Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың психологиялық-теориялық негізі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Бөлім 1. Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың психологиялық.теориялық негізі.
1.1. Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың психологиялық.теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Отбасындағы қарым.қатынастың психологиялық ерекшеліктері ..14
1.3.Отбасындағы конфликтілі жағдай және оның шығу жолдары ... ... 28
Бөлім 2.Отбасындағы конфликтілі жағдайды іс.жүзінде шешудің жолдары.
2.1 Отбасындағы конфликтілі жағдайдың алдын.алу жолдары ... ... .. 48
2.2. Отбасындағы конфликтілі жағдайды психологиялық тұрғыда ымыраға келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.3. Отбасындағы конфликтілі жағдайды шешудің психологиялық әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
Қолдан
ылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Бөлім 1. Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың психологиялық.теориялық негізі.
1.1. Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың психологиялық.теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Отбасындағы қарым.қатынастың психологиялық ерекшеліктері ..14
1.3.Отбасындағы конфликтілі жағдай және оның шығу жолдары ... ... 28
Бөлім 2.Отбасындағы конфликтілі жағдайды іс.жүзінде шешудің жолдары.
2.1 Отбасындағы конфликтілі жағдайдың алдын.алу жолдары ... ... .. 48
2.2. Отбасындағы конфликтілі жағдайды психологиялық тұрғыда ымыраға келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.3. Отбасындағы конфликтілі жағдайды шешудің психологиялық әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
Қолдан
ылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біз үшінші мыңжылдықтың табалдырығын аттап, қарқынды өзгеріп тұратын қоғамда өмір сүріп отырмыз. Алдыңғы қатарлы елдер жаңа қоғамға, яғни ақпаратты қоғамға кіруде. Осыған байланысты Қазақстан қазір қоғамдық өмірдің барлық саласында батыл өзгерістерді бастан кешіріп отыр. Сондықтан да қоғамымыздың стратегиялық негізгі даму бағытын анықтау, ұлттық ерекшелігімізді жоғалтпай, әлемдік қауымдастықпен бірігуге мүмкіндік беретін приоритет жүйесін құру өте маңызды.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламасында және Қазақстан халқына Жолдауында: "Біз жергілікті деңгейде де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табу керекпіз. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең бастысы, балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда - еліміз үшін алаңдамауға да болады. Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына түсуіміз керек. Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен жеткіншек ұрпаққа, сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз," - деп атап көрсетті.[50]
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын, отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады. Ажырасу статистикасы республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын көрсетіп отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан қосылған отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде отбасылардың ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге орнықты, мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың төзімділігін, бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай отбасының тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады. Білім жүйесінің қоғамдық өмірдің барлық саласына, сондай-ақ отбасына да тигізетін ықпалы мол. Мысалы, жұбайлардың білім дәрежесі көп жағдайда отбасының орнықтылығына әсер етеді. Көбінесе отбасы-некелік қарым-қатынастың нұсқаулары білім деңгейіне байланысты болады. Мысалыға, студенттердің отбасы өмірінің құндылықтары ішінде отбасының психологиялық және репродуктивтік қызметтері жетекші орын алады. Жұбайлар қарым-қатынасының басты факторлары ретінде жұбайлардың өзара түсінігі, ұстанымы құндылықтары және мінез-құлық ережесінің ортақтығын бөліп көрсетеді. Бұдан басқа білім жүйесі жалпы білім беретін мектеп деңгейінде белгілі пәндерді ұйымдастырып, отбасы және некенің бірлігін сақтауға мақсатты түрде көмектесуі қажет.
Салауатты отбасы - өркениетті қоғамның талабы. Қазіргі заманғы отбасы тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мэн беріліп отыр. Әрбір отбасы қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғамды өркениеттілікке жеткізу, ең алдымен, әр отбасындағы өмірді дұрыс ұйымдастырудан басталмақ. Оған дәлел 1989 жылы Біріккен Ұлттар ұйымында қабылданған, кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған "Баланың құқығы туралы Конвенция" бола алады. Онда "Бала толық және үйлесімді дамуы ушін, ол мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп көңіл бөлетін бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ бала әлі дене, ақыл-ой жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де, туылғаннан кейін де ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық қамқорлыққа мүқтаж" деп көрсетілген. Бұл қүжатта әрбір ата-ана жасөспірімдердің өркениетті елдерде қазіргі заман талабына сай білім алуын қамтамасыз етуге міндетті екендігін айта келіп, ол білімдердің мына бағытта: баланың жеке басын, талантын, дене және ақыл-ой қабілетін дамыту, адам құқығын құрметтеу, өз ата-анасын сыйлауға, оның мәдени тұрмыс-салтын, тілі мен құлдылықтарын, елінің ұлттық байлықтарын бағалауға тәрбиелеу, еркін қоғамда ынтымақтастық, түсіністік, ұлтаралық қарым-қатынаста достық рухында саналы өмір сүруге дайындау, қоршаған ортаға жанашырлықты тәрбиелеу керектігін ұсынып, заман талабы бойынша бүгінгі отбасына үлкен жауапкершілік пен жоғары парасаттылық жүктеледі. Оқушының жеке тұлғалық қалыптасуына отбасы тәрбиесінің ықпалы фиттософиялық. әлеуметтанушылық. психологиялық, педагогикалық зерттеулерде ерекіпе көңіл бөліп, отбасыньщ жалпы теориялық, педагогикалық, психологиялық негізін жасауда көп үлес косқандар: А.Құнанбаев, А.Байтүрсынов, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский.
Бізге зерттеу мәселесіне байланысты маңызды қызығушылық көрсетксн ғалымдар: Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, С.А.Үзақбаева, Ж.Наурызбаев, К.Қожахметова, Қ.Бөлеев, І.Халитова, А.Табылдиев, С.Ғаббасов, С.Смайлов, Е.Омар, Қ.Ералин және т.б. еңбектері отбасының жан-жақты мәселелерін зерттеген, отбасының педагогика, психология, өнер және социология ғылымдарымен байланысының нығаюына үлкен еңбек сіңірген.
Отбасылық өмірдің ерекшеліктері, некелік қатынастардың сырлары туралы білімдер мен көзқарастар Г.Исаева, Б.Қожабекова, А.Жүнісов, Ж.Байжанова, И.Қарақұлов, Г.Мейірханова еңбектерінде ерекше аталып көрсетілген.
Отбасына байланысты ресейлік және шет елдік ғылымда қойылған негізгі проблемаларды талдаудың белгілі тәжірибесі бар. Отбасы мен неке мәселелері М.С.Мацковский, А.Г.Харчев, В.А.Сысенко және басқа да ресейлік ғалымдардың еңбектерінде қаралған. Шет елдік мамандардың ішінде Т.Парсонс, Ф.Мередит, К.Витек және т.б. зерттеулерінде ашылып
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біз үшінші мыңжылдықтың табалдырығын аттап, қарқынды өзгеріп тұратын қоғамда өмір сүріп отырмыз. Алдыңғы қатарлы елдер жаңа қоғамға, яғни ақпаратты қоғамға кіруде. Осыған байланысты Қазақстан қазір қоғамдық өмірдің барлық саласында батыл өзгерістерді бастан кешіріп отыр. Сондықтан да қоғамымыздың стратегиялық негізгі даму бағытын анықтау, ұлттық ерекшелігімізді жоғалтпай, әлемдік қауымдастықпен бірігуге мүмкіндік беретін приоритет жүйесін құру өте маңызды.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламасында және Қазақстан халқына Жолдауында: "Біз жергілікті деңгейде де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табу керекпіз. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең бастысы, балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда - еліміз үшін алаңдамауға да болады. Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен денсаулығына қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына түсуіміз керек. Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен жеткіншек ұрпаққа, сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге тиіспіз," - деп атап көрсетті.[50]
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын, отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады. Ажырасу статистикасы республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын көрсетіп отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан қосылған отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде отбасылардың ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге орнықты, мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың төзімділігін, бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай отбасының тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады. Білім жүйесінің қоғамдық өмірдің барлық саласына, сондай-ақ отбасына да тигізетін ықпалы мол. Мысалы, жұбайлардың білім дәрежесі көп жағдайда отбасының орнықтылығына әсер етеді. Көбінесе отбасы-некелік қарым-қатынастың нұсқаулары білім деңгейіне байланысты болады. Мысалыға, студенттердің отбасы өмірінің құндылықтары ішінде отбасының психологиялық және репродуктивтік қызметтері жетекші орын алады. Жұбайлар қарым-қатынасының басты факторлары ретінде жұбайлардың өзара түсінігі, ұстанымы құндылықтары және мінез-құлық ережесінің ортақтығын бөліп көрсетеді. Бұдан басқа білім жүйесі жалпы білім беретін мектеп деңгейінде белгілі пәндерді ұйымдастырып, отбасы және некенің бірлігін сақтауға мақсатты түрде көмектесуі қажет.
Салауатты отбасы - өркениетті қоғамның талабы. Қазіргі заманғы отбасы тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мэн беріліп отыр. Әрбір отбасы қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғамды өркениеттілікке жеткізу, ең алдымен, әр отбасындағы өмірді дұрыс ұйымдастырудан басталмақ. Оған дәлел 1989 жылы Біріккен Ұлттар ұйымында қабылданған, кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған "Баланың құқығы туралы Конвенция" бола алады. Онда "Бала толық және үйлесімді дамуы ушін, ол мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп көңіл бөлетін бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ бала әлі дене, ақыл-ой жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға дейін де, туылғаннан кейін де ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе, құқықтық қамқорлыққа мүқтаж" деп көрсетілген. Бұл қүжатта әрбір ата-ана жасөспірімдердің өркениетті елдерде қазіргі заман талабына сай білім алуын қамтамасыз етуге міндетті екендігін айта келіп, ол білімдердің мына бағытта: баланың жеке басын, талантын, дене және ақыл-ой қабілетін дамыту, адам құқығын құрметтеу, өз ата-анасын сыйлауға, оның мәдени тұрмыс-салтын, тілі мен құлдылықтарын, елінің ұлттық байлықтарын бағалауға тәрбиелеу, еркін қоғамда ынтымақтастық, түсіністік, ұлтаралық қарым-қатынаста достық рухында саналы өмір сүруге дайындау, қоршаған ортаға жанашырлықты тәрбиелеу керектігін ұсынып, заман талабы бойынша бүгінгі отбасына үлкен жауапкершілік пен жоғары парасаттылық жүктеледі. Оқушының жеке тұлғалық қалыптасуына отбасы тәрбиесінің ықпалы фиттософиялық. әлеуметтанушылық. психологиялық, педагогикалық зерттеулерде ерекіпе көңіл бөліп, отбасыньщ жалпы теориялық, педагогикалық, психологиялық негізін жасауда көп үлес косқандар: А.Құнанбаев, А.Байтүрсынов, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский.
Бізге зерттеу мәселесіне байланысты маңызды қызығушылық көрсетксн ғалымдар: Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, С.А.Үзақбаева, Ж.Наурызбаев, К.Қожахметова, Қ.Бөлеев, І.Халитова, А.Табылдиев, С.Ғаббасов, С.Смайлов, Е.Омар, Қ.Ералин және т.б. еңбектері отбасының жан-жақты мәселелерін зерттеген, отбасының педагогика, психология, өнер және социология ғылымдарымен байланысының нығаюына үлкен еңбек сіңірген.
Отбасылық өмірдің ерекшеліктері, некелік қатынастардың сырлары туралы білімдер мен көзқарастар Г.Исаева, Б.Қожабекова, А.Жүнісов, Ж.Байжанова, И.Қарақұлов, Г.Мейірханова еңбектерінде ерекше аталып көрсетілген.
Отбасына байланысты ресейлік және шет елдік ғылымда қойылған негізгі проблемаларды талдаудың белгілі тәжірибесі бар. Отбасы мен неке мәселелері М.С.Мацковский, А.Г.Харчев, В.А.Сысенко және басқа да ресейлік ғалымдардың еңбектерінде қаралған. Шет елдік мамандардың ішінде Т.Парсонс, Ф.Мередит, К.Витек және т.б. зерттеулерінде ашылып
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Абдрахманова Т. Тәрбие отбасынан басталады.//Бастауыш білім-2006.№5.19б
2. Ақпарова Ж. Жанұядағы тәрбиенің ерекшеліктері.//Бастауыш мектеп.-2005.-№4 44-466
3. Ақылбекқызы Г. Отбасы тәрбиесінде педагогикалық психологияның маңызы.//Болашақ.2004-№ 13 шілде
4. Алмабаева Ж.Отбасындағы бала тәрбиесі.//Бала тәрбиесі.-2006.№4. 5.Алтынбай Ш. Имандылық әлеміне апарар жол/АлтынбайШ//Қазақстан мұғалімі.2003.19 наурыз.
6. Атемова,Қ.Қазақ отбасындағы тәрбие үрдісі/Атемова,Қ.//Қазақстан мектебі.2000№ 1.48-526.
7. Асанова Г. Отбасы-бастапқы тәрбие мектебі/ Г.Асанова//Қазақстан мектебі.-2007№1.16б.
8. Ахметқалиева М. Сынып жетекшісі және ата-ана/Ахметқалиева М//Сыныг -етекшісі.-2004-№4-18-216.
9.Аңламасова Г.Жас ұрпақты рухани кұндылықтар нег ізінде әлеуметтендіруде ұлттық мәдениеттің рөлі/Аңламасова Г//Үлт тағлымы.-2004-№ 1 -196-1986.
1О.АндрееваГ.М. Гульга А.В. Семья. МГУ .1990ж
11.Анцупов А.Я. Шипилова А.И. Конфликтология. М.200ІЖ
12..Андрева Г.М. Социальная психология. МГУ 1980ж
13. Әубәкірқызы Б. Психологиялық терминдердің орысша - қазақша сөздігі.ҚАРГУ 1998ж.
рөлі/Әлдибекова5А//Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар.-2005.-№6-43-446. басталады/Э.Балақойшиева//Қазақстан мектебі.-2006.-№ 12.-10— 126. 16..Байжанова Ж. Семья бақыты. Ал,1990ж
17.Байжанова Ж. Ана дәптерінен. Ал,1989ж
18.Бодалева А.А. Столина В.В. Семья в психологической консультации.
19.М-1989ж8. Богданов Г.Т. Богданович Л.А. Почева А.М. Супружеская жизнь:Гармония и конфликты. М-1990ж
20.Бабасов Е.М. Конфликтология . Минск-2000ж
21. Вершинин. М.С. Конфликтология. М-200ІЖ
22.Герасимович Г.И. Советы врача молодеженам. Ал-1992ж
23. Громова О.Н. Конфликтология. М-2000ж
24.Ғабдуалиева О. Отбасындағы әдептілік/Ғабдуалиева О.//Сынып
жетекшісі.-2002-№4.-1-56.
25.Дружинин В.В. и др. Введение в теорию конфликта. М-1988ж
26.Ерғуатова,Р.Мектеп психологиясының отбасындағы тәрбиені талдай
білу жолдары/Ерғуатова,Р//Бала тәрбиесі.-2005.-№2.-12-166.
27.Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. Ал-1995ж
28.Жанказакова,Қ. Отбасында баланы дұрыс тәрбиелеу жолдары/Жанказова,Қ//Вастауыш білім.-2006.№ 1 .-23-246.
29.Жусанбаева Г. Бала тәрбиесіндегі отбасының рөлі/Г Жусанбаева//Қазақстан мектебі.-2007.-№2.-7-8б.
З0.Жүсіп Н. Отбасы-Отанның ошағы.
31 .Зинченко С.Н. Почему детям бывает трудно учиться. Киев-1990
32.Ибраимова Л. Қазақ отбасылық тәрбиесінің зерттелу жайы/
ИбраимоваЛ//Ұлт тағлымы.-2005.-№2.-22-266.
33.Казаков А.П. Экономические и психологические прблемы семьи М-1989.
34.Книга для родителей Минск-1992ж
35.Ковалев С.В.Психологпя семейных отношений М-1987ж
36.Ковалев С.В.Психология современной семьи.
37.Қабышева,Р. Ізгілікке тәрбиелеудің отбасылық дәстүрі/ҚабышеваЛ//Қазақстан мектебі.-2005.-№4.-51-526.
38.Қалкеева,Н. Ұрпақ тәрбиесі ортақ/ Қалкеева,Н//Тәрбие кұралы.-
2006.-№2.-76-77б.
39.Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. Ал-1990ж
40.Қуанышбекқызы Ж. Үйлену де оңай емес. АЛ-1999ж
41.Құнанбаева АЖ. Дәстүрлі қазақ жанұясындағы ата-анамен бала қатынасының ерекшсліктері/ Құнанбаева АЖ.педагогика.-2006.-№3.-16-21б
42.Құсайын Т. От6асы мемлекеттің негізі. Ал-2006 ж
43.Құрманбаева,Г.Н.Көңілді, бойыңды мөлдір бұлақтай таза ұста/Құрманбаева,Г.н://Валиология дене тәрбиесі спорт.-2006.-№2.-34-366.
44. Лиханов А.А. Драматическая педагогика. М-1990ж.
45.Литвак М.Е. Психология . Ростов н/Дону.2002ж
46.Лотникс И.Э. Психология в семье. М-199ІЖ
47.Машенбаев Т. Ауыл мектебіндегі оқу-тәрбие үрдісінің ерекшеліктері /Машенбаев т//Қазақстан мектебі.-2004.-№ 10-8-106.
48.Мұқашева,Ғ.Тәрбиенің бастауы -отбасыдан/Мұқашева,Ғ//Бала тәрбиесі, 2005-/2-9-1 1,7
49. Меныпутин В.П. Помощь молодой семье. М-1987ж
50.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030. Ал-1998ж
51.Нұғысқанова,Ш. Отбасындағы бала тәрбиесі/ Нұғысқанова,Ш.//Сынып жетекшісі.-2005-№6.326.
52.0разбекұлы, Қ. Отбасы тәрбиесі қанша кезеңге бөлінеді.
53.Оразбекова К. Иман және инабат. Ал-1993ж
54.Оразбекова Қ.А. Отбасы психологиясы. Ал-1997ж
55.Өгешқызы Г. Отбасы-шағын мемлекет. Ал-2006ж
56.Өмірбаева,К. Халық педагогикасындағы отбасы тәрбиесі/Өмірбаева К.//Республикаұстаздары.-2006.-№3.-15 ақпан.-З-66.
57.Плотников Г.Е. Энциклопедия для родителей Ал-1995ж
58. Психология управления (курс лекций) М-2000
59.Плотникс И.Э. Психолгия в семье. М-199ІЖ
60.Панкова Л.М. Упорога семейный жизни. М-199ІЖ
61.Ратникова В.П. Конфликтология.М-200ІЖ
62.Рояк А.А. Психологический конфликт и особенности индивидуального развития личности ребенка. М-1999ж
63.Розин В.М. Судьба молодой семьи. М-1990ж
64.Сәрсенбай О.Қызғалтақтай қыз өсірген халықпыз/ Сәрсенбай О//Егемен Қазақстан.-2003-6мамыр.
65.Сысенко В.А.Супружеская конфликт. М-1989ж
66.Смақова А. Отбасы,әйел және нарық. Астана-2002ж
67.Сатир В.Как строить себя и свою семью. М-2000ж
68.Хоментаускас Т.Т. Семья глазами ребенка. М-1989ж
69.Херсонский Б.Г. Психология и психопрофилактика семейных конфликтов. Киев-1991ж
70.Штолд X. Каким должен быть твой ребенок. М-1987ж
71. Эйдемиллер Э.Г., Добряков И.В., Никольская И.М. Семейный диагноз и семейная психотерапия. С-Пет/г-2006ж
1. Абдрахманова Т. Тәрбие отбасынан басталады.//Бастауыш білім-2006.№5.19б
2. Ақпарова Ж. Жанұядағы тәрбиенің ерекшеліктері.//Бастауыш мектеп.-2005.-№4 44-466
3. Ақылбекқызы Г. Отбасы тәрбиесінде педагогикалық психологияның маңызы.//Болашақ.2004-№ 13 шілде
4. Алмабаева Ж.Отбасындағы бала тәрбиесі.//Бала тәрбиесі.-2006.№4. 5.Алтынбай Ш. Имандылық әлеміне апарар жол/АлтынбайШ//Қазақстан мұғалімі.2003.19 наурыз.
6. Атемова,Қ.Қазақ отбасындағы тәрбие үрдісі/Атемова,Қ.//Қазақстан мектебі.2000№ 1.48-526.
7. Асанова Г. Отбасы-бастапқы тәрбие мектебі/ Г.Асанова//Қазақстан мектебі.-2007№1.16б.
8. Ахметқалиева М. Сынып жетекшісі және ата-ана/Ахметқалиева М//Сыныг -етекшісі.-2004-№4-18-216.
9.Аңламасова Г.Жас ұрпақты рухани кұндылықтар нег ізінде әлеуметтендіруде ұлттық мәдениеттің рөлі/Аңламасова Г//Үлт тағлымы.-2004-№ 1 -196-1986.
1О.АндрееваГ.М. Гульга А.В. Семья. МГУ .1990ж
11.Анцупов А.Я. Шипилова А.И. Конфликтология. М.200ІЖ
12..Андрева Г.М. Социальная психология. МГУ 1980ж
13. Әубәкірқызы Б. Психологиялық терминдердің орысша - қазақша сөздігі.ҚАРГУ 1998ж.
рөлі/Әлдибекова5А//Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар.-2005.-№6-43-446. басталады/Э.Балақойшиева//Қазақстан мектебі.-2006.-№ 12.-10— 126. 16..Байжанова Ж. Семья бақыты. Ал,1990ж
17.Байжанова Ж. Ана дәптерінен. Ал,1989ж
18.Бодалева А.А. Столина В.В. Семья в психологической консультации.
19.М-1989ж8. Богданов Г.Т. Богданович Л.А. Почева А.М. Супружеская жизнь:Гармония и конфликты. М-1990ж
20.Бабасов Е.М. Конфликтология . Минск-2000ж
21. Вершинин. М.С. Конфликтология. М-200ІЖ
22.Герасимович Г.И. Советы врача молодеженам. Ал-1992ж
23. Громова О.Н. Конфликтология. М-2000ж
24.Ғабдуалиева О. Отбасындағы әдептілік/Ғабдуалиева О.//Сынып
жетекшісі.-2002-№4.-1-56.
25.Дружинин В.В. и др. Введение в теорию конфликта. М-1988ж
26.Ерғуатова,Р.Мектеп психологиясының отбасындағы тәрбиені талдай
білу жолдары/Ерғуатова,Р//Бала тәрбиесі.-2005.-№2.-12-166.
27.Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. Ал-1995ж
28.Жанказакова,Қ. Отбасында баланы дұрыс тәрбиелеу жолдары/Жанказова,Қ//Вастауыш білім.-2006.№ 1 .-23-246.
29.Жусанбаева Г. Бала тәрбиесіндегі отбасының рөлі/Г Жусанбаева//Қазақстан мектебі.-2007.-№2.-7-8б.
З0.Жүсіп Н. Отбасы-Отанның ошағы.
31 .Зинченко С.Н. Почему детям бывает трудно учиться. Киев-1990
32.Ибраимова Л. Қазақ отбасылық тәрбиесінің зерттелу жайы/
ИбраимоваЛ//Ұлт тағлымы.-2005.-№2.-22-266.
33.Казаков А.П. Экономические и психологические прблемы семьи М-1989.
34.Книга для родителей Минск-1992ж
35.Ковалев С.В.Психологпя семейных отношений М-1987ж
36.Ковалев С.В.Психология современной семьи.
37.Қабышева,Р. Ізгілікке тәрбиелеудің отбасылық дәстүрі/ҚабышеваЛ//Қазақстан мектебі.-2005.-№4.-51-526.
38.Қалкеева,Н. Ұрпақ тәрбиесі ортақ/ Қалкеева,Н//Тәрбие кұралы.-
2006.-№2.-76-77б.
39.Қоянбаев Ж. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі. Ал-1990ж
40.Қуанышбекқызы Ж. Үйлену де оңай емес. АЛ-1999ж
41.Құнанбаева АЖ. Дәстүрлі қазақ жанұясындағы ата-анамен бала қатынасының ерекшсліктері/ Құнанбаева АЖ.педагогика.-2006.-№3.-16-21б
42.Құсайын Т. От6асы мемлекеттің негізі. Ал-2006 ж
43.Құрманбаева,Г.Н.Көңілді, бойыңды мөлдір бұлақтай таза ұста/Құрманбаева,Г.н://Валиология дене тәрбиесі спорт.-2006.-№2.-34-366.
44. Лиханов А.А. Драматическая педагогика. М-1990ж.
45.Литвак М.Е. Психология . Ростов н/Дону.2002ж
46.Лотникс И.Э. Психология в семье. М-199ІЖ
47.Машенбаев Т. Ауыл мектебіндегі оқу-тәрбие үрдісінің ерекшеліктері /Машенбаев т//Қазақстан мектебі.-2004.-№ 10-8-106.
48.Мұқашева,Ғ.Тәрбиенің бастауы -отбасыдан/Мұқашева,Ғ//Бала тәрбиесі, 2005-/2-9-1 1,7
49. Меныпутин В.П. Помощь молодой семье. М-1987ж
50.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан -2030. Ал-1998ж
51.Нұғысқанова,Ш. Отбасындағы бала тәрбиесі/ Нұғысқанова,Ш.//Сынып жетекшісі.-2005-№6.326.
52.0разбекұлы, Қ. Отбасы тәрбиесі қанша кезеңге бөлінеді.
53.Оразбекова К. Иман және инабат. Ал-1993ж
54.Оразбекова Қ.А. Отбасы психологиясы. Ал-1997ж
55.Өгешқызы Г. Отбасы-шағын мемлекет. Ал-2006ж
56.Өмірбаева,К. Халық педагогикасындағы отбасы тәрбиесі/Өмірбаева К.//Республикаұстаздары.-2006.-№3.-15 ақпан.-З-66.
57.Плотников Г.Е. Энциклопедия для родителей Ал-1995ж
58. Психология управления (курс лекций) М-2000
59.Плотникс И.Э. Психолгия в семье. М-199ІЖ
60.Панкова Л.М. Упорога семейный жизни. М-199ІЖ
61.Ратникова В.П. Конфликтология.М-200ІЖ
62.Рояк А.А. Психологический конфликт и особенности индивидуального развития личности ребенка. М-1999ж
63.Розин В.М. Судьба молодой семьи. М-1990ж
64.Сәрсенбай О.Қызғалтақтай қыз өсірген халықпыз/ Сәрсенбай О//Егемен Қазақстан.-2003-6мамыр.
65.Сысенко В.А.Супружеская конфликт. М-1989ж
66.Смақова А. Отбасы,әйел және нарық. Астана-2002ж
67.Сатир В.Как строить себя и свою семью. М-2000ж
68.Хоментаускас Т.Т. Семья глазами ребенка. М-1989ж
69.Херсонский Б.Г. Психология и психопрофилактика семейных конфликтов. Киев-1991ж
70.Штолд X. Каким должен быть твой ребенок. М-1987ж
71. Эйдемиллер Э.Г., Добряков И.В., Никольская И.М. Семейный диагноз и семейная психотерапия. С-Пет/г-2006ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Бөлім 1. Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың психологиялық-
теориялық негізі.
1.1. Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың психологиялық-
теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Отбасындағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктері ..14
1.3.Отбасындағы конфликтілі жағдай және оның шығу жолдары ... ... 28
Бөлім 2.Отбасындағы конфликтілі жағдайды іс-жүзінде шешудің жолдары.
2.1 Отбасындағы конфликтілі жағдайдың алдын-алу жолдары ... ... .. 48
2.2. Отбасындағы конфликтілі жағдайды психологиялық тұрғыда ымыраға
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 51
2.3. Отбасындағы конфликтілі жағдайды шешудің психологиялық
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 71
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біз үшінші мыңжылдықтың табалдырығын
аттап, қарқынды өзгеріп тұратын қоғамда өмір сүріп отырмыз. Алдыңғы қатарлы
елдер жаңа қоғамға, яғни ақпаратты қоғамға кіруде. Осыған байланысты
Қазақстан қазір қоғамдық өмірдің барлық саласында батыл өзгерістерді бастан
кешіріп отыр. Сондықтан да қоғамымыздың стратегиялық негізгі даму бағытын
анықтау, ұлттық ерекшелігімізді жоғалтпай, әлемдік қауымдастықпен бірігуге
мүмкіндік беретін приоритет жүйесін құру өте маңызды.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" стратегиялық
бағдарламасында және Қазақстан халқына Жолдауында: "Біз жергілікті деңгейде
де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа
жолдарын табу керекпіз. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын
мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз
адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің
алдындағы, ал ең бастысы, балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге
тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-
аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда -
еліміз үшін алаңдамауға да болады. Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен
денсаулығына қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына
түсуіміз керек. Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен
жеткіншек ұрпаққа, сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге
тиіспіз," - деп атап көрсетті.[50]
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын,
отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды
жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық
дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады.
Ажырасу статистикасы республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын көрсетіп
отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан қосылған
отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде отбасылардың
ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге орнықты,
мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың төзімділігін,
бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай отбасының
тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады. Білім жүйесінің қоғамдық өмірдің
барлық саласына, сондай-ақ отбасына да тигізетін ықпалы мол. Мысалы,
жұбайлардың білім дәрежесі көп жағдайда отбасының орнықтылығына әсер етеді.
Көбінесе отбасы-некелік қарым-қатынастың нұсқаулары білім деңгейіне
байланысты болады. Мысалыға, студенттердің отбасы өмірінің
құндылықтары ішінде отбасының психологиялық және репродуктивтік
қызметтері жетекші орын алады. Жұбайлар қарым-қатынасының басты факторлары
ретінде жұбайлардың өзара түсінігі, ұстанымы құндылықтары және мінез-құлық
ережесінің ортақтығын бөліп көрсетеді. Бұдан басқа білім жүйесі жалпы
білім беретін мектеп деңгейінде белгілі пәндерді ұйымдастырып, отбасы
және некенің бірлігін сақтауға мақсатты түрде көмектесуі қажет.
Салауатты отбасы - өркениетті қоғамның талабы. Қазіргі заманғы отбасы
тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мэн беріліп отыр. Әрбір отбасы
қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғамды
өркениеттілікке жеткізу, ең алдымен, әр отбасындағы өмірді дұрыс
ұйымдастырудан басталмақ. Оған дәлел 1989 жылы Біріккен Ұлттар ұйымында
қабылданған, кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған "Баланың құқығы
туралы Конвенция" бола алады. Онда "Бала толық және үйлесімді дамуы
ушін, ол мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп
көңіл бөлетін бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ
бала әлі дене, ақыл-ой жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға
дейін де, туылғаннан кейін де ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе,
құқықтық қамқорлыққа мүқтаж" деп көрсетілген. Бұл қүжатта әрбір ата-
ана жасөспірімдердің өркениетті елдерде қазіргі заман талабына сай білім
алуын қамтамасыз етуге міндетті екендігін айта келіп, ол білімдердің мына
бағытта: баланың жеке басын, талантын, дене және ақыл-ой қабілетін дамыту,
адам құқығын құрметтеу, өз ата-анасын сыйлауға, оның мәдени тұрмыс-салтын,
тілі мен құлдылықтарын, елінің ұлттық байлықтарын бағалауға тәрбиелеу,
еркін қоғамда ынтымақтастық, түсіністік, ұлтаралық қарым-қатынаста
достық рухында саналы өмір сүруге дайындау, қоршаған ортаға
жанашырлықты тәрбиелеу керектігін ұсынып, заман талабы бойынша бүгінгі
отбасына үлкен жауапкершілік пен жоғары парасаттылық жүктеледі.
Оқушының жеке тұлғалық қалыптасуына отбасы тәрбиесінің ықпалы
фиттософиялық. әлеуметтанушылық. психологиялық, педагогикалық
зерттеулерде ерекіпе көңіл бөліп, отбасыньщ жалпы
теориялық, педагогикалық, психологиялық негізін жасауда көп үлес
косқандар: А.Құнанбаев, А.Байтүрсынов, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов, М.Әуезов, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский.
Бізге зерттеу мәселесіне байланысты маңызды қызығушылық көрсетксн
ғалымдар: Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, С.А.Үзақбаева, Ж.Наурызбаев,
К.Қожахметова, Қ.Бөлеев, І.Халитова, А.Табылдиев, С.Ғаббасов, С.Смайлов,
Е.Омар, Қ.Ералин және т.б. еңбектері отбасының жан-жақты мәселелерін
зерттеген, отбасының педагогика, психология, өнер және социология
ғылымдарымен байланысының нығаюына үлкен еңбек сіңірген.
Отбасылық өмірдің ерекшеліктері, некелік қатынастардың сырлары туралы
білімдер мен көзқарастар Г.Исаева, Б.Қожабекова, А.Жүнісов, Ж.Байжанова,
И.Қарақұлов, Г.Мейірханова еңбектерінде ерекше аталып көрсетілген.
Отбасына байланысты ресейлік және шет елдік ғылымда қойылған негізгі
проблемаларды талдаудың белгілі тәжірибесі бар. Отбасы мен неке мәселелері
М.С.Мацковский, А.Г.Харчев, В.А.Сысенко және басқа да ресейлік ғалымдардың
еңбектерінде қаралған. Шет елдік мамандардың ішінде Т.Парсонс, Ф.Мередит,
К.Витек және т.б. зерттеулерінде ашылып көрсетілген.Жеке тұлғаның дамуы
жөніндегі ғылыми тұжырымдар, мекетептегң оқу-тәрбие жқмыстары негізінде,
жастарды отбасы-некелік өмірге даярлаудың бағыт-бағдардың беру
психологиялық, педагогикалық, философиялық, әлеуметтік қағидалары алынды.
Отандық және шет елдік педагогтарң әлеуметтанушылар, философтар,
педагогтар, демографтар, сондай-ақ, психологиямен тығыз байланысқан басқа
да мамандықтардың еңбектерімен анықталады.
Жастарды отбасын құруға және болашақ ерлі-зайыптылардың міндетін
орындауға дайындау мақсатына бағытталған тәрбие жұмысын жүргізу керек. Бұл
түрғыда педагогика және отбасы әлеуметтануында көп жұмыстар жасалынды.
Болашақ отбасы иесін даярлау проблемасының психологиялық аспектілері
И.В.Гребенников, Л.М.Панкова, А.Я.Студенте, В.Я.Титаренко, И.В.Бестужев-
Лада және басқалардың еңбектерінде берілген.Жас ұрпаққа білім беру мне
тәрбие беру, отбасылық өмірге дайындауға бағытталған Қазақстан
Республикасының конститутциясы, Білім беру туралы Заңы, тәрбие жқмыстары
жөніндегі тұғырнамалар, зерттеу прблемаларына байланысты жас ұрпақты
тәрбиелеудегі озық тәжірибелер, психолог ғалымдардың ғылыми еңбектері.
Жоғары сынып оқушыларын отбасылық өмірге даярлауда халықтық салт-
дәстүрді пайдаланудың маңыздылығы Ж.Сакенов еңбегінде ерекше көрсетілген.
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы
тұрақтылығын, отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге
жастарды даярлауды жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің
жүтаңдығы, халықтық дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып,
ажырасуына әкеліп соғады. Ажырасу статистикасы республикамызда әрбір үшінші
жанұяда болатынын көрсетіп отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем
жас некелер, жаңадан қосылған отбасылар құрайды Тарихымызға көз салсақ,
ежелгі қазақ елінде отбасылардың ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі
бұрын халық некеге орнықты, мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай
жұбайлардың төзімділігін, бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де
түтастай отбасының тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады.Білім жүйесінің
қоғамдық өмірдің барлық саласына, сондай-ақ отбасына да тигізетін ықпалы
мол. Мысалы, жұбайлардың білім дәрежесі көп жағдайда отбасының
орнықтылығына әсер етеді. Көбінесе отбасы-некелік карым-қатынастың
нұсқаулары білім деңгейіне байланысты болады. Мысалыға, студенттердің
отбасы өмірінің құндылықтары ішінде отбасының психологиялық және
репродуктивтік қызметтері жетекші орын алады. Жұбайлар қарым-
қатынасының басты факторлары ретінде жұбайлардың өзара түсінігі,
құндылықтары және мінез-құлық ережесінің ортақтығын бөліп көрсетеді. Бұдан
басқа білім жүйесі жалпы білім беретін мектеп деңгейінде белгілі пәндерді
ұйымдастырып, отбасы және некенің бірлігін сақтауға мақсатты түрде
көмектесуі қажет.
Отбасылық өмірге бозбалалар мен қыздарды дайындау жолдарын
В.Е.Зарайченко, А.Г.Хрипкова еңбектерінде қарастырды. Жастардың некеге
дайындығының кемшіліктеріне талдау жасау негізінде зерттеушілер отбасылық
өмірге жігіттер мен қыздарды дайындауда тәрбие жұмысын жетілдірудін кейбір
жолдарын анықтады.
Р.А.Иремашв.или, В.А.Кишкурко, И.А.Эльшанская зерттеулерінде
бозбалалар мен қыздарды отбасылық өмірге дайындау проблемаларынын біршама
аспектілерін қарастырған. Қоғамның некеге тұрушы жастарға қоятын талаптары
анықтаған, олардың отбасылық өмірге дайындығының деңгейін бағалау
критерийлері айқындалған, осы маңызды бағыттар бойынша мектеп жұмысының
кемшіліктеріне талдау жасалынған.
М.И.Мирошниченко, И.К.Парфенова, Э.М.Черепова зерттеулерінде АҚШ,
КСРО, Германия, Англия мектептерінде оқушыларды отбасылық дайындау
ерекшеліктері салыстырылған.
Зерттеу мақсаты: Отбасындағы конфликтілі жағдайды, теориялық
проблемасын шешу және болдырмаудың негізгі жолдарын қарастыру және оны
тәжірибелік эксперименттік сынақтан өткізу. Отбасы -некелік өмірге
дайындау ұғымына түсінік беру арқылы жоғары сынып оқшыларын дайындаудың
бағытын айқындау.
Зерттеу объектісі: мектептің жоғары сынып оқушылары. Зерттеу пәні:
жоғары сынып оқушыларының отбасы туралы білімі. Зерттеу жұмысының
мақсатымен болжамына сәйкес зерттеудің төмендегідей міндетері анықталды.
1) Зерттеу тақырыбына сэйкес әдебиетермен танысып, оларға ғылыми
әдістемелік түрғыдан шолу жасау.
2) Отбасы жәче отбасынын өмірлік циклының теориялық талдауын
4) Жоғары сынып оқушыларына отбасы-некелік өмір туралы
факультативтік сабақ жоспарын құрастыру.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы- Отбасы некелік өмір ұғымына ғылыми-
психологиялық тұрғыда анықтама берді. Отбасы-некелік өмірдің проблемасының
ғылыми мазмұны анықталды. Жоғары сынып оқушыларының отбасы —некелік
өмірінің психологиялық шарттары жасалып, мүмкіндіктері айқындалды.
Зерттеу әдістері- Зерттеу мәселеміз бойынша психологиялық
философиялық, педагогикалық әдебиеттерге шолу.
Зерттеу жұмысынын құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан, суреттер
мен кестелерден тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделеді,
зерттелгелі отырған мәселенің маңыздылығы сипатталады, зерттеу жұмысының
объектісі, пәні, ғылыми болжамы, мақсаты, міндеттері, ғылыми жаңалығы мен
қорғауға шығарылған негізгі қағидалар баяндалады.
" Отбасы және отбасыдағы конфликтілі жағдайдың психологиялық-теориялық
негізі" атты бірінші тарауда жалпы отбасы дегеніміз не, оның түр-
типтері,моделі, отбасының қызметі,құрылымы және оның бұзылуы, динамикасы
сөз болады.Отбасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері мен қарым-қатынас
кезінде пайда болатын конфликтілі жағдай мәселелерін қарасытырамын.
"Отбасындағы конфликтілі жағдайды іс-тәжірибе жүзінде шешудін жолдары"
атты екінші тарауда жалпы отбасындағы конфликтілі жағдайдың алдын-алу
жолдары, психологиялық ымыраға келтіру және де жоғары сынып оқушыларын
отбасы-некелік өмірге даярлаудын тиімділігін арттырудағы педагогикалық-
эксперименттік зерттеулер нәтижелері қорытындыланады.
І бөлім. Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың
психологиялық-теориялық негізі.
1.1 Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың психологиялық-
теориялық мәселелері
Отбасы-қоғамның көзі, жекелік тұрмысты ұйымдастырудың негізгі
формасы. Отбасы жұбайлық одақ пен туыстық байланысқа негізделген жекелік
тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы. Отбасы қоғамның қайнар көзі.
Адамзат үшін отбасы өзінің өмірінің алғашқы төрттігін өткізетін және өмір
соңына дейін құруға бар күш жігерін жұмсайтын ортаның негізгі және басты
компоненті.
В.Н.Дружининнің пікірінше: отбасының негізгі ерекшелігі болып оның
тәуелділігі, яғни, адамның белгіленген ережеге тәуелді болып өмір сүруі.
Алайда, бұл тәуелділік отбасы мүшелерінің табиғи және мәдени
кұндылықтарының қолайлы қанағаттандыруларын қамтамасыз ететіндігімен
ерекшеленеді.[25]
ХХғасыр жаңашыл отбасының түбегейлі өзгерістерін елемей оның жағдайы
мен болашағын бағалау және түсіну мүмкін емес, (ата-анадан баласының
жырақтауы, неке қалыптасуының жабықтан ашық жүйесіне өтуі, әйелдің
әлеуметтік статусының өзгеруі) Отбасы институты бірдей мәселелерді
ауыстыруға және құруға рұқсат береді. Бізге белгілі болғандай, жалпы
жастардың некелесуге дейінгі жыныстық қатынаста болудың жапай
тарауы,туылудың азайғандығы, аз балалық, саналы түрде баласыз болудың
жаппай таралудың беталысын тіршілік жылжуының белгісі ретінде отбасы
институтына қарастыруға мүмкіндік береді.
С .И.Голдтың пікірінше, қазіргі жағдайда отбасы құрудың 3 моделін
көрсетуге болады.
1) Патрирхальды отбасы - әлде қайда көнерек.бауырластық қатынас;
күйеуінің әйеліне, баланың ата-анаға,отбасылық рөлдің қатаң тағайындалуы.
Неке іштей тұрақты. Отбасы бірнеше ұрпақтан тұрады:баба,ата-ана,бала.
Көпбалалылықты қолдайды. Басшы еркек. Оның қарамағында отбасының барлық
экономикалық ресурстары, негізгі шешімді қабылдау. Әйелі ерінің фамилиясын
алады. Оған бағынышты және сыймен қарым қатынас жасайды. Жұбайының негізгі
қызметі- бала туу, тәрбиелеу, үй шаруасын жүргізу. Бұндай отбасыға ата-
аналық билік пен авторитарлы жүйе тән.
2) Детоцентрикалық отбасы - жекелік өмірдің рөлін
жоғарылатады.Әйелі мен күйеуі арасындағы қатынас тең, сезімталдылық, некеде
пысықтылық, алайда бала туу жайлы түсінікті сәйкестік жоқ. Жұбайлар бала
санын өзара есеппен шешеді.
3) Жұбайлық отбасы.
Әлемде отбасынан маңызды құндылық жоқ. Ұзақ уақыт бойы біздің елімізде
отбасы тікелей мемлекет қамқорлығына тәуелді болып келді. Оны нығайтудың
жолы таза, сырттай қамқорлық жасаудан, басқаша айтқанда, жеңілдікпен,
жәрдем ақшамен қамтамасыз етуден, гүлденген отбасын жасау үшін балалар
мекемелерінің салынуынан көрінеді. [71]
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді сараптай келе, отбасының мынадай
типтері мен түрлері анықталды:
1. Құрамы бойынша: нуклеарлық (қарапайым, орта, толық нуклеарлық
отбасы); күрделі отбасы; үлкен отбасы .
2. Балалар саны бойынша: баласыз отбасы; бір балалы отбасы; аз балалы
отбасы; көп балалы отбасы.
3. Отбасының стажы бойынша мынадай отбасының типтері бар: жас
жұбайлар; жас отбасы; баладан үміткер отбасы; балалары бар жас отбасы; орта
жастағы жұбайлар отбасы; егде жұбайлар жұбы.
4. Географиялық белгісі бойынша: қалалық; ауылдық.
5. Отбасындағы басшылық типі бойынша: өктем отбасы; эгалитарлық
отбасы.
6. Отбасындағы қарым-қатынас сапасы және жағдайы бойынша: сәтті
отбасы; әлеуметтік сәтсіз отбасы; ұстаздығы әлсіз отбасы.
7. Отбасындағы тұрмыс және тәртіп бойынша: шаруашылық-тұрмыс ұясы
үлгілі отбасы; бала орталық отбасы; жұбайлық отбасы; патриархалдық отбасы;
пікірталас клубы немесе спорттық типтегі отбасы; отбасы -"жұбаныш".
8.Әлеуметтік құрамнын біркелкілігі бойынша: әлеуметтік гомогендік
отбасы; әлеуметтік-гетерогендік отбасы.
9 Отбасы өмірінің ерекше жағдайы бойынша: дистанттық отбасы;
студенттік отбасы.
Философиялық, тарихи, әлеуметтік, педагогикалық, психологиялық
ғылыми-әдебиеттерді сарай келе “отбасы” ,“неке”,“отбасы-некелік өмірге
даярлау” ұғымдарына анықтама беруге ықпал етіледі.
Отбасы дегеніміз - әр түрлі жыныстағы адамдардың өзара өзқарастары мен
іс-әрекеттері үйлескен, тығыз карым-қатынаста болатын әлеуметтік топ.
Отбасы - некелік өмірге даярлау дегеніміз - жастардың отбасы-некелік
білімдерін жетілдіріп, олардың отбасы-некелік өмір туралы дұрыс
көзқарастарын және жағымды іс-әрекет дағдыларын қалыптастыру.
Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудағы
педагогикалық-психолгиялық шарт білім беру, көзқарастарын қалыптастыру,
жағымды іс-әрекет үлгілеріне дағдыландыру болып табылады.
Отбасы-некелік өмір - философиялық, әлеуметтік, педагогикалық,
психологиялық, биологиялық, физиологиялық, жыныстық мәселелерді қамтитын
құбылыс. Сондықтан мәселенің ішкі және сыртқы қайшылықтарын
педагогикалық-психологиялық проблемамен байланыстырын шешумен
сипатталады.
Адам үшін отбасы не нәрсе, неліктен ол соншалықты қажет? Отбасы адамға
өз болмысының жекеленушілік сезімін жеңуге жөне әлеммен келісу,бірлесу,
ортақтық сезімін иемденуге кемектеседі. Бұған қол жеткізу адамда
канағаттандырушылық сезім тудырады, оны бақытты етеді. Э.Фромм жазғандай,
адамды жалғыздық азабынан құтқарады, үйлесімділікке апарады, өзін әлемде
үйдегідей сезіндіреді, әлеммен бірлік сезіміне жетуге мүмкіндік береді.
Бізге отбасы бақытының табиғаты басқаша сияқты. Бақытты отбасының
феномені адам табиғатының дуализміне негізделген: қатынасқа ұмтылу,
әлеуметке көңіл бөлу, өзімен-өзі болу, жалғыздықтан құтылу деп қарайды.
Өйткені бір жағынан, жеке адам әлеуметтік қоғам алдында жауапты болса,
екінші жағынан, ол жеке дара, өзін-өзі іске асыруға ұмтылады, өзінің "менің
отбасы осы кажеттіліктерді" қорғап қалу болып табылады. Бақытты
канағаттандыра алатын орта болып табылады.
Отбасының қызметі. Отбасының маңызды сипатамасына оның
функциясы, құрылымы,динамикасы кіреді. Отбасының функциясы отбасы мүшелері
материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты өмірлік әрекеті.
Отбасы функциясының түрлері:
Тәрбиелеу функциясы-ер мен әйелдің әкелік және аналық қажеттіліктерін
қанағатандырады және де ата-ана балаға өз билігін жүргізе алуға мүмкіндік
береді. Осылайша баланы әлеуметтенуге дайындық жасайды.
Тұрмыстық шаруашылық функциясы- отбасы мүшелерінің материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бұл олардық соматикалық денсаулығын
сақауға, физикалық күш жігерін қалыптастыруға өз себептерін тигізеді.
Эмоционалды функция-отбасы мүшелерінің мейірін, сыйластығын,
қабылдауын, эмоционалды қолдауын, психологиялық қорғауын қамтамасыз етеді.
Алғашқы әлеуметтік бақылау функциясы-әлеуметтік нормаларды орындауға
мүмкіндік береді. Әсіресе бұл отбасы қызметін өз бетінше қоғамда
қалыптасқан құлықтармен байланысты өмір сүре алмаған жағдайда өз әсерін
тигізеді.
Өз функциясын іске асыра отырып, отбасы бір жағынан адамдарға маңызды
биологиялық, табиғи қажеттіліктерін қанағатандырды, екінші жағынан жеке
тұлғаға қатынас жасау мақсаты белгіленген жетістіктерге жетуге өз
себептерін тигізеді. Сонымен қатар отбасылық даму барысында мақсаты заңды
түрде өзгеріп отырады, біреулері жоғалтады, келесілері жаңа әлеуметтік
шарттарға негізделіп пайда болады.
Отбасының негізгі маңызды ерекшеліктері функциясы болып оның туыстық
бірлескен іс-әрекетке негізделген кешенділігі. Кез-келген қажеттілік
отбасы қатыспай-ақ қанағаттануы мүмкін. Алайда, отбасындағы осы
қажеттіліктер кешенді түрде қанағаттанады, яғни қолайлы. Басқаша жағдайда
оларды (қажеттіліктерді) әр түрлі адамдар мен әлеуметтік институтарға
байланысты реттеуге тура келеді.
Осы түсініктерге негізделе отырып отбасының негізгі қызметінің 2
типін: қалыпты қызметі және дисфункциональды (ауытқыған) деп көрсетеміз.
Отбасының қалыпты қызметі-бұл өзінің қызметін жауапты және толық
орындайтын отбасылар. Нәтижесінде қажеттілік қанағатануы оптимальды болады.
Дисфункциональды отбасында бұл қызметтің орындалу барысында
қателіктерге жол жіберген отбасы. Бұл даму жағдайында өзіндік дамуғада
өзіндік септігін тигізеді.
Отбасы функциясының бұзылуына әсер ететін әртүрлі факторлар бар:
жұбайлардың психологиялық сәйкессіздігі, қатынас жасаудың төмен
мәдениеттілігі мен нышандардың болмауы. Мысалыға, тәрбие функциясының
бұзылуына ата-ананың тәрбие жайлы білімі мен
дағдылардың болмауы, нәтижесіндегі тәрбиелеудегі
сенімсіздігі немесе екі жақтама тәрбие беруге жетекшілік ететін ата-ана
арасындағы конфликт. Тәрбие басқа отбасы мүшелерінің араласуы да өз
септігін тигізеді. Және де бір мысал, рухани қатынас функциясының
бұзылуына жұбайлардың 2 түрлі әлеуметтік ортада жүруі, білімінің сай
келмеуі, қызығушылығының бір-біріне сай келмеуі өз әсерін тигізеді.
Отбасы мынандай міндеттер атқаратыны баршамызға белгілі. Балаларға
тәрбиелік ықпал әдістерін,салт-дәстүрлерді анықтайтын конструктивтік
міндеті;
-балалардың сабақтарын, еңбек іс-әрекетін және демалыс тәжрибелерін
ұйымдастыратын ұйымдастырушылық міндетті;
-ата-аналар арасындағы, ата-аналар мен балалар, балалар арасындагы,
жақын туысқандар арасындағы тағы сондай арақатынастар нормаларын
құрастыратын коммуникативтік міндеті.[1]
Отбасының құрлымы және оның бұзылуы.
Отбасының құрылымы – оның мүшелерінің құрамы және қарым катынастың
жиынтығы. Берілген феноменді қорытындыласақ, отбасы өз қызметін қалай
жүзеге асыратынын түсінесіз. Яғни, кім жетекші, кім орындаушы, туыстар
арасындағы құқық пен міндеттілік қалай жүзеге асатынын көреміз. Отбасы
құрлымына қарап оның басқару стилін анықтай аламыз отбасының құрылымын
сипаттау біз “байланыс” және “иерархия” ұғымын аламыз. [71]
Байланыс (Коһаsiоn) - отбасы мүшелерінің бір-бірінен психологиялық
арақашықтығы. Егер де арақашықтық өте жақын немесе өте алыс болуы мүмкін.
Иерархия доминаттық қатынасты сипатайды-отбасындағы бағынушылық.
Ол төмен, орташа, жоғары болады. Р.Кеттелдің зерттеудің нәтижесі бойынша,
берік отбасыларда ереже бойынша ерлер доминанттық болады, алайда оның
билігі өте үлкен болса, некелескен жұп нақты жұбайласқан топ бола алмайды.
Ердің доминантылығы жұбайлық қатынас кезінде реттеп отыратын жыныстық
димформизм.
Отбасы құрылымы әр түрлі. Құрылымға отбасы мүшелерінің міндетті яғни
екеуі де тең немесе біреуі басым болып отыруы әсер етпейді. [71]
1.2 Отбасындағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктері.
Әрбір адамның өмірдегі басты қуанышы - бала сүю. Ол өз ұрпағының
жалғасқанын аңсайды. Сондықтан оның осы бір арманы орындалып әке немесе ана
атанған кезде өмірдегі ең бақытты кездерін басынан өткереді.
Ата-ана баласының дене және психикалық жағынан қалыпты, дұрыс дамып,
өскенін тілейді. Соңғы кездегі қоғамда байқалып жатқан сан алуан әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер отбасы тәрбиесінде ата-аналарға ерекше талап қояды.
Бұл орайда, барша қауымға ортақ, заңдылық, қағида ретіндегі отбасы
тәрбиесінің жалпы әдіс-тәсілінің жоқ екендігін ескере отырып, тәрбие
үрдісін әр отбасы өзінің тіршілік жағдайы, өмір сүру тәсілі мен шарттары
негізінде ұйымдастыра білуі тиіс екендігін айта кету керек.
Айталық, бір отбасы шағын, бір ғана бала тәрбиесімен шектелсе, келесі
отбасында төрт одан да көп бала өсуде. Бір отбасы толық болса, келесі
отбасында бала үшін ананың да, әкенің де міндетін бір ғана адам атқаруда.
Сол сияқты ауылдық отбасы мен қалалық жердегі отбасының да тәрбиедегі
өзіндік ерекшеліктері болады.
Осылайша, отбасында бала тәрбиесіне әсер етуші жағдайлар да
әртүрлі.Бала психологиясына отбасында ерлі-зайыптылардың өзара қарым-
катынас жүргізу тәсілі де әсер етпей қоймайды. Күнделікті тұрмыста әке мен
ананың өнегесін көріп өскен бала, әдепті де адал азамат болады. Дегенмен де
түрлі себептерге байланысты ерлі-зайыптылар ажырасып жатады. Ал,отбасының
айрылысуы қазіргі кезде біздің қоғамның басты проблемасы болып отыр.
Бүгінгі таңда ажырасқан отбасылар саны күрт өсуде. Статистикалық
көрсетөкіштер толық емес отбасында тәрбиеленетін мектеп жасына дейінгі
кезде меңгерілген сапа-қасиеттер, баланың барлық ересек өмірінде кәрініс
табады. Отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасы, күнделікті тұрмыс-
тіршілігі (әке мен ананың) бала бойында мінез-құлық, тәртіптің жағымды,
жағымсыз қырларының қалыптасуына бірден-бір себеп болады. Сондықтан да,
бала тәрбиесіндегі ата-ананың тәртібі, тәрбие тәсілдері жеке тұлға
қалыптасудағы негізгі бағыт. [49]
Отбасы - бұл адам тәрбиелейтін негізгі орта. Ол жерде рухани,
эстетикалық, саяси және философиялық әлемді меңгерудің алғашқы қадамдары
басталады. Отбасы - бұл еңбек мектебі, ұрпақтар мектебі. Баланы отбасында
тәрбиелеу - бұл жеке тұлғаны қалыптастырумен пара-пар. Жан-жақты жетілген
тұлғаның қалай тәрбиелеу керек, бұл кезде кандай мақсаттар көзделеді,
осыларды анықтап алмай тұрып тәрбие үрдісін ұйымдастыру қиынға соғады.
Соңғы жылдарда отбасында ер балалар өте ерке, нәзік, қыз балалардың
тәртібінде дөрекелік, өркөкірек сияқты баланың келешегі, әлеуметтік
болашағы үшін зиянды құбылыстар байқалуда. Бұл тұрғыда парасатқа сай
құрылған “ата-ана” қатынасы бала үшін адамгершілік сапаларға жетудегі
теңдесі жоқ үлгі-өнеге. Отбасында мектеп жасына дейінгі баланы тәрбиелеу,
оның өмірін дұрыс ұйымдастыру - ата-ананың өзіндік тәрбиесі, эмоционалды
микроклиматты қамтамасыз ететін ізгілікке құрылған үй-ішілік қарым-
катынасты орнықтыруынан басталады. Ал, отбасындағы жағымды эмоционалды
микроклиматтың дұрыс болуы көп жағдайда психологиялық ықпалдың тиімділігін
арттыруға септігін тигізеді. Демек, өзара құрмет, достық, сенім
атмосферасында өскен бала тәрбиелік әсерге де көнгіш болады.
Егер бала ата-ананың өзара қарым-қатынасынан үнемі татулық,
жанашырлық, жолдастық, адалдық пен өзара көмектің куәгері болса, бұл бала
жүрегінде адамгершілік, ізгілік сезімдерін, ал, керісінше, дау жанжал,
өзара қақтығысушылық қатыгездік, өсек-өтірік, екі жүзділік сияқты
құбылыстар бала санасын улайды. Отбасында ата-анадан көрген жақсы өнегенің
ізімен өскен баланың өзі, ер жетіп, азамат болып ескенде отбасындағы
сыйластықпен татулықты өз отбасында жалғастыра біледі. Әрбір бала дүниеге
келген күннен бастап,өзінің ата-анасының шынайы махаббаты мен қамқорлығын
сезінуі тиіс.
Соңғы уақыттарда баланың жайсыз, толық емес отбасында тәрбие алу
тенденциясы ерекше байқалуда. Адамзат тарихында ата-ананың тұрақты
қалыптасқан рольдері болып, ана-отбасының берекесі, ал әке-материалды
жағдайды қалыптастырған. Ал қазіргі кезде бұл құбылыс біраз өзерген.
Айталық, әйелдер қауымы әлеуметті белсенді, материалдық жағдайда тәуелсіз
болса, ал ер адамдар өздерінің негізгі қызметтерін дұрыс орындай алмай
отыр. Бұл қазақ отбасында ғасырлар бойы қалыптасқан ерлі-зайыптылар
арасындагы ұлттық психологияның өзгергенін бейнелейді.Осылайша,
отбасымдағы үйлесімділіктің болмауының ата-ана мұндеттерін дұрыс
орындалмауы салдарынан,өздеріне жат ролді орындауға, мәжбүр болған театрға
айналады.
Соңғы кездері отбасы проблемасымен айналысып жүрген ғалымдар тобы
(С.В.Ковалев, Г.М.Бреслов) отбасының бейнесіне салыстырмалы талдаулар жасай
отырып, олардың бірнеше түрлерінің барын көрсетуге тырысады.
Айталық, бір отбасында ерлі-зайыптылардың өзара қарым-қатынасы
реттелген, бір жүйеге келтірілген, бірқалыпты болып байқалады. Бірақ,
олармен жақын қарым-катынас жасағаннан кейін отбасы мүшелерінің бір-біріне
деген қанағаттанбау сезімдері, ішкі көңіл-күйлерінде депрессия, шаршағандық
байқалады. Мұндай отбасында тәрбиеленген бала психикасы да үлкен күйзелісті
өткізуіне тура келеді. Бұл отбасын - "сырт көзге тыныш көрінген отбасы" деп
айтуға болады. [36]
Келесіде сөз "тұрақсыз отбасы" туралы болмақ. Мұндай отбасындағы
адамдардың қарым-қатынасы құбылмалы, ата-ана жиі өзара келіспеушілікте
болады, ажырасады, уақыт өте қайта қосылып жатады. Ерлі-зайыптылар
әрекетінде тұрақсыздық жауапкершілік сезімінен жоғары тұрады. Бұл
отбасындағы жағдай балаға, әрине теріс ықпал етеді. Бала үнемі қобалжу
сезімінде болып, үрейлі күй кешеді, бұл құбылыстың себебін түсінбейді және
де оны жеңуге шамасы келмейді. Ата-анасының өзара келіспеушілік жақтарын
уайымдайды, психологиялық "жарақат" алады.
Кейбір отбасының көңіл-күйі демалыс үйіндегі атмосфераға жақын
келеді. Бұл отбасындағы жұбайлар тәртібі "демалыс" түрінде, белгілі
ережелерге бағынумен ерекшеленеді. Ата-ана баласын үнемі тәуелді етіп
ұстауға тырысады, нәтижеде баланың қарым-қатынас аясы шектеліп,
жолдастарымен байланысы азаяды. Бұл отбасы бір қарағанда ынтымақтастықта
болып көрінгенмен, ал іштей қарым-қатынаста отбасы мүшелерінің біреуінің
қобалжыған тәуелділігі байқалады. Отбасында бала үй-шаруашылық әрекетті
орындауға ерте кезден бейімделеді, олар ұзақ жылдар бойы дене және жүйке
жүйесінің қызметіне мөлшерден тыс көп күш түсіретін жағдайда өмір сүреді.
Эмоциналды тәуелді, дегенмен де ата-анаға деген жағымды қатынас сақталады.
Жоғарыда керсетілгендей, отбасы бұл - микроәлеуметтік топ. Ол жердегі
ерлі-зайыпты адамдардың қарым-қатынасы, психологиялық жағдайлары мектеп
жасына дейінгі баланың тұлғалық сапаларының қалыптасуына дәстүрлі әсер
етеді.
Отбасының ыдырауы қандай жағдай да барынша әдепті түрде орындалғанмен,
бала психикасын үлкен күйзеліске әкеледі. Ғалымдар, бұл орайда отбасының
ажырасуы 3-12 жас аралығында балаға ерекше әсер қалдыратынын да айта
кетеді.
Ажырасу - әлеуметтік-рухани құбылысқа қарсы жағдай бола тұра, коғамға
теріс ықпал жасайды. Ол ұзаққа созылған ерлі-зайыптылардың өзара
келіспеушілігі, қақтығысы, ұрыс-керісінің соңғы нәтижесі. Ал, бұл
құбылыстардың куәсі болып өскен балада агрессия қаттыгездік, эгоизм т.б.
жағымсыз тәртіп ерекшіліктері қалыптасады.
Психолог М.Мид кезінде осыған байланысты жүргізген зерттеулерінде
қызықты жағдайларды байқаған. Автор, негативті тәжірибе бар қоғамда өсіп-
тәрбиеленген балада жағымсыз мінез бітістерінің байқалатыпын айтады.
Айталық, ана мен сәби арасында эмоционалды қарым-қатынасының тапшылығы, жиі
жазалауы нәтижесінде балада үрей, сенімсіздік, бірбеткейлік, қатыгездік
сияқты тәртіп ерекшеліктері көрініс табады. Ал, қазақта, ата-ананың барлық
үміт-арманы баласымен бірге жасау. Қазақ халқы - өте балажан халық.
Шаңырағында шырақ жанып, ұрпақ жалғастығанына зор мән беріп, баланың жан-
жақты азамат болуы жолында күш-қайратын аямаған.
Қазақ халқының отбасылық қарым-қатынас әдебі бойынша, жесіз бала
-панасыз бала болған. Әкесін сыйламаған, құрметтемеген балада, адамдық
сезімдер де тапшы болган. Ұлттық әдеп бойынша әкенің алдында дауыс
көтермей, дөрекіленбей сөйлеу қажет болған. Ол жасқаншақтық емес,
кішіпейілділік белгісі болып табылған.
Ал, ана - өмір құдіреті. Ананы ардақтау, сыйлау, оған құрмет көрсету.
Көңілін табу -әрбір жанның борышы. Ана балаға тек жақсылық тілейді.
Баланың кемшіліктері мен мінезін кешіреді, баланың құрсақта жатқан
кезінен бастап, ғұмырының соңына дейін оны тәрбиелейді, оған қызмет
көрсетеді.
Қазақ отбасына көп ұрпақты бейне тән. Бала үшін отбасындағы ата, әже,
әке ана тәрбиелері үлкен мектеп болған. Отбасы мүшелерінің қаншалықты көп
болуы, ол жерде өсіп келе жатқан балаға да көпжақты ықпал жасайды. Бала
отбасы мүшелерінің түрлі назарын басынан өткізіп, олардың дағды-
іскерліктерін меңгереді, жасы үлкенді сыйлап, құрметтеуді үйренеді.
Ал, керісінше отбасы мүшелерінің санының аздығы баланың әлеуметтену
үрдісінің ауқымын әлдеқайда шектейді. Бала отбасында еліктеуге тұрарлық
бейне таба алмаса, ол адамды шеттен іздестіреді. Қазіргі таңда жастардың
жасы үлкен қария адамдармен қарым-қатынасқа түсуі сирек болғандығынан,
оларға деген ізет, құрметтін де аз мөлшерде білдіретіндігі байқалуда. Бала
қарт адамдармен өзара қарым-катынас жасамаса. ол қартаю үрдісінің мазмұнын
да түсіне алмайды. Ал, қазіргі таңда көп ұрпақты отбасы тұрмақ, толық
отбасылар санының да күрт төмендеуімен толық емес отбасылар санының өсуі
байқалуда. Толық емес отбасында тәрбиеленетін баланың өмір тіршілігі әке
мен ананың тәрбиесін көрген бала тіршілігінен айтарлықтай ерекше, өзіндік
тұрпатқа ие.
Толық емес отбасында өскен ер бала еркекке тән келбетін жоғалтып, ер
адамның барлығы жаман деп қабылдайды. Ал қыз бала анасының әлсіздігін көріп
өсіп, ер адамдарға деген жағымсыз, теріс катынаста болады. Олар өсе келе
сезімдерін отбасын құрғанда ұстанып, өздерінің ер адамдардан ешбір тәуелсіз
екендігін көрсетуге тырысады.Отбасындағы микроклимат, ол жердегі
психологиялық ахуал ата-ананың өзіндік мінез-кұлық, тәртіп ерекшеліктеріне
де тікелей байланысты. Отбасында әкенің нағыз, қайырымды, отбасы басшысы
бола алуы, керісінше, оның қатыгез, жазалаушы болуы да –
отбасындағы психологиялық көңіл-күйді өзгертеді. Тәрбиеде әкенің қоғамдағы,
еңбек ұжымындағы, ағайын-туыстары арасындағы беделі де белгілі дәрежеде
әсер етеді.
Отбасында шаңырақ иесі ретінде әкенің ролі ерекше. Егер отбасында
әкенің қадір-қасиеті бағаланбаса, ол ең алдымен балаға, оның бүкіл
тәрбиесіне әсер етеді. Мұндай отбасындағы бала анасының “айрықша
артықшылыгын” өзіне тағылым етіп, анасьндай болуға бейімделеді, есейе келе
еріне анасынан қабылданған “артықшылығын” көрсетуте тырысады, осылайша
отбасы бұзылуына келіп тіреледі.
Жалғыз басты ана бала тәрбиесіндегі жауапкершілікті толықтай атқаруға
тырысқанымен, бала үшін әкенің орнын толықтыра алмайды. Оның әке мен ана
міндетін біріктіре жүзеге асырғанымен де, әкелік, аналық ұстанымды бір
мезетте орындауы мүмкін емес. Солай дегенмен, әлеуметті, психологиялық,
рухани, экономикалық себептерге байланысты ажырасқан, толық емес
отбасындағы мектеп жасына дейінгі бала мен ол жердегі ата-анаға қандай
кеңестер беруге болады.
1. Отбасы ажырасқан жағдайда ешбір адамды кінәдамай балаға
түсіндіру керек. Әкесіз қалған бала өзін қажетсіз, ата-анасына кедергі
ретінде сезінеді. Бұл жағдайда балаға әкесінің жақсы көретінін айту керек.
2. Отбасында баланы
әкесінің кетуіне дайындаган дұрыс. Әкенің баламен қарым-қатынасқа түсуі,
бірлесе уақыт өткізуі қаншалықты сирек болған сайын, бала әзін барынша
керексіз сезеді.
3.
Баланың тұрғылықты мекен-жайын ауыстырмауға тырысу керек, себебі, осы кезде
бала ескі достық, таныстық байланыстардың сақталуын аса қажетсінеді.
4. Баланың қарым-қатынас
шеңберін барынша арттырып, уақыттарын қызықты өткізуге жағдай жасап,
қызығушылықтарын әр түрлі үйірмелермен қамту керек. Әке немесе ана балаға
деген махаббатын үнемі білдіріп, оның тілек, ниеттерін сыйлауы тиіс, Балаға
деген ата-ана махаббаты өте кең үғым. Бұл сезім бір ғана адамға тән емес.
Ол отбасының барлық мүшелеріне ортақ болған жағдайда ғана, бала үшін бақыт
әкеледі.[24]
Ата-аналық міндеттемедегі бірден-бір орталық жанұялық қарым-катынастың
негізгі сұрағы болып табылады. Отбасындағы қарым-қатынас -бұл отбасының
өмірі. Егер де өндірісте біреумен әрқашан қарым-қатынаста, ал біреумен
сиреу, кейбіреуді мүлдем байқамай жүру болатын болса отбасында мұндай
жағдай жат нәрсе. Отбасында рахаттанып өмір сүру кажет,кері жағдайда өмір
жазаға айналады.
Мұндай азаптың маған керегі не? - деп жүректе адамға деген леп
күнделікті, өзі үшін мінезі және қарым-қатынас бойынша қолайсыздықтан
шаршаған. Отбасы стиліндегі өмір үшін кең таралған және ең жалықтыратын ал
командалық, авторитарлық билік. Отбасында диктатор ролін кімде болса
жасайды ал күйеуі, әйелі баласы, қайын енесі және т.б. атқара алады, бірақ
отбасындағы қарым-қатынас бір түрлі болады. Адамдар бірге өмір сүрсе де
жеке тұратын секілді, әрқайсысы өзі үшін ішкі рухани байлығынан және
қызықтардан бас тартады. Жеке арман мен үміт түгелдей мойынсынуға біріккен
көрініс және келісушілікке негізделген. Міне осыған байланысты ата-
аналармен сөйлесу қажеттілігі “Отбасындағы қарым-қатынас” тақырыбының
негізгі бөлімі ретінде отбасындағы ата-аналарға міндеттелген. Бұл тәрбие
әдістерінен бас тарту баланың балалық шағынан жеткіншектік және жастық
шағына аусуы кезінде өте қажетті. Жас қыздар мен балалар барлық уақытта өз
ата-аналарын демократтықтың болмағандығы үшін айыптайды. Мұндай жағдайда
көптеген нәрселерді өзгерту қажет. Егерде сіздің балаларыңыз есейгенде ата
қонысты және ондағы қартайған ата-ананы ұмытпағандығын қаласаңыз. Сіз кімді
кіналайсыз, егер болған жағдайға өзіңіз жылдар бойы үлгілі тәртіпті
отбасыңызға қорқынышқа негіздеп калаған болсаңыз? Отбасының қарым-қатынас
демократизацияланған кезеңі нақты өзіндік жағдайдың әрқайсысында. Ата -
аналар жиі сұрақ қояды? “Отбасын қайта құруда неден бастау қажет?” жауап:
өзіңізден бастаңыз. Пікірдің плюрализмі, қызығушылыққа қайшылық, әртүрлі
армандар - бұл, отбасының қарым-қатынастың элементтері, отбасындағы
микроклимат есепсіз-ақ бұзылады. Отбасында басты және басты емес адам жоқ.
Күйеуі, әйелі, балалары барлығы бірдей дәрежеде қажетті. Әр отбасы
мүшесінің өз кұқығы бар, соған байланысты әрқайсысын тыңдау қажет және оның
ішінде негізінен баланы. Ал бұл ішіндегі ең қиыны болып табылады.
Жаңа жылдың ертеңгілікте бірінші сыныптық қыздан жаңа не алғанды қалар
едің деп сұрапты. Қыз таңғажайып кереметке сенетіндей кішкентай емес, оған
сенбейтіндей де үлкен емес болғандықтан ал жай ғана жаңында тұрған Аяз
атадан сұрады “Сіз шынында да менің арманымды орындайсыз ба?” өзіне сенген
өркөкірек қызыл бетті Аяз ата қарқылдап күлді: “Әрине, әлбетте”. Сонда қыз
өзінің ең сырлы дүниесін ашты: “Менің мамам асықпағанын қалаймын” Бәрі
қымсынып қалды. Музыканың әуені де өшіп қалды. өзіне сенімді аяз ата да, ал
оның арманын орындай алмайды. Ал кейбір жаңа жылдың шыршада болған аналар
көздеріне жас алды. Әр қайсысы өзі туралы ойланды, осы мезетте өзінің
баласы осындай сөзді айтуы мүмкіндігі туралы.
Балдар өзіне ең жақын адамдары әсіресе аналары олармен аз қарым-
катынаста болғандығынан жапа шегеді. Бала есейгенге дейін онымен тығыз
қарым-қатынаста болу қажет жағдайдың негізін өзгерту қажет. Сонымен бірге
регломентті шектемеу керек. Егерде бала бір нәрсе айтқысы келсе, егер
жасөспірім папасымен немесе мамасымен бір нәрсе жайлы бөліскісі келсе онда
барлық жұмысты шетке сырып оны тыңдау қажет (қызығып тыңдау қажет).
Ондай болмаса басқа кезде ол ештеңесімен бөліскісі келмей қалады, және
отбасында адамдар параллельді түрде өмір сүре бастайды. Отбасының әрқайсы
мүшесінің өзінің талғамы және өз пікірі болады, және сыңдыру, оны қайта
жөндеу, кейбіреулерді өзіне айтату немесе ұқсату - Отандық этиканың дөрекі
қателіктері болды. Бастысы қызығушылықтардың қиылысқан нүктесін тауып
сонын айналасына барлығы топталуы керек отбасы мүшелері арасындағы басында
ерлі-зайыптылар және орлардың ата-аналарының арасында, оған кейін өсіп келе
жатқан балалары қосылады, ерекше этика орнатылып оны егжей - тегжейін
келесі сөздермен түсіндіруге болады: сынау, намысын сақтау, кесірін
тигізбеу, жараламау, сонымен бірге езіп жаншымау, мазақ етпеу. Отбасындағы
қарым-қатынас әдеп пен сыпайыгершілікті талап етеді.
Ата - аналардың арнайы міндеткерлік қызметтерін отбасындағы лидерлікке
арнауға болады. Бақылаудағы жасөспірімдерлің жартысы отбасының бастысы
аналары екенін айтты. Бұл отбасындағы әкелер әжептеуір өндірісте белсенді
жұмыс істейтін адамдар болса да олардың отбасындағы ролі аз. Мұндай
жағдайда әкесінің беделі өз балаларының алдында төмен дәрежеде. Бұл жағдай
қалай болуы мүмкін?
Қоғамдық өндіріс жүйесінде тек құқылылық үшін күресте мүмкіншілік
себеп ерекшеліктерінің қатарының түгел болмауы, отбасында әйел реванис
алуына себеп болады. Бұл оның ортасы, ол барлық сұрақтарды жеке дара
шешеді, әлбетте отбасының мүддесі үшін, күйеуі отбасының жұмыстардан
шектелген, оның міндеті - отбасын материалды қамтамассыздандыру. Бұл
бағдарлама көптеген отбасында әйел лидерлікті өз қолына алып бірнеше
қателіктер жасайды: біріншіден ол байқатпай өзіне көлемді
және қиыншылығы бар жаңа міндет жүктейді. Екіншіден, ол әкенің беделін
булдіреді, онда балалар барлық сұрақтың шешімін анасы қабылдайтынына
үйреніп, әкесінің пікірін сұрамайда қояды. Үшіншіден, уақыт келіп әйелі
барлығынан шаршағанда оған өзінің өмірін жеңілдету үшін мықты адам арқа
сүйенбек болғанда, ұзақ жылдар бойы ерлі-зайыпты өмірден
ерінің психологиясы өзгеріп кеткен болады. Сол кезде ештеңе өзгерте
алмайды.
Ерлі зайыптылар бір бірін толықтыруы үшін әрқайсысы әлеуметтік ролін
дұрыс ұйымдастыру қажет: әйел үй берекесі, ал күйеуі үй қожайыны, әйел
тәрбиеші, ал күйеу үй ұстазы болуы қажет. Отбасы мүшелерінің тағдырына
деген жауапкершіліктің ең үлкен бөлігін күйе көтеру керек, сонда барып
қазіргі заманғы әйелдер нәзіктігін қайтарып алады.
Біздің әрқайсымызда сонымен бірге біздің балдарымызда қоғамдық
жанасудың үлкен мөлшері байқалады. Бұлар әртүрлі құралады. Бірақ жас
өспірімдер мектептегі ең бұзық тәуелсіздері адамдар арасында, құрдастарының
ортасында, үйінде басқа қарым-қатынасқа сүйенеді. Олар мейрімділікті
сүйеді, нәзіктікті балалық шақ кезіне түсіп ойнағанды да жақсы көреді.
Сонымен бірге аяушылықты қажет етеді. Мұндай жағдайда отбасы үшін тән
қалыпты жағдайдағы қарым-қатынас, қоғамдық жанасу олардың айырмашылығы мен
түрлілігі және қажетін қанағаттандырмайды. Отбасы қорғаныс сезімін береді.
Жақсы ата-ана барлық уақытта өз баласымен кез келген ұнамсыз жағдайларды
бөледі, балаларына ұрысып, ренжіп бірақ кешіріп және түсінеді.Отбасы — бұл
мазасыздану, қоғамдық мәселеден алаңдау және жеке шаруаларға қосылу.
Үлкендер, кей кездері біздің өмірімізде қоғамдық, жұмыстардың үлкен
орын алатынын біледі, оны біз үйге келгенде де талқылайды жалғастырамыз.
Бұл жәйт мұғалімдер мен шығармашылық жұмысшыларға жақсы таныс. Отбасына
жеткіншекте өз мәселесін әкеледі. Оларды оңтайлы, игі ниетті,
қызығушылықпен қабылдау қажет. Сен өзіңнің жеке мәселелерінді кіммен
талқылайсың? - деген сұраққа жауапты бергенде, мамаларын артық қоретіндігі
белгілі болды, 86% жеткіншектер мектеп сұрактарын мамасымен талқылайтын
блып шықты. Анасымен не талқылайтыны ал әкесімен не талқылайтынын қадаалау
өте қызықты.Балдар шамасымен ең басты сипатта сатып алатын костюмді, шаштың
үлгісін, моданы, мектептегі жағдайларды талқыласа, әкесімен болашақ
мамандығын талқылайды. Ал қыздар мамаларымен сатып алатын заттарын, моданы,
костюмді, құрбыларының жүріс тұрысын және болашақ мамандығын талқылайды.
Әкесімен болашақ мамандық пен мектептегі жағдайды талқылайды. Осыдан біз
әкелерге үлкен үміт артылатынын көреміз. Осыған лайықты және ақылды
мамандандырған кеңес беруге қабілетті болуы керек.
Бозбалалар мен қыздардың 13% ата-аналарымен ешнәрсені талқыламайды.
Отбасылық ахуалдың қандай көріністе екенін көз алдыңызға елестете аласыз
ба? Түгелдей түсінбеушілікке куәлік ететін тіптен қайғы қасірет басқан
сипаттағы жауаптарда болды. Мысалға Олармен не туралы сөйлесуте болады? -
деп жасөспірім анкета тапсыруда қарсы сұрақ қояды. Оқушылардың жауаптарын
назарсыз қалдыруға болмайды.
Отбасында мейрімділік сыпайылық өте қажет. Кейбір кездерде адамдар
қоғам алдында өздерін ұстап, белгілі заңдарды ұстанады, ал үйінде жұмсақ
айтсақ өздеріне өздері қарамай азат етіледі. Мұнда бірінші болып балалар
жапа шегеді. 15-17 жастағы балалар мен ата-аналардың қарым-катынасы ерекше
ынта мен зейінді талап етеді. Үш негізгі шарт бар, осыларды орындау
барысында жасөспірімдермен қарым-қатынасқа түсудің барлық уақытта сәті
түседі. Қарым-қатынас біріншіден жоғары эмоционалды, екіншіден жас адамның
қозғалысы мен барлық сезім спектрлеріне тереңірек құрметпен және үшіншіден,
түсінушілікке икемделген болу қажет.
Қарым-қатынас иландырумен сабақтастырылады. Иландыр мәселесі
-денбасылық практикада ең қажеттілердің бірі. Біз отбасы өзінің
біртұтастығымен күшті екендігін айтамыз, ал әрдайымғы өзара ауқымды. Ерлі
зайыптылар жасы келе бір-бірінің белгілерін, ұстамдылық әрекетін, дауыс
ырғағына дейін сәйкес келеді.
Өз ара ықпал етудің маңызы иландырудың арқасында іске асады.
Сәйкестілік жағдайда болса иландыру күштірек болады. Пәтердегі жинақылықтың
көрінісі адамның мінезі мен эмоционалды толықтырылған үйде өткізген
уақытына әсер етеді. Жайлылық және тазалық, байыпты, жұмсақ түс,
тітіркендірмейтін әуен, сабырлы екпін барлық уақытта ашық аңқылдақтыққа,
сенімді әңгімеге және сүйіспеншілдікке әкеледі. Отбасындағы өзара ықпалға
үйдегі әйелдің сырт көрінісі үлкен роль ойнайды.
Отбасын иландыру заңдарын білу және оларды пайдалану әдістерінің
негізін кез-келген адам білу қажет. Иландыру дағдысын иелену үлкен
практикалық мағынаға ие.
Иландыру негізінде сезімдерге әсер ету, ал олардан адамның жігеріне
ықпалын тигізеді. Иландырудың шешімі иландырушының беделіне көптеп тәуелді.
Иландыру кезінде адам барлық уақытта дәлел мен айғақтарды бір сөзбен айтсақ
көз жеткізуді кажет, ал шешім қабылдау құқығы - соңғы сөз-бәрібір
иландырушыға беріледі. Иландыру барысында сөздерді дұрыс таңдаулы,
сөйлемдердің құрылысы, дауыс ырғағы өте қажет.“ мен сенімен ақылдасқым
келеді”, - балаңмен сөйлесудің жақсы бастамасы. Бұл барлық уақытта жақсы
әсер қалдырады. Тез арада жауап ретінде бір нәрсемен бөлісу көңілі пайда
болады. Иландырудағы қалаған нәтижеге ертерек жету үшін өтінішіңізді
қайталау керек.
Мұндай жағдай болмау үшін уақытты өзгертуге болады, екпінді өтінішінің
сипатын, осымен эмоционалды қызықтырушылық сыни пікірлерді төмендетеді.
Иландыру үлкен нәтижеге жеткізеді. Бірақ барлық адам мынаны білу қажет.
Оның сенімін кесіп иландыру мүмкін емес. Кез-келген иландыруда жақын
адамының сеніміне сүйенеді. Ата-ананың сенімі балалары үлкен жұмыстарға
қабілеттілігі олардағы кедергіні жеңуге көмектеседі өздерінде сенімділік
пайда болады, жастық шағындағы керекті құрылу және жоғарылау кезеңі.
Отбасында иландырудың екі түрі бар екенін айтуға болады: еріктілік
және еріксіз. Еріксіздік анық программаны талап етеді, пиғыл, жігерлі
талпыныстар, мақсатқа бағытталған әсер жайбарақаттылық пен кезеңділік.
Осылардың бірігуі жас адамның мақсатқа бағытталған дамуын камтамассыз
етеді. Осындай отбасында әке мен бала арасында шешілмейтін мәселе болмайды,
онда ата-аналарының өмірінің мақсаты балдары екендігі анық. Сіз тарапынан
берілген программаны сәтті орындаған жасөспірімге мына сөздерді айтуды
ұмытпаңыз. мен сені мақтан етем иландыру тиімді ол мақсатқа бағытталған
тәрбиелік программа іске асуы үшін. Ата - аналарды өз міндеттерімен
таныстырарда рухани қажеттіліктердің құрылымымен таныстыру қажет.
Жоғыры сыныптағы оқушыларға мынандай сұрақ ұсынылған: Жаңа жылдан
тілегім келеді:
- досыма
- өзіме
- анама?
Достарына бақыт тілейді өзіне сәттілік ал анасына ... бұл жауаптарда
тоқтау қажет. Олар қызықты және көп нәрселер туралы айтады,
жасөспірімдердің неке туралы елестету аймағына нені жатқызуға болады.
Балалар аналарының келесі жылы дөрекілік жасамауын, ренжімеуін, бақырмауын,
көптен өзінің көрінісімен айналысқанын қалайды. Қыздар - аналарының
ашуланбауын, асықпауын, үйде көбірек болып, өздеріне көбірек көңіл бөлуін
қалайды. Жалғыз болса да бір қыздың жауабы көніл аударуға лайықты. Мен өз
анаммен ұзақ - ұзақ барлық жәйттер туралы сөйлескім келеді. Бірақ оның еш
уақыты жоқ. Маған анам сөйлесе алмайтын сияқты.
Осындай сипатта, жасөспірімдік шақта ата-анамен интеллектуалды қарым-
қатынаста терең руханилықты тілейді. Соның арқасында оларда қайшыласу пайда
болады. Бірақ бұл тілектер заңдылық сенімді қанағаттандырылмай келеді . Ата
- аналар мұндай жоқ, немесе мұны жасай алмайды, немесе ондай сөйлесулерді
бос уақыт өткізу деп түсінеді. Бұл және басқасы, және үшіншісі - үлкен
педагогикалық қателік. Бала өсе келе алыстағаны өте ренішті. Балдары және
қыздары ұлғайған сәтте атамекенге бармай, ең жақын деген адамдар тіптен
түсініксіз, бір-біріне алыс кейде тіптен бөтен болғандығына ата-аналар
кімді кінәлайды?
Бұлардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Бөлім 1. Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың психологиялық-
теориялық негізі.
1.1. Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың психологиялық-
теориялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Отбасындағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктері ..14
1.3.Отбасындағы конфликтілі жағдай және оның шығу жолдары ... ... 28
Бөлім 2.Отбасындағы конфликтілі жағдайды іс-жүзінде шешудің жолдары.
2.1 Отбасындағы конфликтілі жағдайдың алдын-алу жолдары ... ... .. 48
2.2. Отбасындағы конфликтілі жағдайды психологиялық тұрғыда ымыраға
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 51
2.3. Отбасындағы конфликтілі жағдайды шешудің психологиялық
әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 71
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біз үшінші мыңжылдықтың табалдырығын
аттап, қарқынды өзгеріп тұратын қоғамда өмір сүріп отырмыз. Алдыңғы қатарлы
елдер жаңа қоғамға, яғни ақпаратты қоғамға кіруде. Осыған байланысты
Қазақстан қазір қоғамдық өмірдің барлық саласында батыл өзгерістерді бастан
кешіріп отыр. Сондықтан да қоғамымыздың стратегиялық негізгі даму бағытын
анықтау, ұлттық ерекшелігімізді жоғалтпай, әлемдік қауымдастықпен бірігуге
мүмкіндік беретін приоритет жүйесін құру өте маңызды.
Елбасымыз Н.Назарбаевтың "Қазақстан - 2030" стратегиялық
бағдарламасында және Қазақстан халқына Жолдауында: "Біз жергілікті деңгейде
де отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа
жолдарын табу керекпіз. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын
мұқият талдау, жалғызбасты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз
адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің
алдындағы, ал ең бастысы, балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге
тиіспіз. Ата-аналар балаларына, ал балалар өздерінің қартайған ата-
аналарына қамқор болғанда, әйел отбасы мен қоғамда құрметке ие болғанда -
еліміз үшін алаңдамауға да болады. Қандай жағдайда да, әйелдің өмірі мен
денсаулығына қауіп төндірмейтін отбасын жоспарлаудың өркениетті жолына
түсуіміз керек. Жас шамасына қарай жүргізілетін саясатта біз жастар мен
жеткіншек ұрпаққа, сондай-ақ жас отбасыларға көңіл бөлуді күшейтуге
тиіспіз," - деп атап көрсетті.[50]
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы тұрақтылығын,
отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге жастарды даярлауды
жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің жұтаңдығы, халықтық
дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып, ажырасуына әкеліп соғады.
Ажырасу статистикасы республикамызда әрбір үшінші неке бұзылатынын көрсетіп
отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем жас некелер, жаңадан қосылған
отбасылар құрайды. Тарихымызға көз салсақ, ежелгі қазақ елінде отбасылардың
ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі бұрын халық некеге орнықты,
мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай жұбайлардың төзімділігін,
бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де тұтастай отбасының
тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады. Білім жүйесінің қоғамдық өмірдің
барлық саласына, сондай-ақ отбасына да тигізетін ықпалы мол. Мысалы,
жұбайлардың білім дәрежесі көп жағдайда отбасының орнықтылығына әсер етеді.
Көбінесе отбасы-некелік қарым-қатынастың нұсқаулары білім деңгейіне
байланысты болады. Мысалыға, студенттердің отбасы өмірінің
құндылықтары ішінде отбасының психологиялық және репродуктивтік
қызметтері жетекші орын алады. Жұбайлар қарым-қатынасының басты факторлары
ретінде жұбайлардың өзара түсінігі, ұстанымы құндылықтары және мінез-құлық
ережесінің ортақтығын бөліп көрсетеді. Бұдан басқа білім жүйесі жалпы
білім беретін мектеп деңгейінде белгілі пәндерді ұйымдастырып, отбасы
және некенің бірлігін сақтауға мақсатты түрде көмектесуі қажет.
Салауатты отбасы - өркениетті қоғамның талабы. Қазіргі заманғы отбасы
тәрбиесінің жағдайына әлемдік деңгейде мэн беріліп отыр. Әрбір отбасы
қоғамның кішкентай бір бөлігі болып табылатындықтан, қоғамды
өркениеттілікке жеткізу, ең алдымен, әр отбасындағы өмірді дұрыс
ұйымдастырудан басталмақ. Оған дәлел 1989 жылы Біріккен Ұлттар ұйымында
қабылданған, кейіннен 1995 жылы Қазақстанда қабылданған "Баланың құқығы
туралы Конвенция" бола алады. Онда "Бала толық және үйлесімді дамуы
ушін, ол мейірім мен өзара түсіністігі бар, қызығушылыққа көп
көңіл бөлетін бақытты ахуалдық ортасы бар отбасында өсуі қажет. Сондай-ақ
бала әлі дене, ақыл-ой жағынан толыққанды жетілмегендіктен, олар туылғанға
дейін де, туылғаннан кейін де ерекше мейірімділікке, қамқорлыққа, әсіресе,
құқықтық қамқорлыққа мүқтаж" деп көрсетілген. Бұл қүжатта әрбір ата-
ана жасөспірімдердің өркениетті елдерде қазіргі заман талабына сай білім
алуын қамтамасыз етуге міндетті екендігін айта келіп, ол білімдердің мына
бағытта: баланың жеке басын, талантын, дене және ақыл-ой қабілетін дамыту,
адам құқығын құрметтеу, өз ата-анасын сыйлауға, оның мәдени тұрмыс-салтын,
тілі мен құлдылықтарын, елінің ұлттық байлықтарын бағалауға тәрбиелеу,
еркін қоғамда ынтымақтастық, түсіністік, ұлтаралық қарым-қатынаста
достық рухында саналы өмір сүруге дайындау, қоршаған ортаға
жанашырлықты тәрбиелеу керектігін ұсынып, заман талабы бойынша бүгінгі
отбасына үлкен жауапкершілік пен жоғары парасаттылық жүктеледі.
Оқушының жеке тұлғалық қалыптасуына отбасы тәрбиесінің ықпалы
фиттософиялық. әлеуметтанушылық. психологиялық, педагогикалық
зерттеулерде ерекіпе көңіл бөліп, отбасыньщ жалпы
теориялық, педагогикалық, психологиялық негізін жасауда көп үлес
косқандар: А.Құнанбаев, А.Байтүрсынов, Ы.Алтынсарин, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов, М.Әуезов, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский.
Бізге зерттеу мәселесіне байланысты маңызды қызығушылық көрсетксн
ғалымдар: Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, С.А.Үзақбаева, Ж.Наурызбаев,
К.Қожахметова, Қ.Бөлеев, І.Халитова, А.Табылдиев, С.Ғаббасов, С.Смайлов,
Е.Омар, Қ.Ералин және т.б. еңбектері отбасының жан-жақты мәселелерін
зерттеген, отбасының педагогика, психология, өнер және социология
ғылымдарымен байланысының нығаюына үлкен еңбек сіңірген.
Отбасылық өмірдің ерекшеліктері, некелік қатынастардың сырлары туралы
білімдер мен көзқарастар Г.Исаева, Б.Қожабекова, А.Жүнісов, Ж.Байжанова,
И.Қарақұлов, Г.Мейірханова еңбектерінде ерекше аталып көрсетілген.
Отбасына байланысты ресейлік және шет елдік ғылымда қойылған негізгі
проблемаларды талдаудың белгілі тәжірибесі бар. Отбасы мен неке мәселелері
М.С.Мацковский, А.Г.Харчев, В.А.Сысенко және басқа да ресейлік ғалымдардың
еңбектерінде қаралған. Шет елдік мамандардың ішінде Т.Парсонс, Ф.Мередит,
К.Витек және т.б. зерттеулерінде ашылып көрсетілген.Жеке тұлғаның дамуы
жөніндегі ғылыми тұжырымдар, мекетептегң оқу-тәрбие жқмыстары негізінде,
жастарды отбасы-некелік өмірге даярлаудың бағыт-бағдардың беру
психологиялық, педагогикалық, философиялық, әлеуметтік қағидалары алынды.
Отандық және шет елдік педагогтарң әлеуметтанушылар, философтар,
педагогтар, демографтар, сондай-ақ, психологиямен тығыз байланысқан басқа
да мамандықтардың еңбектерімен анықталады.
Жастарды отбасын құруға және болашақ ерлі-зайыптылардың міндетін
орындауға дайындау мақсатына бағытталған тәрбие жұмысын жүргізу керек. Бұл
түрғыда педагогика және отбасы әлеуметтануында көп жұмыстар жасалынды.
Болашақ отбасы иесін даярлау проблемасының психологиялық аспектілері
И.В.Гребенников, Л.М.Панкова, А.Я.Студенте, В.Я.Титаренко, И.В.Бестужев-
Лада және басқалардың еңбектерінде берілген.Жас ұрпаққа білім беру мне
тәрбие беру, отбасылық өмірге дайындауға бағытталған Қазақстан
Республикасының конститутциясы, Білім беру туралы Заңы, тәрбие жқмыстары
жөніндегі тұғырнамалар, зерттеу прблемаларына байланысты жас ұрпақты
тәрбиелеудегі озық тәжірибелер, психолог ғалымдардың ғылыми еңбектері.
Жоғары сынып оқушыларын отбасылық өмірге даярлауда халықтық салт-
дәстүрді пайдаланудың маңыздылығы Ж.Сакенов еңбегінде ерекше көрсетілген.
Біздің қоғамның маңызды мәселелерінің бірі - отбасы
тұрақтылығын, отбасылық қатынасты нығайту, отбасы-некелік өмірге
жастарды даярлауды жетілдіру. Некеге және отбасына қатысты рухани өмірдің
жүтаңдығы, халықтық дәстүрді естен шығару, осал некенің пайда болып,
ажырасуына әкеліп соғады. Ажырасу статистикасы республикамызда әрбір үшінші
жанұяда болатынын көрсетіп отыр. Ажырасудың басым көпшілігін мүлдем
жас некелер, жаңадан қосылған отбасылар құрайды Тарихымызға көз салсақ,
ежелгі қазақ елінде отбасылардың ажырасуы өте сирек болған. Мұның себебі
бұрын халық некеге орнықты, мәңгілік институт ретінде қарады. Мұндай жағдай
жұбайлардың төзімділігін, бірін-бірі сынап-мінеудің аз болуын және де
түтастай отбасының тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады.Білім жүйесінің
қоғамдық өмірдің барлық саласына, сондай-ақ отбасына да тигізетін ықпалы
мол. Мысалы, жұбайлардың білім дәрежесі көп жағдайда отбасының
орнықтылығына әсер етеді. Көбінесе отбасы-некелік карым-қатынастың
нұсқаулары білім деңгейіне байланысты болады. Мысалыға, студенттердің
отбасы өмірінің құндылықтары ішінде отбасының психологиялық және
репродуктивтік қызметтері жетекші орын алады. Жұбайлар қарым-
қатынасының басты факторлары ретінде жұбайлардың өзара түсінігі,
құндылықтары және мінез-құлық ережесінің ортақтығын бөліп көрсетеді. Бұдан
басқа білім жүйесі жалпы білім беретін мектеп деңгейінде белгілі пәндерді
ұйымдастырып, отбасы және некенің бірлігін сақтауға мақсатты түрде
көмектесуі қажет.
Отбасылық өмірге бозбалалар мен қыздарды дайындау жолдарын
В.Е.Зарайченко, А.Г.Хрипкова еңбектерінде қарастырды. Жастардың некеге
дайындығының кемшіліктеріне талдау жасау негізінде зерттеушілер отбасылық
өмірге жігіттер мен қыздарды дайындауда тәрбие жұмысын жетілдірудін кейбір
жолдарын анықтады.
Р.А.Иремашв.или, В.А.Кишкурко, И.А.Эльшанская зерттеулерінде
бозбалалар мен қыздарды отбасылық өмірге дайындау проблемаларынын біршама
аспектілерін қарастырған. Қоғамның некеге тұрушы жастарға қоятын талаптары
анықтаған, олардың отбасылық өмірге дайындығының деңгейін бағалау
критерийлері айқындалған, осы маңызды бағыттар бойынша мектеп жұмысының
кемшіліктеріне талдау жасалынған.
М.И.Мирошниченко, И.К.Парфенова, Э.М.Черепова зерттеулерінде АҚШ,
КСРО, Германия, Англия мектептерінде оқушыларды отбасылық дайындау
ерекшеліктері салыстырылған.
Зерттеу мақсаты: Отбасындағы конфликтілі жағдайды, теориялық
проблемасын шешу және болдырмаудың негізгі жолдарын қарастыру және оны
тәжірибелік эксперименттік сынақтан өткізу. Отбасы -некелік өмірге
дайындау ұғымына түсінік беру арқылы жоғары сынып оқшыларын дайындаудың
бағытын айқындау.
Зерттеу объектісі: мектептің жоғары сынып оқушылары. Зерттеу пәні:
жоғары сынып оқушыларының отбасы туралы білімі. Зерттеу жұмысының
мақсатымен болжамына сәйкес зерттеудің төмендегідей міндетері анықталды.
1) Зерттеу тақырыбына сэйкес әдебиетермен танысып, оларға ғылыми
әдістемелік түрғыдан шолу жасау.
2) Отбасы жәче отбасынын өмірлік циклының теориялық талдауын
4) Жоғары сынып оқушыларына отбасы-некелік өмір туралы
факультативтік сабақ жоспарын құрастыру.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы- Отбасы некелік өмір ұғымына ғылыми-
психологиялық тұрғыда анықтама берді. Отбасы-некелік өмірдің проблемасының
ғылыми мазмұны анықталды. Жоғары сынып оқушыларының отбасы —некелік
өмірінің психологиялық шарттары жасалып, мүмкіндіктері айқындалды.
Зерттеу әдістері- Зерттеу мәселеміз бойынша психологиялық
философиялық, педагогикалық әдебиеттерге шолу.
Зерттеу жұмысынын құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан, суреттер
мен кестелерден тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделеді,
зерттелгелі отырған мәселенің маңыздылығы сипатталады, зерттеу жұмысының
объектісі, пәні, ғылыми болжамы, мақсаты, міндеттері, ғылыми жаңалығы мен
қорғауға шығарылған негізгі қағидалар баяндалады.
" Отбасы және отбасыдағы конфликтілі жағдайдың психологиялық-теориялық
негізі" атты бірінші тарауда жалпы отбасы дегеніміз не, оның түр-
типтері,моделі, отбасының қызметі,құрылымы және оның бұзылуы, динамикасы
сөз болады.Отбасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері мен қарым-қатынас
кезінде пайда болатын конфликтілі жағдай мәселелерін қарасытырамын.
"Отбасындағы конфликтілі жағдайды іс-тәжірибе жүзінде шешудін жолдары"
атты екінші тарауда жалпы отбасындағы конфликтілі жағдайдың алдын-алу
жолдары, психологиялық ымыраға келтіру және де жоғары сынып оқушыларын
отбасы-некелік өмірге даярлаудын тиімділігін арттырудағы педагогикалық-
эксперименттік зерттеулер нәтижелері қорытындыланады.
І бөлім. Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың
психологиялық-теориялық негізі.
1.1 Отбасы және отбасындағы конфликтілі жағдайдың психологиялық-
теориялық мәселелері
Отбасы-қоғамның көзі, жекелік тұрмысты ұйымдастырудың негізгі
формасы. Отбасы жұбайлық одақ пен туыстық байланысқа негізделген жекелік
тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы. Отбасы қоғамның қайнар көзі.
Адамзат үшін отбасы өзінің өмірінің алғашқы төрттігін өткізетін және өмір
соңына дейін құруға бар күш жігерін жұмсайтын ортаның негізгі және басты
компоненті.
В.Н.Дружининнің пікірінше: отбасының негізгі ерекшелігі болып оның
тәуелділігі, яғни, адамның белгіленген ережеге тәуелді болып өмір сүруі.
Алайда, бұл тәуелділік отбасы мүшелерінің табиғи және мәдени
кұндылықтарының қолайлы қанағаттандыруларын қамтамасыз ететіндігімен
ерекшеленеді.[25]
ХХғасыр жаңашыл отбасының түбегейлі өзгерістерін елемей оның жағдайы
мен болашағын бағалау және түсіну мүмкін емес, (ата-анадан баласының
жырақтауы, неке қалыптасуының жабықтан ашық жүйесіне өтуі, әйелдің
әлеуметтік статусының өзгеруі) Отбасы институты бірдей мәселелерді
ауыстыруға және құруға рұқсат береді. Бізге белгілі болғандай, жалпы
жастардың некелесуге дейінгі жыныстық қатынаста болудың жапай
тарауы,туылудың азайғандығы, аз балалық, саналы түрде баласыз болудың
жаппай таралудың беталысын тіршілік жылжуының белгісі ретінде отбасы
институтына қарастыруға мүмкіндік береді.
С .И.Голдтың пікірінше, қазіргі жағдайда отбасы құрудың 3 моделін
көрсетуге болады.
1) Патрирхальды отбасы - әлде қайда көнерек.бауырластық қатынас;
күйеуінің әйеліне, баланың ата-анаға,отбасылық рөлдің қатаң тағайындалуы.
Неке іштей тұрақты. Отбасы бірнеше ұрпақтан тұрады:баба,ата-ана,бала.
Көпбалалылықты қолдайды. Басшы еркек. Оның қарамағында отбасының барлық
экономикалық ресурстары, негізгі шешімді қабылдау. Әйелі ерінің фамилиясын
алады. Оған бағынышты және сыймен қарым қатынас жасайды. Жұбайының негізгі
қызметі- бала туу, тәрбиелеу, үй шаруасын жүргізу. Бұндай отбасыға ата-
аналық билік пен авторитарлы жүйе тән.
2) Детоцентрикалық отбасы - жекелік өмірдің рөлін
жоғарылатады.Әйелі мен күйеуі арасындағы қатынас тең, сезімталдылық, некеде
пысықтылық, алайда бала туу жайлы түсінікті сәйкестік жоқ. Жұбайлар бала
санын өзара есеппен шешеді.
3) Жұбайлық отбасы.
Әлемде отбасынан маңызды құндылық жоқ. Ұзақ уақыт бойы біздің елімізде
отбасы тікелей мемлекет қамқорлығына тәуелді болып келді. Оны нығайтудың
жолы таза, сырттай қамқорлық жасаудан, басқаша айтқанда, жеңілдікпен,
жәрдем ақшамен қамтамасыз етуден, гүлденген отбасын жасау үшін балалар
мекемелерінің салынуынан көрінеді. [71]
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді сараптай келе, отбасының мынадай
типтері мен түрлері анықталды:
1. Құрамы бойынша: нуклеарлық (қарапайым, орта, толық нуклеарлық
отбасы); күрделі отбасы; үлкен отбасы .
2. Балалар саны бойынша: баласыз отбасы; бір балалы отбасы; аз балалы
отбасы; көп балалы отбасы.
3. Отбасының стажы бойынша мынадай отбасының типтері бар: жас
жұбайлар; жас отбасы; баладан үміткер отбасы; балалары бар жас отбасы; орта
жастағы жұбайлар отбасы; егде жұбайлар жұбы.
4. Географиялық белгісі бойынша: қалалық; ауылдық.
5. Отбасындағы басшылық типі бойынша: өктем отбасы; эгалитарлық
отбасы.
6. Отбасындағы қарым-қатынас сапасы және жағдайы бойынша: сәтті
отбасы; әлеуметтік сәтсіз отбасы; ұстаздығы әлсіз отбасы.
7. Отбасындағы тұрмыс және тәртіп бойынша: шаруашылық-тұрмыс ұясы
үлгілі отбасы; бала орталық отбасы; жұбайлық отбасы; патриархалдық отбасы;
пікірталас клубы немесе спорттық типтегі отбасы; отбасы -"жұбаныш".
8.Әлеуметтік құрамнын біркелкілігі бойынша: әлеуметтік гомогендік
отбасы; әлеуметтік-гетерогендік отбасы.
9 Отбасы өмірінің ерекше жағдайы бойынша: дистанттық отбасы;
студенттік отбасы.
Философиялық, тарихи, әлеуметтік, педагогикалық, психологиялық
ғылыми-әдебиеттерді сарай келе “отбасы” ,“неке”,“отбасы-некелік өмірге
даярлау” ұғымдарына анықтама беруге ықпал етіледі.
Отбасы дегеніміз - әр түрлі жыныстағы адамдардың өзара өзқарастары мен
іс-әрекеттері үйлескен, тығыз карым-қатынаста болатын әлеуметтік топ.
Отбасы - некелік өмірге даярлау дегеніміз - жастардың отбасы-некелік
білімдерін жетілдіріп, олардың отбасы-некелік өмір туралы дұрыс
көзқарастарын және жағымды іс-әрекет дағдыларын қалыптастыру.
Жоғары сынып оқушыларын отбасы-некелік өмірге даярлаудағы
педагогикалық-психолгиялық шарт білім беру, көзқарастарын қалыптастыру,
жағымды іс-әрекет үлгілеріне дағдыландыру болып табылады.
Отбасы-некелік өмір - философиялық, әлеуметтік, педагогикалық,
психологиялық, биологиялық, физиологиялық, жыныстық мәселелерді қамтитын
құбылыс. Сондықтан мәселенің ішкі және сыртқы қайшылықтарын
педагогикалық-психологиялық проблемамен байланыстырын шешумен
сипатталады.
Адам үшін отбасы не нәрсе, неліктен ол соншалықты қажет? Отбасы адамға
өз болмысының жекеленушілік сезімін жеңуге жөне әлеммен келісу,бірлесу,
ортақтық сезімін иемденуге кемектеседі. Бұған қол жеткізу адамда
канағаттандырушылық сезім тудырады, оны бақытты етеді. Э.Фромм жазғандай,
адамды жалғыздық азабынан құтқарады, үйлесімділікке апарады, өзін әлемде
үйдегідей сезіндіреді, әлеммен бірлік сезіміне жетуге мүмкіндік береді.
Бізге отбасы бақытының табиғаты басқаша сияқты. Бақытты отбасының
феномені адам табиғатының дуализміне негізделген: қатынасқа ұмтылу,
әлеуметке көңіл бөлу, өзімен-өзі болу, жалғыздықтан құтылу деп қарайды.
Өйткені бір жағынан, жеке адам әлеуметтік қоғам алдында жауапты болса,
екінші жағынан, ол жеке дара, өзін-өзі іске асыруға ұмтылады, өзінің "менің
отбасы осы кажеттіліктерді" қорғап қалу болып табылады. Бақытты
канағаттандыра алатын орта болып табылады.
Отбасының қызметі. Отбасының маңызды сипатамасына оның
функциясы, құрылымы,динамикасы кіреді. Отбасының функциясы отбасы мүшелері
материалдық қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты өмірлік әрекеті.
Отбасы функциясының түрлері:
Тәрбиелеу функциясы-ер мен әйелдің әкелік және аналық қажеттіліктерін
қанағатандырады және де ата-ана балаға өз билігін жүргізе алуға мүмкіндік
береді. Осылайша баланы әлеуметтенуге дайындық жасайды.
Тұрмыстық шаруашылық функциясы- отбасы мүшелерінің материалдық
қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бұл олардық соматикалық денсаулығын
сақауға, физикалық күш жігерін қалыптастыруға өз себептерін тигізеді.
Эмоционалды функция-отбасы мүшелерінің мейірін, сыйластығын,
қабылдауын, эмоционалды қолдауын, психологиялық қорғауын қамтамасыз етеді.
Алғашқы әлеуметтік бақылау функциясы-әлеуметтік нормаларды орындауға
мүмкіндік береді. Әсіресе бұл отбасы қызметін өз бетінше қоғамда
қалыптасқан құлықтармен байланысты өмір сүре алмаған жағдайда өз әсерін
тигізеді.
Өз функциясын іске асыра отырып, отбасы бір жағынан адамдарға маңызды
биологиялық, табиғи қажеттіліктерін қанағатандырды, екінші жағынан жеке
тұлғаға қатынас жасау мақсаты белгіленген жетістіктерге жетуге өз
себептерін тигізеді. Сонымен қатар отбасылық даму барысында мақсаты заңды
түрде өзгеріп отырады, біреулері жоғалтады, келесілері жаңа әлеуметтік
шарттарға негізделіп пайда болады.
Отбасының негізгі маңызды ерекшеліктері функциясы болып оның туыстық
бірлескен іс-әрекетке негізделген кешенділігі. Кез-келген қажеттілік
отбасы қатыспай-ақ қанағаттануы мүмкін. Алайда, отбасындағы осы
қажеттіліктер кешенді түрде қанағаттанады, яғни қолайлы. Басқаша жағдайда
оларды (қажеттіліктерді) әр түрлі адамдар мен әлеуметтік институтарға
байланысты реттеуге тура келеді.
Осы түсініктерге негізделе отырып отбасының негізгі қызметінің 2
типін: қалыпты қызметі және дисфункциональды (ауытқыған) деп көрсетеміз.
Отбасының қалыпты қызметі-бұл өзінің қызметін жауапты және толық
орындайтын отбасылар. Нәтижесінде қажеттілік қанағатануы оптимальды болады.
Дисфункциональды отбасында бұл қызметтің орындалу барысында
қателіктерге жол жіберген отбасы. Бұл даму жағдайында өзіндік дамуғада
өзіндік септігін тигізеді.
Отбасы функциясының бұзылуына әсер ететін әртүрлі факторлар бар:
жұбайлардың психологиялық сәйкессіздігі, қатынас жасаудың төмен
мәдениеттілігі мен нышандардың болмауы. Мысалыға, тәрбие функциясының
бұзылуына ата-ананың тәрбие жайлы білімі мен
дағдылардың болмауы, нәтижесіндегі тәрбиелеудегі
сенімсіздігі немесе екі жақтама тәрбие беруге жетекшілік ететін ата-ана
арасындағы конфликт. Тәрбие басқа отбасы мүшелерінің араласуы да өз
септігін тигізеді. Және де бір мысал, рухани қатынас функциясының
бұзылуына жұбайлардың 2 түрлі әлеуметтік ортада жүруі, білімінің сай
келмеуі, қызығушылығының бір-біріне сай келмеуі өз әсерін тигізеді.
Отбасы мынандай міндеттер атқаратыны баршамызға белгілі. Балаларға
тәрбиелік ықпал әдістерін,салт-дәстүрлерді анықтайтын конструктивтік
міндеті;
-балалардың сабақтарын, еңбек іс-әрекетін және демалыс тәжрибелерін
ұйымдастыратын ұйымдастырушылық міндетті;
-ата-аналар арасындағы, ата-аналар мен балалар, балалар арасындагы,
жақын туысқандар арасындағы тағы сондай арақатынастар нормаларын
құрастыратын коммуникативтік міндеті.[1]
Отбасының құрлымы және оның бұзылуы.
Отбасының құрылымы – оның мүшелерінің құрамы және қарым катынастың
жиынтығы. Берілген феноменді қорытындыласақ, отбасы өз қызметін қалай
жүзеге асыратынын түсінесіз. Яғни, кім жетекші, кім орындаушы, туыстар
арасындағы құқық пен міндеттілік қалай жүзеге асатынын көреміз. Отбасы
құрлымына қарап оның басқару стилін анықтай аламыз отбасының құрылымын
сипаттау біз “байланыс” және “иерархия” ұғымын аламыз. [71]
Байланыс (Коһаsiоn) - отбасы мүшелерінің бір-бірінен психологиялық
арақашықтығы. Егер де арақашықтық өте жақын немесе өте алыс болуы мүмкін.
Иерархия доминаттық қатынасты сипатайды-отбасындағы бағынушылық.
Ол төмен, орташа, жоғары болады. Р.Кеттелдің зерттеудің нәтижесі бойынша,
берік отбасыларда ереже бойынша ерлер доминанттық болады, алайда оның
билігі өте үлкен болса, некелескен жұп нақты жұбайласқан топ бола алмайды.
Ердің доминантылығы жұбайлық қатынас кезінде реттеп отыратын жыныстық
димформизм.
Отбасы құрылымы әр түрлі. Құрылымға отбасы мүшелерінің міндетті яғни
екеуі де тең немесе біреуі басым болып отыруы әсер етпейді. [71]
1.2 Отбасындағы қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктері.
Әрбір адамның өмірдегі басты қуанышы - бала сүю. Ол өз ұрпағының
жалғасқанын аңсайды. Сондықтан оның осы бір арманы орындалып әке немесе ана
атанған кезде өмірдегі ең бақытты кездерін басынан өткереді.
Ата-ана баласының дене және психикалық жағынан қалыпты, дұрыс дамып,
өскенін тілейді. Соңғы кездегі қоғамда байқалып жатқан сан алуан әлеуметтік-
экономикалық өзгерістер отбасы тәрбиесінде ата-аналарға ерекше талап қояды.
Бұл орайда, барша қауымға ортақ, заңдылық, қағида ретіндегі отбасы
тәрбиесінің жалпы әдіс-тәсілінің жоқ екендігін ескере отырып, тәрбие
үрдісін әр отбасы өзінің тіршілік жағдайы, өмір сүру тәсілі мен шарттары
негізінде ұйымдастыра білуі тиіс екендігін айта кету керек.
Айталық, бір отбасы шағын, бір ғана бала тәрбиесімен шектелсе, келесі
отбасында төрт одан да көп бала өсуде. Бір отбасы толық болса, келесі
отбасында бала үшін ананың да, әкенің де міндетін бір ғана адам атқаруда.
Сол сияқты ауылдық отбасы мен қалалық жердегі отбасының да тәрбиедегі
өзіндік ерекшеліктері болады.
Осылайша, отбасында бала тәрбиесіне әсер етуші жағдайлар да
әртүрлі.Бала психологиясына отбасында ерлі-зайыптылардың өзара қарым-
катынас жүргізу тәсілі де әсер етпей қоймайды. Күнделікті тұрмыста әке мен
ананың өнегесін көріп өскен бала, әдепті де адал азамат болады. Дегенмен де
түрлі себептерге байланысты ерлі-зайыптылар ажырасып жатады. Ал,отбасының
айрылысуы қазіргі кезде біздің қоғамның басты проблемасы болып отыр.
Бүгінгі таңда ажырасқан отбасылар саны күрт өсуде. Статистикалық
көрсетөкіштер толық емес отбасында тәрбиеленетін мектеп жасына дейінгі
кезде меңгерілген сапа-қасиеттер, баланың барлық ересек өмірінде кәрініс
табады. Отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасы, күнделікті тұрмыс-
тіршілігі (әке мен ананың) бала бойында мінез-құлық, тәртіптің жағымды,
жағымсыз қырларының қалыптасуына бірден-бір себеп болады. Сондықтан да,
бала тәрбиесіндегі ата-ананың тәртібі, тәрбие тәсілдері жеке тұлға
қалыптасудағы негізгі бағыт. [49]
Отбасы - бұл адам тәрбиелейтін негізгі орта. Ол жерде рухани,
эстетикалық, саяси және философиялық әлемді меңгерудің алғашқы қадамдары
басталады. Отбасы - бұл еңбек мектебі, ұрпақтар мектебі. Баланы отбасында
тәрбиелеу - бұл жеке тұлғаны қалыптастырумен пара-пар. Жан-жақты жетілген
тұлғаның қалай тәрбиелеу керек, бұл кезде кандай мақсаттар көзделеді,
осыларды анықтап алмай тұрып тәрбие үрдісін ұйымдастыру қиынға соғады.
Соңғы жылдарда отбасында ер балалар өте ерке, нәзік, қыз балалардың
тәртібінде дөрекелік, өркөкірек сияқты баланың келешегі, әлеуметтік
болашағы үшін зиянды құбылыстар байқалуда. Бұл тұрғыда парасатқа сай
құрылған “ата-ана” қатынасы бала үшін адамгершілік сапаларға жетудегі
теңдесі жоқ үлгі-өнеге. Отбасында мектеп жасына дейінгі баланы тәрбиелеу,
оның өмірін дұрыс ұйымдастыру - ата-ананың өзіндік тәрбиесі, эмоционалды
микроклиматты қамтамасыз ететін ізгілікке құрылған үй-ішілік қарым-
катынасты орнықтыруынан басталады. Ал, отбасындағы жағымды эмоционалды
микроклиматтың дұрыс болуы көп жағдайда психологиялық ықпалдың тиімділігін
арттыруға септігін тигізеді. Демек, өзара құрмет, достық, сенім
атмосферасында өскен бала тәрбиелік әсерге де көнгіш болады.
Егер бала ата-ананың өзара қарым-қатынасынан үнемі татулық,
жанашырлық, жолдастық, адалдық пен өзара көмектің куәгері болса, бұл бала
жүрегінде адамгершілік, ізгілік сезімдерін, ал, керісінше, дау жанжал,
өзара қақтығысушылық қатыгездік, өсек-өтірік, екі жүзділік сияқты
құбылыстар бала санасын улайды. Отбасында ата-анадан көрген жақсы өнегенің
ізімен өскен баланың өзі, ер жетіп, азамат болып ескенде отбасындағы
сыйластықпен татулықты өз отбасында жалғастыра біледі. Әрбір бала дүниеге
келген күннен бастап,өзінің ата-анасының шынайы махаббаты мен қамқорлығын
сезінуі тиіс.
Соңғы уақыттарда баланың жайсыз, толық емес отбасында тәрбие алу
тенденциясы ерекше байқалуда. Адамзат тарихында ата-ананың тұрақты
қалыптасқан рольдері болып, ана-отбасының берекесі, ал әке-материалды
жағдайды қалыптастырған. Ал қазіргі кезде бұл құбылыс біраз өзерген.
Айталық, әйелдер қауымы әлеуметті белсенді, материалдық жағдайда тәуелсіз
болса, ал ер адамдар өздерінің негізгі қызметтерін дұрыс орындай алмай
отыр. Бұл қазақ отбасында ғасырлар бойы қалыптасқан ерлі-зайыптылар
арасындагы ұлттық психологияның өзгергенін бейнелейді.Осылайша,
отбасымдағы үйлесімділіктің болмауының ата-ана мұндеттерін дұрыс
орындалмауы салдарынан,өздеріне жат ролді орындауға, мәжбүр болған театрға
айналады.
Соңғы кездері отбасы проблемасымен айналысып жүрген ғалымдар тобы
(С.В.Ковалев, Г.М.Бреслов) отбасының бейнесіне салыстырмалы талдаулар жасай
отырып, олардың бірнеше түрлерінің барын көрсетуге тырысады.
Айталық, бір отбасында ерлі-зайыптылардың өзара қарым-қатынасы
реттелген, бір жүйеге келтірілген, бірқалыпты болып байқалады. Бірақ,
олармен жақын қарым-катынас жасағаннан кейін отбасы мүшелерінің бір-біріне
деген қанағаттанбау сезімдері, ішкі көңіл-күйлерінде депрессия, шаршағандық
байқалады. Мұндай отбасында тәрбиеленген бала психикасы да үлкен күйзелісті
өткізуіне тура келеді. Бұл отбасын - "сырт көзге тыныш көрінген отбасы" деп
айтуға болады. [36]
Келесіде сөз "тұрақсыз отбасы" туралы болмақ. Мұндай отбасындағы
адамдардың қарым-қатынасы құбылмалы, ата-ана жиі өзара келіспеушілікте
болады, ажырасады, уақыт өте қайта қосылып жатады. Ерлі-зайыптылар
әрекетінде тұрақсыздық жауапкершілік сезімінен жоғары тұрады. Бұл
отбасындағы жағдай балаға, әрине теріс ықпал етеді. Бала үнемі қобалжу
сезімінде болып, үрейлі күй кешеді, бұл құбылыстың себебін түсінбейді және
де оны жеңуге шамасы келмейді. Ата-анасының өзара келіспеушілік жақтарын
уайымдайды, психологиялық "жарақат" алады.
Кейбір отбасының көңіл-күйі демалыс үйіндегі атмосфераға жақын
келеді. Бұл отбасындағы жұбайлар тәртібі "демалыс" түрінде, белгілі
ережелерге бағынумен ерекшеленеді. Ата-ана баласын үнемі тәуелді етіп
ұстауға тырысады, нәтижеде баланың қарым-қатынас аясы шектеліп,
жолдастарымен байланысы азаяды. Бұл отбасы бір қарағанда ынтымақтастықта
болып көрінгенмен, ал іштей қарым-қатынаста отбасы мүшелерінің біреуінің
қобалжыған тәуелділігі байқалады. Отбасында бала үй-шаруашылық әрекетті
орындауға ерте кезден бейімделеді, олар ұзақ жылдар бойы дене және жүйке
жүйесінің қызметіне мөлшерден тыс көп күш түсіретін жағдайда өмір сүреді.
Эмоциналды тәуелді, дегенмен де ата-анаға деген жағымды қатынас сақталады.
Жоғарыда керсетілгендей, отбасы бұл - микроәлеуметтік топ. Ол жердегі
ерлі-зайыпты адамдардың қарым-қатынасы, психологиялық жағдайлары мектеп
жасына дейінгі баланың тұлғалық сапаларының қалыптасуына дәстүрлі әсер
етеді.
Отбасының ыдырауы қандай жағдай да барынша әдепті түрде орындалғанмен,
бала психикасын үлкен күйзеліске әкеледі. Ғалымдар, бұл орайда отбасының
ажырасуы 3-12 жас аралығында балаға ерекше әсер қалдыратынын да айта
кетеді.
Ажырасу - әлеуметтік-рухани құбылысқа қарсы жағдай бола тұра, коғамға
теріс ықпал жасайды. Ол ұзаққа созылған ерлі-зайыптылардың өзара
келіспеушілігі, қақтығысы, ұрыс-керісінің соңғы нәтижесі. Ал, бұл
құбылыстардың куәсі болып өскен балада агрессия қаттыгездік, эгоизм т.б.
жағымсыз тәртіп ерекшіліктері қалыптасады.
Психолог М.Мид кезінде осыған байланысты жүргізген зерттеулерінде
қызықты жағдайларды байқаған. Автор, негативті тәжірибе бар қоғамда өсіп-
тәрбиеленген балада жағымсыз мінез бітістерінің байқалатыпын айтады.
Айталық, ана мен сәби арасында эмоционалды қарым-қатынасының тапшылығы, жиі
жазалауы нәтижесінде балада үрей, сенімсіздік, бірбеткейлік, қатыгездік
сияқты тәртіп ерекшеліктері көрініс табады. Ал, қазақта, ата-ананың барлық
үміт-арманы баласымен бірге жасау. Қазақ халқы - өте балажан халық.
Шаңырағында шырақ жанып, ұрпақ жалғастығанына зор мән беріп, баланың жан-
жақты азамат болуы жолында күш-қайратын аямаған.
Қазақ халқының отбасылық қарым-қатынас әдебі бойынша, жесіз бала
-панасыз бала болған. Әкесін сыйламаған, құрметтемеген балада, адамдық
сезімдер де тапшы болган. Ұлттық әдеп бойынша әкенің алдында дауыс
көтермей, дөрекіленбей сөйлеу қажет болған. Ол жасқаншақтық емес,
кішіпейілділік белгісі болып табылған.
Ал, ана - өмір құдіреті. Ананы ардақтау, сыйлау, оған құрмет көрсету.
Көңілін табу -әрбір жанның борышы. Ана балаға тек жақсылық тілейді.
Баланың кемшіліктері мен мінезін кешіреді, баланың құрсақта жатқан
кезінен бастап, ғұмырының соңына дейін оны тәрбиелейді, оған қызмет
көрсетеді.
Қазақ отбасына көп ұрпақты бейне тән. Бала үшін отбасындағы ата, әже,
әке ана тәрбиелері үлкен мектеп болған. Отбасы мүшелерінің қаншалықты көп
болуы, ол жерде өсіп келе жатқан балаға да көпжақты ықпал жасайды. Бала
отбасы мүшелерінің түрлі назарын басынан өткізіп, олардың дағды-
іскерліктерін меңгереді, жасы үлкенді сыйлап, құрметтеуді үйренеді.
Ал, керісінше отбасы мүшелерінің санының аздығы баланың әлеуметтену
үрдісінің ауқымын әлдеқайда шектейді. Бала отбасында еліктеуге тұрарлық
бейне таба алмаса, ол адамды шеттен іздестіреді. Қазіргі таңда жастардың
жасы үлкен қария адамдармен қарым-қатынасқа түсуі сирек болғандығынан,
оларға деген ізет, құрметтін де аз мөлшерде білдіретіндігі байқалуда. Бала
қарт адамдармен өзара қарым-катынас жасамаса. ол қартаю үрдісінің мазмұнын
да түсіне алмайды. Ал, қазіргі таңда көп ұрпақты отбасы тұрмақ, толық
отбасылар санының да күрт төмендеуімен толық емес отбасылар санының өсуі
байқалуда. Толық емес отбасында тәрбиеленетін баланың өмір тіршілігі әке
мен ананың тәрбиесін көрген бала тіршілігінен айтарлықтай ерекше, өзіндік
тұрпатқа ие.
Толық емес отбасында өскен ер бала еркекке тән келбетін жоғалтып, ер
адамның барлығы жаман деп қабылдайды. Ал қыз бала анасының әлсіздігін көріп
өсіп, ер адамдарға деген жағымсыз, теріс катынаста болады. Олар өсе келе
сезімдерін отбасын құрғанда ұстанып, өздерінің ер адамдардан ешбір тәуелсіз
екендігін көрсетуге тырысады.Отбасындағы микроклимат, ол жердегі
психологиялық ахуал ата-ананың өзіндік мінез-кұлық, тәртіп ерекшеліктеріне
де тікелей байланысты. Отбасында әкенің нағыз, қайырымды, отбасы басшысы
бола алуы, керісінше, оның қатыгез, жазалаушы болуы да –
отбасындағы психологиялық көңіл-күйді өзгертеді. Тәрбиеде әкенің қоғамдағы,
еңбек ұжымындағы, ағайын-туыстары арасындағы беделі де белгілі дәрежеде
әсер етеді.
Отбасында шаңырақ иесі ретінде әкенің ролі ерекше. Егер отбасында
әкенің қадір-қасиеті бағаланбаса, ол ең алдымен балаға, оның бүкіл
тәрбиесіне әсер етеді. Мұндай отбасындағы бала анасының “айрықша
артықшылыгын” өзіне тағылым етіп, анасьндай болуға бейімделеді, есейе келе
еріне анасынан қабылданған “артықшылығын” көрсетуте тырысады, осылайша
отбасы бұзылуына келіп тіреледі.
Жалғыз басты ана бала тәрбиесіндегі жауапкершілікті толықтай атқаруға
тырысқанымен, бала үшін әкенің орнын толықтыра алмайды. Оның әке мен ана
міндетін біріктіре жүзеге асырғанымен де, әкелік, аналық ұстанымды бір
мезетте орындауы мүмкін емес. Солай дегенмен, әлеуметті, психологиялық,
рухани, экономикалық себептерге байланысты ажырасқан, толық емес
отбасындағы мектеп жасына дейінгі бала мен ол жердегі ата-анаға қандай
кеңестер беруге болады.
1. Отбасы ажырасқан жағдайда ешбір адамды кінәдамай балаға
түсіндіру керек. Әкесіз қалған бала өзін қажетсіз, ата-анасына кедергі
ретінде сезінеді. Бұл жағдайда балаға әкесінің жақсы көретінін айту керек.
2. Отбасында баланы
әкесінің кетуіне дайындаган дұрыс. Әкенің баламен қарым-қатынасқа түсуі,
бірлесе уақыт өткізуі қаншалықты сирек болған сайын, бала әзін барынша
керексіз сезеді.
3.
Баланың тұрғылықты мекен-жайын ауыстырмауға тырысу керек, себебі, осы кезде
бала ескі достық, таныстық байланыстардың сақталуын аса қажетсінеді.
4. Баланың қарым-қатынас
шеңберін барынша арттырып, уақыттарын қызықты өткізуге жағдай жасап,
қызығушылықтарын әр түрлі үйірмелермен қамту керек. Әке немесе ана балаға
деген махаббатын үнемі білдіріп, оның тілек, ниеттерін сыйлауы тиіс, Балаға
деген ата-ана махаббаты өте кең үғым. Бұл сезім бір ғана адамға тән емес.
Ол отбасының барлық мүшелеріне ортақ болған жағдайда ғана, бала үшін бақыт
әкеледі.[24]
Ата-аналық міндеттемедегі бірден-бір орталық жанұялық қарым-катынастың
негізгі сұрағы болып табылады. Отбасындағы қарым-қатынас -бұл отбасының
өмірі. Егер де өндірісте біреумен әрқашан қарым-қатынаста, ал біреумен
сиреу, кейбіреуді мүлдем байқамай жүру болатын болса отбасында мұндай
жағдай жат нәрсе. Отбасында рахаттанып өмір сүру кажет,кері жағдайда өмір
жазаға айналады.
Мұндай азаптың маған керегі не? - деп жүректе адамға деген леп
күнделікті, өзі үшін мінезі және қарым-қатынас бойынша қолайсыздықтан
шаршаған. Отбасы стиліндегі өмір үшін кең таралған және ең жалықтыратын ал
командалық, авторитарлық билік. Отбасында диктатор ролін кімде болса
жасайды ал күйеуі, әйелі баласы, қайын енесі және т.б. атқара алады, бірақ
отбасындағы қарым-қатынас бір түрлі болады. Адамдар бірге өмір сүрсе де
жеке тұратын секілді, әрқайсысы өзі үшін ішкі рухани байлығынан және
қызықтардан бас тартады. Жеке арман мен үміт түгелдей мойынсынуға біріккен
көрініс және келісушілікке негізделген. Міне осыған байланысты ата-
аналармен сөйлесу қажеттілігі “Отбасындағы қарым-қатынас” тақырыбының
негізгі бөлімі ретінде отбасындағы ата-аналарға міндеттелген. Бұл тәрбие
әдістерінен бас тарту баланың балалық шағынан жеткіншектік және жастық
шағына аусуы кезінде өте қажетті. Жас қыздар мен балалар барлық уақытта өз
ата-аналарын демократтықтың болмағандығы үшін айыптайды. Мұндай жағдайда
көптеген нәрселерді өзгерту қажет. Егерде сіздің балаларыңыз есейгенде ата
қонысты және ондағы қартайған ата-ананы ұмытпағандығын қаласаңыз. Сіз кімді
кіналайсыз, егер болған жағдайға өзіңіз жылдар бойы үлгілі тәртіпті
отбасыңызға қорқынышқа негіздеп калаған болсаңыз? Отбасының қарым-қатынас
демократизацияланған кезеңі нақты өзіндік жағдайдың әрқайсысында. Ата -
аналар жиі сұрақ қояды? “Отбасын қайта құруда неден бастау қажет?” жауап:
өзіңізден бастаңыз. Пікірдің плюрализмі, қызығушылыққа қайшылық, әртүрлі
армандар - бұл, отбасының қарым-қатынастың элементтері, отбасындағы
микроклимат есепсіз-ақ бұзылады. Отбасында басты және басты емес адам жоқ.
Күйеуі, әйелі, балалары барлығы бірдей дәрежеде қажетті. Әр отбасы
мүшесінің өз кұқығы бар, соған байланысты әрқайсысын тыңдау қажет және оның
ішінде негізінен баланы. Ал бұл ішіндегі ең қиыны болып табылады.
Жаңа жылдың ертеңгілікте бірінші сыныптық қыздан жаңа не алғанды қалар
едің деп сұрапты. Қыз таңғажайып кереметке сенетіндей кішкентай емес, оған
сенбейтіндей де үлкен емес болғандықтан ал жай ғана жаңында тұрған Аяз
атадан сұрады “Сіз шынында да менің арманымды орындайсыз ба?” өзіне сенген
өркөкірек қызыл бетті Аяз ата қарқылдап күлді: “Әрине, әлбетте”. Сонда қыз
өзінің ең сырлы дүниесін ашты: “Менің мамам асықпағанын қалаймын” Бәрі
қымсынып қалды. Музыканың әуені де өшіп қалды. өзіне сенімді аяз ата да, ал
оның арманын орындай алмайды. Ал кейбір жаңа жылдың шыршада болған аналар
көздеріне жас алды. Әр қайсысы өзі туралы ойланды, осы мезетте өзінің
баласы осындай сөзді айтуы мүмкіндігі туралы.
Балдар өзіне ең жақын адамдары әсіресе аналары олармен аз қарым-
катынаста болғандығынан жапа шегеді. Бала есейгенге дейін онымен тығыз
қарым-қатынаста болу қажет жағдайдың негізін өзгерту қажет. Сонымен бірге
регломентті шектемеу керек. Егерде бала бір нәрсе айтқысы келсе, егер
жасөспірім папасымен немесе мамасымен бір нәрсе жайлы бөліскісі келсе онда
барлық жұмысты шетке сырып оны тыңдау қажет (қызығып тыңдау қажет).
Ондай болмаса басқа кезде ол ештеңесімен бөліскісі келмей қалады, және
отбасында адамдар параллельді түрде өмір сүре бастайды. Отбасының әрқайсы
мүшесінің өзінің талғамы және өз пікірі болады, және сыңдыру, оны қайта
жөндеу, кейбіреулерді өзіне айтату немесе ұқсату - Отандық этиканың дөрекі
қателіктері болды. Бастысы қызығушылықтардың қиылысқан нүктесін тауып
сонын айналасына барлығы топталуы керек отбасы мүшелері арасындағы басында
ерлі-зайыптылар және орлардың ата-аналарының арасында, оған кейін өсіп келе
жатқан балалары қосылады, ерекше этика орнатылып оны егжей - тегжейін
келесі сөздермен түсіндіруге болады: сынау, намысын сақтау, кесірін
тигізбеу, жараламау, сонымен бірге езіп жаншымау, мазақ етпеу. Отбасындағы
қарым-қатынас әдеп пен сыпайыгершілікті талап етеді.
Ата - аналардың арнайы міндеткерлік қызметтерін отбасындағы лидерлікке
арнауға болады. Бақылаудағы жасөспірімдерлің жартысы отбасының бастысы
аналары екенін айтты. Бұл отбасындағы әкелер әжептеуір өндірісте белсенді
жұмыс істейтін адамдар болса да олардың отбасындағы ролі аз. Мұндай
жағдайда әкесінің беделі өз балаларының алдында төмен дәрежеде. Бұл жағдай
қалай болуы мүмкін?
Қоғамдық өндіріс жүйесінде тек құқылылық үшін күресте мүмкіншілік
себеп ерекшеліктерінің қатарының түгел болмауы, отбасында әйел реванис
алуына себеп болады. Бұл оның ортасы, ол барлық сұрақтарды жеке дара
шешеді, әлбетте отбасының мүддесі үшін, күйеуі отбасының жұмыстардан
шектелген, оның міндеті - отбасын материалды қамтамассыздандыру. Бұл
бағдарлама көптеген отбасында әйел лидерлікті өз қолына алып бірнеше
қателіктер жасайды: біріншіден ол байқатпай өзіне көлемді
және қиыншылығы бар жаңа міндет жүктейді. Екіншіден, ол әкенің беделін
булдіреді, онда балалар барлық сұрақтың шешімін анасы қабылдайтынына
үйреніп, әкесінің пікірін сұрамайда қояды. Үшіншіден, уақыт келіп әйелі
барлығынан шаршағанда оған өзінің өмірін жеңілдету үшін мықты адам арқа
сүйенбек болғанда, ұзақ жылдар бойы ерлі-зайыпты өмірден
ерінің психологиясы өзгеріп кеткен болады. Сол кезде ештеңе өзгерте
алмайды.
Ерлі зайыптылар бір бірін толықтыруы үшін әрқайсысы әлеуметтік ролін
дұрыс ұйымдастыру қажет: әйел үй берекесі, ал күйеуі үй қожайыны, әйел
тәрбиеші, ал күйеу үй ұстазы болуы қажет. Отбасы мүшелерінің тағдырына
деген жауапкершіліктің ең үлкен бөлігін күйе көтеру керек, сонда барып
қазіргі заманғы әйелдер нәзіктігін қайтарып алады.
Біздің әрқайсымызда сонымен бірге біздің балдарымызда қоғамдық
жанасудың үлкен мөлшері байқалады. Бұлар әртүрлі құралады. Бірақ жас
өспірімдер мектептегі ең бұзық тәуелсіздері адамдар арасында, құрдастарының
ортасында, үйінде басқа қарым-қатынасқа сүйенеді. Олар мейрімділікті
сүйеді, нәзіктікті балалық шақ кезіне түсіп ойнағанды да жақсы көреді.
Сонымен бірге аяушылықты қажет етеді. Мұндай жағдайда отбасы үшін тән
қалыпты жағдайдағы қарым-қатынас, қоғамдық жанасу олардың айырмашылығы мен
түрлілігі және қажетін қанағаттандырмайды. Отбасы қорғаныс сезімін береді.
Жақсы ата-ана барлық уақытта өз баласымен кез келген ұнамсыз жағдайларды
бөледі, балаларына ұрысып, ренжіп бірақ кешіріп және түсінеді.Отбасы — бұл
мазасыздану, қоғамдық мәселеден алаңдау және жеке шаруаларға қосылу.
Үлкендер, кей кездері біздің өмірімізде қоғамдық, жұмыстардың үлкен
орын алатынын біледі, оны біз үйге келгенде де талқылайды жалғастырамыз.
Бұл жәйт мұғалімдер мен шығармашылық жұмысшыларға жақсы таныс. Отбасына
жеткіншекте өз мәселесін әкеледі. Оларды оңтайлы, игі ниетті,
қызығушылықпен қабылдау қажет. Сен өзіңнің жеке мәселелерінді кіммен
талқылайсың? - деген сұраққа жауапты бергенде, мамаларын артық қоретіндігі
белгілі болды, 86% жеткіншектер мектеп сұрактарын мамасымен талқылайтын
блып шықты. Анасымен не талқылайтыны ал әкесімен не талқылайтынын қадаалау
өте қызықты.Балдар шамасымен ең басты сипатта сатып алатын костюмді, шаштың
үлгісін, моданы, мектептегі жағдайларды талқыласа, әкесімен болашақ
мамандығын талқылайды. Ал қыздар мамаларымен сатып алатын заттарын, моданы,
костюмді, құрбыларының жүріс тұрысын және болашақ мамандығын талқылайды.
Әкесімен болашақ мамандық пен мектептегі жағдайды талқылайды. Осыдан біз
әкелерге үлкен үміт артылатынын көреміз. Осыған лайықты және ақылды
мамандандырған кеңес беруге қабілетті болуы керек.
Бозбалалар мен қыздардың 13% ата-аналарымен ешнәрсені талқыламайды.
Отбасылық ахуалдың қандай көріністе екенін көз алдыңызға елестете аласыз
ба? Түгелдей түсінбеушілікке куәлік ететін тіптен қайғы қасірет басқан
сипаттағы жауаптарда болды. Мысалға Олармен не туралы сөйлесуте болады? -
деп жасөспірім анкета тапсыруда қарсы сұрақ қояды. Оқушылардың жауаптарын
назарсыз қалдыруға болмайды.
Отбасында мейрімділік сыпайылық өте қажет. Кейбір кездерде адамдар
қоғам алдында өздерін ұстап, белгілі заңдарды ұстанады, ал үйінде жұмсақ
айтсақ өздеріне өздері қарамай азат етіледі. Мұнда бірінші болып балалар
жапа шегеді. 15-17 жастағы балалар мен ата-аналардың қарым-катынасы ерекше
ынта мен зейінді талап етеді. Үш негізгі шарт бар, осыларды орындау
барысында жасөспірімдермен қарым-қатынасқа түсудің барлық уақытта сәті
түседі. Қарым-қатынас біріншіден жоғары эмоционалды, екіншіден жас адамның
қозғалысы мен барлық сезім спектрлеріне тереңірек құрметпен және үшіншіден,
түсінушілікке икемделген болу қажет.
Қарым-қатынас иландырумен сабақтастырылады. Иландыр мәселесі
-денбасылық практикада ең қажеттілердің бірі. Біз отбасы өзінің
біртұтастығымен күшті екендігін айтамыз, ал әрдайымғы өзара ауқымды. Ерлі
зайыптылар жасы келе бір-бірінің белгілерін, ұстамдылық әрекетін, дауыс
ырғағына дейін сәйкес келеді.
Өз ара ықпал етудің маңызы иландырудың арқасында іске асады.
Сәйкестілік жағдайда болса иландыру күштірек болады. Пәтердегі жинақылықтың
көрінісі адамның мінезі мен эмоционалды толықтырылған үйде өткізген
уақытына әсер етеді. Жайлылық және тазалық, байыпты, жұмсақ түс,
тітіркендірмейтін әуен, сабырлы екпін барлық уақытта ашық аңқылдақтыққа,
сенімді әңгімеге және сүйіспеншілдікке әкеледі. Отбасындағы өзара ықпалға
үйдегі әйелдің сырт көрінісі үлкен роль ойнайды.
Отбасын иландыру заңдарын білу және оларды пайдалану әдістерінің
негізін кез-келген адам білу қажет. Иландыру дағдысын иелену үлкен
практикалық мағынаға ие.
Иландыру негізінде сезімдерге әсер ету, ал олардан адамның жігеріне
ықпалын тигізеді. Иландырудың шешімі иландырушының беделіне көптеп тәуелді.
Иландыру кезінде адам барлық уақытта дәлел мен айғақтарды бір сөзбен айтсақ
көз жеткізуді кажет, ал шешім қабылдау құқығы - соңғы сөз-бәрібір
иландырушыға беріледі. Иландыру барысында сөздерді дұрыс таңдаулы,
сөйлемдердің құрылысы, дауыс ырғағы өте қажет.“ мен сенімен ақылдасқым
келеді”, - балаңмен сөйлесудің жақсы бастамасы. Бұл барлық уақытта жақсы
әсер қалдырады. Тез арада жауап ретінде бір нәрсемен бөлісу көңілі пайда
болады. Иландырудағы қалаған нәтижеге ертерек жету үшін өтінішіңізді
қайталау керек.
Мұндай жағдай болмау үшін уақытты өзгертуге болады, екпінді өтінішінің
сипатын, осымен эмоционалды қызықтырушылық сыни пікірлерді төмендетеді.
Иландыру үлкен нәтижеге жеткізеді. Бірақ барлық адам мынаны білу қажет.
Оның сенімін кесіп иландыру мүмкін емес. Кез-келген иландыруда жақын
адамының сеніміне сүйенеді. Ата-ананың сенімі балалары үлкен жұмыстарға
қабілеттілігі олардағы кедергіні жеңуге көмектеседі өздерінде сенімділік
пайда болады, жастық шағындағы керекті құрылу және жоғарылау кезеңі.
Отбасында иландырудың екі түрі бар екенін айтуға болады: еріктілік
және еріксіз. Еріксіздік анық программаны талап етеді, пиғыл, жігерлі
талпыныстар, мақсатқа бағытталған әсер жайбарақаттылық пен кезеңділік.
Осылардың бірігуі жас адамның мақсатқа бағытталған дамуын камтамассыз
етеді. Осындай отбасында әке мен бала арасында шешілмейтін мәселе болмайды,
онда ата-аналарының өмірінің мақсаты балдары екендігі анық. Сіз тарапынан
берілген программаны сәтті орындаған жасөспірімге мына сөздерді айтуды
ұмытпаңыз. мен сені мақтан етем иландыру тиімді ол мақсатқа бағытталған
тәрбиелік программа іске асуы үшін. Ата - аналарды өз міндеттерімен
таныстырарда рухани қажеттіліктердің құрылымымен таныстыру қажет.
Жоғыры сыныптағы оқушыларға мынандай сұрақ ұсынылған: Жаңа жылдан
тілегім келеді:
- досыма
- өзіме
- анама?
Достарына бақыт тілейді өзіне сәттілік ал анасына ... бұл жауаптарда
тоқтау қажет. Олар қызықты және көп нәрселер туралы айтады,
жасөспірімдердің неке туралы елестету аймағына нені жатқызуға болады.
Балалар аналарының келесі жылы дөрекілік жасамауын, ренжімеуін, бақырмауын,
көптен өзінің көрінісімен айналысқанын қалайды. Қыздар - аналарының
ашуланбауын, асықпауын, үйде көбірек болып, өздеріне көбірек көңіл бөлуін
қалайды. Жалғыз болса да бір қыздың жауабы көніл аударуға лайықты. Мен өз
анаммен ұзақ - ұзақ барлық жәйттер туралы сөйлескім келеді. Бірақ оның еш
уақыты жоқ. Маған анам сөйлесе алмайтын сияқты.
Осындай сипатта, жасөспірімдік шақта ата-анамен интеллектуалды қарым-
қатынаста терең руханилықты тілейді. Соның арқасында оларда қайшыласу пайда
болады. Бірақ бұл тілектер заңдылық сенімді қанағаттандырылмай келеді . Ата
- аналар мұндай жоқ, немесе мұны жасай алмайды, немесе ондай сөйлесулерді
бос уақыт өткізу деп түсінеді. Бұл және басқасы, және үшіншісі - үлкен
педагогикалық қателік. Бала өсе келе алыстағаны өте ренішті. Балдары және
қыздары ұлғайған сәтте атамекенге бармай, ең жақын деген адамдар тіптен
түсініксіз, бір-біріне алыс кейде тіптен бөтен болғандығына ата-аналар
кімді кінәлайды?
Бұлардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz