«ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ»
КІРІСПЕ ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ ... . 6
1. 1 Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі мен ондағы сөзжасамдық тәсілдер туралы мағлұмат ... ... ... 6
1. 2 Етістікті сөзжасамдық ұяның зерттелуі
1. 3 Етіс тұлғасы туралы ... ... 20
1. 4 Етістікті сөзжасамдық ұяның себепші негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ ... ... .. 30
2. 1 Етістікті сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің уәжділігі ... ... ... ... . 31
2. 2 Етістік негізді туынды сөздердің танымдық сипаты ... ... ... ... ... ... 36
2. 3 Қазіргі қазақ тіліндегі .у жұрнағының сөзжасамдық қызметі ... ... .39
2. 4 .У тұлғалы қимыл есімінің субстантивтенуі ... ... ... ... ... ... ... . 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 56
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ ... . 6
1. 1 Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі мен ондағы сөзжасамдық тәсілдер туралы мағлұмат ... ... ... 6
1. 2 Етістікті сөзжасамдық ұяның зерттелуі
1. 3 Етіс тұлғасы туралы ... ... 20
1. 4 Етістікті сөзжасамдық ұяның себепші негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ ... ... .. 30
2. 1 Етістікті сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің уәжділігі ... ... ... ... . 31
2. 2 Етістік негізді туынды сөздердің танымдық сипаты ... ... ... ... ... ... 36
2. 3 Қазіргі қазақ тіліндегі .у жұрнағының сөзжасамдық қызметі ... ... .39
2. 4 .У тұлғалы қимыл есімінің субстантивтенуі ... ... ... ... ... ... ... . 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 56
Қазіргі қазақ тіл білімінде сөзжасам саласы соңғы жылдар көлемінде жақсы зерттелу үстінде. Сөзжасамның негізгі теориялық мәселелері анықталып, жеке сала ретінде қалыптасты. Жоғары оқу орындарында негізгі пән ретінде оқытыла бастауы мен мектептегі қазақ тілі пәнінің бағдарламаларына еніп оқытылуының өзі қазақ тілі сөзжасамның толықтай жеке сала ретінде қалыптасқанын дәлелдесе керек. Дей тұрғанмен, сөзжасамның көптеген мәселелері тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде етістіктің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жаңа туынды мағына беретін жағдайы морфология саласында қарастырылғанымен, оның жаңа атау туғызу мүмкіндіктері сөзжасамдық ұя деңгейінде аз зерттелген. Оның үстіне етістік негізді туынды сөздер жасауға сөзжасамның синтетикалық тәсілі аса белсенді екенін тілдік деректер дәлелдеп жүр. Сөзжасамдық ұя туралы К.Құрманәлиев өзінің ғылыми зерттеуінде былай деп жазады: "Әр сөзжасамдық ұяның өз туынды сөздері болғандықтан, әр сөзжасамдық ұя өзінше бір күрделі құбылыс болып танылады" [1]. Осы тұрғыдан қарастырғанда, етістіктің сөзжасамдық ұяларын анықтау қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі екендігінде дау болмаса керек.
Етістікті сөзжасамдық ұя арқылы жасалған атаулардың саны да, сапасы да әр алуан болып келеді, Негізгі етістік арқылы етістіктер де, есім сөздер де жасала алады. Бір ғана етістік түбірі арқылы әртүрлі морфологиялық сападағы туынды сөздер жасала алатыны ғалымдардың зерттеу еңбектерінде айтылып та жүр. Біз дипломдық жұмысымызда етістік негізгі сөзжасамдық ұядағы барлық туынды сөздерді анықтап, талдаудан аулақпыз, дегенмен жиналған мысалдарға тплдау жасау, ғалымдардың зерттеулеріне сүйену арқылы олардың тек морфологиялық сипатын ғана емес, ең бастысы мағыналық құрылымы мен ондағы уәжділіктің деңгейін, дәрежесін айқындауға талаптанамыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде етістіктің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жаңа туынды мағына беретін жағдайы морфология саласында қарастырылғанымен, оның жаңа атау туғызу мүмкіндіктері сөзжасамдық ұя деңгейінде аз зерттелген. Оның үстіне етістік негізді туынды сөздер жасауға сөзжасамның синтетикалық тәсілі аса белсенді екенін тілдік деректер дәлелдеп жүр. Сөзжасамдық ұя туралы К.Құрманәлиев өзінің ғылыми зерттеуінде былай деп жазады: "Әр сөзжасамдық ұяның өз туынды сөздері болғандықтан, әр сөзжасамдық ұя өзінше бір күрделі құбылыс болып танылады" [1]. Осы тұрғыдан қарастырғанда, етістіктің сөзжасамдық ұяларын анықтау қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі екендігінде дау болмаса керек.
Етістікті сөзжасамдық ұя арқылы жасалған атаулардың саны да, сапасы да әр алуан болып келеді, Негізгі етістік арқылы етістіктер де, есім сөздер де жасала алады. Бір ғана етістік түбірі арқылы әртүрлі морфологиялық сападағы туынды сөздер жасала алатыны ғалымдардың зерттеу еңбектерінде айтылып та жүр. Біз дипломдық жұмысымызда етістік негізгі сөзжасамдық ұядағы барлық туынды сөздерді анықтап, талдаудан аулақпыз, дегенмен жиналған мысалдарға тплдау жасау, ғалымдардың зерттеулеріне сүйену арқылы олардың тек морфологиялық сипатын ғана емес, ең бастысы мағыналық құрылымы мен ондағы уәжділіктің деңгейін, дәрежесін айқындауға талаптанамыз.
1. Құрманәлиев К. Сөзжасамдық ұяның парадигматиялық қатыстағы бірлігі мен сатылары. Алматы, 2004.
2. Қазақ грамматикасы. Астана, 2003.
3. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989.
4. Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. Алматы, 2002.
5. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы, 1971.
6. Есімсейітов Б. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрылысын синхронды тұрғыдан сипаттау. –Шымкент, 2003.
7. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. Алматы, 1999.
8. Исаев С. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. Алматы, 1998.
9. Оразов М. Қазақ тіліндегі қалып етістіктері. Алматы, 1980.
10. Шербак А.М. Сравнитеньая фонетика тюрских языков. – Л., 1970.-с.204
11. Салқынбай А.Б. Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –Алматы, 1998.
12. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, 1993.
13. Қайдар Ә. Қазақ этнолингвистикасы. Алматы, 1998.
14. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.
15. Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым. Алматы, 2001.
16. Қайдаров А. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алматы, 1986. –322 с.
17. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімді сөзжасам жүйесі. – Алматы, 1998.
18 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. Алматы, 1991.
19 Кажыбеков Е.З. Семантика тюркского слова. А., 1989.
20 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1999.
21 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, 1993.
22 Ганиев Ф.А. Суффиксальноесловообразование в современном татарском литературном языке. Казань, 1974.
23 Маманов Ы. Е. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. Алматы, 1966.
24. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы, 1991.
25 Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы, 1974.
26 Төлеуов Ә. Сөз таптары. Алматы, 1982.
27 Ибатов А.Қазақ тіліндегі туынды сөздер сөздігі. Алматы, 1988.
28 Мусав К.М. О глагольно- именных конструкциях в современном казахском языке. М., 1956.
29 Айтбаев Д. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. – Алматы, 1998.
30 Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1954.
31 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. Алматы, 1982.
2. Қазақ грамматикасы. Астана, 2003.
3. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989.
4. Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. Алматы, 2002.
5. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы, 1971.
6. Есімсейітов Б. Қазақ тіліндегі сөзжасамдық тізбектердің құрылысын синхронды тұрғыдан сипаттау. –Шымкент, 2003.
7. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. Алматы, 1999.
8. Исаев С. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. Алматы, 1998.
9. Оразов М. Қазақ тіліндегі қалып етістіктері. Алматы, 1980.
10. Шербак А.М. Сравнитеньая фонетика тюрских языков. – Л., 1970.-с.204
11. Салқынбай А.Б. Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. –Алматы, 1998.
12. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, 1993.
13. Қайдар Ә. Қазақ этнолингвистикасы. Алматы, 1998.
14. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.
15. Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым. Алматы, 2001.
16. Қайдаров А. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алматы, 1986. –322 с.
17. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімді сөзжасам жүйесі. – Алматы, 1998.
18 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. Алматы, 1991.
19 Кажыбеков Е.З. Семантика тюркского слова. А., 1989.
20 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1999.
21 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, 1993.
22 Ганиев Ф.А. Суффиксальноесловообразование в современном татарском литературном языке. Казань, 1974.
23 Маманов Ы. Е. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. Алматы, 1966.
24. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы, 1991.
25 Қазақ тілінің грамматикасы. Алматы, 1974.
26 Төлеуов Ә. Сөз таптары. Алматы, 1982.
27 Ибатов А.Қазақ тіліндегі туынды сөздер сөздігі. Алматы, 1988.
28 Мусав К.М. О глагольно- именных конструкциях в современном казахском языке. М., 1956.
29 Айтбаев Д. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. – Алматы, 1998.
30 Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1954.
31 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. Алматы, 1982.
Қоңыраубеков Рауан Кя 29-1
Тақырыбы ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 6
1. 1 Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі мен ондағы сөзжасамдық тәсілдер туралы
мағлұмат
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 6
1. 2 Етістікті сөзжасамдық ұяның зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1. 3 Етіс тұлғасы туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 20
1. 4 Етістікті сөзжасамдық ұяның себепші негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 30
2. 1 Етістікті сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің
уәжділігі ... ... ... ... . 31
2. 2 Етістік негізді туынды сөздердің танымдық сипаты
... ... ... ... ... ... 36
2. 3 Қазіргі қазақ тіліндегі –у жұрнағының сөзжасамдық қызметі
... ... .39
2. 4 -У тұлғалы қимыл есімінің субстантивтенуі ... ... ... ... ... ... ... . 48
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ тіл білімінде сөзжасам саласы соңғы жылдар көлемінде
жақсы зерттелу үстінде. Сөзжасамның негізгі теориялық мәселелері анықталып,
жеке сала ретінде қалыптасты. Жоғары оқу орындарында негізгі пән
ретінде оқытыла бастауы мен мектептегі қазақ тілі пәнінің
бағдарламаларына еніп оқытылуының өзі қазақ тілі сөзжасамның
толықтай жеке сала ретінде қалыптасқанын дәлелдесе керек. Дей тұрғанмен,
сөзжасамның көптеген мәселелері тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде етістіктің
сөзжасамдық тәсілдер арқылы жаңа туынды мағына беретін жағдайы морфология
саласында қарастырылғанымен, оның жаңа атау туғызу мүмкіндіктері
сөзжасамдық ұя деңгейінде аз зерттелген. Оның үстіне етістік негізді туынды
сөздер жасауға сөзжасамның синтетикалық тәсілі аса белсенді екенін тілдік
деректер дәлелдеп жүр. Сөзжасамдық ұя туралы К.Құрманәлиев өзінің ғылыми
зерттеуінде былай деп жазады: "Әр сөзжасамдық ұяның өз туынды сөздері
болғандықтан, әр сөзжасамдық ұя өзінше бір күрделі құбылыс болып танылады"
[1]. Осы тұрғыдан қарастырғанда, етістіктің сөзжасамдық ұяларын анықтау
қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі екендігінде дау болмаса
керек.
Етістікті сөзжасамдық ұя арқылы жасалған атаулардың саны да, сапасы да
әр алуан болып келеді, Негізгі етістік арқылы етістіктер де, есім сөздер де
жасала алады. Бір ғана етістік түбірі арқылы әртүрлі морфологиялық сападағы
туынды сөздер жасала алатыны ғалымдардың зерттеу еңбектерінде айтылып та
жүр. Біз дипломдық жұмысымызда етістік негізгі сөзжасамдық ұядағы барлық
туынды сөздерді анықтап, талдаудан аулақпыз, дегенмен жиналған мысалдарға
тплдау жасау, ғалымдардың зерттеулеріне сүйену арқылы олардың тек
морфологиялық сипатын ғана емес, ең бастысы мағыналық құрылымы мен ондағы
уәжділіктің деңгейін, дәрежесін айқындауға талаптанамыз.
Етістік негізді туынды сөздердің мағыналық құрылымын сөзжасамдық
аспектіден зерделеудің де өзектілігі айқын. Өйткені туынды сөз ретіндегі
етістіктің мағыналық құрылымын ономасиологиялық аспектіден саралау, олардың
екіншілік мағыналарының қалыптасуындағы негізгі ерекшеліктерді айқындауға
көмектеседі. Сондай-ақ, етістік негізді түбірлес сөздердің уәжделу сипатын
айқындау да жұмыстың өзектілігін танытады. Сөзжасамдық ұядағы сөзжасамдық
жұптар мен сөзжасамдық сатылардың, сөзжасамдық тізбектердің орналасу
жүйесінің айқындығы мен тұрақтылығы, нақтылығы туынды сөздердің уәжділік
деңгейін айқындаудың ең қолайлы жағдайы ретінде танылады.
Етістіктің формаларының біразы категориялық формалардан тыс тұрып,
белгілі бір сөз табының функциясын атқарады және қимыл-процестің сипаты мен
модальды мағына аңғартады да, функциялық етістік немесе етістіктің
функциялық формасы деп аталады.
Мысалы, қазақ тілінің тілдік жүйесінде есімше қимыл-процестің
нәтижесінде пайда болған белгіні білдіру арқылы сын есімге жақындайды,
көсемше қимыл-процестің белгісін аңғартып, үстеу қызметіне өтеді. Ал
аналитикалық формалар экспрессивті, эмоциялық, стильдік мағына жамайды.
Осы тұрғыдан келгенде – у жұрнағы арқылы жасалатын тұйық етістіктің
шаққа және жаққа қатынасының жоқтығы бүкіл етістік түрлерінен өзгешелігін
танытады. Ал септелуі, тәуелденуі, көптелуі зат есімге айналуына
(субстантивтенуге) бейімдігін білдіреді. Мұның негізгі себебі неде? Тілші-
ғалымдар қалай түсіндіреді? Аталған сұрақтарға жауап іздеп, бұл құбылысты
арнайы сөз ете отырып, тек – у жұрнағының қызметін қарастыру зерттеу
жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының нысаны – етістіктің сөзжасамдық ұяға енетін туынды
сөздер. Себепші негізі етістіктен болған сөзжасамдық ұядағы туынды
сөздердің сипаты мен мағынасы әртүрлі болады. Бір сөзжасамдық ұяда қимылды
білдіретін, заттық ұғымды атайтын туынды сөздер болуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Тілдік деректер Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігінен, Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен
және әртүрлі көркем әдебиеттерден жиналып, іріктеліп алынды.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты – қазақ тіліндегі етістік негізді
туынды сөздердің жасалу жолдарын көрсету, ол үшін қазақ тіліндегі бір
буынды етістікті сөзжасамдық ұяның ерекшелігін анықтап, оларды мағыналық
және уәждемелік тұрғыдан зерттеу. Осы мақсат негізінде мынадай міндеттер
қойылады:
- қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі сөзжасамдық тәсілдерге сипаттама
жасау;
- етістікті сөзжасамдық ұяға енетін туынды сөздердің құрылымын
айқындау;
- етістікті сөзжасамдық ұядағы тізбектерді анықтап, олардың
уәжделу дәрежесін бағамдау;
- етістікті сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің
семантикалық құрылымын айқындап, олардың морфологиялық ерекшеліктерін
саралау;
- етістікті сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің танымдық сипатын ашып
көрсету;
- у жұрнағынығ сөзжасамдық қызметін саралау.
Зерттеу жұмысының ғылымилығы. Етістікті сөзжасамдық ұяға енетін
сөзжасамдық тізбектердің мағыналық құрылымы мен морфологиялық сипаты
айқындалды. Бір сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің уәжделу дәрежесі нақты
тілдік деректер негізінде талданды. Етістікті сөзжасамдық ұяда неше
сөзжасамдық тіркес пен туынды сөз болатыны нақты көрсетіліп, олардың
мағыналық құрылымы талданды.
Етістікті сөзжасамдық ұяның ішіндегі туынды сөздердің сөзжасамдық жұбы
мен сөзжасамдық сатыларының парадигматикалық және синтагматикалық сипаттары
талданып, олардың араларындағы мағыналық уәжділіктің айқындылығы, мағыналық
құрылымының түбір сөз мағынасына негізделетіні көрсетілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері сөзжасам теориясын. тереңірек талдауға жәрдемін тигізеді.
Сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық уәждеме және туынды сөздің
мағыналық сипаты туралы теорияларды толықтырады
Сонымен қатар зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен қорытындылары
осы мәселенің одан әрі зерттелуіне, басқа да сөзжасамдық ұялардың
ерекшеліктерін анықтауға септігін тигізеді.
Дипломдық жұмыс нәтижелерін жоғары оқу орындарында "Қазақ тілінің
сөзжасамы" пәні бойынша арнайы курстар оқып, семинар сабақтарын жүргізуде
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан
және қорытындыдан. тұрады. Жұмыс соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі
берілді.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
Тілдің сөзжасам жүйесіне тілде қалыптасқан сөзжасам тәсілдері мен
морфемалар, олардың қолдану заңдылықтары, сөзжасамдық үлгілер жатады. Қазақ
тілінің сөзжасам жүйесі өте көне құбылысқа жатады, оның түп төркіні көне
түркі тіліне барып тіреледі. Тіліміздің сөзжасам жүйесі көне замандардан
бері дамып, сұрыпталып, толығып, екшеле келе, қазіргі дәрежеге жеткен.
Көне ескерткіштер тілінде жаңа сөз жұрнақтар арқылы, сөздердің
тіркесуі арқылы, бір сөздің бірнеше мағынада қолданылуы, арқылы жасалған.
Осыдан түркі тілінде сөзжасамның синтетикалық, аналитикалық, семантикалық
тәсілдері болғанын анық көруге болады. Көптеген мысалдарды талдай келе,
тілдің сөзжасам жүйесі көне замандардан бері үнемі дамып, күрделеніп, қазір
әбден қалыптасқан, бірақ ол даму тоқталады деген сөз емес. Тілдің сөзжасам
жүйесі бірден өзгеріп кетпейтін құбылыс болғандықтан, оны біршама тұрақты
деп санағанман, ондағы болып отырған үздіксіз даму, сандық өзгеріс
ретіндегі жылжымалылық оның әр саласының қызметі әр дәуірде құбылып
тұратыны анықталды.
1. 1 Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі мен ондағы сөзжасамдық тәсілдер
туралы мағлұмат
Қазақ тілі бай тілдердің біріне жатады. Тілдің бай лексикасы үнемі
толығып, дамып отырған. Тілдің лексикасының үздіксіз дамуы қоғамның
дамуымен тығыз байланысты. Қоғамның дамуы, адам санасының өсуіне байланысты
өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады да, оларды атау қажеттігі
туады. Осы қажеттікті өтеу үшін, сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол
жаңа сөздер тілді байытады. Сондықтан тілдің сөздік құрамының баюына
негізгі қызметті қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атқарады, өйткені қазақ
тілінің қалыптасқан сөзжасам жүйесі бар, ол тілде жаңа сөздер жасауды
қамтамасыз етеді. Бұл мәселе соңғы кездері кеңінен жазылып, жоғары оқу
орындарында оқытылып келеді [2,3, 4 ].
Сөзжасам 1991 жылы жоғары оқу орындарының оқу жоспарына кіріп, содан
бері қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бөлімінің студенттеріне жеке пән
ретінде оқытылып келеді Бұл пәннің оқу жоспарына қосылуы сөзжасамның тіл
білімінің жеке саласы ретінде танылуына байланысты. Сөзжасам мәселесі бұл
кезеңге дейін мүлдем оқытылмады деүге болмайды. Сөзжасам жеке сала болып
танылмаған кезде, ол марфология саласына жатқызылып, морфология курсымен
бірге оқытылып келді. Бірақ морфология құрамында сөзжасам мәселелерінің тек
сөз таптарының сөзжасамы ғана қамтылды. Сөзжасамның басқа мәселелері ол
кезде зерттелмеді де оқытылмады.
Сөзжасам шетел тіл білімінде, орыс тіл білімінде тіл білімінің жеке
саласы ретінде бақа салалардан кеш танылғанымен, қазақ тіл білімімен
салыстарғанда, оларда жиырма шақты жыл бұрын танылды.
Қазақ тіл білімінде сөзжасамның дербес сала ретінде танылуы 1989 жылға
жатады 1989 жылы щыққан қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты
монографияда сөзжасам қазақ тіл білімінің жеке саласы деп дәлелденеді [3].
Сөзжасам тіл білімінің дербес саласы болып танылуы оның өзіндік зерттеу
нысанасы болуымен байланысты. Сөзжасам тілдің сөзжасам жүйесін,
сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасам заңдылықтарын, сөзжасамның амал-
тәсілдерін, сөздердің жасалу жолдарын, сөзжасам арқылы жасалған туынды
сөздерді, олардың түрлерін, сөзжасамдық үлгілерді, сөзжасамдық мағынаны, әр
сөз табының сөзжасамнын т.б толып жатқан сөзжасамға қатысты мәселелерді
зерттейді яғни тілдің сөзжасам жүйесін зерттейді.
Тілдің сөзжасам жүйесі қазақ тілінің сөздік қоры мен сөздік құрамын
жаңа сөздер жасау арқылы толықтырып отыратын негізгі тілдік құбылыс
болғандықтан, тілде оны іске қосып отыратын сөзжасамдық заңдылықтар, әдіс-
тәсілдер көне замандардан бері қолданылып, дамып, іріктеліп, түрлі
өзгерістерді басынан өткізіп, қазіргі қалыпқа түсіп, әбден қалыптасқан.
Сондықтан тілде жаңа сөз, кездейсоқ , қалай болса, солай жасала бермейді.
Сөзжасам тіл білімінің жеке, дербес саласы деп тану мәселесі басталғанына
бірсыпыра уақыт өтті. Сөзжасамды жеке сала деп тануды орыс тілінде алғаш
ұсынған академик В. В. Винаградов болып саналады. В.В. Винаградов бұл
пікірді 1950 жылдары ұсынға болатын. Содан бері ғалымдар бұл пікірді
дәлелейді, дамыта келе 1970 жылы шыққан Русская грамматика кітабында оны
жек сала ретінде беріп, сөзжасам тіл білімінің жеке саласы деген пікірін
жария етті. 1980 жылы шыққан Русская грамматикада сөзжасам жеке сала
ретінде беріліп, бұл мәселенің түпкілікті шешілгенін дәлелдеді. Сөзжасамның
тіл білімінің жеке саласы болып танылуы-ұзақ уақыт бой ғалымдардың
зерттеулерінде де дәлелденді [5].
Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы болып танылуына байланысты
морфологиялық талдаудан сөзжасамдық талдауды бөліп қарау қажеттігі туды.
Сондықтан қазір морфологиялық талдау деген термин тілдің морфология
саласына байланысты қолданылады да, сөзжасамдық талдау сөзжасам мәселелерін
қамтиды. Екеуінің мақсаты да, мазмұны да басқа-басқа, оларды ажырата білу
керек.
Сөзжасамдық талдауда туынды сөздің қалай жасалғанын, туынды мағынаны
жасаған сөзжасамдық бірліктерді анықтау мақсаты көзделеді. Өйткені әр
туынды сөздің құрамы белгілі сөзжасамдық бірліктерден тұрады. Ол үшін
сөзжасамдық бірліктерді білу қажет. Туынды сөздің құрамында туынды сөздің
лексикалық мағынасына арқау болатын негізгі сөз болады. Ол негіз сөз біреу
де, бірнешеу де болады.
Күрделі сөздер екі-үш негіз сөзден құралады, сондықтан күрделі сөздің
мағынасы оның құрамындағы негіз сөздердің мағыналарынан құралады, туынды
мағынаны жасауға негіз сөздерден басқа тілдік бірліктер қатыспайды.
Туынды сөзге келесі талдау негіз сөз анықталған соң, оның туынды
сөзбен мағыналық байланысын анықтау керек. Туынды сөз атаулының мағыналары
олардың негіз сөздерімен байланысты болуы – негізгі заңдылықтардың бірі.
Сондықтан негіз сөздер анықталған туынды сөздердің мағыналарын негіз
өздердің мағыналарымен салыстыру керек. Туынды сөзді талдауда негіз сөз бен
туынды сөздің мағыналық байланысын іздеу қажеттігі анық.
Туынды сөздің жасалуына негіз сөзбен бірге сөзжасамдық жұрнақ та
қатысқан туынды түбірлерді талдағанда, негіз сөз анықталған соң, оның
құрамындағы сөзжасамдық жұрнақты табу керек. Мысалы, балалық, қалашық
туынды түбірлердің негіз сөздер анықталады, содан соң –лық, -шық
сөзжасамдық жұрнақтарының тілде барын тексеру керек. Ол үшін оларды осы
жұрнақтармен келген басқа туынды сөздермен салыстыру керек. Мысалы,
қалалық, көлшік, бұл туынды түбірлердегі жұрнақтар тілде бар жұрнақтар және
сөз табына қатысы, мағыналары жақын екенін дәлелдейді. Екі қолданыста да
-лық сын есім жасап, -шық-шік зат есімнің кішірейту мәнін беріп тұр.
Туынды сөздің құрамындағы негіз сөз анықталған соң, оның құрамындағы
негіз сөзден басқа сөзжасамдық бірліктерді ажырату керек. Ол үшін осы
жұрнақтардың осындай мағынада басқа туындыларда қолданылатынын дәлелдеу
керек. Сөзжасамдық талдауда негіз сөз бен туынды сөздің морфемдік құрамына
көңіл бөлу керек. Қашанда негіз сөзден туынды түбірдің морфемдік құрамы
күрделі болады. Ол сөзжасамдық талдауда сүйенерлік белгі бола алады.
Анығырақ айтқанда, негіз сөзден туынды түбірден бір морфемасы артық
болатынын да талдау керек. Алайда ол барлық туынды сөз атаулыға қатысты
деуге болмайды. Лексика-семантикалық тәсіл арқылы жасалған туындыларды бұл
белгімен дәлелдеуге болмайды. Одан туындылардың морфемдік құрамында өзгеріс
болмайтынын естен шығаруға болмайды.
Сөзжасамдық мағына да түрлі болады, сөзжасамдық талдауда оны естен
шығаруға болмайды. Талдауда әр туынды сөздің сөзжасамы қай тәсіл арқылы
жасалғаны негізгі талдау нысанына жатады.
Туынды сөздерді талдағанда, әр туындының сөздіктегі бір лексикалық
тұлға болып табылады. Оны дәлелдеу үшін туынды сөздің сөйлемнің бір мүшесі
қызметінде қолданылуы, бір сұраққа жауап беруі дәлел бола алады.
Әр туынды сөздің қандай үлгі бойынша жасалған, қай сөзжасамдық типке
жататыны, оның қандай түбірлес сөздер тобына жататыны да назарда болу
керек.
Тілдің лексикасының үздіксіз дамып отыруы қоғамның дамуымен тығыз
байланысты. Қоғамның дамуы, адам санасының өсуіне байланысты өмірде жаңа
заттар мен ұғымдар пайда болады да, оларды атау қажеттігі туады. Осы
қажеттікті өтеу үшін, сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол жаңа сөздер
тілді байытады. Сондықтан тілдің сөздік құрамының баюына негізгі қызметті
қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атқарады, өйткені қазақ тілінің қалыптасқан
сөзжасам жүйесі бар, ол тілде жаңа сөздер жасауды қамтамасыз етеді.
Тілдің сөзжасам жүйесінде өте тұрақты қатаң сақталатын, тілдің даму
тарихы бойында өзгеріссіз келе жатқан заңдылықтар да бар. Мысалға,
жұрнақтың түбірге жалғануы – түбір сөздің бұрын, қосымшаның оған кейін
жалғануы – тілде көне замандардан бері келе жатқан, әбден қалыптасқан
заңдылық. Осы заңдылықты сөзжасам жүйесіндегі тұрақты құбылыс санауға әбден
болады, өйткені жұрнақтың сөздегі бұл орнын өзгертуге болмайды, жұрнақ
түбір сөздің алдынан қолданылмайды.
Басқа тілдерден енген, кейбір түбірден бұрын тұратын қосымшалар тілде
қалыптасқан негізгі заңдылықты тоқтата алмады. Олар аз сөздердің аясында
ғана қалды: би-саясат, бей-шара, на-марқұм, на-құрыс, бей-уақыт, бей-күнә,
бей-қам, бей-маза, бей-таныс, бей-берекет, бей-мәлім т.б.
Жұрнақтың сөздің соңына жалғану заңдылығы тек сөзжасам жүйесіне ғана
тән емес, сонымен ғана шектеліп қоймайды, оның аясы өте кең, тілдің
грамматикалық жүйесіне толық тарайды. Бірақ бұл жағдаят оның сөзжасам
жүйесінің де заңдылығына жататынын жоққа шығара алмайды.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінің негізгі тәсілдері бір жағынан сақтала
отырып, екінші жағынан дами күрделеніп отырады. Тілдің сөзжасам жүйесіне
сөзжасам тұлғалары, яғни сөздер жұрнақтар да жатады. Тілде сөз жасауға
қатысатын нақтылы тілдік бірліктер бар. Сөз жасау әрекеті тілде бар
бірліктің негізінде ғана атқарыла алады. Тілдік бірліктерге сүйенбей,
жоқтан ешбір сөз жасалмайды.
Деректер келтіре отырып сөз таптарының сөзжасамға қатысу белсенділігі
түрлі. Сөз таптарының сөзжасамға қатысы – бір сөз табындағы сөздің екінші
сөз табына ауысып, көшіп отыратынына дәлел. Бір сөз табының сөз өз ішіндегі
ғана емес, басқа сөз таптарының да жасалуына негіз жасалуға негіз болып,
олар бірінен-біріне ауысып жатады. Түбір сөздер сөзжасамдық тәсілдердің
барлық түріне де қатысады.
Туынды сөздер деп сөзжасамдық тәсіл арқылы сөзжасамдық бірліктердің бір-
бірімен қарым-қатынасқа түсуінен жасалған сөздер айтылады. Туынды сөздер –
тілдің сөзжасам саласының зерттейтін негізгі нысандарының бірі, өйткені
туынды сөздер – сөзжасам заңдылықтары бойынша, сөзжасам бірліктері арқылы
өмірде пайда ьолған жаңа заттар мен жаңа құбылыстарды атау үшін жасалып,
тілдің сөздік қорына қосылған сөздер.
Туынды сөздер тілде өте көп, өйткені олар әр заманның қажетіне қарай
тілге үнемі үздіксіз қосылып отырған, сондықтан туынды өздер тілдегі ең көп
сөзге жатады.
Қазақ тіл білімінде түбір сөз, туынды сөз, туынды түбір деген
терминдердің жігі ажыратылмай, кейде олыр бірінің орнына бірі қолданылуы
кездесе береді. сондықтан оқулықта бұл терминдердің қандай мағынада
қолданылғанына түсінік беру қажет.
Түбір сөз лексикалық бірліктің грамматикалық тұлғаларға түрленбей
тұрғандағысөздіктерде берілетін түрі. Түбір сөз деп – лексикалық мағына
беретін, сөздікте белгілі орны бар, белгілі бір сөз табына жататын сөдер
аталады.түбір сөздер екі топқа бөлінеді, олар: негізгі түбір және туынды
түбір. Негізгі түбір сөз бен морфемадан ғана тұрады, әрі қарай бөлшектеуге
келмейді, тұтас тұрып лексикалық мағына береді. мысалы, ат, ел, біл, көр
т.б.
Туынды сөздер ең кемі екі морфемадан құралып, сөзжасам әрекетінің
нәтижесінде жасалған, белгілі лексикалық мағынасы бар сөздер. Тілде
сөзжасамдық тәсілдер түрлі болғандықтан, олардың нәтижесінде жасалған
туынды сөздер де түрліше.
Туынды сөздер құрамына қарай дара және күрделі болып екі топқа
бөлінеді.
Туынды түбір деп құрамы негіз сөз бен жұрнақтан тұратын сөздер аталады.
Мысалы, оқушы, қайраткер, білім, көлшік, бұрғы, сула, қойма т.б. туынды
түбірге сөзжасамның синтетикалық тәсілі арқылы жасалған туынды сөздер ғана
жатады. сонда туынды түбір сен туынды сөз деген екі терминнің арасында
үлкен айырма бар. Туынды түбірдің құрамы негіз сөз бен сөзжасамдық
жұрнақтың мағынасынан жасалады. туынды түбірлер құрамы жағынан алғанда, екі
морфемадан тұрады. Олар негіз сөз және сөзжасамдық жұрнақ.
Туынды түбірлердің мынадай белгілері бар:
1) туынды түбірлер екі морфемалы сөз, олар: негіз сөз бен сөзжасамдық
жұрнақ;
2) туынды түбірдің мағынасы оның құрамындағы негіз сөз бен сөзжасамдық
жұрнақтың мағынасынан жасалады;
3) туынды түбірдің құрамындағы негіз сөз бен туынды түбірдің мағынасы
байланысты болады;
4) туынды түбір сөз белгілі бір сөз табына қатысты болады.
Осы белгілерге сүйеніп, туынды түбірлерді басқа тілдік бірліктерден
ажыратуға болады.
Күрделі сөздер. Аналитикалық тәсіл арқылы екі я онан да көп сөзден
құралып, бір лексикалық мағына беретін сөздер күрделі сөздер деп аталады.
Мысалы, елтаңба, әуежай, қонақүй, ауыз ашар, бала-шаға, ғалым-хатшы,
Қазақтелеком, ЖШ т.б.
Күрделі сөздер қанша сөзден құралса да, бір сөз болып саналады, бір
сөздің қызметін атқарады. Түркі тілдерінің ғалымдары, оның ішінде қазақ
тілінің ғалымдары да, түркі тілдерінде күрделі сөздерге бай тілдер деп
таниды. Күрделі сөздер тілде мынадай ішкі түрлерге жіктеледі, олар:
1) біріккен, кіріккен сөздер;
2) қосарланған сөздер;
3) тіркескен күрделі сөздер;
4) қысқарған сөздер.
Қазақ тіліндегі сөзжасамдық жүйе өмірде пайда болған барлық жаңа
заттарды, жаңа құбылыстарды, жаңа ұғымдарды атауды қамтамасыз етеді, сол
үшін қызмет етеді.
Тілдің сөзжасам жүйесіне тілде қалыптасқан сөзжасам тәсілдері мен
морфемалар, олардың қолдану заңдылықтары, солар арқылы жасалған сөзжасамдық
үлгілер жатады. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі өте көне құбылысқа жатады,
оның түп төркіні көне түркі тіліне барып тіреледі. Тіліміздің сөзжасам
жүйесі көне замандардан бері дамып, сұрыпталып, толығып, екшеле келе,
қазіргі дәрежеге жеткен. Оған дәлел – көне жазба ескерткіштер тіліндегі
туынды сөздер.
Көне жазба ескерткіштер тілінде жаңа сөз жұрнақтар арқылы (тір-іг, біл-
іг, иел-ме, өт-унч), сөздердің тіркесуі арқылы (күнтүз, Темір-қапығ, Қара-
құм, Ілтеріс, арқыш-тіркіш, секіз он, йеті йуз), бір сөздің бірнеше
мағынада қолданылуы (қат: 1) қабат, қатар, 2) жеміс арқылы, 3) жануардың
аты, 4) қату, 5) араластыру арқылы жасалған. Келтірілген мысалдар көне
түркі тілінде сөзжасамның синтетикалық, аналитикалық, семантикалық
тәсілдері болғанын анық көрсетіп тұр.
Бұл сөзжасамдық тәсілдердің бәрі қазір де тілде белсенді түрде қызмет
атқарады. Олардың сөзжасамдық қызметі күрделенген, дамыған. Көне түркі
жазбалар тіліндегі сөзжасамдық жұрнақтардан қазіргі тілдегі сөзжасамдық
жұрнақтардың саны көбейген, сапасы да әлдеқайда артқан. Яғни сөзжасамдық
тәсілдер тілде сақталып қалумен бірге, олар тілде қалыптасып, орнығып,
қызметі де, саны да дамыған. Өйткені тілдің сөзжасам жүйесі тілдің даму
үрдісінен тыс қала алмайды. Ал тіл кенеттен түбегейлі өзгеретін
құбылыстарға жатпайды, тілдің дамуы бірте-бірте болатын сан өзгерістері
жолымен болатындықтан, ол тілдің барлық құбылыстарына қатысты. Сондықтан
тілдің жаңа сөзжасам жүйесі де бірте-бірте дамып отырады. Ол өзгерістер,
даму сөзжасамдық бірліктердің мағынасының кеңеюіне, сөзжасамдық үлгілердің
бірде белсенді, бірде бәсеңдеуіне, кейбіреулерінің қолданыстан шығып қалуы,
кейбір бірліктердің қосылуы сияқты түрлі өзгерістер болып тұрады [5 ].
Мысалы, =шы жұрнағы – қазір тілдегі өте өнімді, белсенді жұнақтардың
бірі. Солай бола тұрса да, оның ХІХ ғасырдың І-жартысында сөзжасамдық
қызметі сәл бәсең болғаны байқалды. ХІХ ғасырдың ІІ-жартысында оның қызметі
көтеріле бастайды. Бұл кезде ол адамның әдеті, қабілеті сияқты (өтірікші,
өсекші, қамқоршы, ақылшы, әңгімеші, ертегіші, қайыршы) мағынада көбірек
кездессе, ХХ ғасырдың басында мамандық мағынасын білдіре бастайды, яғни
оның мағынасы кеңейеді. Мысалы, тарихшы, дихыншы, сауыншы, жұмысшы, соқашы,
қырықтықшы, қайықшы, балықшы, бұрғышы, емші, үйші, темірші т.б. 1930
жылдардан бастап, -шы, жұрнағының қызметі бұрынғыдан да артты. Ол басқа
сөздермен қатар терминдердің жасалуына белсенді қатысады. Мысалы,
айыптаушы, тергеуші, қорғаушы, шабуылшы, қақпашы, тарихшы, тілші, жазушы,
бақылаушы, жазалаушы, аудармашы т.б.
Тілдегі сөз жасаудың көне тәсіліне жататын аналитикалық тәсіл де кеңес
үкіметі дәуіріндегі ғылымның, техниканың өсуіне байланысты талай
терминдердің жасалуына негіз болып, қызметі артты, белсенді тәсілге
айналды. Мысалы: сірке суы, сірке қышқылы, радиохабар, радиоқабылдағыш,
таңдай безі, көркемөнер, радиотехника, сутегі, тамыр жүйесі, үш бұрыш, азот
қышқылы, халықаралық, оқшау сөздер, зат есім, сын есім т.б. осылар сияқты
сөздер жасалып, тілімізді байытты.
Семантикалық тәсіл де тілдің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бар.
Бірақ бұл тәсілдің де қызметінің өте артқан кезеңі бары анық. Қазан
төңкерісінен кейінгі алғашқы 40-50 жылдарда тілде бұл тәсілдің атқарған
қызметі ерекше. Сөздің дыбыстық құрамын, тұлғасын өзгертпей, оның бұрынғы
мағынасының үстіне тағы да жаңа мағына қосу, сол арқылы бір сөзге бірнеше
сөздің қызметін атқарту тілде кең өріс алды. Мысалы, күн, буын, одақ,
таңба, құн, тұлға, көрме, негіз, түбір, шығыс, дыбыс, тарау, үндеу, әңгіме
т.б. сөздердің де ғылымның түрлі саласында термин сөз қызметіндегі мәні мен
мазмұны олардың тілдегі жай сөз ретіндегі мағынасынан өзгеше. Мұндай сөздер
тілімізде қазір мол.
Тек соңғы он шақты жылдың өзінде бұл тәсіл арқылы жасалған күрделі
сөздер ерекше көзге түседі. Мысалы, саябақ (парк), пәтер ақы (квартплата),
мұражай (музей), әуежай (аэропорт), ашық хат (открытка), жағажай (пляж),
саяжай (дача), жинақ қоры (сбережение), мүшел той (юбилей), жолнұсқа
(путеводитель), үрмелі аспаптар (духовые инструменты), жылыжай (парник),
жемдік шөп (кормовые травы), жедел жөндеу (срочная работа), ақжелкен
(редиска), аскөк (укроп), жолқиыс (перекресток), жолбасшы (гид) т.б.
Қорыта келгенде, тілдің сөзжасам жүйесі көне замандардан бері қарай
үнемі дамып, күрделеніп, қазір әбден қалыптасқан, бірақ ол даму тоқталады
деген сөз емес. Тілдің сөзжасам жүйесі бірден өзгеріп кетпейтін құбылыс
болғандықтан, оны біршама тұрақты деп санағанмен, ондағы болып отырған
үздіксіз даму, сандық өзгеріс ретіндегі жылжымалылық оның әр саласының
қызметі әр дәуірде құбылып тұратыны жоғарыда анық байқалды.
Алайда тілдің сөзжасам жүйесінде өте тұрақты қатаң сақталатын, тілдің
даму тарихы бойында өзгеріссіз келе жатқан заңдылықтар да бар. Мысалға,
жұрнақтың түбірге жалғануы – түбір сөздің бұрын, қосымшаның оған кейін
жалғануы – тілде көне замандардан бері келе жатқан әбден қалыптасқан
заңдылық. Осы заңдылықты сөзжасам жүйесіндегі тұрақты құбылыс санауға әбден
болады, өйткені жұрнақтың сөздегі бұл орнын өзгертуге болмайды, жұрнақ
түбір сөздің алдынан қолданылмайды.
Басқа тілдерден енген, кейбір түбірден бұрын тұратын қосымшалар тілде
қалыптасқан негізгі заңдылықты толқыта алмады. Олар аз сөздердің аясында
ғана қалды: би-саясат, бей-шара, на-мақрум, на-құрыс, бей-уақыт, бей-күнә,
бей-қам, бей-маза, бей-таныс, бей-таныс, бей-берекет, бей-мәлім т.б.
Рас, жұрнақтың сөздің соңына жалғану заңдылығы тек сөзжасам, жүйесіне
ған қатысты емес, сонымен ғана шектеліп қоймайды, оның аясы өте кең, тілдің
граммтикалық жүйесіне толық тарайды. Бәрақ бұл жағдаят оның сөзжасам
жүйесінің де заңдылығына да жататынын жоққа шығара алмайды.
Сөз тудырушы жұрнақтың туынды сөз құрамында түбір сөздің соңында тұруы
тілдің сөзжасам жүйесіндегі басқа да тәсілдерге қатысты. Бұны аналитикалық
тәсіл арқылы жасалған сөздерден де көруге болады. Мәселен, қызмет ет, еңбек
ет, көмек ет, әлек ет, себеп ет, мақсат ет, сәлем ет сияқты құранды
етістіктердің құрамындағы ет көмекші етістігін алайық. Ет көмекші етістігі
арқылы жоғарыдағы құранды етістіктердің жасалғаны белгілі. Осының бәрі ол
есім сөзге қимыл мағынасын қосып, есімнен етістік жасайтын жұрнақтың
қызметін атқарып тұр. Оны анық көрсету үшін, олардың жұрнақ арқылы жасалған
сөзбен салыстыруға болады: жәрдем ет – жәрдемдес, көмек ет – көмектес, әлек
ет - әлектендір, себеп ет – себептес, еңбек ет – еңбектен т.б. Ал осында
көмекші етістік негіз сөздің соңынан тіркескен, яғни онда жалпы заңдылық
сақталған.
Мұнда аналитикалық сөздердің жасалуына негіз болған тірек компонент
екінші орында тұр. Оны басқа күрделі сөздерден дн көруге болады: көріп кет,
жүріп кет, алып кет, беріп кет, айтып кет, соғып кет, жөндеп кет, жазып кет
т.б. Осындағы кет етістігі – күрделі етістік жасаушы тірек компонент. Ол
басқа етістіктердің соңына тіркесіп, олардан күрделі етістік жасап тұр. Бұл
күрделі қимыл тілде бір ұғым болып түсіндіріледі, күрделі етістік
құрамындағы ет сыңарын білдіретін қимыл жекелік мәннен айырылған. Сондықтан
олардың әрқайсысы жеке ұғымды білдірмейді. Тірек компонентті аналитикалық
тәсіл арқылы сөз жасаудағы негізгі тұлға ретінде қарасақ, оның да кең
тарағанын, жалпылық ерекшелігінің молдығын көрсетеді. Әрі өте тұрақты, әрі
тілге өте кең таралған бұл заңдылық – түркі тілдерінің тек сөзжасам
жүйесінің ғана емес, жалпы грамматикалық құрылысының ерекшеліктерінің бірі.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінің негізгі тәсілдері бір жағынан сақтала
отырып, екінші жағынан дами күрделене отыратынын жоғарыда айттық. Осы
мәселені толықтыра түсуге әлі де болады, өйткені қазақ тілінде Қазан
төңкерісінен кейін сөзжасамның белсенді тәсілі пайда болғанын ұмытуға
болмайды. Бұл – қысқарту арқылы сөз жасау. Қазақ тілінде сөз қысқарту
тәсілі Қазан төңкерісіне дейін мүлдем болмаған деген пікірден аулақпыз. Бұл
тәсіл – тілде бұрында болған. Ол адам аттарында қолданылып, оған сый-
құрмет, үлкейту, кішірейту, еркелету мәнін қосатын тәсіл болған. Ол қазіргі
тілде де өте кездеседі. Мысалы, Жәке, Мәке, Сәке, Сызаң, Сәбе, Айнаш,
Жанаш, Қантай, Жантай т.б. сияқты қолдануларды алайық. Осы тәсіл арқылы
кісі аттарының мүлдем өзгеріп, қысқарған аты халық есінде қалғаны да
бірсыпыра. Оған мысал баршылық. Мысалы, атақты жазушы Сейфуллиннің халыққа
Сәкен атымен белгілі екені – тарихи шындық. Ал ақынның нағыз аты Садуақас
екенін көпшілік біле бермейді. Ақынның қысқа аты оның нағыз атына айналған.
Сол сияқты қазақтың атақты ғалымы Сәтбаев халыққа Қаныш атымен әйгілі. Ал
оның толық аты Ғабдұл-Ғани атын қысқартып Қаныш деп атаса, ол кейін
ғалымның негізгі атына айналған.
Халыққа белгілі ғалым Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевті көпшілік Димаш
Ахметұлы атайтынын да халық ұмыта қойған жоқ. бұл сияқты мысалдар қазақ
тілінде белгілі, бірақ осы заңдылық дүние жүзі тілдеріне ортақ деуге
болады. Көпшілік тілдерде адамның толық аты мен қысқа түрі қатар
қолданылады. Мысалы, Екатерина – Катя, Елизавета – Лиза т.б.
Олай болса, кісі аттарын қысқартып атау сөздерді қысқартудың көне жолы.
Ол әр тілде өзіндік ерекшелікпен қалыптасқан. Қазақ тілінде қысқартудың өз
жолы бар. Кісі аты тек қысқартылып қана қоймайды, оған –ке, -еке, -аң, -а,
-е, -ш, -тай, -кен сияқты белгілі морфемалар кісі атының алғашқы
буынынақосылады. Сөйтіп, мұнда да сөздердің белгілі тобы қысқаратыны,
қысқаратын сөздердің алғашқы буыны сақталатыны және оларға белгілі
морфемалардың қосылатыны сияқты белгілі заңдылық бар.
Кісі аттарын қысқартып айту – дүние жүзіндегі тілдердің көбіне тән
құбылыс. Көпшілік тілдерде кісі атын қысқартып айту адамның бала кезіне
тән. Орыс тілде де ол – бар құбылыс, бірақ тек бала шаққа емес, жастық
кезең деу орынды болар. Мысалы, Екатерина – Катя, Елизавета – Лиза, Мария –
Маша, Евгения – Женя, Николай – Коля т.б.
Осы айтылғандар тілдердің көбінде кісі аттарын қысқартып қолдану
заңдылығы көне замандардан бар құбылыс екенін дәлелдейді. Бірақ кісі атын
қысқарту түрлі тілде түрліше қалыптасқан. Қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі
бойынша бала, жастар атынқысқартып еркелету мәнін қосумен бірге, үлкен
адамдар атын қысқартуда оған сый-құрмет мәнін қосу қалыптасқан. Ондай
қысқартуға белгілі қосымшалар қосылуы да тілдерге жат құбылыс емес. Мысалы,
қытай тілінде кісі атына -сан морфемасы қосылып, сый-құрмет мәні қосылатыны
белгілі.
Олай болса кісі атын қысқартып атау – жалпы тіл атаулыда бар құбылыс. Ал
оның тілде өзіндік ерекшелігі бары да заңды деп білеміз. Сондықтан қазақ
тілінде кісі атын қысқартып қолдану тілдегі қалыптасқан заңдылықтардың
бірі.
Қазан төңкерісінен кейін орыс тілінің әскерімен қазақ тілінде күрделі
атаулар қысқартылатын болды. Тілдегі қысқаратын сөздердің тобы көбейді және
оларды қысқартудың белгілі тәртібі тіліміздің заңдылықтарының бірі ретінде
енді. Сөйтіп, сөздерді қысқартып қолдану жаңарды, жаңа мазмұн алды.
Сондықтан бұл сөзжасам жүйесіндегі елеулі жаңалық деуге болады.
Жоғарыдан айтылғандардан сөзжасам жүйесін сипаттайтын ірі құбылыстарға
сөзжасам тәсілдері жататыны анықталды. Бірақ сөзжасамның әр тәсілі белгілі
тілдік тұлғаларға негізделетінін естен шығаруға болмайды. Олай болса,
тілдің сөзжасам жүйесіне сөзжасам тұлғалары, сөздер мен жұрнақтар да
жатады.
Тілде сөз жасауға қатысатын нақтылы тілдік бірліктер бар. Сөз жасау
әрекеті тілде бар бірліктердің негізінде ғана атқарыла алады.
Тілдік бірліктерге сүйенбей, жоқтан ешбір сөз жасалмайды. Ол жөніндегі
ғалымдар пікірі бойынша да және түрлі тілдердің сөз жасау тәжірибесінде де
жоқтан сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты, түркі тілдерінің, қазақ тілінің
сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты түркі тілдерінің, қазақ тілінің сөзжасау
тарихы жаңа сөз тілде бар бірліктердің негізінде ғана жасалатынын
дәлелдейді.
Қазақ тілінде сөзжасамның өзіндік бірліктері бар. Мұндағы сөзжасамдық
бірліктер – түбірлер сөздер мен жұрнақтар. Түбір сөз тілде түрлі аспектіде
қаралып жүргенімен, дәл сөз жасаушы негізгі тұлғалардың бірі ретінде толық
зерттелді деуге келмейді. Ал түбірсіз ешбір сөз жасалмайды, сондықтан ол –
сөзжасамдағы негізгі тұлға.
Түбір сөздің сөзжасам жүйесіндегі өзіндік белгілі қызметі бар. Алдымен
түбірлердің сөзжасаушы тұлғалардың бірі ретінде танылуы оның жаңа сөздің
мағынасын белгілеуде атқаратын қызметіне байланысты. Сөзжасам үрдісіндегі
түбірдің негізі тұлға болып саналатын себебі түбір сөздің лексикалық
мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына арқау болады, өйткені тілде бір
лексикалық мағына екінші лексикалық мағынаның негізінде жасалады. Түбір
сөздің мағынасы мен ол арқылы жасалған туынды сөздің мағынасы өте тығыз
байланысты, және ол кездейсоқ құбылыс емес, сөз жасауда үнемі сақталатын
заңдылық. Оның сөзжасамдағы рөлі өте күшті. Сөзжасамға түбір сөз ретінде
қатысатын сөздердің бәрі лексикалық мағыналы сөздер болғандықтан, оларға
тілде дербес сөз түрінде қолданылып жүрген сөздер жатады. бірақ олардың
ішінде жеке қолданылмайтын өлі түбірлер де кездеседі: ұял, ұят, оят, жұбат,
жұбан т.б.
Ескеретін бір жағдай тілдегі лексикалық мағынасы бар түбірлердің де бәрі
сөзжасам үрдісінің белсенді мүшесі бола бермейді. Айталық, тілдегі байырғы
сөздер мен басқа тілден енген сөздердің тіліміздегі сөзжасамға қатысы
бірдей емес. Бұл арада байырғы сөздердің ерекше қызметін атаймыз, басқа
тілден енген сөздер байырғы сөздерге қарағанда, сөзжасамға бәсең түрде
қатысады.
Жаңа сөз жасауға тілдегі түбірлердің барлық түрі қатысады. Оларды
атағанда, мынандай: негізгі түбір, туынды түбір, біріккен түбір, қос сөз,
қысқарған сөз. Осылардың бірсыпырасы сөз тудыру үрдісінің нәтижесінде тілде
пайда болған, бірақ соған қарамастан, олардың әрқайсысы сөз жасауға
қатысады. Әрине, олардың сөз жасауға қатысы бірдей дәрежеде емес. Сондықтан
тілдің сөзжасам жүйесіндегі түбір сөздердің атқаратын қызметінде де
ерекшелік бар.
Мысалы, негізгі, туынды түбірлер сөзжасам үрдісіне ең жиі қатысатын
түбірлер: бас-тық, көз-де, ақ-та, жи-ын, басқар-ма, егін-ші, жинал-ыс,
басқару-шы т.б. Ал біріккен түбір, қысқарған сөздер жаңа сөз жасауға бәсең
қатысады: бүгін-гі, биыл-ғы, колхоз-шы, совхоз-дық, бес-алтысыз, алпыс-
жетпіссіз т.б. Осыған орай түбірдің түрлерінің сөзжасам жүйесіндегі
атқаратын қызметі түрлі екені анықталды.
Түбір сөздердің ішінен негізгі, туынды түбірлердің сөзжасамдық қабілеті
күшті екенін атау қажет.
Рас, олардың өнімділігі бірдей емес. Мысалы, бас деген сөзден 140-тан
астам туынды сөз жасалған. Ал жел деген негізгі түбірден 110 туынды сөз,
күн деген негізгі түбірден 68 туынды сөз, түп деген негізгі түбірден 55
туынды сөз, бел деген негізгі түбірден 49 туынды түбір сөз жасалған [ 6, 21-
56 ].
Сөз таптарының да сөзжасамға қатысу қабілеті әртүрлі. Зат есім, сын
есім, етістіктер сөзжасам ісіне басқа сөз таптарынан әлдеқайда белсенді
қатысады. Зат есімнен етістіктің, сын есімнің жасалуы, керісінше етістіктен
зат есімнің жасалуы, сын есімнен етістіктің, зат есімнің жасалуы ертеден-ақ
байқалып, барлық оқулықтарда, сөзжасамдық зерттеулерде дәлелденіп жүрген
мәселе екені белгілі. Тек үстеудің басқа сөз табынан жасалуы сирек
кездескенімен, есімдіктің, сан есімнің басқа сөз таптарынан жасалуы туралы
ғылыми дерек кездеспейді.
Бұл келтірілген деректер сөз таптарының сөзжасамға қатысу
белсенділігінің түрлі екенін көрсетеді. Сөз таптарының сөзжасамға қатысы –
бір сөз табындағы сөздің екінші сөз табына ауысып, көшіп отыратынына дәлел.
Бір сөз табының сөз өз ішінде ғана емес, басқа сөз таптарының да жасалуына
негіз болып, олар бірінен-біріне ауысып жатады. түбір сөздер сөзжасамдық
тәсілдердің барлық түріне де қатысады.
Тілдің сөзжасам жүйесіндегі түбір сөз басқаша тұрғыда да қызмет
атқарады, оны жаңа сөздің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуынан көруге
болады. Аналитикалық тәсіл бойынша жаңа сөз ең кемң екі түбір сөзден
жасалады, яғни бұл тәсілдің сөзжасамдық тұлғалары – түбір сөздер. Мысалы:
үш бұрыш, қызыл ала, он жеті, алып кел, келіп кет т.б., онымен бірге
семантикалық тәсіл де сөзжасамдық түлға тек ғана түбір сөз екенін (түбір,
буын, күн т.б.) қоссақ тілдің сөзжасам жүйесінде түбір сөздің қандай орын
алатыны анық көрінеді. Тек сөзжасам жүйесінің өзінде түбір сөздердің
атқаратын қызметі орасан зор.
Тіліміздің сөзжасам жүйесінің тағы бір негізгі тұлғасына қосымша, атап
айтқанда, сөз тудырушы жұрнақтар жатады. Сөз тудырушы жұрнақтардың тілді
жаңа сөзбен байытуда атқаратын қызметі өте зор. Ол сөзжасам жүйесіндегі
синтетикалық тәсілдің шешуші тұлғасына жатады. тілімізде сөз тудырушы
жұрнақтар өте көп.
Сөзжасамдық бірліктердің сөзжасамдық қызметі, мағынаны жасаудағы алатын
орны, атқаратын қызметі тілдің сөзжасам жүйесінде әбден қалыптасқан.
Сөзжасамдағы лексикалық бірліктер мен сөзжасамдық жұрнақтардың сөзжасам
үрдісіне қатысуы кездейсоқ құбылысқа жатпайды. Олардың әрқайсысының туынды
мағынаны жасауы тілде қалыптасқан сөзжасамдық үлгілер арқылы іске асады.
Сөзжасамдық тәсілдер мен сөзжасамдық үлгілер және типтер – тілде бірнеше
ғасырлар ішінде әбден қалыптасқан көне құбылыстар. Сондықтан туынды сөз
жасауда тілдің сөзжасам жүйесінің заңдылықтары толық сақталады.
Сөз таптары – сөздің лексика-грамматикалық топтары. Олар бір-бірінен
жалпы категориялық мағынасы мен белгілері жағынан ажыратылады. Сөз таптары
сөз таптары ретінде қаралғанда, алдымен білдіретін мағыналары, яғни, заттық
мағына, атрибутивтік мағына, процессуалдық мағына және түбірдегі мағыналар
негізге алынады. Бұл мағыналарды лексикалық мағына немесе грамматикалық
мағына демей, жалпы категориялық мағына деп таныған дұрыс. Жалпы
категориялық мағына сөз таптарын ажыратуда басты белгілердің бірі ретінде
саналады.
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып толықтырып отыру негізінен тілдің
ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Бұл – құбылыс қай тілге
де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі жағдай. Алайда сөз байлығының
толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам тәсілдерімен
тікелей байланысты. Ал ол тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі құрылымдық
мәселесі, сондықтан сөзжасам өзекті мәселе болған жерде – оның сөзжасамдық
тәсілдері сөз болмауы мүмкін емес. Басқа тілдерден кірген сөздерді былай
қойғанда, тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы сөздік қорды молайтып, тілге үнемі
қосылып жатқан жаңа сөздердің бәрі де белгілі жолмен жасалып, тілдің
лексикалық қорынан орын тебеді.
Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың
жалпылық жақтарын ескеріп, жинақтап үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл
білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар:
1) синтетикалық (морфологиялық),
2) аналитикалық (синтаксистік),
3) лексика-семантикалық тәсілдер.
Тілдің сөзжасам жүйесінде қызмет атқаратын осы үш тәсілдің бәрі де –
ертеден келе жатқан тәсілдер. Оларды үшке бөліп көрсеткенмен, әрқайсысының
іштей өзіндік ерекшеліктері де бар. Бірақ олардың ішкі ерекшеліктері мен
бірге орьақ белгілері де бар. Осы ортақ белгілер ерекшеліктерге қарамастан,
олардың басын қосады. Ал сөзжасамдық үш тәсілдің сөз жасауға қатысатын
тұлғалар жағынан да, мағынаға негіз болатын тұлғалар арқылы да, тіпті жаңа
туылымның білдіретін ұғымының көлемі жағынан да, жасалған жаңа сөздің
тұлғасы тұлғасынан да үлкен-үлкен айырмашылықтары бар. Міне сол
айырмашылықтар сөзжасамда үш түрлі тәсілдің танылуына негіз болған.
Жалпы сөзжасам, оның түрлі амал-тәсілдері, олар арқылы пайда болған
бүтіндер, сөз таптарына қатысымен қоса грамматиканың морфологиясы мен
синтаксисінен бөлек өз алдына дара есепті танылып, солай сипатталатын
болғандықтан да, синтетикалық тәсіл дегенге тоқталдық. Синтетика синтез
дегеннен жасалған. Синтез қосу делінетіндіктен саны екі немесе одан артық
бүтіндер болуы шарт. Олай болса, тілдік екі единица, ретіне қарай одан да
көп единицалар қосылып: бас-ты, бас-тық, бас-та, бас-та-ма, бас-та-у-ыш
т.т. осылар тәрізді сөздер пайда болады. Осылардың әрқайсысы - өз алдына
дербес лексика-грамматикалық единицалар.
Сөзжасамның аффиксті және сөзтудырым тәсілдерінен басқа да жолдары бар.
Ол – сөзжасамның лексико-семантикалық тәсілдері. Мұндай жол белгілі бір
сөздердің жаңа мағынаға ие болуы, көп мәнді, ең бастысы омонимдік қатарда
келуі арқылы жасалады. Сондай-ақ осы жол кейбір сөздердің ол бастағы мәнін
жоғалту не болмаса әлсірету барысында басқа бір сөз тобының қатарынан
танылуға жол береді. Тіл білімінде мұндай құбылыс прономинализация
(сөздердің бір сөз табынан екіншісіне айналуы) деп аталып жүр. Мысалы,
біреу ән шырқап отыр дегенде, біреу сөзінің алғашқы негізгі (сандық)
мағынасынан енді әлдекім, белгісіз біреу деген адам мәніндегі есімдік сөз
табын түсінетін боламыз. Үйде біреу отыр дегенде де біреу сөзінің
табиғаты осы тәріздес. Сөйтіп, осындай тәріздес сөздер алғашқы лексикалық
(сандық) мәнінен ажырап, белгісіздік (есімдік) ұғымды білдіретін сөзге
айналған.
Сөзжасамның осы лексико-семантикалық жолын кейбір ғалымдар
(Б.О.Оразбаева, Ф.А.Ғаниева т.б.) өте көне тәсіл деп санаса, енді біреулері
(Ғ.С.Садвакасов, т.б.) бұл жолды сөзжасамға тән тәсіл деп қарамайды.
Соңғыларының дәлелі – сөзжасам қалай болғанда да белгілі бір аффиксация
жолымен жасалады [3. 99- 102].
Кейбір ғалымдардың айтылуы бойынша, осы тәсіл қайсыбір сөздердегі дауыс
екпінінің түрліше құбылып отыруы арқылы да болады. Қараңыз: алма (зат есім)
– алма (етістік), жарма (зат есім) – жарма (етістік), көрме (зат есім) –
көрме (етістік), құдаша (зат есім) – құдаша (қарсы алайық – үстеу) т.б.
Сөзжасам саласының негізгі ғылыми-теориялық мәселесінің
бірі сөзжасамдық ұя екені белгілі. Біз етістіктің сөзжасамдық
ұясы арқылы жасалған атаулардың табиғатын анықтап, солар арқылы
жасалған туынды сөздің мағыналық құрылымы мен уәжділігін айқындауға
талаптанамыз.
1. 2 Етістікті сөзжасамдық ұяның зерттелуі
Қазақ тіл білімінде етістіктің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жаңа туынды
мағына беретін жағдайы морфология саласында қарастырылғанымен, оның жаңа
атау туғызу мүмкіндіктері сөзжасамдық ұя деңгейінде аз зерттелген. Оның
үстіне етістік негізді туынды сөздер жасауға сөзжасамның синтетикалық
тәсілі аса белсенді екенін тілдік деректер дәлелдеп жүр. Сондықтан етістік
негізді туынды сөздердің жасалу жолдарын көрсету үшін жасалатын талдаулар
қазақ тіліндегі бір буынды етістікті сөзжасамдық ұяның ерекшелігін
анықтауға арналады.
Сөзжасамдық ұя мәселесін тереңірек зерттеген ғалым К.Құрманалиев орыс
тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі ойларды тұжырымдай келе, мынадай
анықтама береді: "Сөзжасамдық ұя - бір түп негіз сөзден сөзжасамдық тәсіл
арқылы жасалған, жүйеге түскен, номинация қызметін атқаратын белгілі
құрылымдағы түбірлес сөздердің жиынтығы" [1,37]. Бұл анықтамада сөзжасамдық
ұяның бір түп негіз сөзі және одан туындаған туынды сөздерден тұратыны,
ұядағы әр туынды сөздердің өзіндік жүйесі бары, олардың бей-берекет
орналаса алмайтыны, туынды сөздердің тілде номинация ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 6
1. 1 Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі мен ондағы сөзжасамдық тәсілдер туралы
мағлұмат
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 6
1. 2 Етістікті сөзжасамдық ұяның зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1. 3 Етіс тұлғасы туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 20
1. 4 Етістікті сөзжасамдық ұяның себепші негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 30
2. 1 Етістікті сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің
уәжділігі ... ... ... ... . 31
2. 2 Етістік негізді туынды сөздердің танымдық сипаты
... ... ... ... ... ... 36
2. 3 Қазіргі қазақ тіліндегі –у жұрнағының сөзжасамдық қызметі
... ... .39
2. 4 -У тұлғалы қимыл есімінің субстантивтенуі ... ... ... ... ... ... ... . 48
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ тіл білімінде сөзжасам саласы соңғы жылдар көлемінде
жақсы зерттелу үстінде. Сөзжасамның негізгі теориялық мәселелері анықталып,
жеке сала ретінде қалыптасты. Жоғары оқу орындарында негізгі пән
ретінде оқытыла бастауы мен мектептегі қазақ тілі пәнінің
бағдарламаларына еніп оқытылуының өзі қазақ тілі сөзжасамның
толықтай жеке сала ретінде қалыптасқанын дәлелдесе керек. Дей тұрғанмен,
сөзжасамның көптеген мәселелері тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде етістіктің
сөзжасамдық тәсілдер арқылы жаңа туынды мағына беретін жағдайы морфология
саласында қарастырылғанымен, оның жаңа атау туғызу мүмкіндіктері
сөзжасамдық ұя деңгейінде аз зерттелген. Оның үстіне етістік негізді туынды
сөздер жасауға сөзжасамның синтетикалық тәсілі аса белсенді екенін тілдік
деректер дәлелдеп жүр. Сөзжасамдық ұя туралы К.Құрманәлиев өзінің ғылыми
зерттеуінде былай деп жазады: "Әр сөзжасамдық ұяның өз туынды сөздері
болғандықтан, әр сөзжасамдық ұя өзінше бір күрделі құбылыс болып танылады"
[1]. Осы тұрғыдан қарастырғанда, етістіктің сөзжасамдық ұяларын анықтау
қазақ тіл біліміндегі өзекті мәселелердің бірі екендігінде дау болмаса
керек.
Етістікті сөзжасамдық ұя арқылы жасалған атаулардың саны да, сапасы да
әр алуан болып келеді, Негізгі етістік арқылы етістіктер де, есім сөздер де
жасала алады. Бір ғана етістік түбірі арқылы әртүрлі морфологиялық сападағы
туынды сөздер жасала алатыны ғалымдардың зерттеу еңбектерінде айтылып та
жүр. Біз дипломдық жұмысымызда етістік негізгі сөзжасамдық ұядағы барлық
туынды сөздерді анықтап, талдаудан аулақпыз, дегенмен жиналған мысалдарға
тплдау жасау, ғалымдардың зерттеулеріне сүйену арқылы олардың тек
морфологиялық сипатын ғана емес, ең бастысы мағыналық құрылымы мен ондағы
уәжділіктің деңгейін, дәрежесін айқындауға талаптанамыз.
Етістік негізді туынды сөздердің мағыналық құрылымын сөзжасамдық
аспектіден зерделеудің де өзектілігі айқын. Өйткені туынды сөз ретіндегі
етістіктің мағыналық құрылымын ономасиологиялық аспектіден саралау, олардың
екіншілік мағыналарының қалыптасуындағы негізгі ерекшеліктерді айқындауға
көмектеседі. Сондай-ақ, етістік негізді түбірлес сөздердің уәжделу сипатын
айқындау да жұмыстың өзектілігін танытады. Сөзжасамдық ұядағы сөзжасамдық
жұптар мен сөзжасамдық сатылардың, сөзжасамдық тізбектердің орналасу
жүйесінің айқындығы мен тұрақтылығы, нақтылығы туынды сөздердің уәжділік
деңгейін айқындаудың ең қолайлы жағдайы ретінде танылады.
Етістіктің формаларының біразы категориялық формалардан тыс тұрып,
белгілі бір сөз табының функциясын атқарады және қимыл-процестің сипаты мен
модальды мағына аңғартады да, функциялық етістік немесе етістіктің
функциялық формасы деп аталады.
Мысалы, қазақ тілінің тілдік жүйесінде есімше қимыл-процестің
нәтижесінде пайда болған белгіні білдіру арқылы сын есімге жақындайды,
көсемше қимыл-процестің белгісін аңғартып, үстеу қызметіне өтеді. Ал
аналитикалық формалар экспрессивті, эмоциялық, стильдік мағына жамайды.
Осы тұрғыдан келгенде – у жұрнағы арқылы жасалатын тұйық етістіктің
шаққа және жаққа қатынасының жоқтығы бүкіл етістік түрлерінен өзгешелігін
танытады. Ал септелуі, тәуелденуі, көптелуі зат есімге айналуына
(субстантивтенуге) бейімдігін білдіреді. Мұның негізгі себебі неде? Тілші-
ғалымдар қалай түсіндіреді? Аталған сұрақтарға жауап іздеп, бұл құбылысты
арнайы сөз ете отырып, тек – у жұрнағының қызметін қарастыру зерттеу
жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының нысаны – етістіктің сөзжасамдық ұяға енетін туынды
сөздер. Себепші негізі етістіктен болған сөзжасамдық ұядағы туынды
сөздердің сипаты мен мағынасы әртүрлі болады. Бір сөзжасамдық ұяда қимылды
білдіретін, заттық ұғымды атайтын туынды сөздер болуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Тілдік деректер Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігінен, Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен
және әртүрлі көркем әдебиеттерден жиналып, іріктеліп алынды.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты – қазақ тіліндегі етістік негізді
туынды сөздердің жасалу жолдарын көрсету, ол үшін қазақ тіліндегі бір
буынды етістікті сөзжасамдық ұяның ерекшелігін анықтап, оларды мағыналық
және уәждемелік тұрғыдан зерттеу. Осы мақсат негізінде мынадай міндеттер
қойылады:
- қазақ тілінің сөзжасам жүйесіндегі сөзжасамдық тәсілдерге сипаттама
жасау;
- етістікті сөзжасамдық ұяға енетін туынды сөздердің құрылымын
айқындау;
- етістікті сөзжасамдық ұядағы тізбектерді анықтап, олардың
уәжделу дәрежесін бағамдау;
- етістікті сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің
семантикалық құрылымын айқындап, олардың морфологиялық ерекшеліктерін
саралау;
- етістікті сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің танымдық сипатын ашып
көрсету;
- у жұрнағынығ сөзжасамдық қызметін саралау.
Зерттеу жұмысының ғылымилығы. Етістікті сөзжасамдық ұяға енетін
сөзжасамдық тізбектердің мағыналық құрылымы мен морфологиялық сипаты
айқындалды. Бір сөзжасамдық ұядағы туынды сөздердің уәжделу дәрежесі нақты
тілдік деректер негізінде талданды. Етістікті сөзжасамдық ұяда неше
сөзжасамдық тіркес пен туынды сөз болатыны нақты көрсетіліп, олардың
мағыналық құрылымы талданды.
Етістікті сөзжасамдық ұяның ішіндегі туынды сөздердің сөзжасамдық жұбы
мен сөзжасамдық сатыларының парадигматикалық және синтагматикалық сипаттары
талданып, олардың араларындағы мағыналық уәжділіктің айқындылығы, мағыналық
құрылымының түбір сөз мағынасына негізделетіні көрсетілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері сөзжасам теориясын. тереңірек талдауға жәрдемін тигізеді.
Сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық уәждеме және туынды сөздің
мағыналық сипаты туралы теорияларды толықтырады
Сонымен қатар зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен қорытындылары
осы мәселенің одан әрі зерттелуіне, басқа да сөзжасамдық ұялардың
ерекшеліктерін анықтауға септігін тигізеді.
Дипломдық жұмыс нәтижелерін жоғары оқу орындарында "Қазақ тілінің
сөзжасамы" пәні бойынша арнайы курстар оқып, семинар сабақтарын жүргізуде
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан
және қорытындыдан. тұрады. Жұмыс соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі
берілді.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІК НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
Тілдің сөзжасам жүйесіне тілде қалыптасқан сөзжасам тәсілдері мен
морфемалар, олардың қолдану заңдылықтары, сөзжасамдық үлгілер жатады. Қазақ
тілінің сөзжасам жүйесі өте көне құбылысқа жатады, оның түп төркіні көне
түркі тіліне барып тіреледі. Тіліміздің сөзжасам жүйесі көне замандардан
бері дамып, сұрыпталып, толығып, екшеле келе, қазіргі дәрежеге жеткен.
Көне ескерткіштер тілінде жаңа сөз жұрнақтар арқылы, сөздердің
тіркесуі арқылы, бір сөздің бірнеше мағынада қолданылуы, арқылы жасалған.
Осыдан түркі тілінде сөзжасамның синтетикалық, аналитикалық, семантикалық
тәсілдері болғанын анық көруге болады. Көптеген мысалдарды талдай келе,
тілдің сөзжасам жүйесі көне замандардан бері үнемі дамып, күрделеніп, қазір
әбден қалыптасқан, бірақ ол даму тоқталады деген сөз емес. Тілдің сөзжасам
жүйесі бірден өзгеріп кетпейтін құбылыс болғандықтан, оны біршама тұрақты
деп санағанман, ондағы болып отырған үздіксіз даму, сандық өзгеріс
ретіндегі жылжымалылық оның әр саласының қызметі әр дәуірде құбылып
тұратыны анықталды.
1. 1 Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі мен ондағы сөзжасамдық тәсілдер
туралы мағлұмат
Қазақ тілі бай тілдердің біріне жатады. Тілдің бай лексикасы үнемі
толығып, дамып отырған. Тілдің лексикасының үздіксіз дамуы қоғамның
дамуымен тығыз байланысты. Қоғамның дамуы, адам санасының өсуіне байланысты
өмірде жаңа заттар мен ұғымдар пайда болады да, оларды атау қажеттігі
туады. Осы қажеттікті өтеу үшін, сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол
жаңа сөздер тілді байытады. Сондықтан тілдің сөздік құрамының баюына
негізгі қызметті қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атқарады, өйткені қазақ
тілінің қалыптасқан сөзжасам жүйесі бар, ол тілде жаңа сөздер жасауды
қамтамасыз етеді. Бұл мәселе соңғы кездері кеңінен жазылып, жоғары оқу
орындарында оқытылып келеді [2,3, 4 ].
Сөзжасам 1991 жылы жоғары оқу орындарының оқу жоспарына кіріп, содан
бері қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бөлімінің студенттеріне жеке пән
ретінде оқытылып келеді Бұл пәннің оқу жоспарына қосылуы сөзжасамның тіл
білімінің жеке саласы ретінде танылуына байланысты. Сөзжасам мәселесі бұл
кезеңге дейін мүлдем оқытылмады деүге болмайды. Сөзжасам жеке сала болып
танылмаған кезде, ол марфология саласына жатқызылып, морфология курсымен
бірге оқытылып келді. Бірақ морфология құрамында сөзжасам мәселелерінің тек
сөз таптарының сөзжасамы ғана қамтылды. Сөзжасамның басқа мәселелері ол
кезде зерттелмеді де оқытылмады.
Сөзжасам шетел тіл білімінде, орыс тіл білімінде тіл білімінің жеке
саласы ретінде бақа салалардан кеш танылғанымен, қазақ тіл білімімен
салыстарғанда, оларда жиырма шақты жыл бұрын танылды.
Қазақ тіл білімінде сөзжасамның дербес сала ретінде танылуы 1989 жылға
жатады 1989 жылы щыққан қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты
монографияда сөзжасам қазақ тіл білімінің жеке саласы деп дәлелденеді [3].
Сөзжасам тіл білімінің дербес саласы болып танылуы оның өзіндік зерттеу
нысанасы болуымен байланысты. Сөзжасам тілдің сөзжасам жүйесін,
сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасам заңдылықтарын, сөзжасамның амал-
тәсілдерін, сөздердің жасалу жолдарын, сөзжасам арқылы жасалған туынды
сөздерді, олардың түрлерін, сөзжасамдық үлгілерді, сөзжасамдық мағынаны, әр
сөз табының сөзжасамнын т.б толып жатқан сөзжасамға қатысты мәселелерді
зерттейді яғни тілдің сөзжасам жүйесін зерттейді.
Тілдің сөзжасам жүйесі қазақ тілінің сөздік қоры мен сөздік құрамын
жаңа сөздер жасау арқылы толықтырып отыратын негізгі тілдік құбылыс
болғандықтан, тілде оны іске қосып отыратын сөзжасамдық заңдылықтар, әдіс-
тәсілдер көне замандардан бері қолданылып, дамып, іріктеліп, түрлі
өзгерістерді басынан өткізіп, қазіргі қалыпқа түсіп, әбден қалыптасқан.
Сондықтан тілде жаңа сөз, кездейсоқ , қалай болса, солай жасала бермейді.
Сөзжасам тіл білімінің жеке, дербес саласы деп тану мәселесі басталғанына
бірсыпыра уақыт өтті. Сөзжасамды жеке сала деп тануды орыс тілінде алғаш
ұсынған академик В. В. Винаградов болып саналады. В.В. Винаградов бұл
пікірді 1950 жылдары ұсынға болатын. Содан бері ғалымдар бұл пікірді
дәлелейді, дамыта келе 1970 жылы шыққан Русская грамматика кітабында оны
жек сала ретінде беріп, сөзжасам тіл білімінің жеке саласы деген пікірін
жария етті. 1980 жылы шыққан Русская грамматикада сөзжасам жеке сала
ретінде беріліп, бұл мәселенің түпкілікті шешілгенін дәлелдеді. Сөзжасамның
тіл білімінің жеке саласы болып танылуы-ұзақ уақыт бой ғалымдардың
зерттеулерінде де дәлелденді [5].
Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы болып танылуына байланысты
морфологиялық талдаудан сөзжасамдық талдауды бөліп қарау қажеттігі туды.
Сондықтан қазір морфологиялық талдау деген термин тілдің морфология
саласына байланысты қолданылады да, сөзжасамдық талдау сөзжасам мәселелерін
қамтиды. Екеуінің мақсаты да, мазмұны да басқа-басқа, оларды ажырата білу
керек.
Сөзжасамдық талдауда туынды сөздің қалай жасалғанын, туынды мағынаны
жасаған сөзжасамдық бірліктерді анықтау мақсаты көзделеді. Өйткені әр
туынды сөздің құрамы белгілі сөзжасамдық бірліктерден тұрады. Ол үшін
сөзжасамдық бірліктерді білу қажет. Туынды сөздің құрамында туынды сөздің
лексикалық мағынасына арқау болатын негізгі сөз болады. Ол негіз сөз біреу
де, бірнешеу де болады.
Күрделі сөздер екі-үш негіз сөзден құралады, сондықтан күрделі сөздің
мағынасы оның құрамындағы негіз сөздердің мағыналарынан құралады, туынды
мағынаны жасауға негіз сөздерден басқа тілдік бірліктер қатыспайды.
Туынды сөзге келесі талдау негіз сөз анықталған соң, оның туынды
сөзбен мағыналық байланысын анықтау керек. Туынды сөз атаулының мағыналары
олардың негіз сөздерімен байланысты болуы – негізгі заңдылықтардың бірі.
Сондықтан негіз сөздер анықталған туынды сөздердің мағыналарын негіз
өздердің мағыналарымен салыстыру керек. Туынды сөзді талдауда негіз сөз бен
туынды сөздің мағыналық байланысын іздеу қажеттігі анық.
Туынды сөздің жасалуына негіз сөзбен бірге сөзжасамдық жұрнақ та
қатысқан туынды түбірлерді талдағанда, негіз сөз анықталған соң, оның
құрамындағы сөзжасамдық жұрнақты табу керек. Мысалы, балалық, қалашық
туынды түбірлердің негіз сөздер анықталады, содан соң –лық, -шық
сөзжасамдық жұрнақтарының тілде барын тексеру керек. Ол үшін оларды осы
жұрнақтармен келген басқа туынды сөздермен салыстыру керек. Мысалы,
қалалық, көлшік, бұл туынды түбірлердегі жұрнақтар тілде бар жұрнақтар және
сөз табына қатысы, мағыналары жақын екенін дәлелдейді. Екі қолданыста да
-лық сын есім жасап, -шық-шік зат есімнің кішірейту мәнін беріп тұр.
Туынды сөздің құрамындағы негіз сөз анықталған соң, оның құрамындағы
негіз сөзден басқа сөзжасамдық бірліктерді ажырату керек. Ол үшін осы
жұрнақтардың осындай мағынада басқа туындыларда қолданылатынын дәлелдеу
керек. Сөзжасамдық талдауда негіз сөз бен туынды сөздің морфемдік құрамына
көңіл бөлу керек. Қашанда негіз сөзден туынды түбірдің морфемдік құрамы
күрделі болады. Ол сөзжасамдық талдауда сүйенерлік белгі бола алады.
Анығырақ айтқанда, негіз сөзден туынды түбірден бір морфемасы артық
болатынын да талдау керек. Алайда ол барлық туынды сөз атаулыға қатысты
деуге болмайды. Лексика-семантикалық тәсіл арқылы жасалған туындыларды бұл
белгімен дәлелдеуге болмайды. Одан туындылардың морфемдік құрамында өзгеріс
болмайтынын естен шығаруға болмайды.
Сөзжасамдық мағына да түрлі болады, сөзжасамдық талдауда оны естен
шығаруға болмайды. Талдауда әр туынды сөздің сөзжасамы қай тәсіл арқылы
жасалғаны негізгі талдау нысанына жатады.
Туынды сөздерді талдағанда, әр туындының сөздіктегі бір лексикалық
тұлға болып табылады. Оны дәлелдеу үшін туынды сөздің сөйлемнің бір мүшесі
қызметінде қолданылуы, бір сұраққа жауап беруі дәлел бола алады.
Әр туынды сөздің қандай үлгі бойынша жасалған, қай сөзжасамдық типке
жататыны, оның қандай түбірлес сөздер тобына жататыны да назарда болу
керек.
Тілдің лексикасының үздіксіз дамып отыруы қоғамның дамуымен тығыз
байланысты. Қоғамның дамуы, адам санасының өсуіне байланысты өмірде жаңа
заттар мен ұғымдар пайда болады да, оларды атау қажеттігі туады. Осы
қажеттікті өтеу үшін, сөзжасам арқылы жаңа сөздер жасалады. Ол жаңа сөздер
тілді байытады. Сондықтан тілдің сөздік құрамының баюына негізгі қызметті
қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атқарады, өйткені қазақ тілінің қалыптасқан
сөзжасам жүйесі бар, ол тілде жаңа сөздер жасауды қамтамасыз етеді.
Тілдің сөзжасам жүйесінде өте тұрақты қатаң сақталатын, тілдің даму
тарихы бойында өзгеріссіз келе жатқан заңдылықтар да бар. Мысалға,
жұрнақтың түбірге жалғануы – түбір сөздің бұрын, қосымшаның оған кейін
жалғануы – тілде көне замандардан бері келе жатқан, әбден қалыптасқан
заңдылық. Осы заңдылықты сөзжасам жүйесіндегі тұрақты құбылыс санауға әбден
болады, өйткені жұрнақтың сөздегі бұл орнын өзгертуге болмайды, жұрнақ
түбір сөздің алдынан қолданылмайды.
Басқа тілдерден енген, кейбір түбірден бұрын тұратын қосымшалар тілде
қалыптасқан негізгі заңдылықты тоқтата алмады. Олар аз сөздердің аясында
ғана қалды: би-саясат, бей-шара, на-марқұм, на-құрыс, бей-уақыт, бей-күнә,
бей-қам, бей-маза, бей-таныс, бей-берекет, бей-мәлім т.б.
Жұрнақтың сөздің соңына жалғану заңдылығы тек сөзжасам жүйесіне ғана
тән емес, сонымен ғана шектеліп қоймайды, оның аясы өте кең, тілдің
грамматикалық жүйесіне толық тарайды. Бірақ бұл жағдаят оның сөзжасам
жүйесінің де заңдылығына жататынын жоққа шығара алмайды.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінің негізгі тәсілдері бір жағынан сақтала
отырып, екінші жағынан дами күрделеніп отырады. Тілдің сөзжасам жүйесіне
сөзжасам тұлғалары, яғни сөздер жұрнақтар да жатады. Тілде сөз жасауға
қатысатын нақтылы тілдік бірліктер бар. Сөз жасау әрекеті тілде бар
бірліктің негізінде ғана атқарыла алады. Тілдік бірліктерге сүйенбей,
жоқтан ешбір сөз жасалмайды.
Деректер келтіре отырып сөз таптарының сөзжасамға қатысу белсенділігі
түрлі. Сөз таптарының сөзжасамға қатысы – бір сөз табындағы сөздің екінші
сөз табына ауысып, көшіп отыратынына дәлел. Бір сөз табының сөз өз ішіндегі
ғана емес, басқа сөз таптарының да жасалуына негіз жасалуға негіз болып,
олар бірінен-біріне ауысып жатады. Түбір сөздер сөзжасамдық тәсілдердің
барлық түріне де қатысады.
Туынды сөздер деп сөзжасамдық тәсіл арқылы сөзжасамдық бірліктердің бір-
бірімен қарым-қатынасқа түсуінен жасалған сөздер айтылады. Туынды сөздер –
тілдің сөзжасам саласының зерттейтін негізгі нысандарының бірі, өйткені
туынды сөздер – сөзжасам заңдылықтары бойынша, сөзжасам бірліктері арқылы
өмірде пайда ьолған жаңа заттар мен жаңа құбылыстарды атау үшін жасалып,
тілдің сөздік қорына қосылған сөздер.
Туынды сөздер тілде өте көп, өйткені олар әр заманның қажетіне қарай
тілге үнемі үздіксіз қосылып отырған, сондықтан туынды өздер тілдегі ең көп
сөзге жатады.
Қазақ тіл білімінде түбір сөз, туынды сөз, туынды түбір деген
терминдердің жігі ажыратылмай, кейде олыр бірінің орнына бірі қолданылуы
кездесе береді. сондықтан оқулықта бұл терминдердің қандай мағынада
қолданылғанына түсінік беру қажет.
Түбір сөз лексикалық бірліктің грамматикалық тұлғаларға түрленбей
тұрғандағысөздіктерде берілетін түрі. Түбір сөз деп – лексикалық мағына
беретін, сөздікте белгілі орны бар, белгілі бір сөз табына жататын сөдер
аталады.түбір сөздер екі топқа бөлінеді, олар: негізгі түбір және туынды
түбір. Негізгі түбір сөз бен морфемадан ғана тұрады, әрі қарай бөлшектеуге
келмейді, тұтас тұрып лексикалық мағына береді. мысалы, ат, ел, біл, көр
т.б.
Туынды сөздер ең кемі екі морфемадан құралып, сөзжасам әрекетінің
нәтижесінде жасалған, белгілі лексикалық мағынасы бар сөздер. Тілде
сөзжасамдық тәсілдер түрлі болғандықтан, олардың нәтижесінде жасалған
туынды сөздер де түрліше.
Туынды сөздер құрамына қарай дара және күрделі болып екі топқа
бөлінеді.
Туынды түбір деп құрамы негіз сөз бен жұрнақтан тұратын сөздер аталады.
Мысалы, оқушы, қайраткер, білім, көлшік, бұрғы, сула, қойма т.б. туынды
түбірге сөзжасамның синтетикалық тәсілі арқылы жасалған туынды сөздер ғана
жатады. сонда туынды түбір сен туынды сөз деген екі терминнің арасында
үлкен айырма бар. Туынды түбірдің құрамы негіз сөз бен сөзжасамдық
жұрнақтың мағынасынан жасалады. туынды түбірлер құрамы жағынан алғанда, екі
морфемадан тұрады. Олар негіз сөз және сөзжасамдық жұрнақ.
Туынды түбірлердің мынадай белгілері бар:
1) туынды түбірлер екі морфемалы сөз, олар: негіз сөз бен сөзжасамдық
жұрнақ;
2) туынды түбірдің мағынасы оның құрамындағы негіз сөз бен сөзжасамдық
жұрнақтың мағынасынан жасалады;
3) туынды түбірдің құрамындағы негіз сөз бен туынды түбірдің мағынасы
байланысты болады;
4) туынды түбір сөз белгілі бір сөз табына қатысты болады.
Осы белгілерге сүйеніп, туынды түбірлерді басқа тілдік бірліктерден
ажыратуға болады.
Күрделі сөздер. Аналитикалық тәсіл арқылы екі я онан да көп сөзден
құралып, бір лексикалық мағына беретін сөздер күрделі сөздер деп аталады.
Мысалы, елтаңба, әуежай, қонақүй, ауыз ашар, бала-шаға, ғалым-хатшы,
Қазақтелеком, ЖШ т.б.
Күрделі сөздер қанша сөзден құралса да, бір сөз болып саналады, бір
сөздің қызметін атқарады. Түркі тілдерінің ғалымдары, оның ішінде қазақ
тілінің ғалымдары да, түркі тілдерінде күрделі сөздерге бай тілдер деп
таниды. Күрделі сөздер тілде мынадай ішкі түрлерге жіктеледі, олар:
1) біріккен, кіріккен сөздер;
2) қосарланған сөздер;
3) тіркескен күрделі сөздер;
4) қысқарған сөздер.
Қазақ тіліндегі сөзжасамдық жүйе өмірде пайда болған барлық жаңа
заттарды, жаңа құбылыстарды, жаңа ұғымдарды атауды қамтамасыз етеді, сол
үшін қызмет етеді.
Тілдің сөзжасам жүйесіне тілде қалыптасқан сөзжасам тәсілдері мен
морфемалар, олардың қолдану заңдылықтары, солар арқылы жасалған сөзжасамдық
үлгілер жатады. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі өте көне құбылысқа жатады,
оның түп төркіні көне түркі тіліне барып тіреледі. Тіліміздің сөзжасам
жүйесі көне замандардан бері дамып, сұрыпталып, толығып, екшеле келе,
қазіргі дәрежеге жеткен. Оған дәлел – көне жазба ескерткіштер тіліндегі
туынды сөздер.
Көне жазба ескерткіштер тілінде жаңа сөз жұрнақтар арқылы (тір-іг, біл-
іг, иел-ме, өт-унч), сөздердің тіркесуі арқылы (күнтүз, Темір-қапығ, Қара-
құм, Ілтеріс, арқыш-тіркіш, секіз он, йеті йуз), бір сөздің бірнеше
мағынада қолданылуы (қат: 1) қабат, қатар, 2) жеміс арқылы, 3) жануардың
аты, 4) қату, 5) араластыру арқылы жасалған. Келтірілген мысалдар көне
түркі тілінде сөзжасамның синтетикалық, аналитикалық, семантикалық
тәсілдері болғанын анық көрсетіп тұр.
Бұл сөзжасамдық тәсілдердің бәрі қазір де тілде белсенді түрде қызмет
атқарады. Олардың сөзжасамдық қызметі күрделенген, дамыған. Көне түркі
жазбалар тіліндегі сөзжасамдық жұрнақтардан қазіргі тілдегі сөзжасамдық
жұрнақтардың саны көбейген, сапасы да әлдеқайда артқан. Яғни сөзжасамдық
тәсілдер тілде сақталып қалумен бірге, олар тілде қалыптасып, орнығып,
қызметі де, саны да дамыған. Өйткені тілдің сөзжасам жүйесі тілдің даму
үрдісінен тыс қала алмайды. Ал тіл кенеттен түбегейлі өзгеретін
құбылыстарға жатпайды, тілдің дамуы бірте-бірте болатын сан өзгерістері
жолымен болатындықтан, ол тілдің барлық құбылыстарына қатысты. Сондықтан
тілдің жаңа сөзжасам жүйесі де бірте-бірте дамып отырады. Ол өзгерістер,
даму сөзжасамдық бірліктердің мағынасының кеңеюіне, сөзжасамдық үлгілердің
бірде белсенді, бірде бәсеңдеуіне, кейбіреулерінің қолданыстан шығып қалуы,
кейбір бірліктердің қосылуы сияқты түрлі өзгерістер болып тұрады [5 ].
Мысалы, =шы жұрнағы – қазір тілдегі өте өнімді, белсенді жұнақтардың
бірі. Солай бола тұрса да, оның ХІХ ғасырдың І-жартысында сөзжасамдық
қызметі сәл бәсең болғаны байқалды. ХІХ ғасырдың ІІ-жартысында оның қызметі
көтеріле бастайды. Бұл кезде ол адамның әдеті, қабілеті сияқты (өтірікші,
өсекші, қамқоршы, ақылшы, әңгімеші, ертегіші, қайыршы) мағынада көбірек
кездессе, ХХ ғасырдың басында мамандық мағынасын білдіре бастайды, яғни
оның мағынасы кеңейеді. Мысалы, тарихшы, дихыншы, сауыншы, жұмысшы, соқашы,
қырықтықшы, қайықшы, балықшы, бұрғышы, емші, үйші, темірші т.б. 1930
жылдардан бастап, -шы, жұрнағының қызметі бұрынғыдан да артты. Ол басқа
сөздермен қатар терминдердің жасалуына белсенді қатысады. Мысалы,
айыптаушы, тергеуші, қорғаушы, шабуылшы, қақпашы, тарихшы, тілші, жазушы,
бақылаушы, жазалаушы, аудармашы т.б.
Тілдегі сөз жасаудың көне тәсіліне жататын аналитикалық тәсіл де кеңес
үкіметі дәуіріндегі ғылымның, техниканың өсуіне байланысты талай
терминдердің жасалуына негіз болып, қызметі артты, белсенді тәсілге
айналды. Мысалы: сірке суы, сірке қышқылы, радиохабар, радиоқабылдағыш,
таңдай безі, көркемөнер, радиотехника, сутегі, тамыр жүйесі, үш бұрыш, азот
қышқылы, халықаралық, оқшау сөздер, зат есім, сын есім т.б. осылар сияқты
сөздер жасалып, тілімізді байытты.
Семантикалық тәсіл де тілдің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бар.
Бірақ бұл тәсілдің де қызметінің өте артқан кезеңі бары анық. Қазан
төңкерісінен кейінгі алғашқы 40-50 жылдарда тілде бұл тәсілдің атқарған
қызметі ерекше. Сөздің дыбыстық құрамын, тұлғасын өзгертпей, оның бұрынғы
мағынасының үстіне тағы да жаңа мағына қосу, сол арқылы бір сөзге бірнеше
сөздің қызметін атқарту тілде кең өріс алды. Мысалы, күн, буын, одақ,
таңба, құн, тұлға, көрме, негіз, түбір, шығыс, дыбыс, тарау, үндеу, әңгіме
т.б. сөздердің де ғылымның түрлі саласында термин сөз қызметіндегі мәні мен
мазмұны олардың тілдегі жай сөз ретіндегі мағынасынан өзгеше. Мұндай сөздер
тілімізде қазір мол.
Тек соңғы он шақты жылдың өзінде бұл тәсіл арқылы жасалған күрделі
сөздер ерекше көзге түседі. Мысалы, саябақ (парк), пәтер ақы (квартплата),
мұражай (музей), әуежай (аэропорт), ашық хат (открытка), жағажай (пляж),
саяжай (дача), жинақ қоры (сбережение), мүшел той (юбилей), жолнұсқа
(путеводитель), үрмелі аспаптар (духовые инструменты), жылыжай (парник),
жемдік шөп (кормовые травы), жедел жөндеу (срочная работа), ақжелкен
(редиска), аскөк (укроп), жолқиыс (перекресток), жолбасшы (гид) т.б.
Қорыта келгенде, тілдің сөзжасам жүйесі көне замандардан бері қарай
үнемі дамып, күрделеніп, қазір әбден қалыптасқан, бірақ ол даму тоқталады
деген сөз емес. Тілдің сөзжасам жүйесі бірден өзгеріп кетпейтін құбылыс
болғандықтан, оны біршама тұрақты деп санағанмен, ондағы болып отырған
үздіксіз даму, сандық өзгеріс ретіндегі жылжымалылық оның әр саласының
қызметі әр дәуірде құбылып тұратыны жоғарыда анық байқалды.
Алайда тілдің сөзжасам жүйесінде өте тұрақты қатаң сақталатын, тілдің
даму тарихы бойында өзгеріссіз келе жатқан заңдылықтар да бар. Мысалға,
жұрнақтың түбірге жалғануы – түбір сөздің бұрын, қосымшаның оған кейін
жалғануы – тілде көне замандардан бері келе жатқан әбден қалыптасқан
заңдылық. Осы заңдылықты сөзжасам жүйесіндегі тұрақты құбылыс санауға әбден
болады, өйткені жұрнақтың сөздегі бұл орнын өзгертуге болмайды, жұрнақ
түбір сөздің алдынан қолданылмайды.
Басқа тілдерден енген, кейбір түбірден бұрын тұратын қосымшалар тілде
қалыптасқан негізгі заңдылықты толқыта алмады. Олар аз сөздердің аясында
ғана қалды: би-саясат, бей-шара, на-мақрум, на-құрыс, бей-уақыт, бей-күнә,
бей-қам, бей-маза, бей-таныс, бей-таныс, бей-берекет, бей-мәлім т.б.
Рас, жұрнақтың сөздің соңына жалғану заңдылығы тек сөзжасам, жүйесіне
ған қатысты емес, сонымен ғана шектеліп қоймайды, оның аясы өте кең, тілдің
граммтикалық жүйесіне толық тарайды. Бәрақ бұл жағдаят оның сөзжасам
жүйесінің де заңдылығына да жататынын жоққа шығара алмайды.
Сөз тудырушы жұрнақтың туынды сөз құрамында түбір сөздің соңында тұруы
тілдің сөзжасам жүйесіндегі басқа да тәсілдерге қатысты. Бұны аналитикалық
тәсіл арқылы жасалған сөздерден де көруге болады. Мәселен, қызмет ет, еңбек
ет, көмек ет, әлек ет, себеп ет, мақсат ет, сәлем ет сияқты құранды
етістіктердің құрамындағы ет көмекші етістігін алайық. Ет көмекші етістігі
арқылы жоғарыдағы құранды етістіктердің жасалғаны белгілі. Осының бәрі ол
есім сөзге қимыл мағынасын қосып, есімнен етістік жасайтын жұрнақтың
қызметін атқарып тұр. Оны анық көрсету үшін, олардың жұрнақ арқылы жасалған
сөзбен салыстыруға болады: жәрдем ет – жәрдемдес, көмек ет – көмектес, әлек
ет - әлектендір, себеп ет – себептес, еңбек ет – еңбектен т.б. Ал осында
көмекші етістік негіз сөздің соңынан тіркескен, яғни онда жалпы заңдылық
сақталған.
Мұнда аналитикалық сөздердің жасалуына негіз болған тірек компонент
екінші орында тұр. Оны басқа күрделі сөздерден дн көруге болады: көріп кет,
жүріп кет, алып кет, беріп кет, айтып кет, соғып кет, жөндеп кет, жазып кет
т.б. Осындағы кет етістігі – күрделі етістік жасаушы тірек компонент. Ол
басқа етістіктердің соңына тіркесіп, олардан күрделі етістік жасап тұр. Бұл
күрделі қимыл тілде бір ұғым болып түсіндіріледі, күрделі етістік
құрамындағы ет сыңарын білдіретін қимыл жекелік мәннен айырылған. Сондықтан
олардың әрқайсысы жеке ұғымды білдірмейді. Тірек компонентті аналитикалық
тәсіл арқылы сөз жасаудағы негізгі тұлға ретінде қарасақ, оның да кең
тарағанын, жалпылық ерекшелігінің молдығын көрсетеді. Әрі өте тұрақты, әрі
тілге өте кең таралған бұл заңдылық – түркі тілдерінің тек сөзжасам
жүйесінің ғана емес, жалпы грамматикалық құрылысының ерекшеліктерінің бірі.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінің негізгі тәсілдері бір жағынан сақтала
отырып, екінші жағынан дами күрделене отыратынын жоғарыда айттық. Осы
мәселені толықтыра түсуге әлі де болады, өйткені қазақ тілінде Қазан
төңкерісінен кейін сөзжасамның белсенді тәсілі пайда болғанын ұмытуға
болмайды. Бұл – қысқарту арқылы сөз жасау. Қазақ тілінде сөз қысқарту
тәсілі Қазан төңкерісіне дейін мүлдем болмаған деген пікірден аулақпыз. Бұл
тәсіл – тілде бұрында болған. Ол адам аттарында қолданылып, оған сый-
құрмет, үлкейту, кішірейту, еркелету мәнін қосатын тәсіл болған. Ол қазіргі
тілде де өте кездеседі. Мысалы, Жәке, Мәке, Сәке, Сызаң, Сәбе, Айнаш,
Жанаш, Қантай, Жантай т.б. сияқты қолдануларды алайық. Осы тәсіл арқылы
кісі аттарының мүлдем өзгеріп, қысқарған аты халық есінде қалғаны да
бірсыпыра. Оған мысал баршылық. Мысалы, атақты жазушы Сейфуллиннің халыққа
Сәкен атымен белгілі екені – тарихи шындық. Ал ақынның нағыз аты Садуақас
екенін көпшілік біле бермейді. Ақынның қысқа аты оның нағыз атына айналған.
Сол сияқты қазақтың атақты ғалымы Сәтбаев халыққа Қаныш атымен әйгілі. Ал
оның толық аты Ғабдұл-Ғани атын қысқартып Қаныш деп атаса, ол кейін
ғалымның негізгі атына айналған.
Халыққа белгілі ғалым Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевті көпшілік Димаш
Ахметұлы атайтынын да халық ұмыта қойған жоқ. бұл сияқты мысалдар қазақ
тілінде белгілі, бірақ осы заңдылық дүние жүзі тілдеріне ортақ деуге
болады. Көпшілік тілдерде адамның толық аты мен қысқа түрі қатар
қолданылады. Мысалы, Екатерина – Катя, Елизавета – Лиза т.б.
Олай болса, кісі аттарын қысқартып атау сөздерді қысқартудың көне жолы.
Ол әр тілде өзіндік ерекшелікпен қалыптасқан. Қазақ тілінде қысқартудың өз
жолы бар. Кісі аты тек қысқартылып қана қоймайды, оған –ке, -еке, -аң, -а,
-е, -ш, -тай, -кен сияқты белгілі морфемалар кісі атының алғашқы
буынынақосылады. Сөйтіп, мұнда да сөздердің белгілі тобы қысқаратыны,
қысқаратын сөздердің алғашқы буыны сақталатыны және оларға белгілі
морфемалардың қосылатыны сияқты белгілі заңдылық бар.
Кісі аттарын қысқартып айту – дүние жүзіндегі тілдердің көбіне тән
құбылыс. Көпшілік тілдерде кісі атын қысқартып айту адамның бала кезіне
тән. Орыс тілде де ол – бар құбылыс, бірақ тек бала шаққа емес, жастық
кезең деу орынды болар. Мысалы, Екатерина – Катя, Елизавета – Лиза, Мария –
Маша, Евгения – Женя, Николай – Коля т.б.
Осы айтылғандар тілдердің көбінде кісі аттарын қысқартып қолдану
заңдылығы көне замандардан бар құбылыс екенін дәлелдейді. Бірақ кісі атын
қысқарту түрлі тілде түрліше қалыптасқан. Қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі
бойынша бала, жастар атынқысқартып еркелету мәнін қосумен бірге, үлкен
адамдар атын қысқартуда оған сый-құрмет мәнін қосу қалыптасқан. Ондай
қысқартуға белгілі қосымшалар қосылуы да тілдерге жат құбылыс емес. Мысалы,
қытай тілінде кісі атына -сан морфемасы қосылып, сый-құрмет мәні қосылатыны
белгілі.
Олай болса кісі атын қысқартып атау – жалпы тіл атаулыда бар құбылыс. Ал
оның тілде өзіндік ерекшелігі бары да заңды деп білеміз. Сондықтан қазақ
тілінде кісі атын қысқартып қолдану тілдегі қалыптасқан заңдылықтардың
бірі.
Қазан төңкерісінен кейін орыс тілінің әскерімен қазақ тілінде күрделі
атаулар қысқартылатын болды. Тілдегі қысқаратын сөздердің тобы көбейді және
оларды қысқартудың белгілі тәртібі тіліміздің заңдылықтарының бірі ретінде
енді. Сөйтіп, сөздерді қысқартып қолдану жаңарды, жаңа мазмұн алды.
Сондықтан бұл сөзжасам жүйесіндегі елеулі жаңалық деуге болады.
Жоғарыдан айтылғандардан сөзжасам жүйесін сипаттайтын ірі құбылыстарға
сөзжасам тәсілдері жататыны анықталды. Бірақ сөзжасамның әр тәсілі белгілі
тілдік тұлғаларға негізделетінін естен шығаруға болмайды. Олай болса,
тілдің сөзжасам жүйесіне сөзжасам тұлғалары, сөздер мен жұрнақтар да
жатады.
Тілде сөз жасауға қатысатын нақтылы тілдік бірліктер бар. Сөз жасау
әрекеті тілде бар бірліктердің негізінде ғана атқарыла алады.
Тілдік бірліктерге сүйенбей, жоқтан ешбір сөз жасалмайды. Ол жөніндегі
ғалымдар пікірі бойынша да және түрлі тілдердің сөз жасау тәжірибесінде де
жоқтан сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты, түркі тілдерінің, қазақ тілінің
сөз жасау кездеспейді. Сол сияқты түркі тілдерінің, қазақ тілінің сөзжасау
тарихы жаңа сөз тілде бар бірліктердің негізінде ғана жасалатынын
дәлелдейді.
Қазақ тілінде сөзжасамның өзіндік бірліктері бар. Мұндағы сөзжасамдық
бірліктер – түбірлер сөздер мен жұрнақтар. Түбір сөз тілде түрлі аспектіде
қаралып жүргенімен, дәл сөз жасаушы негізгі тұлғалардың бірі ретінде толық
зерттелді деуге келмейді. Ал түбірсіз ешбір сөз жасалмайды, сондықтан ол –
сөзжасамдағы негізгі тұлға.
Түбір сөздің сөзжасам жүйесіндегі өзіндік белгілі қызметі бар. Алдымен
түбірлердің сөзжасаушы тұлғалардың бірі ретінде танылуы оның жаңа сөздің
мағынасын белгілеуде атқаратын қызметіне байланысты. Сөзжасам үрдісіндегі
түбірдің негізі тұлға болып саналатын себебі түбір сөздің лексикалық
мағынасы жаңа сөздің лексикалық мағынасына арқау болады, өйткені тілде бір
лексикалық мағына екінші лексикалық мағынаның негізінде жасалады. Түбір
сөздің мағынасы мен ол арқылы жасалған туынды сөздің мағынасы өте тығыз
байланысты, және ол кездейсоқ құбылыс емес, сөз жасауда үнемі сақталатын
заңдылық. Оның сөзжасамдағы рөлі өте күшті. Сөзжасамға түбір сөз ретінде
қатысатын сөздердің бәрі лексикалық мағыналы сөздер болғандықтан, оларға
тілде дербес сөз түрінде қолданылып жүрген сөздер жатады. бірақ олардың
ішінде жеке қолданылмайтын өлі түбірлер де кездеседі: ұял, ұят, оят, жұбат,
жұбан т.б.
Ескеретін бір жағдай тілдегі лексикалық мағынасы бар түбірлердің де бәрі
сөзжасам үрдісінің белсенді мүшесі бола бермейді. Айталық, тілдегі байырғы
сөздер мен басқа тілден енген сөздердің тіліміздегі сөзжасамға қатысы
бірдей емес. Бұл арада байырғы сөздердің ерекше қызметін атаймыз, басқа
тілден енген сөздер байырғы сөздерге қарағанда, сөзжасамға бәсең түрде
қатысады.
Жаңа сөз жасауға тілдегі түбірлердің барлық түрі қатысады. Оларды
атағанда, мынандай: негізгі түбір, туынды түбір, біріккен түбір, қос сөз,
қысқарған сөз. Осылардың бірсыпырасы сөз тудыру үрдісінің нәтижесінде тілде
пайда болған, бірақ соған қарамастан, олардың әрқайсысы сөз жасауға
қатысады. Әрине, олардың сөз жасауға қатысы бірдей дәрежеде емес. Сондықтан
тілдің сөзжасам жүйесіндегі түбір сөздердің атқаратын қызметінде де
ерекшелік бар.
Мысалы, негізгі, туынды түбірлер сөзжасам үрдісіне ең жиі қатысатын
түбірлер: бас-тық, көз-де, ақ-та, жи-ын, басқар-ма, егін-ші, жинал-ыс,
басқару-шы т.б. Ал біріккен түбір, қысқарған сөздер жаңа сөз жасауға бәсең
қатысады: бүгін-гі, биыл-ғы, колхоз-шы, совхоз-дық, бес-алтысыз, алпыс-
жетпіссіз т.б. Осыған орай түбірдің түрлерінің сөзжасам жүйесіндегі
атқаратын қызметі түрлі екені анықталды.
Түбір сөздердің ішінен негізгі, туынды түбірлердің сөзжасамдық қабілеті
күшті екенін атау қажет.
Рас, олардың өнімділігі бірдей емес. Мысалы, бас деген сөзден 140-тан
астам туынды сөз жасалған. Ал жел деген негізгі түбірден 110 туынды сөз,
күн деген негізгі түбірден 68 туынды сөз, түп деген негізгі түбірден 55
туынды сөз, бел деген негізгі түбірден 49 туынды түбір сөз жасалған [ 6, 21-
56 ].
Сөз таптарының да сөзжасамға қатысу қабілеті әртүрлі. Зат есім, сын
есім, етістіктер сөзжасам ісіне басқа сөз таптарынан әлдеқайда белсенді
қатысады. Зат есімнен етістіктің, сын есімнің жасалуы, керісінше етістіктен
зат есімнің жасалуы, сын есімнен етістіктің, зат есімнің жасалуы ертеден-ақ
байқалып, барлық оқулықтарда, сөзжасамдық зерттеулерде дәлелденіп жүрген
мәселе екені белгілі. Тек үстеудің басқа сөз табынан жасалуы сирек
кездескенімен, есімдіктің, сан есімнің басқа сөз таптарынан жасалуы туралы
ғылыми дерек кездеспейді.
Бұл келтірілген деректер сөз таптарының сөзжасамға қатысу
белсенділігінің түрлі екенін көрсетеді. Сөз таптарының сөзжасамға қатысы –
бір сөз табындағы сөздің екінші сөз табына ауысып, көшіп отыратынына дәлел.
Бір сөз табының сөз өз ішінде ғана емес, басқа сөз таптарының да жасалуына
негіз болып, олар бірінен-біріне ауысып жатады. түбір сөздер сөзжасамдық
тәсілдердің барлық түріне де қатысады.
Тілдің сөзжасам жүйесіндегі түбір сөз басқаша тұрғыда да қызмет
атқарады, оны жаңа сөздің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуынан көруге
болады. Аналитикалық тәсіл бойынша жаңа сөз ең кемң екі түбір сөзден
жасалады, яғни бұл тәсілдің сөзжасамдық тұлғалары – түбір сөздер. Мысалы:
үш бұрыш, қызыл ала, он жеті, алып кел, келіп кет т.б., онымен бірге
семантикалық тәсіл де сөзжасамдық түлға тек ғана түбір сөз екенін (түбір,
буын, күн т.б.) қоссақ тілдің сөзжасам жүйесінде түбір сөздің қандай орын
алатыны анық көрінеді. Тек сөзжасам жүйесінің өзінде түбір сөздердің
атқаратын қызметі орасан зор.
Тіліміздің сөзжасам жүйесінің тағы бір негізгі тұлғасына қосымша, атап
айтқанда, сөз тудырушы жұрнақтар жатады. Сөз тудырушы жұрнақтардың тілді
жаңа сөзбен байытуда атқаратын қызметі өте зор. Ол сөзжасам жүйесіндегі
синтетикалық тәсілдің шешуші тұлғасына жатады. тілімізде сөз тудырушы
жұрнақтар өте көп.
Сөзжасамдық бірліктердің сөзжасамдық қызметі, мағынаны жасаудағы алатын
орны, атқаратын қызметі тілдің сөзжасам жүйесінде әбден қалыптасқан.
Сөзжасамдағы лексикалық бірліктер мен сөзжасамдық жұрнақтардың сөзжасам
үрдісіне қатысуы кездейсоқ құбылысқа жатпайды. Олардың әрқайсысының туынды
мағынаны жасауы тілде қалыптасқан сөзжасамдық үлгілер арқылы іске асады.
Сөзжасамдық тәсілдер мен сөзжасамдық үлгілер және типтер – тілде бірнеше
ғасырлар ішінде әбден қалыптасқан көне құбылыстар. Сондықтан туынды сөз
жасауда тілдің сөзжасам жүйесінің заңдылықтары толық сақталады.
Сөз таптары – сөздің лексика-грамматикалық топтары. Олар бір-бірінен
жалпы категориялық мағынасы мен белгілері жағынан ажыратылады. Сөз таптары
сөз таптары ретінде қаралғанда, алдымен білдіретін мағыналары, яғни, заттық
мағына, атрибутивтік мағына, процессуалдық мағына және түбірдегі мағыналар
негізге алынады. Бұл мағыналарды лексикалық мағына немесе грамматикалық
мағына демей, жалпы категориялық мағына деп таныған дұрыс. Жалпы
категориялық мағына сөз таптарын ажыратуда басты белгілердің бірі ретінде
саналады.
Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып толықтырып отыру негізінен тілдің
ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Бұл – құбылыс қай тілге
де жат емес және ертеден келе жатқан белгілі жағдай. Алайда сөз байлығының
толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам тәсілдерімен
тікелей байланысты. Ал ол тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі құрылымдық
мәселесі, сондықтан сөзжасам өзекті мәселе болған жерде – оның сөзжасамдық
тәсілдері сөз болмауы мүмкін емес. Басқа тілдерден кірген сөздерді былай
қойғанда, тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы сөздік қорды молайтып, тілге үнемі
қосылып жатқан жаңа сөздердің бәрі де белгілі жолмен жасалып, тілдің
лексикалық қорынан орын тебеді.
Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың
жалпылық жақтарын ескеріп, жинақтап үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл
білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар:
1) синтетикалық (морфологиялық),
2) аналитикалық (синтаксистік),
3) лексика-семантикалық тәсілдер.
Тілдің сөзжасам жүйесінде қызмет атқаратын осы үш тәсілдің бәрі де –
ертеден келе жатқан тәсілдер. Оларды үшке бөліп көрсеткенмен, әрқайсысының
іштей өзіндік ерекшеліктері де бар. Бірақ олардың ішкі ерекшеліктері мен
бірге орьақ белгілері де бар. Осы ортақ белгілер ерекшеліктерге қарамастан,
олардың басын қосады. Ал сөзжасамдық үш тәсілдің сөз жасауға қатысатын
тұлғалар жағынан да, мағынаға негіз болатын тұлғалар арқылы да, тіпті жаңа
туылымның білдіретін ұғымының көлемі жағынан да, жасалған жаңа сөздің
тұлғасы тұлғасынан да үлкен-үлкен айырмашылықтары бар. Міне сол
айырмашылықтар сөзжасамда үш түрлі тәсілдің танылуына негіз болған.
Жалпы сөзжасам, оның түрлі амал-тәсілдері, олар арқылы пайда болған
бүтіндер, сөз таптарына қатысымен қоса грамматиканың морфологиясы мен
синтаксисінен бөлек өз алдына дара есепті танылып, солай сипатталатын
болғандықтан да, синтетикалық тәсіл дегенге тоқталдық. Синтетика синтез
дегеннен жасалған. Синтез қосу делінетіндіктен саны екі немесе одан артық
бүтіндер болуы шарт. Олай болса, тілдік екі единица, ретіне қарай одан да
көп единицалар қосылып: бас-ты, бас-тық, бас-та, бас-та-ма, бас-та-у-ыш
т.т. осылар тәрізді сөздер пайда болады. Осылардың әрқайсысы - өз алдына
дербес лексика-грамматикалық единицалар.
Сөзжасамның аффиксті және сөзтудырым тәсілдерінен басқа да жолдары бар.
Ол – сөзжасамның лексико-семантикалық тәсілдері. Мұндай жол белгілі бір
сөздердің жаңа мағынаға ие болуы, көп мәнді, ең бастысы омонимдік қатарда
келуі арқылы жасалады. Сондай-ақ осы жол кейбір сөздердің ол бастағы мәнін
жоғалту не болмаса әлсірету барысында басқа бір сөз тобының қатарынан
танылуға жол береді. Тіл білімінде мұндай құбылыс прономинализация
(сөздердің бір сөз табынан екіншісіне айналуы) деп аталып жүр. Мысалы,
біреу ән шырқап отыр дегенде, біреу сөзінің алғашқы негізгі (сандық)
мағынасынан енді әлдекім, белгісіз біреу деген адам мәніндегі есімдік сөз
табын түсінетін боламыз. Үйде біреу отыр дегенде де біреу сөзінің
табиғаты осы тәріздес. Сөйтіп, осындай тәріздес сөздер алғашқы лексикалық
(сандық) мәнінен ажырап, белгісіздік (есімдік) ұғымды білдіретін сөзге
айналған.
Сөзжасамның осы лексико-семантикалық жолын кейбір ғалымдар
(Б.О.Оразбаева, Ф.А.Ғаниева т.б.) өте көне тәсіл деп санаса, енді біреулері
(Ғ.С.Садвакасов, т.б.) бұл жолды сөзжасамға тән тәсіл деп қарамайды.
Соңғыларының дәлелі – сөзжасам қалай болғанда да белгілі бір аффиксация
жолымен жасалады [3. 99- 102].
Кейбір ғалымдардың айтылуы бойынша, осы тәсіл қайсыбір сөздердегі дауыс
екпінінің түрліше құбылып отыруы арқылы да болады. Қараңыз: алма (зат есім)
– алма (етістік), жарма (зат есім) – жарма (етістік), көрме (зат есім) –
көрме (етістік), құдаша (зат есім) – құдаша (қарсы алайық – үстеу) т.б.
Сөзжасам саласының негізгі ғылыми-теориялық мәселесінің
бірі сөзжасамдық ұя екені белгілі. Біз етістіктің сөзжасамдық
ұясы арқылы жасалған атаулардың табиғатын анықтап, солар арқылы
жасалған туынды сөздің мағыналық құрылымы мен уәжділігін айқындауға
талаптанамыз.
1. 2 Етістікті сөзжасамдық ұяның зерттелуі
Қазақ тіл білімінде етістіктің сөзжасамдық тәсілдер арқылы жаңа туынды
мағына беретін жағдайы морфология саласында қарастырылғанымен, оның жаңа
атау туғызу мүмкіндіктері сөзжасамдық ұя деңгейінде аз зерттелген. Оның
үстіне етістік негізді туынды сөздер жасауға сөзжасамның синтетикалық
тәсілі аса белсенді екенін тілдік деректер дәлелдеп жүр. Сондықтан етістік
негізді туынды сөздердің жасалу жолдарын көрсету үшін жасалатын талдаулар
қазақ тіліндегі бір буынды етістікті сөзжасамдық ұяның ерекшелігін
анықтауға арналады.
Сөзжасамдық ұя мәселесін тереңірек зерттеген ғалым К.Құрманалиев орыс
тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі ойларды тұжырымдай келе, мынадай
анықтама береді: "Сөзжасамдық ұя - бір түп негіз сөзден сөзжасамдық тәсіл
арқылы жасалған, жүйеге түскен, номинация қызметін атқаратын белгілі
құрылымдағы түбірлес сөздердің жиынтығы" [1,37]. Бұл анықтамада сөзжасамдық
ұяның бір түп негіз сөзі және одан туындаған туынды сөздерден тұратыны,
ұядағы әр туынды сөздердің өзіндік жүйесі бары, олардың бей-берекет
орналаса алмайтыны, туынды сөздердің тілде номинация ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz