрлеріне сипаттама.
А) Қой және ешкі шаруашылығы.
Қой және ешкі шаруашылығы – ата-бабамыздан қалған дәстүрлі кәсіп. Төрт
түлік малдың ішінде қой мен ешкі күй талғамайды, сондықтан климаты құрғақ,
континентті әрі өсімдігі жұтаң жерде де мол өнім береді. Республикамыздың
табиғат жағдайы қой шаруашылығын дамыту үшін қолайлы.
Қой шаруашылығы – жеңіл өнеркәсіп үшін шикізат ( жүн, тері, елтірі ),
бағалы азық-түлік ( ет, май, сүт ) өнімдерін береді.
Қой өсіру қазақ халқының ата кәсібінің бірі болып табылатындықтан,
төрт түлік малдың ішінде жылқы мен қойға ерекше мән берген қазақ халқы қой
жаюдың, оны көбейту мен тұқымын асылдандырудың өзіндік әдіс-тәсілдерін
қалыптастырған. Мал шаруашылығына қолайлы табиғи ортаның мол болуы, соған
орай қыстау, көктеу, жайлау, күзеумен байланысты көшпелі өмір салтының
орнығуы қазақ халқының дәстүрлі қой шаруашылығын берік
қалыптастырғандығының айғағы.
Біздің елімізде қой шаруашылығы дала, шөл, шөлейт және биік таулы
аудандарда дамыған. Шөлейт, шөл зоналарының табиғи климаттық жағдайы, оның
тікенекті-жантақты, жусанды жайылымы, таулы аудандардың альпі, субальпі
шалғындары қой шаруашылығына өте қолайлы болып табылады.
Қойды еліміздің барлық аудандарында өсіреді, оның бүкіл санының 40
пайызынан астамы Оңтүстік Қазақстан, 20 пайызынан астамы Батыс Қазақстан,
16 пайызы Шығыс Қазақстан, ал қалғаны басқа экономикалық аудандарға келеді.
Қойдың мол өнімді жаңа тұқымдары-қазақтың биязы жүнді қойы, қазақтың арқар-
мериносы, солтүстік қазақ мериносы, қазақтың оңтүстік мериносы, дегерес
қойы, т. б. шығарылады.
XX-ғасырдың 30-шы жылдарына дейін біздің елімізде қазақтың қылшық
жүнді қойлары басым болып келді. Қойдың бұл тұқымы шөлейт, шөл зоналарының
табиғат жағдайына бейім, шыдамды. Осы кезеңде биязы және арқар-меринос
тұқымын өсіру басталды. Бұл тұқым республика қой санының 60 пайызын алады.
Ол отарлы-жайылымды бағу жағдайына бейім, орташа әр қой 3,5 кг. жүн береді.
Биязы жүнді қой ұзын талшықты жүн беріп, бағалы жүн маталарын алуда
пайдаланылады. Қой шаруашылығы еліміздің Алматы, Оңтүстік Қазақстан және
Жамбыл облыстарында, одан кейін табиғат жағдайы қолайлы және шаруашылық
тәжірибесі мол Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Қарағанды
облыстарында кең таралған. Арқар-меринос қой тұқымы биік таулы альпі және
субальпі шалғынды аудандарына шыдамды болып келеді.
Орталық, Батыс Қазақстанда құйрықты қылшық жүнді ет-май-құйрық
бағытында өсірілетін еділбай қойлары басым.
Қазақстан халқын тамақпен қамту және елдің азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету бүгінгі таңдағы аса күрделі мәселелердің бірі. Ұлттық
аграрлық зерттеу орталығы ғалымдарының пікірінше, азық-түлік өндірудің
негізі топырақ, су мен өсімдік, мал, микроорганизмдердің гендік қорларын
сақтау мен тиімді пайдаланудың маңызы орасан. Ауыл шаруашылығын дамыту,
ғылыми жетістіктерді өндіріске енгізу бағытында соңғы уақытта атқарылған
шаралар аз емес. Мал шаруашылығы саласындағы институттар малдың жаңа асыл
тұқымдарын шығаруда жоғары деңгейден көрінді. Малды күтіп-бағу, азықтандыру
технологияларын әзірлеуде едәуір ғылыми өндірістік жетістік бар.
Атап айтқанда етті, ағартылған жүнді Сарыарқа, Атырау қаракөл қой
тұқымы өнімділігі бойынша әлемде теңдесі жоқ тұқым.
Қойдың жаңа тұқымы Сарыарқа деп аталады. Әйгілі Еділбай қойының
тұқымдас бір түрі Сарыарқа атты жаңа қой тұқымы пайда болып, Жаңаарқа
жерінде өсіп жатыр. Ауыл шаруашылығы министрлігі осылайша атаған оның 40
мың басы Жеңіс асыл тұқымды қой зауытында бағылып отыр. Еділбайдың орнын
басқан бұлар ірілігімен, дене бітімі жаксы жетілгенімен, мығым әрі
шымырлығымен ерекшеленеді. Шөлейт, құмдауыт өңірдің табиғатына бейімделген
бұл тұқымның тұмсық жақтары сүйірлеу, соған орай ыңғайлы орналасқан тістері
шөпті таза отап отырады. Сондықтан басқа түлік түрі тойынбаған жайылымнан
Сарыарқа қойы тойынып,семіріп шығады. Аяқтары мықты, тұяқтары қатты болуы
қыста жылқыша өзі қарды ашып жайылуына мүмкіндік береді.
Тағы бір ерекшелігі жүндері таза бірыңғай ақ немесе ақшыл болып
келеді. Еттілігі, майлылығы жағынан семіз деген қазақтың қылшық жүнді
қойларынан да асып түседі. Мәселен, қошқарларының тікелей салмағы 95-110,
ал саулықтары 60-65 кг. салмақ тартады.
Біз көрген бұл жаңа тұқымның жүні сапалы шашақты болуымен де
ерекшеленеді екен. Қылшық талшықтарының ұзындығы 10-15 см. болса, түбіт
талшықтарының ұзындығы 5-9 см. жетіп, қошқарларынан 3-3,5 кг,
саулықтарынан 2-2,5 кг. жүн қырқылады.
Сарыарқа қойын өсіретін Жеңіс асыл тұқымды қой зауыты бұрыннан да
белгілі шаруашылық.
Оңтүстік Қазақстанның Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Батыс
Қазақстанның Атырау, Маңғыстау облыстарында шөлді жайылымға бейім қаракөл
қойы өсіріледі. Қаракөл елтірісінен Қазақстан Өзбекстанға ғана жол береді.
Соңғы жылдары елімізде қой басы саны едәуір өсті, 15,2 млн. басқа
көтеріледі.
Республикада қой шаруашылығы саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарымен
Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, Қазақ қой шаруашылығы
технологиялық ғылыми-зерттеу институты, Қазақ ветеринария ғылыми-зерттеу
институты, т. б. айналысады.
Ә) Мүйізді ірі қара мал шаруашылығы.
Қазақстанда мүйізді ірі қара мал шаруашылығы кең дамыған.
Сиыр, ірі қара, мүйізді ірі қара – сүт қоректілер класына жататын аша
тұяқты, қуыс мүйізді, күйіс қайыратын жануарлар. Оның жабайы және қолға
үйретілген түрлері бар. Қолға үйретілген сиыр жабайы турдан тараған, ол
біздің дәуірімізге дейін мыңдаған жылдар бойы Еуропа, Азия, Африкаға кең
тараған.
Сиыр өсіру, мүйізді ірі қара шаруашылығы – мал шаруашылығының басты
салаларының бірі. Аса қажетті азық-түлік (сүт, май, ет, т. б. сойыс
өнімдері), бағалы жеңіл өнеркәсіп шикізаттарын (тері, қылшық, мүйіз, т. б.)
береді.Сиыр өсіру осыдан 7-8 мың жыл бұрын жабайы сиырларды (тур, зубр,
бизон, бантенг, зебу, қодас) қолға үйретуден басталды. Қазақстанда ерте
замандардан бері күтімді аса қажет етпейтін жайылым малдары көптеп өсіріліп
келеді. Мүйізді ірі қара шаруашылығы XIX ғасырдың басынан еліміздің қара
топырақты құнарлы аудандарына орыс шаруаларының жаппай қоныстануына,
қалыптасқан саяси-әлеуметтік өзгерістерге сай, жергілікті халықтың көшпелі
тіршіліктен тұрғылықты өмір сүруге ауысуы нәтижесінде қарқынды дами
бастады.
Республикада мүйізді ірі қараның қазіргі саны 5,6 млн. астам болып
соның 2,3 млн.сиырға келеді. Мүйізді ірі қара санының 50 пайыздан астамы
еліміздің Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданына, 25 пайызы Батыс және
Шығыс Қазақстан аудандарына келеді. Мүйізді ірі қара сүт-ет, ет-сүт және ет
бағытында өсіріледі. Ірі қара шаруашылығының мамандануы табиғат,
экономикалық жағдайларға байланысты. Осы жағдайлардың әсеріне байланысты
орманды дала, дала зоналарында мүйізді ірі қара сүтті-етті, дала зонасында
етті-сүтті, ал шөлейт және шөл зоналарында ет бағытында өсіріледі.
Ірі қара өсірудің маңызды ауданы – Оңтүстік Қазақстан. Мұнда тау
етекті, таулы жайылыммен бірге мал шаруашылығының жем-шөптік балансында
өсімдік шаруашылығы сабаны, тамақ өнеркәсібінің қалдығы елеулі орын алады.
Малдың басымы тау етекті аудандарда бағылады.
Өнеркәсіптік, соған сай қалалық елді мекендердің өсуімен байланысты
Орталық, Батыс Қазақстанда да мал саны едәуір артуда. Мұндағы қала маңдық
зонада зонада сүтті мал, ал шөлейт-шөл, дала зоналары көлемінде ет
бағытындағы ірі қара басым дамыған. Еліміздің өнеркәсіпті қалалық
орталықтары төңірегінде қала халқын жас ет, сүт, көкөніс және картоп
өнімдерімен қамтамасыз ететін қала маңдық маманданған шаруашылық салалары
орналасады.
Қазақстанда ірі қараның жоғары өнімді алатау, әулиеата, талас, даланың
қызыл, қазақтың ақбас тұқымдары әйгілі.
Ұзақ уақыт жүргізілген ғылыми практикалық жұмыстардың нәтижесінде
елімізде алғашқы етті мал тұқымы – қазақтың ақбас сиыры, сондай-ақ сүтті-
етті тұқым – алатау сиыры мен сүтті тұқым – әулиеата сиыры шығарылады.
Осымен қатар қырдың қызыл сиыры мен симменталь сиырының белгілі бір
аймақтардың табиғи-шаруашылық жағдайына бейімделген жаңа түрлері алынды.
Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің дамуында мүйізді ірі қара
шаруашылығы ерекше орын алады.
Мүйізді ірі қара шаруашылығын өркендету, орналастыру, малдың тұқымдық
және өнімдік сапасын жақсарту жұмыстарымен Қазақ қой шаруашылығы
технологиясы ғылыми-зерттеу институты, Солтүстік мал шаруашылығы және
ветеринария ғылыми-зерттеу институты, Қазақ ұлттық аграрлық университетінің
арнайы кафедралары шұғылданады.
Б) Жылқы шаруашылығы.
Қазақстан мал шаруашылығының ескі салаларының бірі – жылқы
шаруашылығы. Жылқы жылдың басым бөлігінде жайылымда тебіндеп жайылатын,
еліміздің барлық жерінде таралған мал түрі. Көшпелі тұрмыс кешкен
халықтардың көне заманнан бергі ең көп өсірген малы және төрт түліктің
ішіндегі қастерлеп, пір тұтатыны – жылқы.
Жылқы – қазақ даласының екінші есімі еді ғой. Осынша даланы меңгеру
үшін, осынша шалғайлықты қаусыру үшін тек аттың ғана жалы мен белі,
тұяғындағы желі керек болды. Ер қанаты - ат, Ат тұяғын тай басар,
Ат жетпейтін жер жоқ - деген секілді даланың өзіндей шетсіз, шексіз
қанатты сөздер ғасырлар бойы халық жадында сақталып келеді. Қысқасы,
қазақтың екі сөзінің бірі – ат туралы болатын. Өзінің ұлттық тарихында
бүкіл тұрмыс-тіршілігі тек қана атқа байланысты, жылқы малына қатынасты ел
қазақтан һам кем де кем. Өйткені оның тағдыры – ұлан-байтақ даласы екенін
айттық. Аттың атын шығаратын да осындай жазықтық пен кеңістік. Қазақ жерін
жылқының арқасында ғана қорғап қалғанбыз. Тарихтағы қиян -кескі жорықтар,
дала үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мал шаруашылығы ежелден қазақтарға тән шаруашылық түрі болып табылады.
Қазақстанда, әсіресе қой-ешкі, жылқы, мүйізді ірі қара шаруашылықтары
айтарлықтай дамып, халықтың күнкөріс көзі болып табылған. Мал және оның
өнімдері Ресей, Қытай т.б. көрші елдерге өнеркәсіп бұйымдарына алмастырып
отырды.
Қазақтар ертеден әрбір мал түрінің ерекшеліктерін жете біліп, әсіресе
мал жайылымдарының жылдың қай мезгілінде малды қалай бағу керектігінің
білгірі болды.
Кеңес дәуірінде Қазақстан Одақтың шығысындағы оның басты мал
шаруашылықты зонасы болып табылып, малдың өнімдерінен еліміз көлемінде
жетекші орынды алып, басқа да аудандарды қамтамасыз етіп отырды.
Кеңестік дәуірдегі жүргізілген коллективтендіру жұмыстары және
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуінің қиындықтары салдарынан еліміздің
мал саны өте азайып кетті. Қазір экономикалық жағдайдың жақсаруынан
еліміздің мал саны артып келеді.
Сондықтанда біздің дипломдық жұмысымыз Қазақстандағы мал түлерінің
өсірілу жайы, оның даму ерекшелігін, таралу аудандарын сипаттауға арналған.
Мал –Қазақстанның жетекші шаруашылық саласы болып қала береді. Мал
шаруашылығын дамытуға Қазақстанда жағдай бар.
I бөлім. Қазақстанда мал шаруашылығының қалыптасу тарихы.
1.1. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстандағы мал шаруашылығының даму
жағдайы.
Қазақ жерінің аумағы батысында Еділ өзені алабынан, шығысында Алтай
тау шыңдарына дейін, солтүстігінде Батыс Сібір жазығынан, оңтүстігінде Тянь-
Шань тауына дейін созылып жатыр. Осындай кең аумақты алып жатқан өлкенің
жер бедерінде, ауа райында және табиғатында өзіндік ерекшеліктері
қалыптасқан. Жер аумағының 10 пайызы биік таулы өңірлер үлесіне тиеді,
қалған бөлігі ойпат, жазық, үстірт, қырат жерлер. Оңтүстік - батыс,
солтүстік және орталық аймақтарда негізінен теңіз деңгейінен 200-300 метр
ғана биік келген жазық жер бедері тән. Оңтүстік-шығысы биіктігі 5000-6000
метрлік таулы өңір болып келген. Яғни, Қазақстанның жер бедері оңтүстік-
шығыстан солтүстік-батысқа және шығыстан батысқа қарай аласарады. Сонымен
бірге, Қазақстан жерінде Каспий теңізі, Арал теңізі, Балқаш көлі сынды
тұйық сулы алаптар, терең ойыстар мен құрғақ арналар баршылық, тек Ертіс,
Тобыл, Есіл өзендері ғана Солтүстік мұзды мұхитына құяды. Ал, қалған
үлкенді-кішілі өзендер көлдерге құюмен бірге құмдарға сіңеді.
Қазақ жерінің шығысында Алтай тау жүйесі орналасса, ал, оңтүстік-
шығыс бөлігінде ірі тау жүйелерінің бірі-Жетісу ( Жоңғар ) Алатауына
ұласады, олардың батысын Балқаш, Алакөл, Арал, Каспий ойпаттары алып жатыр.
Бұл белдеудің солтүстігінде Сауыр, Тарбағатай таулурынан басталып, ұсақ
шоқылы Сарарқа қыраттары Батыс Қазақстандағы Мұғалжар тауы, Орал тау
жүйесімен жалғасады. Елдің солтүстік, оңтүстік және батыс шектерінде өте
кең жазық далалар мен үстірттер орналасқан.
Қазақстан аумағында көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығының
қалыптасуына табиғи ортаның өзі мүмкіндік туғызды. Бұл ең алдымен қазақ
жерінің кеңдігі мен қолайлы географиялық ортасы. Қазақстан территориясы
Еуразия материгінің нақ ортасында орналасқан дықтан мұнда ауа райы
континентальды, өңірдің ауа райы негізінен төрт микроклиматқа бөлінеді:
орманды дала, шөлді, биік таулы. Орманды өлкенің қоңыржай климаты
Қазақстанның оңтүстігі құлазыған сусыз жазық даласын; ал таулы өлке климаты
Оңтүстік Алтайдан бастап Тянь-Шаньның солтүстік деңгейіне дейінгі аралықты
қамтиды. Қазақ жерінің оның географиялық және жер бедерінің сипатына
байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан.
Өлкенің климатындағы жыл мезгілдеріне сай ауа райының географиялық
зонасы бойынша, Қазақстанның қысы оның солтүстігі мен оңтүстігінде әр түрлі
жағдайда өтеді. Ауа райының ауыспалы зонасы деп есептелетін 48-50 градустан
солтүстікке қарай қыс 5 айға (қараша-наурыз) созылады да, жер бетін ылғи
қар басып жатады. Қыс ұзақ,қарлы әрі суық, аяз кей уақыттарда-
45 градустан – 50 градусқа жетеді. Жазы қоңыржай жылы, қысқа, кейде ауа
температурасы 35 градустан 45 градусқа дейін қызуы мүмкін. Көктемнің соңғы
үсігі шілдеде, ал күздің ерте үсігі тамыздың аяғында түсуі мүмкін.
Ал, ауыспалы зонадан оңтүстікке ойысқан сайын ауа райы жылына береді
де, ең суық күндері 30-35 градустан аспайды. Қыс мезгілі де 2 айға дейін
қысқарады. Қар ұзақ жатпайды. Өте жылы, тіпті, жаңбырлы күндер де жиі
қайталанып отырады. Жел көбінесе солтүстік, солтүстік-шығыстан соғады.
Қазақстанның оңтүстік аудандарының қысы жұмсақ. Бұл өңірдің қыс айларында
жиі-жиі қайталанатын жылымық құбылысы кезінде ауа температурасының ең
жоғарғы деңгейі 15-20 градусқа дейін көтеріледі. Соған қарамастан мұнда
кейбір күндері – 30-35 градустан, – 40 градустан төмен аяз да байқалады.
Елдің қиыр оңтүстігінде көктемгі суық үсік сәуірдің аяғында, алғашқы үсік
қыркүйектін екінші жартысында түсуі ықтимал. Оңтүстік Қазақстанның таулы
өңірінің тыс бөлігінде жаз тым ыстық әрі ұзақ.
Жазғытұрым Қазақстанның барлық жерінде қар жылдам еріп, ауа райы тез
жылына бастайды. Тек қыс созылған жылдары ғана сәуір, мамыр айларында
әжептәуір салқын болады.
Қазақстанның жазы ( мамыр-қыркүйек ) өте жылы, ыстықтық кейде 46
градусқа жететін күндері болады. Жауын-шашын аз болады да, аңызақ жел жиі
соғады. Мұндай жағдай ең алдымен, шөлді далаларда кездеседі. Жаз айларында
желдің бағыты да өзгереді.
Күзде ауа райы тез салқындайды. Солтүстікте суық ерте түседі, бірақ
ауа райы кілт өзгеріп, жылынып та кетіп отырады. Жел бағыты да біртіндеп
өзгере қысқы бағытына түседі де, жауын-шашын азаяды. Қазан айының соңында
бұлтты күндер көбейіп, Қазақстанның барлық жерлерінде қар жауып та
үлгереді.
Қазақстанның жазық бөлігі орманды далалық, дала, шөлейт және шөл
аймақтарына ажыратылады. Орманды далалық аймақ-жер аумағының 2,04 пайызын
алып жатыр. Далалық аймақ-жер аумағының 28 пайызын құрайды. Аумағы 110, 2
млн. га. Шөлді аймақ-жалпы аумағы 124, 6 млн. га. Шөлдер Қазақстанның 11, 1
пайызын алып жатыр.
Қазіргі күнде Қазақстан жерінде өсімдіктердің 1500-дей түрі бар. Бұл,
әрине, Қазақстан сияқты кең өлкеге көп те емес. Қазақ даласының 60 пайыз
жер көлемін алып жатқан жазықтықты дала және құмдық аумақта әртүрлі шөптер
кездеседі. Қазақстан жерінің Еуразия континентінің орталығында орналасуы
оның климатына ғана емес, осымен бірге өсімдігі мен жануарлар дүниесіне де
әсерін тигізеді.
Дала жазығында: бетеге, бидайық, еркек шөп, изен, сіралжін, жусан,
қияқ; шөлді аудандарда: қара сұр және ақ жусандар, ермен, ажырақ, ақмамық,
ащы шөптер, түйе қарын, көкпек, бұйырғын, майқара, раң, теріскен, жүзген,
т. б. ; таулы жайылымдарда: көк майса, өлең, шалғын, көкбас және сарыбас
жоңышқалар, оюжүн, күйіксары, теңге жапырақ, ебелек, түрлі жусандар, т. б.
Өседі.
Маусымдық жайылымдардың орналасуында да жер-жердің табиғи
ерекшеліктеріне байланысты заңдылықтар бар. Қазақ жерінің ылғалы мол
солтүстік аудандардағы, шығысы мен оңтүстік шығысындағы биік тауларда және
орталық Қазақстан қыраттарындағы алуан түрлі шөп өсетін шүйгін жайлымдар
жазғы жайлау есебінде пайдаланылады. Мұның жалпы көлемі 40 млн. га. Жусан
мен ащы шөптер жиі өсетін Орталық және Батыс Қазақстанның кең даласы қысқы
жайылымға (33 млн. га.) қолайлы. Бұлардың арасында эфемерлік өсімдіктер
мол күздік жайылымдар ( 57 млн. Га. ) бар. Ал, 35 млн. га-дан артық жер жыл
мезгілінің әр уақытында, кейде тіпті, бүкіл жыл бойы жайылым ретінде
пайдаланылады. Кең байтақ Қазақстан жерін ежелден бері мекендейдін қазақ
бұл араның табиғи-географиялық жағдайына сай көшпелі мал шаруашылығымен
айналысқан.
Х. Арғынбаев өз еңбегінде Қазақстан жерін оның табиғи ерекшеліктеріне
сай төрт зонаға бөліп көрсетеді.
1. Батыс Қазақстан, яғни Каспий, Арал бассейндері мен Маңғыстау
түбегінің табиғаты негізінен құмды, шөлейт болуының нәтижесінде, мұнда төрт
түліктің өзге түріне қарағанда қой мен түйені көбірек өсіруге қолайлы.
2. Суы мол, шөбі шүйгін-Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан
әсіресе, жылқы, қала берді қой мен ірі қара мал түрлерін өсіруге қолайлы.
3. Оңтүстік Қазақстан табиғи жағдайы қой мен түйе түліктерін өсіруге
ыңғайлы.
4. Жетісу төңірегіндегі ежелден қойлы өлке, солай бола тұрса да жылқы
мен ірі қараны молырақ өсіруге керекті жағдайдың бәрі де Алатау қойнауында
баршылық. Сөйтіп Батыс және Оңтүстік зоналарда байлық түйе, қой санына
қарай, Сарыарқада түйе, жылқы санына, Жетісуда қой санына байланысты
айырылатын. Мысалы: сол кездегі Жетісу өлкесіндегі төрт түліктің өсу
дәрежесі.
Жылдар жылқы ірі қара Қой Түйе
1869 415650 52444 3384553 888809
1889 647663 357231 4300063 93105
1912 1014224 741066 7102005 74133
1915 1011361 891982 7131583 93276
Бұл деректерден ерекше көзге түсетін жағдай жоғарыда көрсетілген
жылдар ішінде мал санының артып отырғандығы.
Мұндай жағдайды Қазақстанның барлық уездерінен байқауға болады.
Уездер жылдар жылқы ірі қара қой,ешкі Түйе
Қостанай 1879 430625 116325 506687 22128
1898 118862 120191 265487 8342
Ақтөбе 1879 172820 32512 447390 12420
1898 82202 117783 195686 75590
Торғай 1879 156142 38973 786770 75590
1898 100877 52796 378876 41219
Ырғыз уезі 1879 108709 38318 575925 78192
1898 91674 31622 198041 46325
Өскемен 1900 89647 32072 392773 2056
1911 165211 97023 597144 2910
Зайсан 1900 105386 53179 704812 11420
1911 169120 117177 1324035 17415
Қазақстан жерінде ерте заманнан бері қой көп өсірілген. Ол кезде қой
санының дәл есебі болмады және болуы да мүмкін емес еді. Мысалы, ( Мейер,
1865 жыл ) Қазақстанда қой мен түйе санын өздері сипаттап отырған
мезгілдегіден анағұрлым көп болғанын дәлелдеді. Бұдан бұрынғы деректер де
осыны қуаттайды. Қазақ халқы оның мекендеген жері туралы жазған алғашқы
орыс авторларының бірі А. Левшин былай деп атап көрсетті: Мұнда қой
отарларының көптігіне көзің сүрінеді. Өрбіген қойы одан да көп ел, сірә,
әлемде бола қоймас. Ұлы жүз қазақтары Балқаш көлінің оңтүстік жағалауына
Шу, Талас, Іле өзендерінің бойында қыстай, жаз жайлауға Жоңғар Алатауы, Іле
Алатауы, Күнгей Алатау баурайларына шыққан. Шу бойын қоныстағандар
Бетпақдала арқылы жазда Сарыарқаға дейін баратын, қыстау мен жайлаудың
арасы жүздеген шақырымды қамтитын.
Орта жүз қазақтары Сарысу, Шу және Сырдарияның орта ағысын қыстап,
жайлауға Ертіс, Есіл, Тобыл бойына тіпті Тюменге дейін жеткен көш жолы
бірнеше шақырымға дейін созылатын.
Кіші жүз қазақтарының қыстаулары Каспий теңізінің жағалауында,
Сырдария мен Амударияның төменгі ағысында орналасатын, жайлауға солтүстік
далалық аймақтарға шыққан. Адай мен табын рулары Маңғыстау, Бозащы
түбектерін, Ембі, Сағыз өзендерінің төменгі ағыстарын, Қара-Бұғаз-гол
жағалауын қыстап, жайлауға Ембі, Сағыз, Ойыл, Темір өзендерін өрлей Ақтөбе
далаларына дейін барған.
Әр рудың өз көші-қон жолдары болатын, көшіп бара жатқан ел түстенген,
қонған жерлерінде, өз руларының таңбаларын сызып, қалдырған.XIX ғасыр
аяғында көші-қон жолдары қысқара бастады. Қой қысы – жазы далада
бағылатындықтан үнемі климат жағдайларына тәуелді болды.
XX ғасырдың бас кезінде Я. Я. Полферовтың мәлімдеуінше 1910 жылы 7
облыста 18420 мың қой мен ешкі болғанын мәлімдеді.
Облыстар Қой саны мың 100 тұрғынға келетін қой
Сырдария 5700 290
Жетісу 4000 340
Семей 2500 310
Орал 2200 300
Ақмола 1600 130
Торғай 1400 220
Бөкей ордасы 1020 322
Барлығы 18 420 268
1913 жылы Қазақстанда 19597 мың қой мен ешкі болды, оның ішінде:
Ақмола облысында 2176, 2, Семейде 2536, 5, Жетісуда 5132, 5, Сырдарияда
6078, 6, Торғайда 1568, 1, Оралда 2110,6 мың қой, ешкі бар еді. Елдің
көптеген аудандарының қой өсіру үшін өзіне ғана тән ерекшеліктері бар.
Қазақстанның оңтүстік жартысындағы ұшы-қиыры жоқ шөл далалар мен құмды
аймақтар қой мен түйе, жылқы малы үшін ең жақсы қысқы жайылым есебінде
саналса,өзен бойы көл жағасындағы шалғын, құрақ ірі қараға қолайлы
келеді.Республиканың солтүстік жартысындағы сулы жазық дала көптеген өзен
бойлары, көл жағалары төрт түлікке жайлау болса, Сарыарқаның жоны
жылқыбағуға қолайлы болды. Қазақстанның оңтүстігінде қысқы жайылымның
көлемі көп болса, солтүстікте жазғы жайылым кеңірек болды. Себебі,
оңтүстікте жазды күні көптеген сусыз жайылымдар пайдаланылмай, қысты күні
қар түскеннен кейін қысқы жайылым есебінде пайдаланылады. Ал солтүстікте,
керісінше, толып жатқан жайылым қар астында қалатындықтан, жазды күні
солтүстіктің қай жері болса да жайлау есебінде пайдалануға өте қолайлы
келеді. Қойдың көптігі жағынан Сырдария және Жетісу облыстары ерекше орын
алды, өйткені олардың жайылымдық жері қыста қой бағуға неғұрлым қолайлы
еді. Бұл жерлерде революциядан бұрын жеке шаруа үстемдік құрған кезде 20-
25 мың қойы бар байлар жиі кездескен. Бұл осы өңірдегі табиғи ортаның қой
малын өсіруге қолайлылығына тікелей байланысты еді.
1.2. Кеңес дәуіріндегі мал шаруашылығының даму жағдайы.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы оның ішінде мал шаруашылығы ежелден
негізгі өндіріс саласы болып келді. XX ғасырдың 90-жылдарына дейін
Қазақстан ауыл шаруашылығы құрылымының негізін Кеңестік шаруашылықтар
(кеңшар) мен ұжымдық шаруашылықтар (ұжымшар) құрады. 1990 жылдан бастап
республиканың агроөнеркәсіп кешенінде кең ауқымды әлеуметтік экономикалық
өзгерістер болды. Ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жеке меншік иелері
мен жер иеленушілердің қарамағындағы 149,1 млн.га. жер бар. Оның 25,7 млн.
га. егістік, 3,6 млн. га. шабындық, 103,5 млн.га. жайылым. Мемлекеттік ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарын жекешелендіру және ұжымшарлар жүйесін қайта
жаңғырту оң нәтиже берді. Жерге байланысты құқықтық қарым-қатынас жүйесі
өзгерді, баға, несие, қаржы саясаты реформаланды, басқару механизмі
жеңілдетілді. 1997 жылы Қазақстанда жалпы саны 72335 ауыл шаруашылық
құрылымдары жұмыс істеді. Оның 1847-сі шаруашылық серіктестіктері, 601-і
акционерлік қоғамдар, 3714-і өндірістік кооперативтер, 65 мыңнан астамы
шаруа қожалықтары, 192-сі мемлекеттік кәсіпорындар. Ауыл шаруашылық
кәсіпорындарын жекешелендіру меншік нысанын ғана өзгеріске ұшыратып қойған
жоқ, сонмен бірге оларды жедел дамытуға, өндірісті қайта құруға, тауарлы
өнім өндіруді арттыруға мүмкіндіктер тудырды.
Бұрын Қазақстан ауыл шаруашылығының жетекші саласы болып келген мал
шаруашылығы нарықтық экономикаға көшу жылдарында елеулі қиындықты басынан
кешуде. Соңғы 10 жылда республикадағы мүйізді ірі қара саны 2 еседен артық
азайса, жылқы және түйе-1,5 есе, қой-3,5 есе, шошқа мен құс-3 есе азайды.
Орталық Азияның бес мемлекеттерінің ішінде Қазақстан, Қырғызстан және
Тәжікстан мал шаруашылығы ауыр жағдайға ұшырады.
Өзбекстан мен Түркменстан ауыл шаруашылық саласындағы ойластырылған
дұрыс саясат нәтижесінде мал санын сақтап қана қоймай, сонымен қатар оны
арттырды да. Нарыққа өту барысында сүт сауу 5,6-дан 3,7 млн. тоннаға, жүн-
107,6-дан 22,3 мың тоннаға түсті. Ет өнімі 2,4 рет төмендеді. Отандық
ет–колбаса өнімін шығарушылар шикізаттың жетіспеушілігі салдарынан оны ТМД
елдері, Монғолия және Қытайдан импорттауға душар болды. Бірақ көптеген
малмен айналысушылардың малдың өсуін азайту және жаңа туған өсімін бұрынғы
деңгейінде сақтап қалуы қуантарлық жағдай.
Ауыл шаруашылық мамандары мен селекционерлерін Қазақстандағы асыл
тұқымды мал санының азаюы алаңдатуда. Осыдан 15 жыл бұрын бүкіл мал санының
15-18 пайызын алатын асыл тұқымды малдың үлесі нарыққа өту жылдарында 1,5-
3,4 пайызға түскен. Бірақ товарлы малдың өнімділігін жақсарту әлеуеті
Қазақстанда өте мол. Кей жағдайда асыл тұқымды малды да союға жібереді. Ал
шаруалар болса асыл тұқымды мал және оған қажетті сапалы жемді сатып ала
алмайды.
Елді мекендер маңындағы жайылым бүлінген, отарлы мал жайылымы
пайдаланылмайды. Соның салдарынан топырақ бұзылуға ұшырап, арамшөптермен
қауланған.
Ауылдық тауар өндірушілер өзінің шығынын жабу үшін өнімнің бағасын
үнемі арттыруда. Бұл өнімдердің құны - ТМД-ғы ең жоғарғысы. Ғалым-ауыл
шаруашылық мамандардың пікірінше, Қазақстанның мал шаруашылық держава
статусын қайта қалпына келтіруінің барлық жағдайы бар. Ғалымдардың
пайымдауынша, мал шаруашылығы сферасын бүкіл дүние жүзінде стратегиялық,
дотациялық (мемлекеттік жәрдемде болу) болып табылады.
Ауыл шаруашылық өнімін шығарушылар үшін несие берудің пайызын
төмендетіп және салық салудың жеңілдетілген жүйесін енгіу қажет. Мал
шаруашылығы Қазақстан экономикасының болашағы зор саласы, бірақ оған
мемлекеттің қолдауы қажетті.
II бөлім. Тәуелсіздік жылдардағы Қазақстан мал шаруашылығы.
2.1. Мал шаруашылығының қазіргі даму жағдайы.
Республикамыздың мал басы мен одан алынатын өнімнің саны мен сапасы
жылдан-жылға артып келеді. Республика бойынша мал шаруашылығы өнімдерін
өндіруде көш бастап келе жатқанымыз рас. Оның дәлелі еліміз бойынша
өндірілген еттің 16,4 пайызы, сүттің 12,5 пайызы, жүннің 23,4 пайызы және
жұмыртқаның 23,5 пайызы біздің облыста өндіріліп жатқандығы.
Жыл басынан бері төрт түліктің өсуі байқалады. Ауыл шаруашылығы
басқармасынан алынған соңғы мәліметке сүйенсек, 8 айда облыстағы ірі қара
саны 6,6 пайызға, қой мен ешкі 3,1 пайызға, жылқы 6,8 пйызға, шошқа 5,1,
құс саны 7,4 пайызға өскен. Осы мерзім ішінде 135,1 мың тонна ет, 458,0 мың
тонна сүт, 504,5 млн. дана жұмыртқа және 7,5 мың тонна жүн өндірілген. Мал
шаруашылығындағы ауыз толтырып айтар жаңалықтың қатарына өткен жылдың
сәйкес мерзімімен салыстырғанда ет өндірудің 0,2 пайызға, сүттің 2,8
пайызға, жұмыртқаның 32,3, жүн өндірісінің 1,2 пайызға артқандығын
жатқызуға болады.
Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің биылғы жылғы Қазақстан
халқына арнаған Жолдауында елдің азық - түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге, ауыл шаруашылығы өнімдерін экспортқа шығаратын секторларын
күшейтуге, мал шаруашылығы өнімдерін экспортты әлеуетке ие етуге және
қосымша шара ретінде ветеринария жүйесін халықаралық стандарттарға көшіруге
жүйелі қолдау көрсетуді тапсырғандығы барша жұртқа аян.Осы орайда асыл
тұқымды мал шаруашылығын қолдауға өткен жылы республикалық бюджеттен
241,4млн. теңге, сондай- ақ, облыстық бюджеттен 38,6млн. теңге қаражат
қарастырылған. Сондай-ақ американдық селекциядан алынған бұқалардың ұрығы
сатып алынған және асыл тұқымды бұқаларды күтіп-бағуға қажетті мал азықтары
және олардың ұрығын алып сақтауға қажетті сұйық азот, әртүрлі медикаметтер
мен округтердегі жұмыс істеп тұрған ұрық пункттерін жабдықтауға дъюар
құбырлар мен микроскоптар сатып алынды. Биылғы жылы да мал тұқымын
асылдандыруға республикалық бюджеттен 226,4 млн. теңге, сондай-ақ, облыстық
бюджеттен 78,4млн. теңге қаржының бөлініпотырғандығы ауылдың бірі-екі болса
деген ниеттен жасалған қамқорлығы екені даусыз.
Ағымдағы жылғы қаңтар-наурызда облыс шаруашылықтарының барлық
санаттарында мал мен құсты тірідей салмақта союға өткізу 28,4 мың тоннаны,
сүт өндіру-109,7 мың тоннаны (102,7%), жұмыртқа алу-71,7 млн.дананы
(113,6%) құрады. Мал шаруашылығы өнімінің көбеюі, мал басының артуы және
ауыл шаруашылығы малдары мен құстың өнімділігінің артуы есебінен қамтамасыз
етілді. Ағымдағы жылғы қаңтар–наурызда 2006 жылдың сәйкес кезеңімен
салыстырғанда сиырлардың орташа айлық саны 6,4 мың басқа (2,1%) көбейді,
өнімді мекиен саны 54,1 мың басқа (4,0%) өсті. Бір сиырдан орташа сауылған
сүт 345-тен 347 кг-ға өсті, бір өнімді мекиеннен жұмыртқа алу 46-дан 51
данаға дейін артты. Сиырлардың сүттілігі облыстың 14 өңірінде, өнімді
мекиеннің жұмыртқалағыштығы 11 өңірде жоғарылады. Сүт бағытындағы сиыр мен
құстың ең жоғарғы өнімділігі ауыл шаруашылық кәсіпорындарында байқалды,
онда бір сиырдан сауылған сүт 651 кг. құрады немесе орташа облыстық
көрсеткіштен 1,9 есеге жоғары; құс фабрикаларында бір өнімді мекиеннен 72
дана жұмыртқадан алынды немесе бұл облысты тұтастай алғандағыдан 1,4 есеге
көп. 2007 жылғы қаңтар–наурызда бұзау төлінің жалпы түсімі 152,4 мың басты
немесе 2006 жылдың сәйкес кезеңіндегі деңгейге қатысты алғанда 101,4%-ды,
торайлар-35,7 мың (100,7%), қозы және лақ- 516,5 мың (105,7%), құлын-
10,4 мың басты (111,2%) құрады. 100 аналыққа шаққанда торайлар өнімі 242
басты, 2006 жылдың қаңтар–наурызында 286 бұзау, құлын, қозы мен лақ өткен
жылдың деңгейінде сақталып тиісінше 38, 17 және 45 басты құрады. 2007 жылғы
1 сәуірге шаруашылықтардың барлық санаттарында шартты асқа аударғанда
1146,0 мың мал бас болды немесе 2006 жылдың тиісті күніне қатысты алғанда
104,6% құрады. Жұртшылық шаруашылықтарында мал басы 13,6 мың (1,7%) шаруа
қожалықтарында 30,7 мың (15,0%), ауыл шаруашылық кәсіпорындарында 6,2 мың
шартты басқа (7,8%) көбейді.
2008 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша мал шаруашылығы өнімдерін
өндірумен 95 кәсіпорын, 3,1 мың шаруа қожалығы және 115,8 мың жұртшылықтың
жеке қосалқы шаруашылығы айналысты. Ағымдағы жылғы қаңтар–қарашада облыс
шаруашылықтарының барлық санаттарында мал мен құсты тірідей салмақта союға
өткізу 156,0 мың тоннаны, сиыр сүтін өндіру– 640,7 мың тоннаны, тауық
жұмыртқасын алу – 287,0 млн. дананы құрады.
Облыстың 15 өңірлерінің шаруашылықтары ет, 13-і – сүт пен жұмыртқа
өндіруден 2007 жылдың қаңтар-қарашасындағы деңгейден асып түсті. Облыстың
10 өңірінің шаруашылықтарында мал шаруашылығы өнімдерінің барлық түрлерін
өндіру көлемінің артуы байқалады.
Ет пен сүттің негізгі өндірушілері жұртшылық шаруашылықтары болып
қалуда, олармен аталған өнімнің облыстық көлемінің тиісінше 65,6 және 80,6%-
ы өндірілді, жұмыртқаны-құс фабрикалары (65,8%) өндірді. Шаруашылық
санаттары бойынша өндіріс көлемінің өсу қарқынының әр түрлі болуы олардың
облыстағы үлесін қайта бөліп берді. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарының үлесі
мал шаруашылығы өнімінің барлық түрлері бойынша азайды.
Ағымдағы жылғы қаңтар-қарашада 2007 жылдың сәйкес кезңімен
салыстырғанда өнімді мекеннің орташа айлық саны 8,2 мың басқа(0,6%),
сиырлар саны 0,5 мың басқа(0,2%) артты. Бір сиырдан орташа сауылған сүт
1983-тен 1993кг–ға дейін артып, бір өнімді мекиеннің жұмыртқалағыштығы 208-
ден 207 данаға дейін кемиді. Сиырдың сүттілігі облыстың 19 өңірінің 14-інде
жоғарылап; өнімді мекиеннің жұмыртқалағыштығы 9-ында азайды. Құс
фабрикалары орналасқан 3 өңірдің екеуінде өнімді мекиенннің өнімділігінің
төмендегені байқалады. Семей қаласының құс фабрикасында бір өнімді
мекиеннің жұмыртқалағыштығы орташа алғанда 2,2%-ға, Глубокое ауданында
-0,5%-ға азайады. Сүт бағытындағы сиыр мен құстың ең жоғарғы өнімділігі
ауыл шаруашылық кәсіпорындарында байқалады, онда сиырдан сауылған сүт 2651
кг –ды құрады немесе орташа облыстық көрсеткіштен 1,3 есе жоғары; құс
фабрикаларында бір өнімді мекиеннен 255 жұмыртқадан алынды немесе бұл
облыстың тұтастай алғандағыдан 1,2 есеге көп.
Он бір ай ішінде шарушылықтардың барлық санаттарында 2,5 мың бас ірі
қара мал , 11,1 мың қой мен ешкі, 4,4 мың шошқа және 0,5 мың бас жылқы өлім-
жітімге ұшырады. Шошқа үйірінің сақтаулы 0,7 пайыздық пунктке төмендеп, ірі
қара малдың, жылқының, қой мен ешкінің сақталуы өткен жылдың деңгейінде
қалды.
2008 жылғы 1 желтоқсанға 2007 жылдың сәйкес күнімен салыстырғанда қой
мен ешкі - 144,5 мың басқа немесе 6,6%-ға, жылқы - 12,0 мың басқа(67%)
артып, ірі қара мал табыны 2,2 мың басқа(03%), шошқа - 25,7 мың басқа
(18,5%), құс саны 166,4 мың басқа (4,7%) азайды.
2008 жылғы 1 желтоқсанға шаруашылықтардың барлық санаттарында шартты
басқа аударғанда 1153,7 мың мал басы болды немесе бұл 2007 жылдың тиісті
күніне қатысты алғанда 101,4%. Жұртшылық шаруашылықтарында мал басы 14,1
мың (1,7%) шартты басқа, ауыл шаруашылық кәсіпорындарында - 2,8 мың (3,2%)
шартты басқа азайып, шаруа қожалықтарында - 32,5 мың басқа (13,4%) артты.
Малды аман сақтап, оның төлін өсіру қыстық азығын дайындаудың атқарар
ролі жоғары. Әсіресе биылғыдай құрғақшылық жылдары қосымша жем берудің
түлікті аман сақтауда тигізер пайдасы зор. Осы бағытта құс және шошқа мен
ірі қараның етін өндіруге жұмсалған құрама жемнің құнын арзандату үшін
республикалық бюджеттен 2млрд. 559млн. 882мың теңге қаржы бөлініп отыр.
Мәселен, сиыр етіне 138 теңге, шошқа етіне 98теңге, құс етіне 66теңге, қой
етіне 36теңге және сүтке 8-5 теңге көлемінде субсидия төлеу қарастырылып
отыр. Облыс шаруашылықтарында асыл тұқымды малдардың басты бағыттары: ірі
қараның сүтті Айршир және Қара-ала, сүтті-етті Алатау, Симментал
тұқымдары, етті қазақтың Ақбас, Әулиекөл, Санта-Гертруда, Галловей,
Герефорд, қойдың биязы жүнді қазақтың биязы жүнді Арқар меринос,
Солтүстік қазақ мериносы, қазақтың биязылау жүнді Дегерес, Гемпшир,
етті-майлы Еділбай, Сарыарқа, жылқыдан Қазақы жабы, Көшім типтері
мен Мұғалжар, Дон, спорттық Араб, аңшының таза қанды, орыстың
желгіш, түйенің қазақы қос өркешті, түркменнің аруанасы, шошқаның ірі ақ,
Ақсайдың қара-ала және Ландрас тұқымдары өсірілуде. Осылармен қатар
біраз шаруашылықтар малды будандастыру арқылы жаңа тұқымды түлікті өсіруге
ден қоюда.
Мәселен, Панфилов, Балқаш аудандарының далалық аумағында орналасқан
шаруашылықтарда Санта-Гертруда тұқымының жаңа Жетісу түрін өсіріп, оны
төлдетіп, қарасын көбейтумен шұғылдануда.
Ғалымдардың қатысуымен қазақтың биязы жүнді қойын басқа малмен
будандастыру арқылы етті типін шығару жұмыстары аяқталып, бүгінде оны
шаруашылықтарда өсіру шаралары қолға алынуда. Аталған етті бағыттағы қой
тұқымы өнімді басқалардан 15 пайыз жоғары береді. Өнімділікті арттыру
мақсатында жасалып жатқан жұмыстар ұшан-теңіз. Осы орайда қой шаруашылығы
ғылыми-зерттеу институты қазақтың Арқар меринос қой тұқымын жабайы
арқармен будандастыру негізінде жүні өте жіңішке талшықты қой топтарын
шығару жұмыстары жүргізіліп, нәтижесін берген.
Соңғы жылдары облысымызда табынды жылқы және түйе шаруашылығын
өркендету негізінде жылқы еті мен қымыз және шұбат өндіру қолға алына
бастағаны баршаға аян. Жылдан жылға асыл тұқымды малдардың басын өсірумен
қатар, асыл тұқымды мал шаруашылықтарының қатары да көбеюде.
Бүгінгі күнге асыл тұқымды мал шаруашылығы құрылымдарының саны 96-ға
жеткен. Мал мамандарының сөзіне сүйенсек, асыл тұқымды шаруашылықтар өткен
8 айда облыс шаруашылықтарына 532 бас ірі қара, 6899 бас қой, 2145 бас
шошқа және 472 бас жылқы сатқан екен. Ауыл шаруашылығы басқармасының мал
шаруашылығы бөлімінен алынған мәліметке сүйенсек, 2007 жылмен салыстырғанда
ірі қара 6936 басқа, қой 55767 басқа, жылқы 2933 басқа, түйе 1505 басқа
және құс 3938 басқа артып, төрт түліктің сапас жақсаруда.
Кейбір аудандар асыл тұқымды малдың қарасынан айрылып қалып жатыр.
Талаптарға сай келмегендіктен республикада 12 шаруашылық асыл тұқымды
қожалық санатынан шығарылса, биыл тағы 3 шаруашылық осындай мәртебеден
айрылған.
Қазіргі таңда бірінші – мал басын азықтың барлық түрімен жеткілікті
мөлшерде қамтамасыз етіп, оның берік қорын жасау, екінші – асыл тұқымы мал
шаруашылығы технологиясын қатаң түрде жүргізу, үшінші – ғылыми мекемелердің
ғалым мамандарымен бірлесіп асыл тұқымды өнімді бағалау және селекциялық-
асылдандыру жұмыстарын уақытында, өз деңгейінде жүргізу керек.
Қой шаруашылығы біздің еліміз үшін қай заманда болмасын мал
шаруашылығының жетекші саласы ретінде саналған. Бабаларымыздың мал өсірсең
қой өсір, табысы оның көл–көсір дейтіні де сондықтан. Ал біздің елде қой
өсіруге қолайлы жағдай баршылық. Соның бір айғағындай табиғи жайылымдық
алқабының көлемі 180 миллион гектардан астам жерді алып жатыр.
Өкінішке қарай, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында асығыс жүргізілген
реформалар салдарынан республикамызда қой саны бірнеше есеге кеміп, оның
үстіне жүн сапасы төмендеп, аталмыш саланың құлдырап кеткені де рас. Мұндай
жағдайда елімізді биязы меринос жүнімен қамтамасыз ету үшін оны шетелден
үлкен мөлшердегі валютаға сатып алуға тура келеді. Кәсіпорындарды
шикізатпен қамтамасыз ету үшін 2004 жылдың шілде айында КазРуно
акционерлік қоғамы құрылды. Осы қоғам биязы жүнді қой отарларын құрудың,
оларды Австралия мериностармен будандастыру арқылы жүн сапасын арттырудың
жобасын жасады. Бұл жоба Ауыл шаруашылығы министрлігінің мал шаруашылығы
департаменті, министрліктің мал дәрәгерлік және мал шаруашылығы ғылыми
өндірістік орталығы, қой шаруашылығы ғылыми зерттеу институты филиялының
тарапынан қолдау тапты. Осы жобаның ҚазРуно акционерлік қоғамы үшін ғана
емес, жалпы Қазақстан үшін эканомикалық және әлеуметтік тиімділігін
ескерген Инвестициялық компания, Қазақстанның инвестициялық қоры
директорлар Кеңесі 2004 жылдың шілдесінде Семей жүн өңдеу фабрикасын Шығыс
Қазақстан, Алматы және Жамбыл облыстарында биязы жүнді қойдың шикізат
базасын қайта құру мақсатымен оны қаржыландыру жөнінде шешім қабылдады.
Аталған өңірлерде осы жобаны жүзеге асыру ісі Алрун жауапкершілігі
шектеулі серіктестігіне жүктелді.
2004 жылдың наурыз айында құрылған Алрун жауапкершілігі шектеулі
серіктестігі ST group компаниясының тобына кіреді. ST group компаниясының
тобы биязы жүнді қой өсіруден бастап, жуылған жүн, топс өндірумен және
мәуіті жүн, трикотаж өндірумен аяақталатын жүн өндіру саласындағы тігінен
біріктірілген құрылым. Бүгінгі таңда асыл тұқымды және тауарлы қой
шаруашылығынан шетке шығарылатын мейлінше өңделген өнім өндіруді қамтитын
ST group тобы ТМД елдеріндегі бірден бір холдинг болып табылады. ST group
аз уақыт ішінде актив мөлшері, менеджмент деңгейі, шикізат базасы өнім
жөнелту көлемін дамыту жөнінен өз саласында алдынғы орынға шығып үлгерді.
Компания тобының өнімі жақын және алыс шетелдерге жөнелтілуде.
Бұрынғы одақ ыдырап, шаруашылық байланыс бұзылған соң қой шаруашылығы
өнімдеріне, оның ішінде әсіресе жүнге мемлекеттік сұраныс қысқарғаннан
кейін ірі қой шаруашылықтары тарап кеткені белгілі. Мәселен Қазақстанда
ұсақ мүйізді мал басы 35,7 миллионнан 9,5 миллионға дейін кеміп кетті. Оның
үстіне малдың 80 пайыздан астамы толық мәнінде малды асылдандырумен
айналысуға мүмкіндігі жоқ дәрменсіз шаруа қожалықтары иелігіне көшті. Соның
салдарынан 15 миллион биязы жүнді қой басы алты еседен астамға азайып
кетті.
Шикізат сапасындағы осындай дағдарыс жүн өңдеумен айналысатын
кәсіпорындарды да тұралатты. Сөйтіп Ақтөбе, Жанбыл, Семейдегі өңдеу
фабрикаларына тұтасымен жойылу қаупі төнді.
Біздің елдің тарихында Алрун жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
бірінші болып еліміздегі, Ресей мен Австралиядан әкелінген жоғары сапалы
асыл тұқымды қойларды пайдалана отырып, биязы жүнді қой шаруашылығын
қалпына келтіріп қана қоймай, оны жоғары сапалы деңгейге көтерудің ауқымды
бағдарламасын жүзеге асыруды қолға алды. Алрун жауапкершілігі шектеулі
серіктестігі 2004-2005 жылдар аралығында Павладар облысындағы
Бесқарағай, Қостанай облысындағы Сұлукөл асыл тұқымды зауыттарындағы
барлық қой басын өзіне алды.
Компания өткен 2005 жылдың шілдесінде Австралиядан арнайы авиарейспен
елімізге 219 бас биязы жүнді асыл тұқымды қойдың бір партиясын әкелді.
Австралия мериносы тұқымына жататын элиталық асыл тұқымды қой Австралияның
байырғы және әлемге әйгілі 1889 жылы құрылған Collinsville, 1865 жылы
құрылған Sims Uadry, 1860 жылы құрылған Boonoke секілді асыл тұқымды
шаруашылықтарынан әкелінді. Олардың арасында қойдың мүйізді және тоқал түрі
бар. Одан басқа Австриялияның Чаликум, Ярамия, Шығыс Бунагри және
Глендемар асыл тұқымды зауыттарынан полварс, етті меринос және донни
тұқымды қойлар жеткізілді. Осы Австралиялық меринос қойларын сатып алу
тігінен біріктірілген комплексті бағдарламаны жүзеге асырудағы басты
кезеңдердің бірі болып табылады. Сөйтіп, отандық биязы жүнді қой өнімінің
сапасын арттыратын австралиялық меринос қойларының асыл тұқымды орталығы
құрылды. Бұл асыл тұқымды материалды бұлардың өз шаруашылықтарымен бірге өз
отарларының тиімділігін арттыруды көздеп отырған барлық қой өсірушілер
пайдалана алатын болады.
Селекциялық жұмыстың тиімділігін арттыру мақсатымен қазіргі заманның
құрал-жабдықтарымен жасақталатын лаборатория құрылды. Солайша компания тобы
елімізді әлемдік деңгейде таныстыратын болады. ST group компаниясы
Қазақстан мен Қырғызстанның ұлттық комитеті ретінде IWTO-ның халықаралық
жүн-текстиль ұйымының мүшесі болып табылады. Бұл мүшелік ұлттық негізде
қалыптастырылған және барлық мүшелер жүн сату, топс өңдеу, таза жүн және
аралас жүн мен мата өндіру жөнінен ұйымдасқан жеке кәсіпорындардан тұрады.
ST group компаниясы тобының бірқатар шетелдерде өкілдіктері бар.
Қазақстанның инвестициялық қоры акциянерлік қоғамымен стратегиялық
әріптестік 2003-2015 жлдар аралығында Қазақстан Республикасын индустриялық-
инновациялық дамыту стратегиясында, 2004-2010 жылдар аралығында Қазақстан
Республикасы территориясындағы ауылды дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында
және Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдаған соңғы Жолдауында алға қойылған
ауқымды экономикалық және әлеуметтік міндеттерді шешуге жәрдемдеседі.
Аталмыш жобаны жүзеге асыру биязы жүнді қой шаруашылығын жүн өңдеу және
текстиль саласын, қосалқы және көмекші өндіріс пен қызметті дамытуда,
ауылды жерлерде жаңа жұмыс орнын ашуда елеулі рөл атқаратындығына еш күмән
болмаса керек.
Қазіргі таңда Алрун жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің малы
республика территориясының басым бөлігінде бар. Қазақстан Республикасының
Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы заңына және өткізілген аттестацияға
орай республика Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2005 жылғы 13 желтоқсандағы
№669 бұйрығымен Алрун жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне асыл тұқымды
зауыт мәртебесі берілген.
Бүгінде Алрунжауапкершілігі шектеулі серіктестігі Қазақстандағы
аяғына нық тұрған ірі қой шаруашылығы кәсіпорны болып табылады. Оның
құрамында қой өсірушілермен, өндірісшілермен тығыз әріптестік қатынас
орнатып, оларға түрлі сұрақтар бойынша қолұшын беруге әзір жоғары
деңгейдегі мамандар жеткілікті.
Серіктестік құрылғаннан бергі уақытта ауылды жерлерде бес мыңға жуық
жұмыс орны ашылды.
2.2. Жеке мал түрлеріне сипаттама.
А) Қой және ешкі шаруашылығы.
Қой және ешкі шаруашылығы – ата-бабамыздан қалған дәстүрлі кәсіп. Төрт
түлік малдың ішінде қой мен ешкі күй талғамайды, сондықтан климаты құрғақ,
континентті әрі өсімдігі жұтаң жерде де мол өнім береді. Республикамыздың
табиғат жағдайы қой шаруашылығын дамыту үшін қолайлы.
Қой шаруашылығы – жеңіл өнеркәсіп үшін шикізат ( жүн, тері, елтірі ),
бағалы азық-түлік ( ет, май, сүт ) өнімдерін береді.
Қой өсіру қазақ халқының ата кәсібінің бірі болып табылатындықтан,
төрт түлік малдың ішінде жылқы мен қойға ерекше мән берген қазақ халқы қой
жаюдың, оны көбейту мен тұқымын асылдандырудың өзіндік әдіс-тәсілдерін
қалыптастырған. Мал шаруашылығына қолайлы табиғи ортаның мол болуы, соған
орай қыстау, көктеу, жайлау, күзеумен байланысты көшпелі өмір салтының
орнығуы қазақ халқының дәстүрлі қой шаруашылығын берік
қалыптастырғандығының айғағы.
Біздің елімізде қой шаруашылығы дала, шөл, шөлейт және биік таулы
аудандарда дамыған. Шөлейт, шөл зоналарының табиғи климаттық жағдайы, оның
тікенекті-жантақты, жусанды жайылымы, таулы аудандардың альпі, субальпі
шалғындары қой шаруашылығына өте қолайлы болып табылады.
Қойды еліміздің барлық аудандарында өсіреді, оның бүкіл санының 40
пайызынан астамы Оңтүстік Қазақстан, 20 пайызынан астамы Батыс Қазақстан,
16 пайызы Шығыс Қазақстан, ал қалғаны басқа экономикалық аудандарға келеді.
Қойдың мол өнімді жаңа тұқымдары-қазақтың биязы жүнді қойы, қазақтың арқар-
мериносы, солтүстік қазақ мериносы, қазақтың оңтүстік мериносы, дегерес
қойы, т. б. шығарылады.
XX-ғасырдың 30-шы жылдарына дейін біздің елімізде қазақтың қылшық
жүнді қойлары басым болып келді. Қойдың бұл тұқымы шөлейт, шөл зоналарының
табиғат жағдайына бейім, шыдамды. Осы кезеңде биязы және арқар-меринос
тұқымын өсіру басталды. Бұл тұқым республика қой санының 60 пайызын алады.
Ол отарлы-жайылымды бағу жағдайына бейім, орташа әр қой 3,5 кг. жүн береді.
Биязы жүнді қой ұзын талшықты жүн беріп, бағалы жүн маталарын алуда
пайдаланылады. Қой шаруашылығы еліміздің Алматы, Оңтүстік Қазақстан және
Жамбыл облыстарында, одан кейін табиғат жағдайы қолайлы және шаруашылық
тәжірибесі мол Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Қарағанды
облыстарында кең таралған. Арқар-меринос қой тұқымы биік таулы альпі және
субальпі шалғынды аудандарына шыдамды болып келеді.
Орталық, Батыс Қазақстанда құйрықты қылшық жүнді ет-май-құйрық
бағытында өсірілетін еділбай қойлары басым.
Қазақстан халқын тамақпен қамту және елдің азық-түлік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету бүгінгі таңдағы аса күрделі мәселелердің бірі. Ұлттық
аграрлық зерттеу орталығы ғалымдарының пікірінше, азық-түлік өндірудің
негізі топырақ, су мен өсімдік, мал, микроорганизмдердің гендік қорларын
сақтау мен тиімді пайдаланудың маңызы орасан. Ауыл шаруашылығын дамыту,
ғылыми жетістіктерді өндіріске енгізу бағытында соңғы уақытта атқарылған
шаралар аз емес. Мал шаруашылығы саласындағы институттар малдың жаңа асыл
тұқымдарын шығаруда жоғары деңгейден көрінді. Малды күтіп-бағу, азықтандыру
технологияларын әзірлеуде едәуір ғылыми өндірістік жетістік бар.
Атап айтқанда етті, ағартылған жүнді Сарыарқа, Атырау қаракөл қой
тұқымы өнімділігі бойынша әлемде теңдесі жоқ тұқым.
Қойдың жаңа тұқымы Сарыарқа деп аталады. Әйгілі Еділбай қойының
тұқымдас бір түрі Сарыарқа атты жаңа қой тұқымы пайда болып, Жаңаарқа
жерінде өсіп жатыр. Ауыл шаруашылығы министрлігі осылайша атаған оның 40
мың басы Жеңіс асыл тұқымды қой зауытында бағылып отыр. Еділбайдың орнын
басқан бұлар ірілігімен, дене бітімі жаксы жетілгенімен, мығым әрі
шымырлығымен ерекшеленеді. Шөлейт, құмдауыт өңірдің табиғатына бейімделген
бұл тұқымның тұмсық жақтары сүйірлеу, соған орай ыңғайлы орналасқан тістері
шөпті таза отап отырады. Сондықтан басқа түлік түрі тойынбаған жайылымнан
Сарыарқа қойы тойынып,семіріп шығады. Аяқтары мықты, тұяқтары қатты болуы
қыста жылқыша өзі қарды ашып жайылуына мүмкіндік береді.
Тағы бір ерекшелігі жүндері таза бірыңғай ақ немесе ақшыл болып
келеді. Еттілігі, майлылығы жағынан семіз деген қазақтың қылшық жүнді
қойларынан да асып түседі. Мәселен, қошқарларының тікелей салмағы 95-110,
ал саулықтары 60-65 кг. салмақ тартады.
Біз көрген бұл жаңа тұқымның жүні сапалы шашақты болуымен де
ерекшеленеді екен. Қылшық талшықтарының ұзындығы 10-15 см. болса, түбіт
талшықтарының ұзындығы 5-9 см. жетіп, қошқарларынан 3-3,5 кг,
саулықтарынан 2-2,5 кг. жүн қырқылады.
Сарыарқа қойын өсіретін Жеңіс асыл тұқымды қой зауыты бұрыннан да
белгілі шаруашылық.
Оңтүстік Қазақстанның Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Батыс
Қазақстанның Атырау, Маңғыстау облыстарында шөлді жайылымға бейім қаракөл
қойы өсіріледі. Қаракөл елтірісінен Қазақстан Өзбекстанға ғана жол береді.
Соңғы жылдары елімізде қой басы саны едәуір өсті, 15,2 млн. басқа
көтеріледі.
Республикада қой шаруашылығы саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарымен
Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, Қазақ қой шаруашылығы
технологиялық ғылыми-зерттеу институты, Қазақ ветеринария ғылыми-зерттеу
институты, т. б. айналысады.
Ә) Мүйізді ірі қара мал шаруашылығы.
Қазақстанда мүйізді ірі қара мал шаруашылығы кең дамыған.
Сиыр, ірі қара, мүйізді ірі қара – сүт қоректілер класына жататын аша
тұяқты, қуыс мүйізді, күйіс қайыратын жануарлар. Оның жабайы және қолға
үйретілген түрлері бар. Қолға үйретілген сиыр жабайы турдан тараған, ол
біздің дәуірімізге дейін мыңдаған жылдар бойы Еуропа, Азия, Африкаға кең
тараған.
Сиыр өсіру, мүйізді ірі қара шаруашылығы – мал шаруашылығының басты
салаларының бірі. Аса қажетті азық-түлік (сүт, май, ет, т. б. сойыс
өнімдері), бағалы жеңіл өнеркәсіп шикізаттарын (тері, қылшық, мүйіз, т. б.)
береді.Сиыр өсіру осыдан 7-8 мың жыл бұрын жабайы сиырларды (тур, зубр,
бизон, бантенг, зебу, қодас) қолға үйретуден басталды. Қазақстанда ерте
замандардан бері күтімді аса қажет етпейтін жайылым малдары көптеп өсіріліп
келеді. Мүйізді ірі қара шаруашылығы XIX ғасырдың басынан еліміздің қара
топырақты құнарлы аудандарына орыс шаруаларының жаппай қоныстануына,
қалыптасқан саяси-әлеуметтік өзгерістерге сай, жергілікті халықтың көшпелі
тіршіліктен тұрғылықты өмір сүруге ауысуы нәтижесінде қарқынды дами
бастады.
Республикада мүйізді ірі қараның қазіргі саны 5,6 млн. астам болып
соның 2,3 млн.сиырға келеді. Мүйізді ірі қара санының 50 пайыздан астамы
еліміздің Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданына, 25 пайызы Батыс және
Шығыс Қазақстан аудандарына келеді. Мүйізді ірі қара сүт-ет, ет-сүт және ет
бағытында өсіріледі. Ірі қара шаруашылығының мамандануы табиғат,
экономикалық жағдайларға байланысты. Осы жағдайлардың әсеріне байланысты
орманды дала, дала зоналарында мүйізді ірі қара сүтті-етті, дала зонасында
етті-сүтті, ал шөлейт және шөл зоналарында ет бағытында өсіріледі.
Ірі қара өсірудің маңызды ауданы – Оңтүстік Қазақстан. Мұнда тау
етекті, таулы жайылыммен бірге мал шаруашылығының жем-шөптік балансында
өсімдік шаруашылығы сабаны, тамақ өнеркәсібінің қалдығы елеулі орын алады.
Малдың басымы тау етекті аудандарда бағылады.
Өнеркәсіптік, соған сай қалалық елді мекендердің өсуімен байланысты
Орталық, Батыс Қазақстанда да мал саны едәуір артуда. Мұндағы қала маңдық
зонада зонада сүтті мал, ал шөлейт-шөл, дала зоналары көлемінде ет
бағытындағы ірі қара басым дамыған. Еліміздің өнеркәсіпті қалалық
орталықтары төңірегінде қала халқын жас ет, сүт, көкөніс және картоп
өнімдерімен қамтамасыз ететін қала маңдық маманданған шаруашылық салалары
орналасады.
Қазақстанда ірі қараның жоғары өнімді алатау, әулиеата, талас, даланың
қызыл, қазақтың ақбас тұқымдары әйгілі.
Ұзақ уақыт жүргізілген ғылыми практикалық жұмыстардың нәтижесінде
елімізде алғашқы етті мал тұқымы – қазақтың ақбас сиыры, сондай-ақ сүтті-
етті тұқым – алатау сиыры мен сүтті тұқым – әулиеата сиыры шығарылады.
Осымен қатар қырдың қызыл сиыры мен симменталь сиырының белгілі бір
аймақтардың табиғи-шаруашылық жағдайына бейімделген жаңа түрлері алынды.
Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің дамуында мүйізді ірі қара
шаруашылығы ерекше орын алады.
Мүйізді ірі қара шаруашылығын өркендету, орналастыру, малдың тұқымдық
және өнімдік сапасын жақсарту жұмыстарымен Қазақ қой шаруашылығы
технологиясы ғылыми-зерттеу институты, Солтүстік мал шаруашылығы және
ветеринария ғылыми-зерттеу институты, Қазақ ұлттық аграрлық университетінің
арнайы кафедралары шұғылданады.
Б) Жылқы шаруашылығы.
Қазақстан мал шаруашылығының ескі салаларының бірі – жылқы
шаруашылығы. Жылқы жылдың басым бөлігінде жайылымда тебіндеп жайылатын,
еліміздің барлық жерінде таралған мал түрі. Көшпелі тұрмыс кешкен
халықтардың көне заманнан бергі ең көп өсірген малы және төрт түліктің
ішіндегі қастерлеп, пір тұтатыны – жылқы.
Жылқы – қазақ даласының екінші есімі еді ғой. Осынша даланы меңгеру
үшін, осынша шалғайлықты қаусыру үшін тек аттың ғана жалы мен белі,
тұяғындағы желі керек болды. Ер қанаты - ат, Ат тұяғын тай басар,
Ат жетпейтін жер жоқ - деген секілді даланың өзіндей шетсіз, шексіз
қанатты сөздер ғасырлар бойы халық жадында сақталып келеді. Қысқасы,
қазақтың екі сөзінің бірі – ат туралы болатын. Өзінің ұлттық тарихында
бүкіл тұрмыс-тіршілігі тек қана атқа байланысты, жылқы малына қатынасты ел
қазақтан һам кем де кем. Өйткені оның тағдыры – ұлан-байтақ даласы екенін
айттық. Аттың атын шығаратын да осындай жазықтық пен кеңістік. Қазақ жерін
жылқының арқасында ғана қорғап қалғанбыз. Тарихтағы қиян -кескі жорықтар,
дала үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz