Саяси лидер имиджін қалыптастырудағы саяси технологиялардың ролі: Қазақстандық тәжірибе
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МАГИСТРАТУРА ЖӘНЕ PHD ДОКТОРАНТУРА ИНСТИТУТЫ
32.001(574)
ШЫНТЕМІРҚЫЗЫ ГҮЛЖАН
Саяси лидер имиджін қалыптастырудағы саяси технологиялардың ролі:
Қазақстандық тәжірибе.
6N0502 – саясаттану
Саясаттану магистрі академиялық дәрежесін
алу үшін жазылған диссертациясы
Ғылыми жетекшісі:
философия ғылымдарының
докторы, профессор
Әбсаттаров Р.Б.
Қорғауға жіберілді
Кафедра ғылыми семинарының №__ хаттамасы __ _________2010ж.
Кафедра меңгерушісі, профессор Әбсаттаров Р.Б._____________
Ғылыми семинар төрағасы, профессор Шалтықов Ә.И.____________
Алматы, 2010ж.
ЖОСПАРЫ:
I.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6 б.
II. Негізгі бөлім:
1. ЛИДЕР ИМИДЖІНЕ САЯСИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ЫҚПАЛЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ -
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ..7-38 б.
1.1 Саяси технологиялардың мәні мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 7-16 б.
1.2 Саяси лидер ұғымы, оның мәні мен
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-28 б.
1.3 Лидер имиджінің қалыптасуына саяси технологияның өзара
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29-38 б.
2. САЯСИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР - ЛИДЕР ИМИДЖІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ФАКТОРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39-73 б.
2.1 Қазақстан Республикасының демократиялануы жағдайында лидер имиджі
қалыптасуына саяси технологияларының ықпалы ... ... ... ... 39-50 б.
2.2 Қазақстандағы үміткер имиджін қалыптастыру мен дамытуда сайлау
технологияларын қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...51-63 б.
2.3 Елімізде лидер имиджін негіздеуге ақпараттық технологиялардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64-73 б.
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...74-76 б.
(Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77 -80
б.
I. КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Отандық саясаттану ғылымы мен практикасының дамуы
мәселесінде өзекті болып, дамыған өркениетті демократиялық теориялар мен
әдістер де маңызды болып саналатын саяси технологияларды жан-жақты қолдану,
Қазақстан жағдайына бейімдеп қалыптастыру, зерттеу маңызды болып отыр. Осы
орайда саяси лидер жағымды имиджін қалыптастыруда тұтас биліктің қабылдануы
мен қоғаммен жағымды байланыс орнатуға әсер ететінін айтқан жөн. Қазіргі
Қазақстандағы саяси процестің дамуы үшін басқару субъектісі мен объектісі
бір-біріне тәуелді, сәйкесінше компромиске келіп ынтымақтаса жұмыс жасауы
өзекті проблема болып табылады. Бұл ретте имидж көмегімен билік
субъектілері қоғамда тепе-теңдікті сақтауға, халықпен байланыс орнатуға,
қоғамдық пікірге мақсатты түрде әсер етуге қол жеткізеді. Мұның негізінде
біз бәсекеге қабілетті, білімді де білгір субъектілерді тәрбиелеп
кемелденген, толыққанды азаматтық қоғам орнатамыз. Ол үшін лидер имиджін
қалыптастырудың технологияларын терең ғылыми тұрғыда жүйелеп, зерттегеніміз
мәселені шешу жолы болуы мүмкін.
Зерттелу деңгейі. Саяси лидер имиджін қалыптастыру мен оны адамзат
тұрмысымен, байланысын, қоғамға әсерінің зерттелуі көптеген философтардың,
тарихшылардың, саясаттанушылардың, әлеуметтанушылардың, психологтардың,
маркетологтардың, саяси технологтардың, пиар, саяси коммуникация
мамандарының теориялық еңбектерінде маңызды орын алды.
Алайда бүгінгі таңда саяси лидер имиджін қалыптастырудың
саясаттанулық концепциясын толықтай зерттелді деп айту қиын. Саяси лидер
имиджі термині мен оған байланысты ұғымдар терминологиялық мағынасын әлі
де нақтылауды қажет етеді. Саяси лидер имиджін қалыптастыру мен дамуы және
оған саяси технологиялардың ықпалы саясаттану ғылымының ең аз зерттелген де
жабық аспектісі болып отыр. Ғылыми зерттеулерде саяси институттар қызметі;
саяси лидер имиджін қалыптастырудың технологиялары; саяси лидер имиджін
қалыптастыру мен дамытуда философиялық, психологиялық, саясаттанулық
ғылымдардың теориясы мен құрылу методтары арасында белгілі арақашықтық
байқалады.
Саяси лидер жағымды келбетін сан түрлі саяси технологиялармен
қалыптастыру феномені көпқырлы да эмпирикалық мазмұн иелене отырып, тарихи,
саяси, философиялық сынды түрлі дәуір ойларын қамтиды.
Тарихи тұрғыда алғашқы болып билеуші образы туралы көзқарасын
білдірген қытай ойшылы Конфуций болды [1]. Лидерге тән қасиеттер мен
қоғамды басқаруға маңызды із қалдырған Платон, Аристотель және Әл -Фараби
болды [2]. Қайта өрлеу дәуірінде билік етудің механизмдерін қайта қарап,
имидж қалыптастыру технологиялары мен коммуникацияларын халықпен
байланыстыру үшін маңызды деп іске асырған Н.Макиавелли болды [3].
Қоғам мен биліктің өзара әсерлесу механизмін, көпшіліктің азшылыққа
бағыну тәсілдері Г.Моска мен В.Парето еңбектерінде көрсетілді [4]. Парето
бойынша басқаруды екі тәсілмен күш пен қулықпен іске асыруға болады.
Макиавелли көзқарасын дамытқан Парето элитаны күшке сүйенсе арыстандар,
ал қулыққа сүйенсе түлкі бейнесінде суреттеп жазды. Мұнда арыстандар -
тік, қатал, авторитарлық тәсілмен басқарады, ал түлкі - саяси комбинация,
манипуляция, үгіт - насихаттың шеберлері деп жазады [5].
Лидер образы мен харизма феноменінің дамуына үлес қосқан М.Вебер [6]
мен саяси лидер имиджін саяси – психологиялық әдіс шеңберінде зерттеуге
ұмтылған Г.Ласуэлл болды [7].
Саяси жағдайларды, нақты оқиғаларды (case-studies), шұғыл шешім
қабылдау, сайлау технологияларының таңдаулыларын қолдану, саяси лидер
имиджін қалыптастыру процесі сынды элементтер батыстың С.Голдмэн, Т.Уайт,
Ж.М.Денкэн сынды авторларының еңбектеріне тиесілі [8]. Ресейлік сайлау
технологиялары орталығы зерттеушілері саяси маркетинг, саяси манипуляция
және т.б. сынды саяси технологиялардың түрлерін терең зерттейді. Ең алғашқы
ірі саяси лидер имиджіне арналған еңбек Николло М орталығы мамандарымен
Имидж политического лидера деген атпен Е.Егоровой Гантман редакторлығымен
басылды [9].
Сайлау технологиялары, электораттардың мінез-құлық, саяси лидер
имиджін қалыптастыру, билік маркетингі, билікті қабылдау образы сынды
тақырыптар ресейлік А.Н.Чумиков, Ф.Н.Ильясов, Е.П.Ильин, Е.Б.Шестопал,
Е.А.Вылегжаниннің еңбектерінде кең қарастырылды [10].
Адамның қасиеттерін өзгерілетін саяси әдістердің жиынтығы ретінде
В.Г.Зазыкин саяси технологияны түсіндірді [11].
Саяси лидер мәселесін психикалық, саясаттың зерттеуде Е.В.Егоровой
Гантман, Г.Г.Почепцов, В.М.Шепель еңбектерінде атап өткен жөн [12].
Қазақстандық зерттеушілер де саяси лидер имиджін қалыптастыру
мәселесіндегі саяси технологиялардың ерекше ықпалы жөнінде маңызды ғылыми
тұжырымдар жасады. Осы ретте профессор Р.Б.Әбсаттаровтың Саясаттану және
оның проблемалары атты еңбегін ерекше атап өткен жөн [13]. Себебі
саяси технологиялар, саяси консалтинг, саяси маркетинг, саяси имидж
түсініктеріне жете тоқталып, мазмұны ғылыми тұрғыда ашылған. Сонымен қатар
Л.Ф.Адилованың, Г.Р.Нұрымбетованың, Т.Қ.Әуелғазинаның, А.Ж.Ибраевтың,
М.Ө.Насимовтың, А.Байтұрбаеваның, С.О.Бокаевтың осы мәселе бойынша
еңбектері өте құнды. Бұл еңбектерде саяси технологиялар түрлері аталып,
саяси жарнама түсінігінің мән, мағынасын толық ашып көрсеткен [14].
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты болып қазіргі
Қазақстанда саяси лидер имиджінің қалыптасуына ықпал етуші негізгі саяси
технологиялар кешені болып табылады. Зерттеу міндеттеріне:
• саяси лидер ұғымы мен оның ғылыми таным эволюциясын зерттеу;
• Демократиялық қоғамдағы лидер образын қалыптастыру механизмін
зерттеу;
• Саяси ғылымдағы маңызды аспект болып табылатын саяси технологиялар
мән мазмұнын тұжырымдап түсіндіру;
• Саяси лидер имиджі мен саяси технологиялар ұғымдарының өзара ықпалын
талдап көрсету,
• Қазақстан Респуликасындағы саяси лидер имиджі қалыптасуын жетілдіру
әдісі мен жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі болып саяси лидер имиджін қалыптастырудың технологиясы
мен модельдері, концепциялар, теориялар жиынтығы табылады.
Зерттеу пәніне саяси лидер имиджін қалыптастыруға әсер етуші саяси
технологиялар жатады.
Диссертацияның ғылыми жаңалығына автормен қарастырылған нақты
методологиялық және кешенді әдістермен ерекшеленген. Нақты нәтижелер мен
ғылыми жаңалығы келесідей:
- саяси лидер ұғымы мен оның ғылыми таным эволюциясы қарастырылды;
- Саяси ғылымдағы маңызды аспект болып табылатын саяси технологиялар мән
мазмұны ашылды;
- Демократиялық қоғамдағы лидер образын қалыптастыру механизмі
зерттелді;
- Саяси лидер имиджі мен саяси технологиялар ұғымдарының өзара ықпалы
анықталды;
- Қазақстан Респуликасындағы саяси лидер имиджі қалыптасуын жетілдіру
әдісі мен жолдары анықталды.
Ғылыми жұмыстың тәжірибелік маңызы. Ғылыми жұмыста Қазақстандағы саяси
лидер имиджінің қалыптасуына саяси технологиялардың ролі зерттеледі. Бұл
тақырып саяси лидердің имиджінің саяси технологиялардың көмегімен
қалыптасуын зерттейтіндіктен, ғылыми ғана емес, сонымен бірге тәжірибелік
құндылығы да аса жағары. Жұмыста зерттелген теориялық қорытындылар бойынша
болашақта саяси лидер имиджі мен саяси технологияларды зерттеуде дәрістер,
оқу құралдары мен арнайы курстар жазуда пайдаланылуы мүмкін.
Жұмыстың апробациясы. Мәселенің арнайы аспектілері автор қатысуымен ғылыми-
тәжірибелік конференцияларда, ғылыми басылымдарда жарық көрді:
• Саяси лидер имиджін қалыптастыру мен дамытуда сайлау технологияларын
қолдану ерекшеліктері ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010жылғы Жаңа
онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері
атты Қазақстан халқына Жолдауына орай Білім беру және ғылым: даму
көкжиегі халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. -
Алматы. - 26 наурыз. -2010ж. -75-77б.
• Саясаткер имиджін қалыптастырудың стратегиясы мен тактикасыАбай
атындағы ҚазҰПУ жанындағы Магистратура және PHD докторантура
институтының еңбектері. - 2 шығуы. - Саясаттану және әлеуметтік-
экономикалық ғылымдар сериясы. - Алматы. -2010ж. - 45-47б.
• Саяси технологиялардың мәні мен ерекшеліктері Труды института
магистратуры и PHD докторантуры им. Абая. Материалы научного семинара
кафедры политологии и социально-экономических дисциплин. - Выпуск 6.
- Алматы. - 2010.- С.32-39.
• Саясаткер имиджін қалыптастырудағы саяси технологиялар мәні ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010жылғы Жаңа онжылдық – жаңа
экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан
халқына Жолдауына орай Жолдаудың басымдықтары мен негізгі бағыттарын
жүзеге асыру республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары. - Алматы. - 29 наурыз. -2010ж. -690-697б.
• Формирование имиджа политического лидера Материалы XII Всероссийской
научно-практической конференции студентов, аспирантов, молодых ученых
Роль государства и общественных организаций в развитий российской
культуры XIX-XXIвеков. - Москва. - 16-17апреля. - 2010г. - С.390-
394.
• Имидж ұғымы мен негізгі белгілері Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы.
Саяси және әлеуметтік ғылымдар сериясы. №1. 2010ж.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден және екі бөлімнен
тұрады. Екі бөлім үш параграфтан, қорытынды мен қолданылған әдебиеттерден
тұрады.
1. ЛИДЕР ИМИДЖІНЕ САЯСИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ЫҚПАЛЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ -
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 САЯСИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Шынайы саяси процесстер кез-келген күрделі құрылымды қоғам мен
мемлекетте алуан түрлі жүріп жатады. Бір жағынан оларға өзіндік даму
механизмдері мен институттары ішкі, сыртқы мүдделермен байланысқан
әлеуметтік шекараны иемденіп, ерекшеленген әлеуметтік сфера ретінде
қарауымызға болады. Екінші жағынан, биліктік байланыстар мемлекет немесе
саяси акторлар тарапынан шешімін табатын нақты мәселелер жиынтығы болуы
мүмкін. Осы проблемалық жағдайдағы билік сферасындағы топаралық қатынастар
нақты институттарға бағыныштылық, көзқарастар келісімі механизмімен, жеке
тұлғалардың сезімдері мен эмоцияларынан көрініс табады. Билік сферасындағы
топаралық бақталастық басқарудың тәжірибелік әдіс-тәсіліне, шешім қабылдау,
жанжалды реттеу, коммуникация және өзге де процесстерді құру сынды саяси
бағыныштылық пен байланыстың ерекше деңгейінде қарастырылады.
Саяси процесстер шынайы әрекеттегі, яғни психологиялық, материалдық,
қаржылық, құқықтық және өзге де қүрделі құрылымды иемденеді.
Осылайша, нақты проблеманы шешудің мәні тек мақсат пен құралдарды
айқындап алу ғана емес, сонымен қатар тәжірибеде қолданылып іске асыратын
нақты әдістерді игеру мен міндеттердің шешімі үшін анықталған
технологияларды қолдану болып отыр. Сондықтан да мәселенің технологиялық
өлшемі оның мәні мен негізгі параметрлерін ұғынуға тырысып қана қою емес,
сонымен бірге алға қойылған міндеттерге жету үшін құралдар мен әдістерді
қолдана білуге де байланысты. Сәйкесінше, технологиялар көмегімен саяси
құбылыстардың жаңа мәнге ие болатынын ұмытпағанымыз дұрыс. Технологиялар
түрлі саяси процесстерді бақылап, бағдарлау үшін мәселені жаңаша
қарастыруға итермелейді. Қандай да бір міндетті шешуде қолданылатын әдістер
технологиялық саяси құбылыстар мәнін өзгертіп жіберуі мүмкін.
Саяси технологиялар туралы ғылыми білім тәжірибедегі қолданыстағы
процестен біршама артта қалған. Кейінгі кездері саяси технологиялардың
базалық, яғни саяси коммуникация, сайлау технологиялары, ақпараттық
технологиялар сынды бөлімдерінің түрлі аспектілеріне арналған ғылыми
жұмыстар жазылғанымен, толыққанды зерттеу жұмыстары аз десек те болады.
Саяси технологияларды жаңа заманда ойлап табылған деуімізге болмайды.
Біз ерте заманнан жеткен әдебиеттерден адамның сана-сезімі арқылы жүрегін
жаулап алу сынды әрекеттер саяси өмірдің пайда болуымен тұспа-тұс
жүргізілгенін білеміз. Ең алдымен тиімді мемлекеттік басқаруды іске асыру
мақсатында саяси кеңес беру даналықты байыту әдісі ретінде түсіндірілді.
Мұны ежелгі үнді трактаты Артхашастра, немесе Саясат ғылымы, б.э.д. X-V
ғасырдағы қытай әдебиетінің ежелгі ескерткіші Ши цзин дәлелдеп береді
[15].
Ежелгі грек ойшылы Демократ мемлекетті басқару өнері - өнер атаулының
төресі дегеніндей, саяси басқару технологиясы күрделі процесстерден,
бағыттардан, теориялар жиынтығынан құралады. Қайта өрлеу дәуірінде билік
етудің механизмдерін қайта қарап, имидж қалыптастыру технологиялары мен
коммуникацияларын халықпен байланыстыру үшін маңызды деп іске асырған
Н.Макиавелли болды. Қайта өрлеу дәуірінің көрнекті өкілі Н.Макиавелли саяси
өмірді түрлі мақсаттары және оларды іске асырудағы мүмкіндіктері бір-біріне
ұқсамайтын көптеген әлеуметтік күштердің, сан түрлі мүдделердің қарама-
қайшылығы есебінде зерттейді. Тұңғыш саясат теоретигі болып саналатын
Макиавелли өзінің Патша еңбегінде билеуші үшін оның жанына кеңесшілерін
таңдауы да маңызды, ал олардың жақсы немесе жаман болуы билеушінің
даналығына байланысты деп жазған [16]. Билеуші кеңесшілері ретінде саясат
пен психология, тарих сынды ілімдер мамандары түсіндіріледі. Ал бүгінгі
күндері оларды саяси технологтар деуімізге болады.
Қоғам мен биліктің өзара әсерлесу механизмін, көпшіліктің азшылыққа
бағыну тәсілдері Г.Моска мен В.Парето еңбектерінде көрсетілді. Парето
бойынша басқаруды екі тәсілмен күш пен қулықпен іске асыруға болады.
Макиавелли көзқарасын дамытқан Парето элитаны күшке сүйенсе арыстандар,
ал қулыққа сүйенсе түлкі бейнесінде суреттеп жазды. Мұнда арыстандар -
тік, қатал, авторитарлық тәсілмен басқарады, ал түлкі - саяси комбинация,
манипуляция, үгіт насихаттың шеберлері деп жазады [17]. Лидер образы мен
харизма феноменінің дамуына үлес қосқан М.Вебер болды [18].
XX ғасырдың 40-жылдары саяси коммуникация, қоғамдық және саяси
өмірдің ақпараттық-саяси саласының табиғаты мен мәнін игеруді зерттеудің
түбегейлі, қоғамдық қатынастардың даму тенденциясы мен механизмін, оған тән
формаларды зерттеу мен саяси лидер имиджін саяси – психологиялық әдіс
шеңберінде зерттеуге ұмтылған Г.Лассуэлдің шығармаларында көрініс тапты
[19].
Сайлау технологияларының даму кезеңдерін шартты түрде 3 этапқа бөлуге
болады: біріншісі, - ең алғашқы саяси кеңесшілердің саяси кеңес беруінің
ерте заманда пайда болуы, екіншісі, - кәсіби саяси құрылымға саяси кеңес
берудің жүйеленуі мен енуі, үшінші – саяси консалтингтің батыс қоғамының
саяси ғылымындағы ең маңызды бағыты болып қалыптасуы болып есептеледі.
Сайлау технологияларды зерттеудің теориялық негізін 3 бөлімге
бөлуімізге болады. Алғашқысы коммуникациялық процестер түрлі
аспектілерімен, жаппай коммуникация тәжірибесі мен теориясынан тұрады.
Екіншісі – ақпараттық технология, имиджелогия, паблик рилейшнз, жарнама
мәселелері сайлау кампанияларын ұйымдастыру мен саяси имиджді қалыптастыру
көрініс тапқан саяси технологиялар мамандарының еңбектерінен тұрады. Ал
соңғысы – саясаттану, әлеуметтану, психология сынды ғылымдар бойынша
жазылған еңбектер болып табылады. Әрине оларға классиктердің – Аристотель,
Платон, Т.Гоббс, Г.Лебон, Н.Макиавелли еңбектерін жатқызамыз.
Ендігі кезекте қазіргі саяси ғылым әдебиеттерінде берілетін саяси
технология терминіне тоқталсақ, мысалы, саяси сөздік-анықтамалықта саяси
техногияларға төмендегідей түсінік беріледі: саяси технология – саяси
жүйенің, биліктің немесе саяси қызмет субъектісінің саясат саласында өзіне
қажетті нәтижелерге жету және саяси процестің тиімділігін одан әрі арттыру
бағытында мақсатты түрде жүргізілетін тәсілдердің, әдістердің, тәртібінің
жиынтығы [20]. Ал саяси энциклопедияда саяси технология – саяси проблема
мен саяси шешімдердің іске асырылуы мен жүргізілуі делінген [21].
Саясаттағы технологиялар электоралдық мақсатта: дауыс жинақтау, рейтингті
көтеру, қарсыласқа соққы беру, жалпы айтқанда сайлауда жеңіске жету
түгелімен сайлау технологияларына қатысты болып табылады.
Жоғарыдағы аталған әдебиетте саяси технологиялар саяси кампания
жүргізу мен ұйымдастыру, дайындық әдістері жиынтығы ретінде түсіндірілген.
Әйтсе де бұл ұғымның аса күрделілігі саяси технологиялар ұғымын екіге
бөліп қарастыруымызға жетелейді. Біріншісі, ақпараттық-психологиялық бағыт
болса, ал екіншісі қойылған нәтижеге жетуге бағытталған ұйымдастырушылық –
басқару болып табылады.
Саяси технологиялар – бұл, бірінші кезекте түрлі деңгейдегі, яғни,
мемлекет лидерлері мен мемлекеттермен, халықаралық ұйымдар лидермен және
т.б.; жергілікті билік мекеме басшылықтың қоғаммен, БАҚ мен жоғары дәрежелі
басқарушылармен арасындағы билікті іске асыру құралы болып табылады.
Осылайша, саясатта саяси технологияны қолдануы аясы өте кең. Бұл өз
кезегінде саяси билікті иемдену мен ұстап тұруға, адамның жүрегі мен
санасын билеуге, қоғамдық пікір мен көзқарастарын билеп тұруға бағытталып,
саяси технологияның алуан түрлілігін туындатады.
Саяси коммуникациядан тыс жүріп жатқан саяси технологияны елестету
мүмкін емес.
Саяси технологиялардың сан-алуан түрі бар. Олардың маңыздылары: саяси
маркетинг, саяси жарнама, пиар-технологиялар, ақпараттық технологиялар,
саяси консалтинг.
Саяси технологияның бір бағыты - саяси маркетинг болып табылады.
Саяси маркетинг ( ағылшынның market – базар, нарық деген сөзінен) дегеніміз
– саясат субъектілеріне, әлеуметтік, таптық, этникалық, кәсіби, аймақтық
қауымдастыққа ықпал ету құралдары мен тәсілдерінің жүйесі; азаматтардың
(сайлаушылардың) саяси мұқтаждықтарына, саяси нарық талаптары мен
ұстанымдарына бағытталған саяси қызметті басқару және ұйымдастыру механизмі
[22]. Саяси қайраткерлер, билік сатыларына сайлануға үміткерлер,
харизматикалық жетекшілер өздерінің бағдарламаларымен, ұстанымдары арқылы
жеке, топтық және қоғамдық саяси мүдделерді жүзеге асыру үрдісін
ықшамдайды. Бұл жағдайда маркетинг мақсаты – қажетті нәтижеге қол жеткізу
үшін азаматтарға саяси қайраткердің жағымды бейнесін (имиджін)
қалыптастыру. Саяси институттар (партиялар, кәсіподақтар, т.б.) маркетингі
де қолданылады, оның мақсаты азаматтардың сеніміне кіру, олардың
сүйіспеншілігін оятуға жоспарлы түрде ықпал ету. Яғни, саяси идеяларды,
бағдарламаларда оларға қажетті затқа айналдыру. Саяси маркетинг жүргізу
тұжырымы, стратегиясы мен тактикасы жалпы және аймақтық жағдайға,
азаматтардың талабына, олардың қандай әлеуметтік және қоғамдық топ өкілі
екендігі негізінде қаланады. Маркетингтік зерттеулер негізінде сайлаушылар
психологиясына, олардың белсенділігіне ықпал ететін ұйымдық-саяси қызмет
бағдарламасы, жарнама дайындалады. Саяси маркетинг бағдарламасын жүзеге
асыруда сан-алуан саяси механизмдер, бұқаралық ақпарат құралдары т.б.
қолданылады. Саяси маркетинг қымбат, бірақ саясат субъектілерінің
белсенділігін арттыратын тиімді құрал.
Ол келесідей элементтерден құралады:
1. саяси жағдайды зерттеу;
2. саяси конъюктура туралы ақпарат жинау;
3. субъектілердің шынайы мүмкіндіктерін есепке ала отырып саяси акцияларды
ұйымдастыру [23].
Саяси технологияның келесі түрі – саяси жарнама болады. Саяси жарнама
– саяси имиджді қалыптастырудың маңызды тәсілі мен жеке бағыты болып отыр.
Саяси жарнама сайлау науқанында тікелей әсер ететін, ал күнделікті
әлеуметтік-саяси өмірде қоғам құндылықтарын мәліметтің түрлі әдістері
негізінде жарнама ықпал ететін ақпарат[24]. Саяси жарнама мақсаты адамға
саяси партия тұғырнамасын, үміткер бейнесін немесе басқа саясат
субъектісінің мәнін қысқа және эмоциялық тұрғыдан ашу, оны жеткізу және
оған позитивті қатынасты қалыптастырумен қатар, оны қолдауға бағытталған
шынайы іс-әрекеттерге итермелеу. Сондықтан да жарнама технологиялары сан –
алуан. Оларды жіктесек: жарнаманың аудио, видео тәсілдері; - жарнамалық
ақпараттың баспалық түрі; - жарнамалық ескерткіштерді тарату; - сыртта
жарнама ілу; - жарнамалық хабарлар беру.
Жарнама ақпараттық нарыққа белгілі бір тауарларды шығара отырып,
адамдардың саяси көзқарасын еркін де саналы таңдауын ынталандырады,
қоғамдағы саясатқа деген іштей дұрыс көзқарасты білдіретін ахуалды қолдап,
қуаттайды. Жарнамалық технологиялар адам мен билік арасындағы ресми
байланыстардан тұрады. Ол азаматтың мемлекетпен формалдық-мәртебелік
қатынаста болмауына ұмтылады және азаматтардың өз түсінігіне нұқсан
келтірмей, олардың саяси белсенділігін оятады.
Қайсыбір институттардың, көшбасшылардың немесе доктриналардың жағымды
бейнесін қалыптастыра отырып, жарнама ақпарат нарығына саяси мақсаттар мен
құндылықтарды үнемі ұсынып отырады. Бұл орайда, мұндай саяси тауарлардың
таралу, олардың белгілілік және танымалдық деңгейі, сол сияқты оларды
халықтың қолдау деңгейі де жарнама тиімділігінің басты көрсеткіші болып
табылады. Осыған байланысты жарнамалық технологиялардың мазмұны мен формасы
сан алуан екенін атап айту керек. Олардың көп түрлі болуы жарнама
жолданылатын адресатқа немесе ұжымдық құрылымға, жарнамалық деректердің
таралу уақытына, жарнама науқанының сипатына, жарнама таратылатын орынға
және басқа да географиялық жағдайларға, сондай-ақ басқа да факторларға
байланысты. Сонымен қатар жарнамалық технологиялардың мазмұны мен сипаты
жағдайға, саяси процестің кезеңдеріне байланысты елеулі түрде өзгеруі де
мүмкін [25].
Саяси кеңістікте болып жатқан өзгерістерде ақпараттық саяси нарықта
электрондық бұқаралық ақпарат құралдарының пайда болуы, саяси байланыста
сұхбаттасу әдістерінің қолданылуы, хабарды беру жылдамдығының күрт өсуі,
электрондық қауымдастықтардың қалыптасуы және т.б. аса маңызды рөл
атқарды. Сонымен бірге саясат саласына жаңа ақпараттық және коммуникативтік
технологияларды белсенді енгізу жарнамалық технологияның түрін сапалы түрде
өзгертіп қана қойған жоқ, көптеген ескі түсініктерді, нұсқауларды, іс-қимыл
формаларын, жеке адамдар мен топтар, саяси институттар мен құрылымдар
арасындағы өзара қарым-қатынастар үлгілерін де түбірінен өзгертті.
Пиар – технологиялар (ағылшынша Public Relation – қоғаммен байланыс)
деп ұйым мен қоғамның арасындағы өзара түсіністік пен өзара байланысты
орнатып, тұрақтылығын сақтап отыруға, қоғамдық пікірді зерттеуге, оның даму
ерекшеліктерін болжап, оған ыждағатпен қарап жауап қайыруға, басшылыққа
уақыт талабына сай болуға және ұйымның, оның қызметінің, даму бағытының
жағымды бейнесін қалыптастыруға бағытталған басқарудың ерекше қызметі
түсініледі.
XX ғасыр ортасынан пиар – технологиялар әртүрлі салаларда – саяси
кампанияларды жүргізуден өз халқының арасында, қала берді халықаралық
деңгейде мемлекеттің имиджін қалыптастырып, көтерілуге дейінгі аралықта
қолданыла бастағандығын жоғарыда айтып өттік. Экономиканың глобалдануы
жағдайында елдің жағымды имиджін қалыптастыру экономикалық әріптестік пен
экономикалық жағдайдың жақсаруына тікелей әсер етеді, өйткені, мемлекетке
және оның агенттеріне сенімнің артуына және халықаралық қарыз-несие
саласында елеулі жеңілдіктер алуға септігін тигізеді.
Біздің елімізде пиардың кәсіби қызмет саласы ретінде пайда болуына
әлеуметтік қатынастардың дамуы, азаматтық қоғам институттарының, нарықтық
экономика тетіктерінің өмірге келуі түрткі болды. Осы арқылы экономикалық
және саяси салаларда бой көрсеткен мүдделерді ескеріп отыру мүмкіндігі
туындады. Қазірде саяси бұл технологияның түрі әртүрлі елдермен өз
құндылықтар жүйесі мен әлемдік қауымдастық саласында ықпалын (мәдени және
экономикалық) арттыруда белсенді түрде қолданыла бастады [26].
Саяси технологияның ең сұранысқа ие, дамыған мемлекеттерде кеңінен
қолданатыны саяси кеңес беруі. Саяси консалтинг – қаржы жинау, қоғамдық
пікірді зерттеу, тікелей (адрестік) жарнама, бұқаралық ақпарат құралдары
бойынша кеңес берушілер, соның ішінде теледидардағы жарнама мен имиджмейкер
қызметі, қоғаммен байланыс орнату туралы кеңес берушілер, стратегияны
ұйымдастырушылар саласындағы мамандарды жалдайды. Тарихта саясаткердің
өзінің басымдықтарын көмекшілері мен кеңес берушілеріне берген жағдайлары
кездеседі. Сонымен бірге тіптен қарама-қарсы саясаткердің саяси кеңес
берушілерінің болмау жағдайы да болуы мүмкін. Саяси кеңес берумен саясат
пен оның технологиясын жақсы меңгерген кәсіби білімі бар аналитик
айналысады [27]. Ең басты қызметі саясаткерді ойлауды қажет ететін
шешімдерді жылдам қабылдаудан құтқару. Саясаткерге әр кезде уақыт жетпейді,
ол шешімді қазір, осы жерде қабылдауы тиіс. Яғни зерттеу жұмысына уақыты
жоқ. Егер саясаткер митингілер, мәжіліс залдарында қызмет жасаса, ал
аналитик орны – кабинет. Сәйкесінше олар тиісті қызмет аясын сақтап отыруы
қажет. Біздің еліміздегі қоғамымыздың ұлттық, дәстүрлі ерекшелігін
меңгерген білікті саяси кеңес берушілер аса қажет.
Саяси технология - әкімшілік, қаржылық, идеологиялық технологиялардан
мүлдем бөлек технология. Оны белгілі бір мақсатпен ұйымдастырып, белгілі
бір нәтижеге жетудегі саяси әрекеттер деген жөн. Сонымен, саяси
технологиялар – тез де қысқа мерзімде нәтижеге жету әдістерімен қоса, терең
де глобалды, ұзақ әсерді иемденуді біріктіре отырып, қандай да бір нақты
мәселені шешудегі барысындағы саяси актордың нақты айқын оптимистік, тиімді
мақсат-міндет, әдістердің көмегімен кезегімен қолданылатын процедуралар
жиынтығы болып табылады.
Саяси технологияның негізгі субъектілері болып - саяси элита, лидер,
партия, қоғамдық қозғалыстар табылады. Әсер ету объектісі болып - адамның
саяси санасы мен ұстанымы табылады. Саяси технологияны іске асырушы негізгі
құралдар БАҚ және әр түрлі саяси зерттеу институттары табылады.
Саяси технологиялар шешілу міндетіне қарай жекелеген және әмбебап
болып бөлінеді.
Саяси технологияларда дәстүрлі, мәдени, инновациялық қызмет тұтастығы
бекітіледі. Олардың негізгі ерекшелігі қолданбалы саяси проблемаларды
шешуге арнайы бағытталуында. Онымен қоса, саяси технология – нақты нәтиже
күтетін, қолданбалы саяси міндеттерді орындаумен байланысты қызметтің
ерекше түрі.
Бірақ та орнықпаған саяси жүйеде қазіргі саяси технологияларды
ойластырылған жобада қолдану сәйкесінше адам айтқысыз нәтиже көрсетуі бек
мүмкін. Саяси технология – ұжымдық жұмыс. Ақыл- ой санасының бірлескен
қызметі.
Әйтсе де бүгінгі таңда саяси технологиялар рационалды өзгерістерді
іске асыруда әсерлі құрал болып отырғандығы айғақты дәлел. Қазақстанның
қоғамдық өмірінің саяси саласын түгел дерлік қамтыған, яғни басқаруда,
саяси биліктің пайда болуы мен қалыптасуында, саяси лидер немесе партия
имиджін қалыптастыру мен кешенді дамуына қолданылуда.
Саяси технологиялардың бір ерекшелігі – саяси және құқықтық
кеңістікте жүруі. Егер олай болмаса, бұл – саяси технология емес, әкімшілік
технология болып есептелер еді. Бүгінде біздің елімізде биліктің саяси
технологияны жақсы меңгергені байқалады. Бүгіндері әкімшілік технология
биліктің нық қолында, сонымен қатар билік те, оппозиция да саяси
технологияны жақсы меңгерген. Қызметтің белгілі бір әдістерін пайдаланудың
жалғастығы сипаты тұрғысынан қарасақ, сондай-ақ мына технологияларды бөліп
қарастыруға тура келеді: акторлар қызметінің әріректегі нәтижесіне
сүйенілетін стратегиялық; қысқа мерзімдік мақсаттарды жүзеге асыруды
жорамалдайтын тактикалық; бір мезгілде қолданылатын спорадикалық және
субъектінің қызметінің құрылымында үнемі жаңарып отыратын циклдік
технологиялар.
Саяси технологиялар қызметтің бір типті міндеттерді шешу кезінде пайда
болатын алгоритмдерін қолдануға икемді субъектінің өрісін кеңейтуге
бағытталғандығын ескере отырып, тираждық және бірегей технологиялар
түрлерін бөліп көрсетуге болады. Тираждық саяси технологиялар осыған ұқсас
жағдайларды барлық жерде бірдей қолдануға есептелген. Бірегей саяси
технологиялар белгілі бір қатаң түрде белгіленген жағдайларда ғана
қолданылатын іс-әрекетті қамтиды. Тираждық саяси технологиялар оларды іске
асыратын жеке адамның ісіне көп тәуелді емес, сондықтан бір типті қызметті
жүзеге асыру кезінде уақыт пен материалдық ресурстарды мейлінше үнемдей
алады. Ал, бірегей саяси технолгиялардың қайсыбірі болмасын, мақсаттарды
жүзеге асыруды бір рет қана қамтамасыз ете алады. Ережеге сәйкес олар
едәуір қымбатқа түседі және оны тіпті ұқсас жағдайға ауыстыруға
талпынғанмен де, ол іс жүзінде өзінің тиімділігін жоғалтады. Саяси
технологиялардың келесідей, яғни дипломатиялық технологиялар халықаралық
келіссөздерді жүргізу процесінде әлденеше рет пайдаланылатын
технологиялардың бір түрі. Сайлау компанияларының неғұрлым маңызды әдістері
мен техникасына шектеу қойылмай-ақ, ол қай елде өткізіліп отырғанына және
әлеуметтік ұйымдардың деңгейіне немесе сайлаудың өткізілетін уақытына
қарамастан, әр түрлі деңгейдегі сайлауда қолданыла береді. Сонымен бірге,
әлдебір ұлтаралық қайшылықтарды реттеу кезінде екі жақтың да жанжалдың
себептері, сылтаулары, уақыттың өтуі және басқа да өлшемдері сияқты өзіндік
ерекшелігі бар жәйттерді ескеруі нәтижесінде белгілі бір жерде және белгілі
уақытта тиімділікке қол жеткізуге мүмкіндік беретін әдістер мен тәсілдерді
қолдануға болады.
Динамикалық тұрғысынан келсек, саяси субъектілердің қасиеті мен
мүмкіндіктері қатал және жайлы технологиялар түрлері деп бөлуімізге болады.
Қатал саяси технологиялар субъектілер қолданатын қызмет әдістері мен
тәсілдерінің негізгі параметрлері нақты болуын және оның өзгеріссіз қалуын
жорамалдайды. Мұндай технологиялар ведомстволар мен билік институты
арасындағы мүдделерді – мәселен, үкімет бағдарламаларында иерархтық
тәртіпті сақтау, құжаттарға виза беру т.б. келісудің құқықтық және
процедуралық тәртібін үнемі қамтамасыз етіп отырады.
Ал, жайлы болып саналатын саяси технологиялар өзгеріп отыратын
жағдайларға сәйкес субъектінің қарауындағы мақсаттар мен құралдардың икемді
түрде бейімделуін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін әдістер мен тәсілдерді
алға тартады. Іс-әрекет алгоритмін ситуативті өзгертетін өздігінен реттеуші
бұл технологиялар ең аяғында қайсыбір салада болмасын, мақсатқа жету
процесін жетілдіруге қажетті тәжірибені байытып, кеңейте түседі.
Саяси қызмет регламентациясы дәрежесі және сипаты тұрғысынан келсек,
нормативтік және девианттық технологиялар түрлерін бөліп қарастырамыз.
Нормативтік саяси технологиялар – бұл қоғамда кездесетін заңдарға,
нормаларға, дәстүрлерге, әдет-ғұрыптарға сүйеніп жасалған қызмет әдістері
мен тәсілдері болып табылады. Ал, девианттық саяси технологияларға
заңдардан, нормалардан, дәстүрлерден, әдет-ғұрыптардан ауытқитын қызмет
әдістері мен тәсілдері жатады. Олардың қатарына, мысалы, сұрша, қара
деп аталатын саяси технологиялардың тұтас бір спектрі кіреді: өзінің саяси
қарсыласының абыройын төгуді ойластыру, жалған ақпарат тарату, өсек-аяң
және т.б. әдістер осыны көрсетеді. Практика көрсетіп отырғанындай, саяси
процестердің қиын кезеңдерінде, нақты айтқанда, жоғарғы мемлекеттік билік
органдарына сайлау кезінде, сыртқы және ішкі саяси дағдарыстар шиеленіскен
тұста, осындай саяси технологиялардың қоғамда орын алуы ашық көрініс
береді. Биліктік-саяси және мемлекеттік-әкімшілік мақсаттарға жетудің
нормативтік және девианттық технологиялар түрлеріне өте жақын тұрған
ашықтан-ашық және көлеңкелі технологиялар әдістері жайында да айта кеткен
жөн. Ашықтан-ашық саяси технологиялар биліктің жария сипатын білдіреді және
биліктің жұртшылықпен диалогының әр түрлі формасында көрініс табады.
Билік пен басқарудың көлеңкелі саяси технологиясы жұртшылықты сырт
айналып өтетін құралдар мен ресурстар арқылы билік құрылымдарын манипуляция
жасаудың әр түрлі формасында жүзеге асырылады. Бұл заңмен белгіленген
процедуралар шеңберінен тыс шешім қабылдау әдістері ретінде көрініс береді.
Саяси билік пен саяси жүйе өзінің мүдделерін, билігін, басқаруын және
т.б. ерекшеліктерін тиісті функциялары мен қызметтері арқылы жүзеге
асырады. Билік ету және оны іске асыру тетіктері нақтылы – тарихи
жағдайларға сәйкес қалыптасады, дамиды, өзгереді, кейбірі жойылады немесе
жаңасы пайда болады. Олардың жүзеге асырылуы әлдебір тәсілдермен,
амалдармен, сипатталады және анықталады. Бір сөзбен айтқанда билікті іске
асыру технологиясы саяси технология деп аталады. Сөздіктер мен
анықтамалардың көпшілігінде оған төмендегідей түсінік беріледі: саяси
технология – саяси жүйенің, биліктің немесе саяси қызмет субъектісінің
саясат саласында өзіне кажетті нәтижелерге жету және саяси процестің
тиімділігін одан әрі артту бағытында мақсатты түрде жүргізілетін
тәсілдерінің, әдістерінің, тәртібінің жиынтығы.
Саяси технология сонымен бірге көп жағдайда қоғамдық дамудың түріне
(эволюциялық, революциялық немесе өтпелі) және саяси жүйе режіміне
(демократиялық, тоталитарлық және т.б.) қарай да анықталады. Бірақ қандай
жағдайда болса да саяси технология таяу уақыттық (қысқа мерзімдік
нәтижелерге қол жеткізуді) және ұзақ мерзімдік (кең де ауқымды нәтижелерге
қол жеткізуді ), яғни тактикалық және стратегиялық тәсілдерді де қамтиды.
Саяси жүйе қызметін іске асыруда саяси басқаруға басымдық берілетінін
екінін бірі біледі, қазіргі уақытта демократиялық мемлекеттерде саяси
басқару деп азаматтардың басқару ісіне заңдар мен шешімдерді талқылауға,
дайындауға және оны іске асыруға, таңдауға қатысуы, билік құрылымдарының
қызметін бақылай алуы және т.б. айтылады. Осыған сәйкес басқарудың
нақтылығы тәртібі, әдістері мен дағдылары, яғни саяси басқару
технологиясының жиынтығы қалыптасады. Саяси басқару технологиясын саяси
ғылымдардың бірі ретінде де, саяси басқару өнері ретінде де қарастыруға
болады.
Қазіргі кезеңде қоғам болашағы биотехнология, техникалық жүйе құру,
творчествалық оқып-үйрену. Жаңа технологияларды қоғамға енгізу әлеуметтік-
саяси өмірдің бар саласында адамзат үшін жаңа қарым-қатынасты орнатады.
Қоғамда гуманистік тұрғыдан қарау, саяси өмірде әлеуметтік әділеттіліктің
болуы еркін творчествалық қызметтің орнығуына себепкер болады.
Саяси технологиялар- сайлауды ұйымдастыру мен сайлау компанияларын
құрудың жаңа әдіс-тәсілдері. Саяси мақсатқа қол жеткізу үшін сайлауға
үміткер мен оның қолдау тобының әртүрлі бағыттарғы жүргізген іс-қимылдары
мен әрекеттері. Саяси технологиялардың нәтижелілігі тікелей
ұйымдастырушылар мен саяси әрекетті жүзеге асырушылардың сауаттылығы мен
шеберлілігіне байланысты. Сайлау компаниясын жасақтау мен қалыптастыруда
тек ұйымдастырушылық қабілет қана емес, мұнда творчестволық ізденіс керек.
Адамдар қарым-қатынас мектебін, тікелей практикалық жағынан ғана емес,
теориялық жағынан да анық танып білуді талап етеді.
Сайлауда жетістікке жетуге бағытталған сайлау кампанияларын
ұйымдастырудың әдістері (методтары).
Партияның немесе кандидаттың саяси имиджін қалыптастыру мақсатында
ұйымдастырылады. Сонымен қатар сайлау технологияларында үміткермен бірге
оны қолдау тобының барлық сайлаудағы мүмкіндіктері ескеріледі, кәсібилігі,
тәжирибесі, біліктілігі, жеңіске жетуге деген ұмтылысы, үміткердің күш-
жігері, интелекттілігі т.б. қасиеттері де кіреді. Сайлау технологияларын
ұйымдастырушыларды әлеуметтік немесе саяси технологтар имиджмейкерлер,
саяси кеңесшілер, электоральдық менеджерлер деп те аталады. Саяси
технологияларды жүзеге асырытын басты тұлғаның бірі-имиджмейкер.
Имиджмейкер- компаниясын ұйымдастырып, қалыптастыратын адам. Сайлауға
үміткерге психологиялық – моральдық қолдау көрсетеді. Сайлау
технологияларына қатысты басты элементтер: сайлау жарнамасы, саяси
процестер, бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс істеу тікелей имиджмейкер
міндеті болып табылады. Электрольдық менеджер бұл да сайлау технологияларын
ұйымдастыратын негізгі тұлғалардың бірі. Сайлауға дайындықтың барлық
түрімен айналысатын басты ұйымдастырушы және жетекші тұлға. Сайлауға
түсетін партияның немесе үыцміткердің саяси бет-бейнесін қалыптастыруда
үлкен жұмыс жүргізеді. Басқару, ұйымдастыру, жүргізу, халықпен кездесу,
саяси-әлеуметтік бағдарламасын жасау т.б. сайлау жұмыстарымен тікелей өзі
айналысады. Саяси кеңесші- тікелей саяси ахуалды бағалаумен оның болашағына
болжам жасауға ұмтылуы тиіс. Саяси технологияны жетілдіру және сайлау
компаниясын құру мен қалыптастыру мәселесімен шұғылданады. Сайлауды
өткізудің стратегиясы мен техникасын дайындайды. Сайлаудың заңдық
негіздерін жасақтайды, саяси іс-қимылдардың барлығында заңдық негізінде
болуын үнемі қадағалап отырады [28].
Төмендегідей шарттар орындалғанда саяси технологияны ендіру әсерлі
болары мүмкін:
• Қоғам экономикалық құлдырау мен дағдарыстық жағдайдан арылуы тиіс;
• Саяси оқиғаларды басқаруға қатысатын саяси технолог мамандардың болуы;
• Қоғамда саяси сана мен руханилықтың үстемдік етуі [29].
Қазақстан қоғамының қазіргі дамуында саяси технологияларды дұрыс
қолдану қоғамда саяси тұрақтылықты сақтау және саяси жүйені дамыту болып
табылады. Қазақстанда орнап отырған қазіргі саяси жағдай, яғни әлемдік
саяси қауымдастықпен ықпалдасуы салдары саясаттанушыларға қоғамның барлық
салаларында саяси технологияларды қолдануды міндет етті. Дау жоқ, бүгінде
саясат дамыған интелектуалдық және технологиялық қамтамасыз етілуді талап
етеді. Батыстық саяси технологиялардың тәжірибесін халықтың менталитетіне,
экономикамыздың даму деңгейіне сәйкес жергілікті жағдайға бейімдеп
дамытуымыз қажет.
Саяси технологиялардың лидер имиджін қалыптастырудағы олардың мәнін
толық ашып көрсету үшін саяси технологиялардың мазмұнына кіретін саяси
лидер имиджі типтеріне және олардың ерекшеліктерін кеңірек қарастыру қажет.
1.2 САЯСИ ЛИДЕР ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ МӘНІ МЕН ТИПТЕРІ.
Саяси лидерлікті жүзеге асыру үрдісіндегі күрделі кемшіліктер саяси
беделдің бір түрін екіншісімен ауыстыру нәтижесінде пайда болады. "Беделді"
саясаткер пікірін толығымен қабылдау, халықтың бағалау және танымдық
қызметін дамытуға әсер етпейді, адамдардың еркіндігі мен қорытынды жасау
тәуелсіздігіне қысым жасап, оның сапасына "бұранда" психологиясын бекітіп,
ойсыз-қамсыз бағыну әдетін тудыруы мүмкін.
Саяси бедел негізіне обьектінің субьект беделіне сенім білдіруі, субьект
бағыныштылықты жүзеге асыру үшін тиісті қасиеттерге ие деген сенімі
алынады. "Сену" мен "сенім" терминдерінің түбірі бір. Сенім адам
психикасының барлық интеллектуалдық, эмоциялық және ерік-жігерлік жақтарын
бір арнаға жинақтайтын түтас психологиялық құбылыс ретінде қарастырылады.
Сенім саяси лидер мен саясат обьектісінің белгілі бір ақпараттық ұғымы
базасында белсенді эмоциялық қатынас қасиетіне ие: сенім сенім обьектісі
мен оған деген қатынастағы бірден бір айнасы, әлемге нақты және құнды
қатынастардың өзіндік қосындысы болып табылады [30].
Саяси лидерлік жүйесіндегі сенімнің төмендегідей функциялары бар:
* Реттеушілік - ол саяси лидер тәртібі мотиві түрінде көрініп, адамдардың
қоғамдағы орындары талаптарына, олардың әлеуметтік жағдайы мен әлеуметтік
тәжірибесі деңгейіне сай болуын қамтамасыз етеді;
* Байланыстық - саяси лидер мен саясат обьектісі қатынасында шартты және
реттеуші қызметін атқарады.
Сену ұғымы сенімнен гөрі тарлау ол адамдар әрекеттестігіне, олардың бір-
біріне әсеріне байланысты айтылады. Сенім - саяси лидер мен оған қатынас
көрінісінің бірлігін білдірсе, сену сенімнің алдындағы жағдай. Сену мазмұны
өзіндік психологиялық құбылыс ретінде сену саясат қатынастарында саяси
лидердің жалпы адамдарға қатысты көзқарасын (сенімпаздық), сондай-ақ
бірқатар адамдар тобына тән, атап айтқанда ресми емес қатынас және ресми
саяси қызмет формасында байқалады. Оның көрініс беру ерекшеліктері әрбір
жеке тұлғаның өткен тәжірибесіне негізделеді, сондай-ақ сөз болып отырған
адамдар қауымдастығында қалыптасқан нормалар мен құндылықтарға байланысты
болады. Саяси лидерге деген сенімі байқалуы үшін, адамдар оның өз
құндылықтарын белісе алатындығына сенімді болуы керек (немесе үміт артуы
керек). Сенудің өзіндік психологиялық құбылыс ретіндегі негізгі сапалық
сипаттамалары ретінде оның пайда болуының тандамалылығы алға шығады, ол
кәдімгі сапа деңгейінде саяси лидерлердің қайсысын сену керек дегенге және
"Біреуге сену-адамзат қатынасындағы басты шарт" дегенге сенуге сүйенеді
[31].
Сену психологияда адамда, адамның тануы арнайы сапасында әртүрлі
байқалатын күрделі рефлекстік механизм арқылы туындайды: субьект қабылдауды
өз санасында өзге адамдардың ішкі әлемін әртүрлі құралдар арқылы жинақтау
арқылы туындайды.
Адам адамдарға сенуі үшін олардың көзқарасы мен түсініктері оның
бағдарлық және құндылық жүйесіне сай келуі тиіс. Ол өзінің сенімін тудырған
адамдардан түскен ақпаратты ақиқат деп қабылдайды. Сену несиесі немесе оның
жоқтығы саяси лидер мен бедел обьектісінің тәртібіне бірдей әсер ететіндігі
тегін емес.
Егер саяси лидердің беделін өлшеу туралы сөз қозғайтын болсақ, "саяси
субьектінің өзге субьектілер мен өзін қолдаушыларға әсері неғүрлым күшті
болған сайын саяси аренадағы оның салмағы мен маңызы соншалықты жоғары"-
деген пікірді зерттеуші Е.Б.Шестопал ұсынады [32].
Қоғамдық сенудің саяси лидерге несиесі негізгі фактор болып табылады.
Сену пайда болуы үшін қоғамның немесе әлеуметтік топтың көп бөлігі саяси
лидер әрекеті мен шешімін алдын ала қабылдауы және қолдауы қажет. Бұл
жағдайда бүл несие осы саяси лидерді толықтай қолдауды білдіреді және оның
қайсы-бір шешімдерімен байланысты ғана емес, керісінше оның бүған дейінгі
шешімдеріне қодаушылықты білдіруі мүмкін, бұл кезде оның беріктігі қазіргі
шешімін қабылдамау және бұрынғы шешімін қолдау дәрежесі арасындағы
қатынастарға байланысты болмақ.
Саяси бедел "табысқа жету заңына" негізделеді. Бедел саяси лидердің
табысты болу кезеңіне байланысты болады. Бір сәттік қоғамдық кеңістік көп
жылдар бойы қордаланған сену несиесін жоқ етуі мүмкін. Көбіне сену аяқ
астынан пайда болады.
Саясаттағы пісіп жетілген тұлғаның лидерлік рөлінің негізгі белгілері
төмендегідей болуы тиіс:
* адамның өз саяси мүддесін білуі немесе саяси үрдіске жеке тұлғалық
мотивтерімен қатысуы;
* қоғамдағы позициясының нақтылығы, сондай-ақ жеке тұлға үшін маңызы бар
және мақсаты атаулы және төтенше жағдайларда нақтыда тиімді әрекет етуге
даярлығы;
* саяси өкілеттілік рөлін түсіне білуі және халқының мүдделерін сөз етіп
көтере білуі;
* әлеуметтік байланыстарды нығайту арқылы келісімді әрекеттер мен саяси
шешімдер қабылдауға ұмтылысы;
* саяси біліктілігі (қоғам ресурстар туралы хабарлығы, жауапкершілік
шаралар жөнінде әлеуметтік әрекетті талдай білуі, перспективалы мүдделер
мен коньюнктураны салыстыра қарап талдау жасауы, күштер, билік
стратегияларын орнына қоя білуі, т.б.) ;
• әрекеттерінің құрылымдылығы;
Қоғамдағы саяси әрекеттің субьективтік жағы лидерлік рөліне талаптанушы
саясаткерге тән қасиет болуы керек. Оларға:
* ол жеткілікті түрде талдау жасай білетін;
* ақылды, саяси көрегенділік пен шындыққа тура қарай алатын;
* жоғары жауапкершілікті;
* білікті;
* жаңаны түсіне білетін, әсер ету қабілеті күшті (адамдарды сендіребілу,
тыңцай және ұға білуі);
* жарқын болашаққа сенетін, жұмысқа қабілетті, әрекеттері тиімді;
* салауатты өмір салтын жақтаушы адам болуы керек.
Саяси лидерге баға бергенде мынадай шарттар пайдаланылады:
* қоғамдағы мәртебесі, рөльдік талаптары (жанжал кезіндегі күрделі әрекетке
бейімділігі, тәртіпке бағыныштылығы, жауапкершілікті және бақылауға
көнгіштігі, т.б.);
* жұмыс стилі және саяси рөлді орындау сапасы [33].
Саяси лидерлікке халқын бірлікте ұстауға қабілетті, барлық ықпалды саяси
күштермен ынтымақтасуға бейім, қоғамда тұрақтылықты сақтаушы адам лайық.
Оның бақылауында (тікелей немесе жанама) шешімдер мен ақпараттар көлемі
неғұрлым үлкен, халқының қолдауы неғұрлым басым, ресми билік құрылымындағы
беделі неғұрлым күшті болса, соғұрлым лидер мәртебесі жоғары болмақ. Саяси
лидердің шынайы сапасы, ең алдымен оппозициялығы үнемі оның қоғамдық пікірі
қалыптастырған имиджісімен үнемі сәйкес келе бермейді. Саяси лидердің
жақтастары мен қарсыластары оның мінездемесіне өзінше бағыт береді.
Оппозициялық лидерді қаралау мақсатында жасалған саяси портреті әдетте
асыра сілтеушілік пен эмоцияға бейім келеді. Ірі саяси нысанаға әдетте ұзақ
көзделген және жаппай оқ атылады, оған сенудің жағымсыз салдары жөніндегі
ескертулер жасалады. Лидердің мінез-құлқындағы осал жақтары аяусыз
әшкереленеді, оның жеке өміріндегі жағымсыз әрекеттер халыққа жария
етіледі. Саяси лидер үнемі көптің көз алдында болуы тиіс.
Лидерлік мәселесіне қазақстандық ғылым тұрғысынан анықтама беруге
тырысқан ғалымдар еңбегін Шоқан Уәлихановтан бастауға болады. Заман
тұрғысынан Абылай, Әбілхайыр, Кеңесары сияқты саяси лидерлерге тарихи баға
беру арқылы, олардың лидерлік бітім-болмысын ашуға ғылыми негіз қалады.
Ш.Уәлихановтың "Орыс ғалымдары мен әдебиетшілері құрастырған
энциклопедиялық сөздік" деп аталатын 1861 жылы шыққан 1-томында жарияланған
"Абылай" атты мақаласы орыс және қазақ ғылымында Абылайтанудың іргететасы
болып қаланған бірегей еңбек болып саналады"-деп көрсетеді М.Құл-Мұхамед.
"Шынында да, қазақтар мұны ұлы істер атқару үшін Алланың жіберген елшісі,
әруақ иесі ұққанға дейін Абылай талай күресті бастан кешіріп, сан сыннан
сүрінбей өтті".
Абай шығармаларында қазақ халқының жауынан ұтылуы халық арасында бірлігі
мен татулықтың жоқтығы екенін, ішкі бірліктің негізгі тетігі ел болу екенін
айта кетіп, ата-бабаларымыздың артық екі мінезі бар екеніне тоқталады. "Ол
екі мінез қайсы десең, әуелі, ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер
болады екен. Көші-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады
екен. "Екі тізгін, бір шылбырды бердік саған, берген соң, қайтып бұзылмақ
түгіл, жетпегеніңді жетілтемін"-деп жамандығын жасырып, жақсылығын асырамын
деп тырысады екен. Оны зор тұтып, онан соң жақсылары да көп азбайды екен.
Бәрі де өз бауыры, бәрі өз малы болған соң, шыныменен жетесінде жоқ
болмаса, солардың қамын жемей қайтеді?! Екіншісі-намысқор келеді екен. Ат
аталып, аруақ шақырылған жерде ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен,
жанын салысады екен. "Ағайынның азары болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел
болса, төбедегі келеді". Осындай мінез халықтың топтасып бірлесуіне күш
салатын бүгінгі саяси лидерлердің бойларынан табылу маңызды деп ойлаймыз.
Ұлт-азаттық қозғалысының басшылары Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, Ж.Ақбаев, М.Шоқай, М.Тынышпаев, Б.Қаратаев, Х.Досмұхамедовтардың
мұраты қазақ халқының төлтумалығын сақтау, ұлттық санасын шыңдау, қазақ
қоғамын рулық-тайпалық ұстанымдар бойынша бөлінуден арылту, отарлық үстем
саясат жағдайында ұлттық бірлікті орнықтыру мәселелеріне арналды. Осы
аталған Алаш партиясының басқа да өкілдері Петербург, Мәскеу, Варшава,
Қазан, Омбы және Орынбор жоғары оқу орындарының сауатты да. білімді бірнеше
шет тілдерін білген түлектері болды. Болашақ Қазақстан саяси лидерлер
буынын тәрбиелеуде осы аталған тұлғалардың ұлттық бейнелері ұлттық жігер
мен толысқан зердені қалыптастыруға септігін тигізуі әбден мүмкін.
"Елдің бағын ашпаса, ер мұратқа жетер ме! Ерінің сағын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАГИСТРАТУРА ЖӘНЕ PHD ДОКТОРАНТУРА ИНСТИТУТЫ
32.001(574)
ШЫНТЕМІРҚЫЗЫ ГҮЛЖАН
Саяси лидер имиджін қалыптастырудағы саяси технологиялардың ролі:
Қазақстандық тәжірибе.
6N0502 – саясаттану
Саясаттану магистрі академиялық дәрежесін
алу үшін жазылған диссертациясы
Ғылыми жетекшісі:
философия ғылымдарының
докторы, профессор
Әбсаттаров Р.Б.
Қорғауға жіберілді
Кафедра ғылыми семинарының №__ хаттамасы __ _________2010ж.
Кафедра меңгерушісі, профессор Әбсаттаров Р.Б._____________
Ғылыми семинар төрағасы, профессор Шалтықов Ә.И.____________
Алматы, 2010ж.
ЖОСПАРЫ:
I.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-6 б.
II. Негізгі бөлім:
1. ЛИДЕР ИМИДЖІНЕ САЯСИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ЫҚПАЛЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ -
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ..7-38 б.
1.1 Саяси технологиялардың мәні мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 7-16 б.
1.2 Саяси лидер ұғымы, оның мәні мен
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17-28 б.
1.3 Лидер имиджінің қалыптасуына саяси технологияның өзара
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29-38 б.
2. САЯСИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР - ЛИДЕР ИМИДЖІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ФАКТОРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39-73 б.
2.1 Қазақстан Республикасының демократиялануы жағдайында лидер имиджі
қалыптасуына саяси технологияларының ықпалы ... ... ... ... 39-50 б.
2.2 Қазақстандағы үміткер имиджін қалыптастыру мен дамытуда сайлау
технологияларын қолдану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...51-63 б.
2.3 Елімізде лидер имиджін негіздеуге ақпараттық технологиялардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64-73 б.
III.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...74-76 б.
(Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77 -80
б.
I. КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Отандық саясаттану ғылымы мен практикасының дамуы
мәселесінде өзекті болып, дамыған өркениетті демократиялық теориялар мен
әдістер де маңызды болып саналатын саяси технологияларды жан-жақты қолдану,
Қазақстан жағдайына бейімдеп қалыптастыру, зерттеу маңызды болып отыр. Осы
орайда саяси лидер жағымды имиджін қалыптастыруда тұтас биліктің қабылдануы
мен қоғаммен жағымды байланыс орнатуға әсер ететінін айтқан жөн. Қазіргі
Қазақстандағы саяси процестің дамуы үшін басқару субъектісі мен объектісі
бір-біріне тәуелді, сәйкесінше компромиске келіп ынтымақтаса жұмыс жасауы
өзекті проблема болып табылады. Бұл ретте имидж көмегімен билік
субъектілері қоғамда тепе-теңдікті сақтауға, халықпен байланыс орнатуға,
қоғамдық пікірге мақсатты түрде әсер етуге қол жеткізеді. Мұның негізінде
біз бәсекеге қабілетті, білімді де білгір субъектілерді тәрбиелеп
кемелденген, толыққанды азаматтық қоғам орнатамыз. Ол үшін лидер имиджін
қалыптастырудың технологияларын терең ғылыми тұрғыда жүйелеп, зерттегеніміз
мәселені шешу жолы болуы мүмкін.
Зерттелу деңгейі. Саяси лидер имиджін қалыптастыру мен оны адамзат
тұрмысымен, байланысын, қоғамға әсерінің зерттелуі көптеген философтардың,
тарихшылардың, саясаттанушылардың, әлеуметтанушылардың, психологтардың,
маркетологтардың, саяси технологтардың, пиар, саяси коммуникация
мамандарының теориялық еңбектерінде маңызды орын алды.
Алайда бүгінгі таңда саяси лидер имиджін қалыптастырудың
саясаттанулық концепциясын толықтай зерттелді деп айту қиын. Саяси лидер
имиджі термині мен оған байланысты ұғымдар терминологиялық мағынасын әлі
де нақтылауды қажет етеді. Саяси лидер имиджін қалыптастыру мен дамуы және
оған саяси технологиялардың ықпалы саясаттану ғылымының ең аз зерттелген де
жабық аспектісі болып отыр. Ғылыми зерттеулерде саяси институттар қызметі;
саяси лидер имиджін қалыптастырудың технологиялары; саяси лидер имиджін
қалыптастыру мен дамытуда философиялық, психологиялық, саясаттанулық
ғылымдардың теориясы мен құрылу методтары арасында белгілі арақашықтық
байқалады.
Саяси лидер жағымды келбетін сан түрлі саяси технологиялармен
қалыптастыру феномені көпқырлы да эмпирикалық мазмұн иелене отырып, тарихи,
саяси, философиялық сынды түрлі дәуір ойларын қамтиды.
Тарихи тұрғыда алғашқы болып билеуші образы туралы көзқарасын
білдірген қытай ойшылы Конфуций болды [1]. Лидерге тән қасиеттер мен
қоғамды басқаруға маңызды із қалдырған Платон, Аристотель және Әл -Фараби
болды [2]. Қайта өрлеу дәуірінде билік етудің механизмдерін қайта қарап,
имидж қалыптастыру технологиялары мен коммуникацияларын халықпен
байланыстыру үшін маңызды деп іске асырған Н.Макиавелли болды [3].
Қоғам мен биліктің өзара әсерлесу механизмін, көпшіліктің азшылыққа
бағыну тәсілдері Г.Моска мен В.Парето еңбектерінде көрсетілді [4]. Парето
бойынша басқаруды екі тәсілмен күш пен қулықпен іске асыруға болады.
Макиавелли көзқарасын дамытқан Парето элитаны күшке сүйенсе арыстандар,
ал қулыққа сүйенсе түлкі бейнесінде суреттеп жазды. Мұнда арыстандар -
тік, қатал, авторитарлық тәсілмен басқарады, ал түлкі - саяси комбинация,
манипуляция, үгіт - насихаттың шеберлері деп жазады [5].
Лидер образы мен харизма феноменінің дамуына үлес қосқан М.Вебер [6]
мен саяси лидер имиджін саяси – психологиялық әдіс шеңберінде зерттеуге
ұмтылған Г.Ласуэлл болды [7].
Саяси жағдайларды, нақты оқиғаларды (case-studies), шұғыл шешім
қабылдау, сайлау технологияларының таңдаулыларын қолдану, саяси лидер
имиджін қалыптастыру процесі сынды элементтер батыстың С.Голдмэн, Т.Уайт,
Ж.М.Денкэн сынды авторларының еңбектеріне тиесілі [8]. Ресейлік сайлау
технологиялары орталығы зерттеушілері саяси маркетинг, саяси манипуляция
және т.б. сынды саяси технологиялардың түрлерін терең зерттейді. Ең алғашқы
ірі саяси лидер имиджіне арналған еңбек Николло М орталығы мамандарымен
Имидж политического лидера деген атпен Е.Егоровой Гантман редакторлығымен
басылды [9].
Сайлау технологиялары, электораттардың мінез-құлық, саяси лидер
имиджін қалыптастыру, билік маркетингі, билікті қабылдау образы сынды
тақырыптар ресейлік А.Н.Чумиков, Ф.Н.Ильясов, Е.П.Ильин, Е.Б.Шестопал,
Е.А.Вылегжаниннің еңбектерінде кең қарастырылды [10].
Адамның қасиеттерін өзгерілетін саяси әдістердің жиынтығы ретінде
В.Г.Зазыкин саяси технологияны түсіндірді [11].
Саяси лидер мәселесін психикалық, саясаттың зерттеуде Е.В.Егоровой
Гантман, Г.Г.Почепцов, В.М.Шепель еңбектерінде атап өткен жөн [12].
Қазақстандық зерттеушілер де саяси лидер имиджін қалыптастыру
мәселесіндегі саяси технологиялардың ерекше ықпалы жөнінде маңызды ғылыми
тұжырымдар жасады. Осы ретте профессор Р.Б.Әбсаттаровтың Саясаттану және
оның проблемалары атты еңбегін ерекше атап өткен жөн [13]. Себебі
саяси технологиялар, саяси консалтинг, саяси маркетинг, саяси имидж
түсініктеріне жете тоқталып, мазмұны ғылыми тұрғыда ашылған. Сонымен қатар
Л.Ф.Адилованың, Г.Р.Нұрымбетованың, Т.Қ.Әуелғазинаның, А.Ж.Ибраевтың,
М.Ө.Насимовтың, А.Байтұрбаеваның, С.О.Бокаевтың осы мәселе бойынша
еңбектері өте құнды. Бұл еңбектерде саяси технологиялар түрлері аталып,
саяси жарнама түсінігінің мән, мағынасын толық ашып көрсеткен [14].
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты болып қазіргі
Қазақстанда саяси лидер имиджінің қалыптасуына ықпал етуші негізгі саяси
технологиялар кешені болып табылады. Зерттеу міндеттеріне:
• саяси лидер ұғымы мен оның ғылыми таным эволюциясын зерттеу;
• Демократиялық қоғамдағы лидер образын қалыптастыру механизмін
зерттеу;
• Саяси ғылымдағы маңызды аспект болып табылатын саяси технологиялар
мән мазмұнын тұжырымдап түсіндіру;
• Саяси лидер имиджі мен саяси технологиялар ұғымдарының өзара ықпалын
талдап көрсету,
• Қазақстан Респуликасындағы саяси лидер имиджі қалыптасуын жетілдіру
әдісі мен жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі болып саяси лидер имиджін қалыптастырудың технологиясы
мен модельдері, концепциялар, теориялар жиынтығы табылады.
Зерттеу пәніне саяси лидер имиджін қалыптастыруға әсер етуші саяси
технологиялар жатады.
Диссертацияның ғылыми жаңалығына автормен қарастырылған нақты
методологиялық және кешенді әдістермен ерекшеленген. Нақты нәтижелер мен
ғылыми жаңалығы келесідей:
- саяси лидер ұғымы мен оның ғылыми таным эволюциясы қарастырылды;
- Саяси ғылымдағы маңызды аспект болып табылатын саяси технологиялар мән
мазмұны ашылды;
- Демократиялық қоғамдағы лидер образын қалыптастыру механизмі
зерттелді;
- Саяси лидер имиджі мен саяси технологиялар ұғымдарының өзара ықпалы
анықталды;
- Қазақстан Респуликасындағы саяси лидер имиджі қалыптасуын жетілдіру
әдісі мен жолдары анықталды.
Ғылыми жұмыстың тәжірибелік маңызы. Ғылыми жұмыста Қазақстандағы саяси
лидер имиджінің қалыптасуына саяси технологиялардың ролі зерттеледі. Бұл
тақырып саяси лидердің имиджінің саяси технологиялардың көмегімен
қалыптасуын зерттейтіндіктен, ғылыми ғана емес, сонымен бірге тәжірибелік
құндылығы да аса жағары. Жұмыста зерттелген теориялық қорытындылар бойынша
болашақта саяси лидер имиджі мен саяси технологияларды зерттеуде дәрістер,
оқу құралдары мен арнайы курстар жазуда пайдаланылуы мүмкін.
Жұмыстың апробациясы. Мәселенің арнайы аспектілері автор қатысуымен ғылыми-
тәжірибелік конференцияларда, ғылыми басылымдарда жарық көрді:
• Саяси лидер имиджін қалыптастыру мен дамытуда сайлау технологияларын
қолдану ерекшеліктері ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010жылғы Жаңа
онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері
атты Қазақстан халқына Жолдауына орай Білім беру және ғылым: даму
көкжиегі халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. -
Алматы. - 26 наурыз. -2010ж. -75-77б.
• Саясаткер имиджін қалыптастырудың стратегиясы мен тактикасыАбай
атындағы ҚазҰПУ жанындағы Магистратура және PHD докторантура
институтының еңбектері. - 2 шығуы. - Саясаттану және әлеуметтік-
экономикалық ғылымдар сериясы. - Алматы. -2010ж. - 45-47б.
• Саяси технологиялардың мәні мен ерекшеліктері Труды института
магистратуры и PHD докторантуры им. Абая. Материалы научного семинара
кафедры политологии и социально-экономических дисциплин. - Выпуск 6.
- Алматы. - 2010.- С.32-39.
• Саясаткер имиджін қалыптастырудағы саяси технологиялар мәні ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010жылғы Жаңа онжылдық – жаңа
экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Қазақстан
халқына Жолдауына орай Жолдаудың басымдықтары мен негізгі бағыттарын
жүзеге асыру республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары. - Алматы. - 29 наурыз. -2010ж. -690-697б.
• Формирование имиджа политического лидера Материалы XII Всероссийской
научно-практической конференции студентов, аспирантов, молодых ученых
Роль государства и общественных организаций в развитий российской
культуры XIX-XXIвеков. - Москва. - 16-17апреля. - 2010г. - С.390-
394.
• Имидж ұғымы мен негізгі белгілері Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы.
Саяси және әлеуметтік ғылымдар сериясы. №1. 2010ж.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден және екі бөлімнен
тұрады. Екі бөлім үш параграфтан, қорытынды мен қолданылған әдебиеттерден
тұрады.
1. ЛИДЕР ИМИДЖІНЕ САЯСИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ ЫҚПАЛЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ -
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 САЯСИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ МӘНІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Шынайы саяси процесстер кез-келген күрделі құрылымды қоғам мен
мемлекетте алуан түрлі жүріп жатады. Бір жағынан оларға өзіндік даму
механизмдері мен институттары ішкі, сыртқы мүдделермен байланысқан
әлеуметтік шекараны иемденіп, ерекшеленген әлеуметтік сфера ретінде
қарауымызға болады. Екінші жағынан, биліктік байланыстар мемлекет немесе
саяси акторлар тарапынан шешімін табатын нақты мәселелер жиынтығы болуы
мүмкін. Осы проблемалық жағдайдағы билік сферасындағы топаралық қатынастар
нақты институттарға бағыныштылық, көзқарастар келісімі механизмімен, жеке
тұлғалардың сезімдері мен эмоцияларынан көрініс табады. Билік сферасындағы
топаралық бақталастық басқарудың тәжірибелік әдіс-тәсіліне, шешім қабылдау,
жанжалды реттеу, коммуникация және өзге де процесстерді құру сынды саяси
бағыныштылық пен байланыстың ерекше деңгейінде қарастырылады.
Саяси процесстер шынайы әрекеттегі, яғни психологиялық, материалдық,
қаржылық, құқықтық және өзге де қүрделі құрылымды иемденеді.
Осылайша, нақты проблеманы шешудің мәні тек мақсат пен құралдарды
айқындап алу ғана емес, сонымен қатар тәжірибеде қолданылып іске асыратын
нақты әдістерді игеру мен міндеттердің шешімі үшін анықталған
технологияларды қолдану болып отыр. Сондықтан да мәселенің технологиялық
өлшемі оның мәні мен негізгі параметрлерін ұғынуға тырысып қана қою емес,
сонымен бірге алға қойылған міндеттерге жету үшін құралдар мен әдістерді
қолдана білуге де байланысты. Сәйкесінше, технологиялар көмегімен саяси
құбылыстардың жаңа мәнге ие болатынын ұмытпағанымыз дұрыс. Технологиялар
түрлі саяси процесстерді бақылап, бағдарлау үшін мәселені жаңаша
қарастыруға итермелейді. Қандай да бір міндетті шешуде қолданылатын әдістер
технологиялық саяси құбылыстар мәнін өзгертіп жіберуі мүмкін.
Саяси технологиялар туралы ғылыми білім тәжірибедегі қолданыстағы
процестен біршама артта қалған. Кейінгі кездері саяси технологиялардың
базалық, яғни саяси коммуникация, сайлау технологиялары, ақпараттық
технологиялар сынды бөлімдерінің түрлі аспектілеріне арналған ғылыми
жұмыстар жазылғанымен, толыққанды зерттеу жұмыстары аз десек те болады.
Саяси технологияларды жаңа заманда ойлап табылған деуімізге болмайды.
Біз ерте заманнан жеткен әдебиеттерден адамның сана-сезімі арқылы жүрегін
жаулап алу сынды әрекеттер саяси өмірдің пайда болуымен тұспа-тұс
жүргізілгенін білеміз. Ең алдымен тиімді мемлекеттік басқаруды іске асыру
мақсатында саяси кеңес беру даналықты байыту әдісі ретінде түсіндірілді.
Мұны ежелгі үнді трактаты Артхашастра, немесе Саясат ғылымы, б.э.д. X-V
ғасырдағы қытай әдебиетінің ежелгі ескерткіші Ши цзин дәлелдеп береді
[15].
Ежелгі грек ойшылы Демократ мемлекетті басқару өнері - өнер атаулының
төресі дегеніндей, саяси басқару технологиясы күрделі процесстерден,
бағыттардан, теориялар жиынтығынан құралады. Қайта өрлеу дәуірінде билік
етудің механизмдерін қайта қарап, имидж қалыптастыру технологиялары мен
коммуникацияларын халықпен байланыстыру үшін маңызды деп іске асырған
Н.Макиавелли болды. Қайта өрлеу дәуірінің көрнекті өкілі Н.Макиавелли саяси
өмірді түрлі мақсаттары және оларды іске асырудағы мүмкіндіктері бір-біріне
ұқсамайтын көптеген әлеуметтік күштердің, сан түрлі мүдделердің қарама-
қайшылығы есебінде зерттейді. Тұңғыш саясат теоретигі болып саналатын
Макиавелли өзінің Патша еңбегінде билеуші үшін оның жанына кеңесшілерін
таңдауы да маңызды, ал олардың жақсы немесе жаман болуы билеушінің
даналығына байланысты деп жазған [16]. Билеуші кеңесшілері ретінде саясат
пен психология, тарих сынды ілімдер мамандары түсіндіріледі. Ал бүгінгі
күндері оларды саяси технологтар деуімізге болады.
Қоғам мен биліктің өзара әсерлесу механизмін, көпшіліктің азшылыққа
бағыну тәсілдері Г.Моска мен В.Парето еңбектерінде көрсетілді. Парето
бойынша басқаруды екі тәсілмен күш пен қулықпен іске асыруға болады.
Макиавелли көзқарасын дамытқан Парето элитаны күшке сүйенсе арыстандар,
ал қулыққа сүйенсе түлкі бейнесінде суреттеп жазды. Мұнда арыстандар -
тік, қатал, авторитарлық тәсілмен басқарады, ал түлкі - саяси комбинация,
манипуляция, үгіт насихаттың шеберлері деп жазады [17]. Лидер образы мен
харизма феноменінің дамуына үлес қосқан М.Вебер болды [18].
XX ғасырдың 40-жылдары саяси коммуникация, қоғамдық және саяси
өмірдің ақпараттық-саяси саласының табиғаты мен мәнін игеруді зерттеудің
түбегейлі, қоғамдық қатынастардың даму тенденциясы мен механизмін, оған тән
формаларды зерттеу мен саяси лидер имиджін саяси – психологиялық әдіс
шеңберінде зерттеуге ұмтылған Г.Лассуэлдің шығармаларында көрініс тапты
[19].
Сайлау технологияларының даму кезеңдерін шартты түрде 3 этапқа бөлуге
болады: біріншісі, - ең алғашқы саяси кеңесшілердің саяси кеңес беруінің
ерте заманда пайда болуы, екіншісі, - кәсіби саяси құрылымға саяси кеңес
берудің жүйеленуі мен енуі, үшінші – саяси консалтингтің батыс қоғамының
саяси ғылымындағы ең маңызды бағыты болып қалыптасуы болып есептеледі.
Сайлау технологияларды зерттеудің теориялық негізін 3 бөлімге
бөлуімізге болады. Алғашқысы коммуникациялық процестер түрлі
аспектілерімен, жаппай коммуникация тәжірибесі мен теориясынан тұрады.
Екіншісі – ақпараттық технология, имиджелогия, паблик рилейшнз, жарнама
мәселелері сайлау кампанияларын ұйымдастыру мен саяси имиджді қалыптастыру
көрініс тапқан саяси технологиялар мамандарының еңбектерінен тұрады. Ал
соңғысы – саясаттану, әлеуметтану, психология сынды ғылымдар бойынша
жазылған еңбектер болып табылады. Әрине оларға классиктердің – Аристотель,
Платон, Т.Гоббс, Г.Лебон, Н.Макиавелли еңбектерін жатқызамыз.
Ендігі кезекте қазіргі саяси ғылым әдебиеттерінде берілетін саяси
технология терминіне тоқталсақ, мысалы, саяси сөздік-анықтамалықта саяси
техногияларға төмендегідей түсінік беріледі: саяси технология – саяси
жүйенің, биліктің немесе саяси қызмет субъектісінің саясат саласында өзіне
қажетті нәтижелерге жету және саяси процестің тиімділігін одан әрі арттыру
бағытында мақсатты түрде жүргізілетін тәсілдердің, әдістердің, тәртібінің
жиынтығы [20]. Ал саяси энциклопедияда саяси технология – саяси проблема
мен саяси шешімдердің іске асырылуы мен жүргізілуі делінген [21].
Саясаттағы технологиялар электоралдық мақсатта: дауыс жинақтау, рейтингті
көтеру, қарсыласқа соққы беру, жалпы айтқанда сайлауда жеңіске жету
түгелімен сайлау технологияларына қатысты болып табылады.
Жоғарыдағы аталған әдебиетте саяси технологиялар саяси кампания
жүргізу мен ұйымдастыру, дайындық әдістері жиынтығы ретінде түсіндірілген.
Әйтсе де бұл ұғымның аса күрделілігі саяси технологиялар ұғымын екіге
бөліп қарастыруымызға жетелейді. Біріншісі, ақпараттық-психологиялық бағыт
болса, ал екіншісі қойылған нәтижеге жетуге бағытталған ұйымдастырушылық –
басқару болып табылады.
Саяси технологиялар – бұл, бірінші кезекте түрлі деңгейдегі, яғни,
мемлекет лидерлері мен мемлекеттермен, халықаралық ұйымдар лидермен және
т.б.; жергілікті билік мекеме басшылықтың қоғаммен, БАҚ мен жоғары дәрежелі
басқарушылармен арасындағы билікті іске асыру құралы болып табылады.
Осылайша, саясатта саяси технологияны қолдануы аясы өте кең. Бұл өз
кезегінде саяси билікті иемдену мен ұстап тұруға, адамның жүрегі мен
санасын билеуге, қоғамдық пікір мен көзқарастарын билеп тұруға бағытталып,
саяси технологияның алуан түрлілігін туындатады.
Саяси коммуникациядан тыс жүріп жатқан саяси технологияны елестету
мүмкін емес.
Саяси технологиялардың сан-алуан түрі бар. Олардың маңыздылары: саяси
маркетинг, саяси жарнама, пиар-технологиялар, ақпараттық технологиялар,
саяси консалтинг.
Саяси технологияның бір бағыты - саяси маркетинг болып табылады.
Саяси маркетинг ( ағылшынның market – базар, нарық деген сөзінен) дегеніміз
– саясат субъектілеріне, әлеуметтік, таптық, этникалық, кәсіби, аймақтық
қауымдастыққа ықпал ету құралдары мен тәсілдерінің жүйесі; азаматтардың
(сайлаушылардың) саяси мұқтаждықтарына, саяси нарық талаптары мен
ұстанымдарына бағытталған саяси қызметті басқару және ұйымдастыру механизмі
[22]. Саяси қайраткерлер, билік сатыларына сайлануға үміткерлер,
харизматикалық жетекшілер өздерінің бағдарламаларымен, ұстанымдары арқылы
жеке, топтық және қоғамдық саяси мүдделерді жүзеге асыру үрдісін
ықшамдайды. Бұл жағдайда маркетинг мақсаты – қажетті нәтижеге қол жеткізу
үшін азаматтарға саяси қайраткердің жағымды бейнесін (имиджін)
қалыптастыру. Саяси институттар (партиялар, кәсіподақтар, т.б.) маркетингі
де қолданылады, оның мақсаты азаматтардың сеніміне кіру, олардың
сүйіспеншілігін оятуға жоспарлы түрде ықпал ету. Яғни, саяси идеяларды,
бағдарламаларда оларға қажетті затқа айналдыру. Саяси маркетинг жүргізу
тұжырымы, стратегиясы мен тактикасы жалпы және аймақтық жағдайға,
азаматтардың талабына, олардың қандай әлеуметтік және қоғамдық топ өкілі
екендігі негізінде қаланады. Маркетингтік зерттеулер негізінде сайлаушылар
психологиясына, олардың белсенділігіне ықпал ететін ұйымдық-саяси қызмет
бағдарламасы, жарнама дайындалады. Саяси маркетинг бағдарламасын жүзеге
асыруда сан-алуан саяси механизмдер, бұқаралық ақпарат құралдары т.б.
қолданылады. Саяси маркетинг қымбат, бірақ саясат субъектілерінің
белсенділігін арттыратын тиімді құрал.
Ол келесідей элементтерден құралады:
1. саяси жағдайды зерттеу;
2. саяси конъюктура туралы ақпарат жинау;
3. субъектілердің шынайы мүмкіндіктерін есепке ала отырып саяси акцияларды
ұйымдастыру [23].
Саяси технологияның келесі түрі – саяси жарнама болады. Саяси жарнама
– саяси имиджді қалыптастырудың маңызды тәсілі мен жеке бағыты болып отыр.
Саяси жарнама сайлау науқанында тікелей әсер ететін, ал күнделікті
әлеуметтік-саяси өмірде қоғам құндылықтарын мәліметтің түрлі әдістері
негізінде жарнама ықпал ететін ақпарат[24]. Саяси жарнама мақсаты адамға
саяси партия тұғырнамасын, үміткер бейнесін немесе басқа саясат
субъектісінің мәнін қысқа және эмоциялық тұрғыдан ашу, оны жеткізу және
оған позитивті қатынасты қалыптастырумен қатар, оны қолдауға бағытталған
шынайы іс-әрекеттерге итермелеу. Сондықтан да жарнама технологиялары сан –
алуан. Оларды жіктесек: жарнаманың аудио, видео тәсілдері; - жарнамалық
ақпараттың баспалық түрі; - жарнамалық ескерткіштерді тарату; - сыртта
жарнама ілу; - жарнамалық хабарлар беру.
Жарнама ақпараттық нарыққа белгілі бір тауарларды шығара отырып,
адамдардың саяси көзқарасын еркін де саналы таңдауын ынталандырады,
қоғамдағы саясатқа деген іштей дұрыс көзқарасты білдіретін ахуалды қолдап,
қуаттайды. Жарнамалық технологиялар адам мен билік арасындағы ресми
байланыстардан тұрады. Ол азаматтың мемлекетпен формалдық-мәртебелік
қатынаста болмауына ұмтылады және азаматтардың өз түсінігіне нұқсан
келтірмей, олардың саяси белсенділігін оятады.
Қайсыбір институттардың, көшбасшылардың немесе доктриналардың жағымды
бейнесін қалыптастыра отырып, жарнама ақпарат нарығына саяси мақсаттар мен
құндылықтарды үнемі ұсынып отырады. Бұл орайда, мұндай саяси тауарлардың
таралу, олардың белгілілік және танымалдық деңгейі, сол сияқты оларды
халықтың қолдау деңгейі де жарнама тиімділігінің басты көрсеткіші болып
табылады. Осыған байланысты жарнамалық технологиялардың мазмұны мен формасы
сан алуан екенін атап айту керек. Олардың көп түрлі болуы жарнама
жолданылатын адресатқа немесе ұжымдық құрылымға, жарнамалық деректердің
таралу уақытына, жарнама науқанының сипатына, жарнама таратылатын орынға
және басқа да географиялық жағдайларға, сондай-ақ басқа да факторларға
байланысты. Сонымен қатар жарнамалық технологиялардың мазмұны мен сипаты
жағдайға, саяси процестің кезеңдеріне байланысты елеулі түрде өзгеруі де
мүмкін [25].
Саяси кеңістікте болып жатқан өзгерістерде ақпараттық саяси нарықта
электрондық бұқаралық ақпарат құралдарының пайда болуы, саяси байланыста
сұхбаттасу әдістерінің қолданылуы, хабарды беру жылдамдығының күрт өсуі,
электрондық қауымдастықтардың қалыптасуы және т.б. аса маңызды рөл
атқарды. Сонымен бірге саясат саласына жаңа ақпараттық және коммуникативтік
технологияларды белсенді енгізу жарнамалық технологияның түрін сапалы түрде
өзгертіп қана қойған жоқ, көптеген ескі түсініктерді, нұсқауларды, іс-қимыл
формаларын, жеке адамдар мен топтар, саяси институттар мен құрылымдар
арасындағы өзара қарым-қатынастар үлгілерін де түбірінен өзгертті.
Пиар – технологиялар (ағылшынша Public Relation – қоғаммен байланыс)
деп ұйым мен қоғамның арасындағы өзара түсіністік пен өзара байланысты
орнатып, тұрақтылығын сақтап отыруға, қоғамдық пікірді зерттеуге, оның даму
ерекшеліктерін болжап, оған ыждағатпен қарап жауап қайыруға, басшылыққа
уақыт талабына сай болуға және ұйымның, оның қызметінің, даму бағытының
жағымды бейнесін қалыптастыруға бағытталған басқарудың ерекше қызметі
түсініледі.
XX ғасыр ортасынан пиар – технологиялар әртүрлі салаларда – саяси
кампанияларды жүргізуден өз халқының арасында, қала берді халықаралық
деңгейде мемлекеттің имиджін қалыптастырып, көтерілуге дейінгі аралықта
қолданыла бастағандығын жоғарыда айтып өттік. Экономиканың глобалдануы
жағдайында елдің жағымды имиджін қалыптастыру экономикалық әріптестік пен
экономикалық жағдайдың жақсаруына тікелей әсер етеді, өйткені, мемлекетке
және оның агенттеріне сенімнің артуына және халықаралық қарыз-несие
саласында елеулі жеңілдіктер алуға септігін тигізеді.
Біздің елімізде пиардың кәсіби қызмет саласы ретінде пайда болуына
әлеуметтік қатынастардың дамуы, азаматтық қоғам институттарының, нарықтық
экономика тетіктерінің өмірге келуі түрткі болды. Осы арқылы экономикалық
және саяси салаларда бой көрсеткен мүдделерді ескеріп отыру мүмкіндігі
туындады. Қазірде саяси бұл технологияның түрі әртүрлі елдермен өз
құндылықтар жүйесі мен әлемдік қауымдастық саласында ықпалын (мәдени және
экономикалық) арттыруда белсенді түрде қолданыла бастады [26].
Саяси технологияның ең сұранысқа ие, дамыған мемлекеттерде кеңінен
қолданатыны саяси кеңес беруі. Саяси консалтинг – қаржы жинау, қоғамдық
пікірді зерттеу, тікелей (адрестік) жарнама, бұқаралық ақпарат құралдары
бойынша кеңес берушілер, соның ішінде теледидардағы жарнама мен имиджмейкер
қызметі, қоғаммен байланыс орнату туралы кеңес берушілер, стратегияны
ұйымдастырушылар саласындағы мамандарды жалдайды. Тарихта саясаткердің
өзінің басымдықтарын көмекшілері мен кеңес берушілеріне берген жағдайлары
кездеседі. Сонымен бірге тіптен қарама-қарсы саясаткердің саяси кеңес
берушілерінің болмау жағдайы да болуы мүмкін. Саяси кеңес берумен саясат
пен оның технологиясын жақсы меңгерген кәсіби білімі бар аналитик
айналысады [27]. Ең басты қызметі саясаткерді ойлауды қажет ететін
шешімдерді жылдам қабылдаудан құтқару. Саясаткерге әр кезде уақыт жетпейді,
ол шешімді қазір, осы жерде қабылдауы тиіс. Яғни зерттеу жұмысына уақыты
жоқ. Егер саясаткер митингілер, мәжіліс залдарында қызмет жасаса, ал
аналитик орны – кабинет. Сәйкесінше олар тиісті қызмет аясын сақтап отыруы
қажет. Біздің еліміздегі қоғамымыздың ұлттық, дәстүрлі ерекшелігін
меңгерген білікті саяси кеңес берушілер аса қажет.
Саяси технология - әкімшілік, қаржылық, идеологиялық технологиялардан
мүлдем бөлек технология. Оны белгілі бір мақсатпен ұйымдастырып, белгілі
бір нәтижеге жетудегі саяси әрекеттер деген жөн. Сонымен, саяси
технологиялар – тез де қысқа мерзімде нәтижеге жету әдістерімен қоса, терең
де глобалды, ұзақ әсерді иемденуді біріктіре отырып, қандай да бір нақты
мәселені шешудегі барысындағы саяси актордың нақты айқын оптимистік, тиімді
мақсат-міндет, әдістердің көмегімен кезегімен қолданылатын процедуралар
жиынтығы болып табылады.
Саяси технологияның негізгі субъектілері болып - саяси элита, лидер,
партия, қоғамдық қозғалыстар табылады. Әсер ету объектісі болып - адамның
саяси санасы мен ұстанымы табылады. Саяси технологияны іске асырушы негізгі
құралдар БАҚ және әр түрлі саяси зерттеу институттары табылады.
Саяси технологиялар шешілу міндетіне қарай жекелеген және әмбебап
болып бөлінеді.
Саяси технологияларда дәстүрлі, мәдени, инновациялық қызмет тұтастығы
бекітіледі. Олардың негізгі ерекшелігі қолданбалы саяси проблемаларды
шешуге арнайы бағытталуында. Онымен қоса, саяси технология – нақты нәтиже
күтетін, қолданбалы саяси міндеттерді орындаумен байланысты қызметтің
ерекше түрі.
Бірақ та орнықпаған саяси жүйеде қазіргі саяси технологияларды
ойластырылған жобада қолдану сәйкесінше адам айтқысыз нәтиже көрсетуі бек
мүмкін. Саяси технология – ұжымдық жұмыс. Ақыл- ой санасының бірлескен
қызметі.
Әйтсе де бүгінгі таңда саяси технологиялар рационалды өзгерістерді
іске асыруда әсерлі құрал болып отырғандығы айғақты дәлел. Қазақстанның
қоғамдық өмірінің саяси саласын түгел дерлік қамтыған, яғни басқаруда,
саяси биліктің пайда болуы мен қалыптасуында, саяси лидер немесе партия
имиджін қалыптастыру мен кешенді дамуына қолданылуда.
Саяси технологиялардың бір ерекшелігі – саяси және құқықтық
кеңістікте жүруі. Егер олай болмаса, бұл – саяси технология емес, әкімшілік
технология болып есептелер еді. Бүгінде біздің елімізде биліктің саяси
технологияны жақсы меңгергені байқалады. Бүгіндері әкімшілік технология
биліктің нық қолында, сонымен қатар билік те, оппозиция да саяси
технологияны жақсы меңгерген. Қызметтің белгілі бір әдістерін пайдаланудың
жалғастығы сипаты тұрғысынан қарасақ, сондай-ақ мына технологияларды бөліп
қарастыруға тура келеді: акторлар қызметінің әріректегі нәтижесіне
сүйенілетін стратегиялық; қысқа мерзімдік мақсаттарды жүзеге асыруды
жорамалдайтын тактикалық; бір мезгілде қолданылатын спорадикалық және
субъектінің қызметінің құрылымында үнемі жаңарып отыратын циклдік
технологиялар.
Саяси технологиялар қызметтің бір типті міндеттерді шешу кезінде пайда
болатын алгоритмдерін қолдануға икемді субъектінің өрісін кеңейтуге
бағытталғандығын ескере отырып, тираждық және бірегей технологиялар
түрлерін бөліп көрсетуге болады. Тираждық саяси технологиялар осыған ұқсас
жағдайларды барлық жерде бірдей қолдануға есептелген. Бірегей саяси
технологиялар белгілі бір қатаң түрде белгіленген жағдайларда ғана
қолданылатын іс-әрекетті қамтиды. Тираждық саяси технологиялар оларды іске
асыратын жеке адамның ісіне көп тәуелді емес, сондықтан бір типті қызметті
жүзеге асыру кезінде уақыт пен материалдық ресурстарды мейлінше үнемдей
алады. Ал, бірегей саяси технолгиялардың қайсыбірі болмасын, мақсаттарды
жүзеге асыруды бір рет қана қамтамасыз ете алады. Ережеге сәйкес олар
едәуір қымбатқа түседі және оны тіпті ұқсас жағдайға ауыстыруға
талпынғанмен де, ол іс жүзінде өзінің тиімділігін жоғалтады. Саяси
технологиялардың келесідей, яғни дипломатиялық технологиялар халықаралық
келіссөздерді жүргізу процесінде әлденеше рет пайдаланылатын
технологиялардың бір түрі. Сайлау компанияларының неғұрлым маңызды әдістері
мен техникасына шектеу қойылмай-ақ, ол қай елде өткізіліп отырғанына және
әлеуметтік ұйымдардың деңгейіне немесе сайлаудың өткізілетін уақытына
қарамастан, әр түрлі деңгейдегі сайлауда қолданыла береді. Сонымен бірге,
әлдебір ұлтаралық қайшылықтарды реттеу кезінде екі жақтың да жанжалдың
себептері, сылтаулары, уақыттың өтуі және басқа да өлшемдері сияқты өзіндік
ерекшелігі бар жәйттерді ескеруі нәтижесінде белгілі бір жерде және белгілі
уақытта тиімділікке қол жеткізуге мүмкіндік беретін әдістер мен тәсілдерді
қолдануға болады.
Динамикалық тұрғысынан келсек, саяси субъектілердің қасиеті мен
мүмкіндіктері қатал және жайлы технологиялар түрлері деп бөлуімізге болады.
Қатал саяси технологиялар субъектілер қолданатын қызмет әдістері мен
тәсілдерінің негізгі параметрлері нақты болуын және оның өзгеріссіз қалуын
жорамалдайды. Мұндай технологиялар ведомстволар мен билік институты
арасындағы мүдделерді – мәселен, үкімет бағдарламаларында иерархтық
тәртіпті сақтау, құжаттарға виза беру т.б. келісудің құқықтық және
процедуралық тәртібін үнемі қамтамасыз етіп отырады.
Ал, жайлы болып саналатын саяси технологиялар өзгеріп отыратын
жағдайларға сәйкес субъектінің қарауындағы мақсаттар мен құралдардың икемді
түрде бейімделуін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін әдістер мен тәсілдерді
алға тартады. Іс-әрекет алгоритмін ситуативті өзгертетін өздігінен реттеуші
бұл технологиялар ең аяғында қайсыбір салада болмасын, мақсатқа жету
процесін жетілдіруге қажетті тәжірибені байытып, кеңейте түседі.
Саяси қызмет регламентациясы дәрежесі және сипаты тұрғысынан келсек,
нормативтік және девианттық технологиялар түрлерін бөліп қарастырамыз.
Нормативтік саяси технологиялар – бұл қоғамда кездесетін заңдарға,
нормаларға, дәстүрлерге, әдет-ғұрыптарға сүйеніп жасалған қызмет әдістері
мен тәсілдері болып табылады. Ал, девианттық саяси технологияларға
заңдардан, нормалардан, дәстүрлерден, әдет-ғұрыптардан ауытқитын қызмет
әдістері мен тәсілдері жатады. Олардың қатарына, мысалы, сұрша, қара
деп аталатын саяси технологиялардың тұтас бір спектрі кіреді: өзінің саяси
қарсыласының абыройын төгуді ойластыру, жалған ақпарат тарату, өсек-аяң
және т.б. әдістер осыны көрсетеді. Практика көрсетіп отырғанындай, саяси
процестердің қиын кезеңдерінде, нақты айтқанда, жоғарғы мемлекеттік билік
органдарына сайлау кезінде, сыртқы және ішкі саяси дағдарыстар шиеленіскен
тұста, осындай саяси технологиялардың қоғамда орын алуы ашық көрініс
береді. Биліктік-саяси және мемлекеттік-әкімшілік мақсаттарға жетудің
нормативтік және девианттық технологиялар түрлеріне өте жақын тұрған
ашықтан-ашық және көлеңкелі технологиялар әдістері жайында да айта кеткен
жөн. Ашықтан-ашық саяси технологиялар биліктің жария сипатын білдіреді және
биліктің жұртшылықпен диалогының әр түрлі формасында көрініс табады.
Билік пен басқарудың көлеңкелі саяси технологиясы жұртшылықты сырт
айналып өтетін құралдар мен ресурстар арқылы билік құрылымдарын манипуляция
жасаудың әр түрлі формасында жүзеге асырылады. Бұл заңмен белгіленген
процедуралар шеңберінен тыс шешім қабылдау әдістері ретінде көрініс береді.
Саяси билік пен саяси жүйе өзінің мүдделерін, билігін, басқаруын және
т.б. ерекшеліктерін тиісті функциялары мен қызметтері арқылы жүзеге
асырады. Билік ету және оны іске асыру тетіктері нақтылы – тарихи
жағдайларға сәйкес қалыптасады, дамиды, өзгереді, кейбірі жойылады немесе
жаңасы пайда болады. Олардың жүзеге асырылуы әлдебір тәсілдермен,
амалдармен, сипатталады және анықталады. Бір сөзбен айтқанда билікті іске
асыру технологиясы саяси технология деп аталады. Сөздіктер мен
анықтамалардың көпшілігінде оған төмендегідей түсінік беріледі: саяси
технология – саяси жүйенің, биліктің немесе саяси қызмет субъектісінің
саясат саласында өзіне кажетті нәтижелерге жету және саяси процестің
тиімділігін одан әрі артту бағытында мақсатты түрде жүргізілетін
тәсілдерінің, әдістерінің, тәртібінің жиынтығы.
Саяси технология сонымен бірге көп жағдайда қоғамдық дамудың түріне
(эволюциялық, революциялық немесе өтпелі) және саяси жүйе режіміне
(демократиялық, тоталитарлық және т.б.) қарай да анықталады. Бірақ қандай
жағдайда болса да саяси технология таяу уақыттық (қысқа мерзімдік
нәтижелерге қол жеткізуді) және ұзақ мерзімдік (кең де ауқымды нәтижелерге
қол жеткізуді ), яғни тактикалық және стратегиялық тәсілдерді де қамтиды.
Саяси жүйе қызметін іске асыруда саяси басқаруға басымдық берілетінін
екінін бірі біледі, қазіргі уақытта демократиялық мемлекеттерде саяси
басқару деп азаматтардың басқару ісіне заңдар мен шешімдерді талқылауға,
дайындауға және оны іске асыруға, таңдауға қатысуы, билік құрылымдарының
қызметін бақылай алуы және т.б. айтылады. Осыған сәйкес басқарудың
нақтылығы тәртібі, әдістері мен дағдылары, яғни саяси басқару
технологиясының жиынтығы қалыптасады. Саяси басқару технологиясын саяси
ғылымдардың бірі ретінде де, саяси басқару өнері ретінде де қарастыруға
болады.
Қазіргі кезеңде қоғам болашағы биотехнология, техникалық жүйе құру,
творчествалық оқып-үйрену. Жаңа технологияларды қоғамға енгізу әлеуметтік-
саяси өмірдің бар саласында адамзат үшін жаңа қарым-қатынасты орнатады.
Қоғамда гуманистік тұрғыдан қарау, саяси өмірде әлеуметтік әділеттіліктің
болуы еркін творчествалық қызметтің орнығуына себепкер болады.
Саяси технологиялар- сайлауды ұйымдастыру мен сайлау компанияларын
құрудың жаңа әдіс-тәсілдері. Саяси мақсатқа қол жеткізу үшін сайлауға
үміткер мен оның қолдау тобының әртүрлі бағыттарғы жүргізген іс-қимылдары
мен әрекеттері. Саяси технологиялардың нәтижелілігі тікелей
ұйымдастырушылар мен саяси әрекетті жүзеге асырушылардың сауаттылығы мен
шеберлілігіне байланысты. Сайлау компаниясын жасақтау мен қалыптастыруда
тек ұйымдастырушылық қабілет қана емес, мұнда творчестволық ізденіс керек.
Адамдар қарым-қатынас мектебін, тікелей практикалық жағынан ғана емес,
теориялық жағынан да анық танып білуді талап етеді.
Сайлауда жетістікке жетуге бағытталған сайлау кампанияларын
ұйымдастырудың әдістері (методтары).
Партияның немесе кандидаттың саяси имиджін қалыптастыру мақсатында
ұйымдастырылады. Сонымен қатар сайлау технологияларында үміткермен бірге
оны қолдау тобының барлық сайлаудағы мүмкіндіктері ескеріледі, кәсібилігі,
тәжирибесі, біліктілігі, жеңіске жетуге деген ұмтылысы, үміткердің күш-
жігері, интелекттілігі т.б. қасиеттері де кіреді. Сайлау технологияларын
ұйымдастырушыларды әлеуметтік немесе саяси технологтар имиджмейкерлер,
саяси кеңесшілер, электоральдық менеджерлер деп те аталады. Саяси
технологияларды жүзеге асырытын басты тұлғаның бірі-имиджмейкер.
Имиджмейкер- компаниясын ұйымдастырып, қалыптастыратын адам. Сайлауға
үміткерге психологиялық – моральдық қолдау көрсетеді. Сайлау
технологияларына қатысты басты элементтер: сайлау жарнамасы, саяси
процестер, бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс істеу тікелей имиджмейкер
міндеті болып табылады. Электрольдық менеджер бұл да сайлау технологияларын
ұйымдастыратын негізгі тұлғалардың бірі. Сайлауға дайындықтың барлық
түрімен айналысатын басты ұйымдастырушы және жетекші тұлға. Сайлауға
түсетін партияның немесе үыцміткердің саяси бет-бейнесін қалыптастыруда
үлкен жұмыс жүргізеді. Басқару, ұйымдастыру, жүргізу, халықпен кездесу,
саяси-әлеуметтік бағдарламасын жасау т.б. сайлау жұмыстарымен тікелей өзі
айналысады. Саяси кеңесші- тікелей саяси ахуалды бағалаумен оның болашағына
болжам жасауға ұмтылуы тиіс. Саяси технологияны жетілдіру және сайлау
компаниясын құру мен қалыптастыру мәселесімен шұғылданады. Сайлауды
өткізудің стратегиясы мен техникасын дайындайды. Сайлаудың заңдық
негіздерін жасақтайды, саяси іс-қимылдардың барлығында заңдық негізінде
болуын үнемі қадағалап отырады [28].
Төмендегідей шарттар орындалғанда саяси технологияны ендіру әсерлі
болары мүмкін:
• Қоғам экономикалық құлдырау мен дағдарыстық жағдайдан арылуы тиіс;
• Саяси оқиғаларды басқаруға қатысатын саяси технолог мамандардың болуы;
• Қоғамда саяси сана мен руханилықтың үстемдік етуі [29].
Қазақстан қоғамының қазіргі дамуында саяси технологияларды дұрыс
қолдану қоғамда саяси тұрақтылықты сақтау және саяси жүйені дамыту болып
табылады. Қазақстанда орнап отырған қазіргі саяси жағдай, яғни әлемдік
саяси қауымдастықпен ықпалдасуы салдары саясаттанушыларға қоғамның барлық
салаларында саяси технологияларды қолдануды міндет етті. Дау жоқ, бүгінде
саясат дамыған интелектуалдық және технологиялық қамтамасыз етілуді талап
етеді. Батыстық саяси технологиялардың тәжірибесін халықтың менталитетіне,
экономикамыздың даму деңгейіне сәйкес жергілікті жағдайға бейімдеп
дамытуымыз қажет.
Саяси технологиялардың лидер имиджін қалыптастырудағы олардың мәнін
толық ашып көрсету үшін саяси технологиялардың мазмұнына кіретін саяси
лидер имиджі типтеріне және олардың ерекшеліктерін кеңірек қарастыру қажет.
1.2 САЯСИ ЛИДЕР ҰҒЫМЫ, ОНЫҢ МӘНІ МЕН ТИПТЕРІ.
Саяси лидерлікті жүзеге асыру үрдісіндегі күрделі кемшіліктер саяси
беделдің бір түрін екіншісімен ауыстыру нәтижесінде пайда болады. "Беделді"
саясаткер пікірін толығымен қабылдау, халықтың бағалау және танымдық
қызметін дамытуға әсер етпейді, адамдардың еркіндігі мен қорытынды жасау
тәуелсіздігіне қысым жасап, оның сапасына "бұранда" психологиясын бекітіп,
ойсыз-қамсыз бағыну әдетін тудыруы мүмкін.
Саяси бедел негізіне обьектінің субьект беделіне сенім білдіруі, субьект
бағыныштылықты жүзеге асыру үшін тиісті қасиеттерге ие деген сенімі
алынады. "Сену" мен "сенім" терминдерінің түбірі бір. Сенім адам
психикасының барлық интеллектуалдық, эмоциялық және ерік-жігерлік жақтарын
бір арнаға жинақтайтын түтас психологиялық құбылыс ретінде қарастырылады.
Сенім саяси лидер мен саясат обьектісінің белгілі бір ақпараттық ұғымы
базасында белсенді эмоциялық қатынас қасиетіне ие: сенім сенім обьектісі
мен оған деген қатынастағы бірден бір айнасы, әлемге нақты және құнды
қатынастардың өзіндік қосындысы болып табылады [30].
Саяси лидерлік жүйесіндегі сенімнің төмендегідей функциялары бар:
* Реттеушілік - ол саяси лидер тәртібі мотиві түрінде көрініп, адамдардың
қоғамдағы орындары талаптарына, олардың әлеуметтік жағдайы мен әлеуметтік
тәжірибесі деңгейіне сай болуын қамтамасыз етеді;
* Байланыстық - саяси лидер мен саясат обьектісі қатынасында шартты және
реттеуші қызметін атқарады.
Сену ұғымы сенімнен гөрі тарлау ол адамдар әрекеттестігіне, олардың бір-
біріне әсеріне байланысты айтылады. Сенім - саяси лидер мен оған қатынас
көрінісінің бірлігін білдірсе, сену сенімнің алдындағы жағдай. Сену мазмұны
өзіндік психологиялық құбылыс ретінде сену саясат қатынастарында саяси
лидердің жалпы адамдарға қатысты көзқарасын (сенімпаздық), сондай-ақ
бірқатар адамдар тобына тән, атап айтқанда ресми емес қатынас және ресми
саяси қызмет формасында байқалады. Оның көрініс беру ерекшеліктері әрбір
жеке тұлғаның өткен тәжірибесіне негізделеді, сондай-ақ сөз болып отырған
адамдар қауымдастығында қалыптасқан нормалар мен құндылықтарға байланысты
болады. Саяси лидерге деген сенімі байқалуы үшін, адамдар оның өз
құндылықтарын белісе алатындығына сенімді болуы керек (немесе үміт артуы
керек). Сенудің өзіндік психологиялық құбылыс ретіндегі негізгі сапалық
сипаттамалары ретінде оның пайда болуының тандамалылығы алға шығады, ол
кәдімгі сапа деңгейінде саяси лидерлердің қайсысын сену керек дегенге және
"Біреуге сену-адамзат қатынасындағы басты шарт" дегенге сенуге сүйенеді
[31].
Сену психологияда адамда, адамның тануы арнайы сапасында әртүрлі
байқалатын күрделі рефлекстік механизм арқылы туындайды: субьект қабылдауды
өз санасында өзге адамдардың ішкі әлемін әртүрлі құралдар арқылы жинақтау
арқылы туындайды.
Адам адамдарға сенуі үшін олардың көзқарасы мен түсініктері оның
бағдарлық және құндылық жүйесіне сай келуі тиіс. Ол өзінің сенімін тудырған
адамдардан түскен ақпаратты ақиқат деп қабылдайды. Сену несиесі немесе оның
жоқтығы саяси лидер мен бедел обьектісінің тәртібіне бірдей әсер ететіндігі
тегін емес.
Егер саяси лидердің беделін өлшеу туралы сөз қозғайтын болсақ, "саяси
субьектінің өзге субьектілер мен өзін қолдаушыларға әсері неғүрлым күшті
болған сайын саяси аренадағы оның салмағы мен маңызы соншалықты жоғары"-
деген пікірді зерттеуші Е.Б.Шестопал ұсынады [32].
Қоғамдық сенудің саяси лидерге несиесі негізгі фактор болып табылады.
Сену пайда болуы үшін қоғамның немесе әлеуметтік топтың көп бөлігі саяси
лидер әрекеті мен шешімін алдын ала қабылдауы және қолдауы қажет. Бұл
жағдайда бүл несие осы саяси лидерді толықтай қолдауды білдіреді және оның
қайсы-бір шешімдерімен байланысты ғана емес, керісінше оның бүған дейінгі
шешімдеріне қодаушылықты білдіруі мүмкін, бұл кезде оның беріктігі қазіргі
шешімін қабылдамау және бұрынғы шешімін қолдау дәрежесі арасындағы
қатынастарға байланысты болмақ.
Саяси бедел "табысқа жету заңына" негізделеді. Бедел саяси лидердің
табысты болу кезеңіне байланысты болады. Бір сәттік қоғамдық кеңістік көп
жылдар бойы қордаланған сену несиесін жоқ етуі мүмкін. Көбіне сену аяқ
астынан пайда болады.
Саясаттағы пісіп жетілген тұлғаның лидерлік рөлінің негізгі белгілері
төмендегідей болуы тиіс:
* адамның өз саяси мүддесін білуі немесе саяси үрдіске жеке тұлғалық
мотивтерімен қатысуы;
* қоғамдағы позициясының нақтылығы, сондай-ақ жеке тұлға үшін маңызы бар
және мақсаты атаулы және төтенше жағдайларда нақтыда тиімді әрекет етуге
даярлығы;
* саяси өкілеттілік рөлін түсіне білуі және халқының мүдделерін сөз етіп
көтере білуі;
* әлеуметтік байланыстарды нығайту арқылы келісімді әрекеттер мен саяси
шешімдер қабылдауға ұмтылысы;
* саяси біліктілігі (қоғам ресурстар туралы хабарлығы, жауапкершілік
шаралар жөнінде әлеуметтік әрекетті талдай білуі, перспективалы мүдделер
мен коньюнктураны салыстыра қарап талдау жасауы, күштер, билік
стратегияларын орнына қоя білуі, т.б.) ;
• әрекеттерінің құрылымдылығы;
Қоғамдағы саяси әрекеттің субьективтік жағы лидерлік рөліне талаптанушы
саясаткерге тән қасиет болуы керек. Оларға:
* ол жеткілікті түрде талдау жасай білетін;
* ақылды, саяси көрегенділік пен шындыққа тура қарай алатын;
* жоғары жауапкершілікті;
* білікті;
* жаңаны түсіне білетін, әсер ету қабілеті күшті (адамдарды сендіребілу,
тыңцай және ұға білуі);
* жарқын болашаққа сенетін, жұмысқа қабілетті, әрекеттері тиімді;
* салауатты өмір салтын жақтаушы адам болуы керек.
Саяси лидерге баға бергенде мынадай шарттар пайдаланылады:
* қоғамдағы мәртебесі, рөльдік талаптары (жанжал кезіндегі күрделі әрекетке
бейімділігі, тәртіпке бағыныштылығы, жауапкершілікті және бақылауға
көнгіштігі, т.б.);
* жұмыс стилі және саяси рөлді орындау сапасы [33].
Саяси лидерлікке халқын бірлікте ұстауға қабілетті, барлық ықпалды саяси
күштермен ынтымақтасуға бейім, қоғамда тұрақтылықты сақтаушы адам лайық.
Оның бақылауында (тікелей немесе жанама) шешімдер мен ақпараттар көлемі
неғұрлым үлкен, халқының қолдауы неғұрлым басым, ресми билік құрылымындағы
беделі неғұрлым күшті болса, соғұрлым лидер мәртебесі жоғары болмақ. Саяси
лидердің шынайы сапасы, ең алдымен оппозициялығы үнемі оның қоғамдық пікірі
қалыптастырған имиджісімен үнемі сәйкес келе бермейді. Саяси лидердің
жақтастары мен қарсыластары оның мінездемесіне өзінше бағыт береді.
Оппозициялық лидерді қаралау мақсатында жасалған саяси портреті әдетте
асыра сілтеушілік пен эмоцияға бейім келеді. Ірі саяси нысанаға әдетте ұзақ
көзделген және жаппай оқ атылады, оған сенудің жағымсыз салдары жөніндегі
ескертулер жасалады. Лидердің мінез-құлқындағы осал жақтары аяусыз
әшкереленеді, оның жеке өміріндегі жағымсыз әрекеттер халыққа жария
етіледі. Саяси лидер үнемі көптің көз алдында болуы тиіс.
Лидерлік мәселесіне қазақстандық ғылым тұрғысынан анықтама беруге
тырысқан ғалымдар еңбегін Шоқан Уәлихановтан бастауға болады. Заман
тұрғысынан Абылай, Әбілхайыр, Кеңесары сияқты саяси лидерлерге тарихи баға
беру арқылы, олардың лидерлік бітім-болмысын ашуға ғылыми негіз қалады.
Ш.Уәлихановтың "Орыс ғалымдары мен әдебиетшілері құрастырған
энциклопедиялық сөздік" деп аталатын 1861 жылы шыққан 1-томында жарияланған
"Абылай" атты мақаласы орыс және қазақ ғылымында Абылайтанудың іргететасы
болып қаланған бірегей еңбек болып саналады"-деп көрсетеді М.Құл-Мұхамед.
"Шынында да, қазақтар мұны ұлы істер атқару үшін Алланың жіберген елшісі,
әруақ иесі ұққанға дейін Абылай талай күресті бастан кешіріп, сан сыннан
сүрінбей өтті".
Абай шығармаларында қазақ халқының жауынан ұтылуы халық арасында бірлігі
мен татулықтың жоқтығы екенін, ішкі бірліктің негізгі тетігі ел болу екенін
айта кетіп, ата-бабаларымыздың артық екі мінезі бар екеніне тоқталады. "Ол
екі мінез қайсы десең, әуелі, ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер
болады екен. Көші-қонды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады
екен. "Екі тізгін, бір шылбырды бердік саған, берген соң, қайтып бұзылмақ
түгіл, жетпегеніңді жетілтемін"-деп жамандығын жасырып, жақсылығын асырамын
деп тырысады екен. Оны зор тұтып, онан соң жақсылары да көп азбайды екен.
Бәрі де өз бауыры, бәрі өз малы болған соң, шыныменен жетесінде жоқ
болмаса, солардың қамын жемей қайтеді?! Екіншісі-намысқор келеді екен. Ат
аталып, аруақ шақырылған жерде ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен,
жанын салысады екен. "Ағайынның азары болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел
болса, төбедегі келеді". Осындай мінез халықтың топтасып бірлесуіне күш
салатын бүгінгі саяси лидерлердің бойларынан табылу маңызды деп ойлаймыз.
Ұлт-азаттық қозғалысының басшылары Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, Ж.Ақбаев, М.Шоқай, М.Тынышпаев, Б.Қаратаев, Х.Досмұхамедовтардың
мұраты қазақ халқының төлтумалығын сақтау, ұлттық санасын шыңдау, қазақ
қоғамын рулық-тайпалық ұстанымдар бойынша бөлінуден арылту, отарлық үстем
саясат жағдайында ұлттық бірлікті орнықтыру мәселелеріне арналды. Осы
аталған Алаш партиясының басқа да өкілдері Петербург, Мәскеу, Варшава,
Қазан, Омбы және Орынбор жоғары оқу орындарының сауатты да. білімді бірнеше
шет тілдерін білген түлектері болды. Болашақ Қазақстан саяси лидерлер
буынын тәрбиелеуде осы аталған тұлғалардың ұлттық бейнелері ұлттық жігер
мен толысқан зердені қалыптастыруға септігін тигізуі әбден мүмкін.
"Елдің бағын ашпаса, ер мұратқа жетер ме! Ерінің сағын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz