Заңды тұлғаларға салық салудың мәні мен мазмұны, қалыптасу кезеңдері және оның атқаратын қызметтері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Заңды тұлғаларға салық салудың мәні мен мазмұны, қалыптасу
кезеңдері және оның атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың тарихи
қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Заңды тұлғалардан алынатын салықтардың мәні
мен мазмұны, атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың түрлері және
Салық салу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1Заңды тұлғаларға салынатын салықтар түрлері және олардың
әлеуметтік.экономикалық, саяси мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Заңды тұлғалар кірістеріне салық салудың механизмі ... ... ... ... ... .
2.3 Заңды тұлғалардан Қарағанды облысы бойынша бюджетке
түсетін салықтарды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпашылығы, соңғы
жылдардағы нәтижелері, оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Заңды тұлғаларға салық салудың мәні мен мазмұны, қалыптасу
кезеңдері және оның атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың тарихи
қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Заңды тұлғалардан алынатын салықтардың мәні
мен мазмұны, атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың түрлері және
Салық салу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1Заңды тұлғаларға салынатын салықтар түрлері және олардың
әлеуметтік.экономикалық, саяси мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Заңды тұлғалар кірістеріне салық салудың механизмі ... ... ... ... ... .
2.3 Заңды тұлғалардан Қарағанды облысы бойынша бюджетке
түсетін салықтарды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпашылығы, соңғы
жылдардағы нәтижелері, оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе.
Ел экономикасында тұрақтылық дамыған сайын отандық өнім өндірушілерге қолдау жасаудың, оның ішінде әсіресе бюджет қоржынын толтыруға неғұрлым көп үлес қосатын ірі кәсіпкерлерге салынатын салықтардың қазіргі уақыттағы ролі өте зор. Бұл ірі кәсіпорындар заңды тұлғалар болып табылады және олардың ең негізгісі салықтары болып саналады. Бұл салықтардың мәнін түсіну үшін оның қызметін, даму кезеңдерін, негізгі мәселелерін, экономикалық ролін зерттеу керек.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Заңды тұлғаларға салық салу арқылы мемлекет біріншіден, әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты сақтай отырып, экономиканың өсуіне ықпал жасау мақсатында жинайды; екіншіден, салық ставкаларын реттеу негізінде мемлекет жеке кәсіпорындар мен өндіріс салаларына ынталандыру ықпалын жүргізеді.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикалық мәні – олар шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды.
Заңды тұлғалардың көбеюі тек салықтар арқылы мемлекет бюджетін көбейтіп қана қоймай, сонымен қатар ол жұмыссыздар санынын азайтуға да тиімді. Себебі, біздің мемлекетімізде қазіргі кезде жұмысбастылықпен қамтамасыз етіп отырғандардың көбісі жеке меншік кәсіпорындар болып табылады.
2001 жылдың 12 маусымынан бастап Қазақстан Республикасының Салық кодексінде заңды тұлғалардың табыс салығы корпоративтік табыс салығы болып өзгеріп, «Бюджет жүйесі туралы» заңына сәйкес толығымен республикалық бюджеттің кіріс көзіне аударылатын болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты төменгі мәселелерді қарастырады:
-заңды тұлғаларға салық салудың әлеуметтік-экономикалық ролін;
-заңды тұлғаларға салық салудың бюджеттегі орнын;
-заңды тұлғаларға салық салудың механизмін және оны жетілдірудің жолдарын;
-заңды тұлғаларға салық салудың соңғы жылдардағыкөрсеткіштерін;
-заңды тұлғаларға салық салуды мемлекеттік реттеу және оларға қолдау көрсетуде жеңілдіктерді қарастыру.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады: бірінші тарауда заңды трұлғаларға салық салудың мәні мен мазмұны, қалыптасу кезеңдері, атқаратын қызметтері және олардың экономикады алатын орны қарастырылады. Екінші тарауда заңды тұлғаларға салынатын салықтардың түрлерін, салық салу механизмін, есептеу мен төлеу тәртібін, соңғы жылдардағы өзгерістерін, сондай-ақ заңды тұлғалардың табыстарынан Қарағанды облысы бойынша бюджетке түсетін салықтарды талдасақ, ең соңғы тарауда заңды тұлғаларға салынатын салықтардың мәселелері, салық ауыртпашылығы және оларды шешу жолдары, соңғы жылдардағы көрсеткіштері кесте түрінде келтіріліп қарастырылады.
Дипломдық жұмысты жазуға ҚР-ның Салық кодексі, ҚР-ның Азаматтық кодексі, ҚР-сы Үкіметінің нормативтік актілері, мерзімдік басылымдардардағы ақпарат материалдары, шетелдік және отандық экономистер мен ғалымдардың еңбектері және экономикалық әдебиеттер негіз болды.
Ел экономикасында тұрақтылық дамыған сайын отандық өнім өндірушілерге қолдау жасаудың, оның ішінде әсіресе бюджет қоржынын толтыруға неғұрлым көп үлес қосатын ірі кәсіпкерлерге салынатын салықтардың қазіргі уақыттағы ролі өте зор. Бұл ірі кәсіпорындар заңды тұлғалар болып табылады және олардың ең негізгісі салықтары болып саналады. Бұл салықтардың мәнін түсіну үшін оның қызметін, даму кезеңдерін, негізгі мәселелерін, экономикалық ролін зерттеу керек.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Заңды тұлғаларға салық салу арқылы мемлекет біріншіден, әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты сақтай отырып, экономиканың өсуіне ықпал жасау мақсатында жинайды; екіншіден, салық ставкаларын реттеу негізінде мемлекет жеке кәсіпорындар мен өндіріс салаларына ынталандыру ықпалын жүргізеді.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикалық мәні – олар шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды.
Заңды тұлғалардың көбеюі тек салықтар арқылы мемлекет бюджетін көбейтіп қана қоймай, сонымен қатар ол жұмыссыздар санынын азайтуға да тиімді. Себебі, біздің мемлекетімізде қазіргі кезде жұмысбастылықпен қамтамасыз етіп отырғандардың көбісі жеке меншік кәсіпорындар болып табылады.
2001 жылдың 12 маусымынан бастап Қазақстан Республикасының Салық кодексінде заңды тұлғалардың табыс салығы корпоративтік табыс салығы болып өзгеріп, «Бюджет жүйесі туралы» заңына сәйкес толығымен республикалық бюджеттің кіріс көзіне аударылатын болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты төменгі мәселелерді қарастырады:
-заңды тұлғаларға салық салудың әлеуметтік-экономикалық ролін;
-заңды тұлғаларға салық салудың бюджеттегі орнын;
-заңды тұлғаларға салық салудың механизмін және оны жетілдірудің жолдарын;
-заңды тұлғаларға салық салудың соңғы жылдардағыкөрсеткіштерін;
-заңды тұлғаларға салық салуды мемлекеттік реттеу және оларға қолдау көрсетуде жеңілдіктерді қарастыру.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады: бірінші тарауда заңды трұлғаларға салық салудың мәні мен мазмұны, қалыптасу кезеңдері, атқаратын қызметтері және олардың экономикады алатын орны қарастырылады. Екінші тарауда заңды тұлғаларға салынатын салықтардың түрлерін, салық салу механизмін, есептеу мен төлеу тәртібін, соңғы жылдардағы өзгерістерін, сондай-ақ заңды тұлғалардың табыстарынан Қарағанды облысы бойынша бюджетке түсетін салықтарды талдасақ, ең соңғы тарауда заңды тұлғаларға салынатын салықтардың мәселелері, салық ауыртпашылығы және оларды шешу жолдары, соңғы жылдардағы көрсеткіштері кесте түрінде келтіріліп қарастырылады.
Дипломдық жұмысты жазуға ҚР-ның Салық кодексі, ҚР-ның Азаматтық кодексі, ҚР-сы Үкіметінің нормативтік актілері, мерзімдік басылымдардардағы ақпарат материалдары, шетелдік және отандық экономистер мен ғалымдардың еңбектері және экономикалық әдебиеттер негіз болды.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Заңды тұлғаларға салық салудың мәні мен мазмұны, қалыптасу
кезеңдері және оның атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың тарихи
қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.2 Заңды тұлғалардан алынатын салықтардың мәні
мен мазмұны, атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың түрлері және
Салық салу
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
2.1Заңды тұлғаларға салынатын салықтар түрлері және олардың
әлеуметтік-экономикалық, саяси
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Заңды тұлғалар кірістеріне салық салудың
механизмі ... ... ... ... ... .
2.3 Заңды тұлғалардан Қарағанды облысы бойынша бюджетке
түсетін салықтарды
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3. Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпашылығы, соңғы
жылдардағы нәтижелері, оларды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе.
Ел экономикасында тұрақтылық дамыған сайын отандық өнім өндірушілерге
қолдау жасаудың, оның ішінде әсіресе бюджет қоржынын толтыруға неғұрлым көп
үлес қосатын ірі кәсіпкерлерге салынатын салықтардың қазіргі уақыттағы ролі
өте зор. Бұл ірі кәсіпорындар заңды тұлғалар болып табылады және олардың ең
негізгісі салықтары болып саналады. Бұл салықтардың мәнін түсіну үшін оның
қызметін, даму кезеңдерін, негізгі мәселелерін, экономикалық ролін зерттеу
керек.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Заңды тұлғаларға салық салу арқылы мемлекет біріншіден, әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылықты сақтай отырып, экономиканың өсуіне ықпал жасау
мақсатында жинайды; екіншіден, салық ставкаларын реттеу негізінде мемлекет
жеке кәсіпорындар мен өндіріс салаларына ынталандыру ықпалын жүргізеді.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикалық мәні –
олар шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін
алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің
функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды.
Заңды тұлғалардың көбеюі тек салықтар арқылы мемлекет бюджетін
көбейтіп қана қоймай, сонымен қатар ол жұмыссыздар санынын азайтуға да
тиімді. Себебі, біздің мемлекетімізде қазіргі кезде жұмысбастылықпен
қамтамасыз етіп отырғандардың көбісі жеке меншік кәсіпорындар болып
табылады.
2001 жылдың 12 маусымынан бастап Қазақстан Республикасының Салық
кодексінде заңды тұлғалардың табыс салығы корпоративтік табыс салығы болып
өзгеріп, Бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес толығымен республикалық
бюджеттің кіріс көзіне аударылатын болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты төменгі мәселелерді қарастырады:
-заңды тұлғаларға салық салудың әлеуметтік-экономикалық ролін;
-заңды тұлғаларға салық салудың бюджеттегі орнын;
-заңды тұлғаларға салық салудың механизмін және оны жетілдірудің
жолдарын;
-заңды тұлғаларға салық салудың соңғы жылдардағыкөрсеткіштерін;
-заңды тұлғаларға салық салуды мемлекеттік реттеу және оларға қолдау
көрсетуде жеңілдіктерді қарастыру.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады: бірінші тарауда заңды трұлғаларға
салық салудың мәні мен мазмұны, қалыптасу кезеңдері, атқаратын қызметтері
және олардың экономикады алатын орны қарастырылады. Екінші тарауда заңды
тұлғаларға салынатын салықтардың түрлерін, салық салу механизмін, есептеу
мен төлеу тәртібін, соңғы жылдардағы өзгерістерін, сондай-ақ заңды
тұлғалардың табыстарынан Қарағанды облысы бойынша бюджетке түсетін
салықтарды талдасақ, ең соңғы тарауда заңды тұлғаларға салынатын
салықтардың мәселелері, салық ауыртпашылығы және оларды шешу жолдары, соңғы
жылдардағы көрсеткіштері кесте түрінде келтіріліп қарастырылады.
Дипломдық жұмысты жазуға ҚР-ның Салық кодексі, ҚР-ның Азаматтық
кодексі, ҚР-сы Үкіметінің нормативтік актілері, мерзімдік басылымдардардағы
ақпарат материалдары, шетелдік және отандық экономистер мен ғалымдардың
еңбектері және экономикалық әдебиеттер негіз болды.
1 ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫҚ САЛУДЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ, ҚАЛЫПТАСУ
КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1. Заңды тұлғаларға салынатын салықтың тарихи қалыптасу кезеңдері
Заңды тұлғаларға салық салудың тарихы біздің мемлекетімізде
жекешелендіру кезеңінен басталады. Себебі жекешелендіру кезеңінен бастап
мемлекетте кәсіпкерлік пайда болады.
Мемлекетте жекешелендіруді жүргізуге басты себептер болып, біріншіден
мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялық құрылымдарға
мемлекеттік бюджетті толтыру үшін сату.
Екіншіден, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру ғана кәсіпорынның
экономикалық еркіндігі мен жауапкершілігін органикалық түрде ымыраластыра
алады.
Жекешелендіру – мемлекеттік жеке меншікке өзгеру ретінде өтпелі
экономика кезінде ТМД елдерінде ғана, Шығыс Еуропада және нарықтық
экономикасы дамыған елдерде:- Ұлыбритания, Франция, Германия мен АҚШ-та
кеңінен қолданылады. Алайда жекешелендірудің мақсаты нарықтық экономикасы
дамыған елдер мен нарықтық экономикаға түскен елдерде әр түрлі. Егер
нарықтық экономикасы дамыған елдерде жекешелендіру мемлекеттік бюджетке
қосымша қаржы тартуды мақсат етсе, өтпелі экономика елдерінде жеке
иеншікті құру сайманы (құралы) болып, соның негізінде бәсекелестік нарықтық
ортаны қалыптастырады.
Реформалау тәжірибесі көрсеткендей, Қазақстан Республикасы таңдап алған
бағыт аралас әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканы қалыптастыру –
республиканың өзіндік жағдайын, өзінің жоба құру факторын көбірек ескереді.
Қазақстан ары қарай реформаны жүргізгенде басқа елдің өтпелі
экономикасындағы әлсіздігі мен жетістіктерін ескере отырып, экономиканың
өзіне тән жобасын құрады.
Нарықтық қатынастардың Қазақстан Республикасындағы қалыптасуының
ерекшелігі көптеген факторлармен байланысты түсіндіріледі: ұлттық,
әлеуметтік, демографиялық, табиғи-шикізаттық, табиғи – климаттық және
географиялық сипаттармен.
Қазақстан Республикасының ерекше меншік объектілері жекешелендіруге
жатпайды. Олар: жер және оның байлығы, су, әуе кеңістігі, өсімдік пен
жануарлар байлығы, елдің тарихи және мәдени құндылықтары.
Қазақстан Респупбликасы 1993 жылы қараша айынан бастап жаппай
жекешелендіруге көшті. Мақсаты тезірек меншіккерлер тобын қалыптастырып,
мемлекеттегі 1993 жылы болған күрделі инфляцияны төмендету үшін бюджет
тапшылығын жою.
Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызметпен айналысуды тек мемлекетке ғана
жүктемейді, әрбір кәсіпкер мен жеке тұлғаға да мүмкіндщіктер жасалады. Бұл
нарықтық экономиканы тап-тұйнақтай етіп ҒТП ( ғылыми техникалық прогресс)
талаптарына сай болуға және тұтынушы қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай
жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің алдындағы басты міндеттердің бірі
кәсіпкерлік құрылымды құру. Оларды масштабы бойынша шартты түрде майда,
орташа және ірі кәсіпкерлікке бөлеміз. Кәсіпкерлік субъектісі бойынша да
бөлінеді: кәсіпкерлік субъектісі - әр түрлі экономикалық қызметке
қатысатындар; жеке тұлғалар (жеке индивидтер) және жалпы экономикалық
мүдделер мен келісімшарт міндеттемелерімен біріктірілген адамдар тобы
жатады. Ал, ұжымдық кәсіпкерлікке: серіктестік, кооператив, акционерлік
қоғам, холдингтер және мемлекеттік кәсіпкерлікті айтамыз,
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген
шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың діңгекті нәрсесі – мемлекеттік меншікті
мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада
бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол
ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай,
нарықтық экономиканың басты қасиеті – өндіріс пен кәсіпкерліктің
еркіндігі. А. Маршалл бойынша, кәсіпкер – экономикалық процесті
жеделдетуші.
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.
Қазақстан Республикасы біртіндеп нарықтық қатынастарға көшу барысында
мемлекеттің атқаратын экономикалық қызметі және оған әсер ететін әдістері
көп қырлы, мемлекет бұл бағытта әр түрлі тәсілдер қолданады. Олардың бірі
салық салу жүйесін әрі тиімді, әрні қолайлы болатындай өзгерістер еңгізіп,
жаңарту қажет.
Мемлекетте нарықтық жағдай ресурстардың төменділігін байқатады.
Сондықтан ұжым тұтынатын нәрсенің барлығына да төлеу қажет. Тек материал,
энергия және ірі жабдықтарға ғана емес, енді кәсіпорын бұрындары тегін
немесе азғана төлем төлеген нәрселерге де: жұмыс күшіне, жер, су, пайдалы
қазбалар және басқа да ресурстарға төлейтін болды. Бұның барлығы салық
жүйесінің жетілуінің жетістіктері.
Салық жүйесі мемлекетпен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастарының жиынтығы. Салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен
тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары
мен салық қызметі жиынтығын құрайды.
Жоғарыда айтып кеткендей салық жүйесі әрі тиімді, әрі қолайлы болуы
үшін экономикадағы өзгерістердің талаптарына сай болуы қажет. Сондықтан
экономиканың ең басты секторы болып табылатын заңды тұлғалардың кәсіпкерлік
қызметіне салынатын салықты реттеу ең негізгі мәселе болғандықтан, заңды
тұлғаларға салынатын салық бірнеше кезеңдерден өтіп, өзгерістерге ұшырайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асыруына мүмкіндік
туғызады.
Ең алғаш ҚР-ның салық жүйесі туралы заңы 1991 жылдың 25 желтоқсанында
қабылданды. Қазақстан Республикасының 1991 жылы қабылданған ҚР-ның салық
жүйесі туралы Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы
бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі
істердің бірі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа
құбылыстар іске аса бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің
еркіндігі; меншік түрлерінің өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізінде
жүргізілуі және тағы басқалары.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың
түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат
болып есептеледі. Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі
органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті
басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен
міндеттері айқын бекітілді.
ҚР-ның салық жүйесі екі деңгейде дамыды:
а) 1991 жылдың желтоқсан айынан – 1995 жылдың шілде айына дейін;
ә) 1995 жылдың шілде айынан бастап – бүгінгі күнге дейін;
Жоғарыда айтып кеткендей 1991 жылы ең алғаш салық туралы заңымыз
қабылданды.
1995 жылға дейін ескі салық кодексінде салықтың 45 түрі қарастырылған.
Олардың 16-сы жалпы мемлекеттік, 10-ы жалпы жергілікті салықтар мен
алымдардан тұрды. Одан басқа да әр түрлі бюджетке, қорларға аударымдар
мысалы: жол қорына, кәсіпкерліктің дамуына қолдайтын қорға. Мұнда табысқа
салынатын салық ең негізгі салық түрі болды. Оның мөлшері барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін – 45% және ҚҚС бойынша - 20%.
Осы кезде салық жеңілдіктерінің саны жыл сайын артып отырған. Сонымен
қатар жеңілдіктерді берудің негізгі ережелері салықтық емес заңдарда
көрініс тапқан.
1991 – 1995 жылдар аралығында салық заңына көптеген өзгерістер кіріп
отырған.
Дегенмен өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен
қатар кемшіліктер де бұл заңда тыс қалмаған. Қазақстан Республикасының
алғашқы құрылған салық жүйесінде бірқатар шешуін таппаған мәселелр,
кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес.
Жиі-жиі Заңға еңгізілген өзгерістер мен түзетулер заң көлемін ұлғайтып
жіберді және оны іс-жүзінде қолдану өте қиындыққа душар етті. Одан басқа
салық заңының шикілігіне, толық жетілмеуіне байланысты салық органдарының
жұмыстарына өте керісінше әсер еткен. Сондай-ақ нарықтық экономикның
талаптарына сәйкес келмеді және кәсіпкерліктің дамуына кері әсер етуші
фактор – ауыртпашылықтарын жеңілдетуді қажет етті. Бұған 1995 жылы
қабылданған заң бойынша түрлі мемлекеттік мақсатты қорларға аударымдарды
қысқарту, сондай-ақ қолданылып жүрген салықтың санын кеміту жолымен қол
жеткізуде. Мысалы: қазіргі уақытта өнімдердің (жұмыстар мен қызмет
көрсетудің) өзіндік құнынан 5% көлемінде есептелетін ҚР-ның экономикасын
қайта құру қорына жасалатын аударымдар; көлемі жалақы қорының 5-20%
құрайтын есептік көрсеткішке байланысты болатын қалалық көлік жолын ұстауға
арналып жасалатын аударымдар жойылған.
Жаңа салық заңы бұған дейін қолданылып келген 45 салық түрінің орнына
11 салық түрі айқындалған.
Салықтық ауыртпашылықты кемітудің одан да басқа әдістері қарастырылып,
сондай-ақ салық салудың халықаралық шарттарына біршама жақын корпоративтік
табыс салығын айқындау тәртібі өзгертуді қамтамасыз етеді.
Жаңа салық заңына сәйкес салық салынатын табыс пайда алуға байланысты
барлық шығындарды жылдық жиынтық табыстан шегеру жолымен айқындалынатын
болды. Осылайша нақтылы салықтық негіз қалыптастырылды. Жаңа заңда, сондай-
ақ негізгі қорларды жаңартуға кәсіпорынды ынталандыру мақсатында
амортизация нормасы жеңілдетілген.
1995 жылғы қабылданған заңда қоршаған ортаны ластағаны үшін, жер
қойнауын пайдалану мен арнайы төлемдер пайда болды. Бұл табиғи ортаны
қорғау заңымен реттелінетін болды. Сондай-ақ зейнетақы жарналарын толық
және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерін нормативті
заңдвы актілерімен реттелінетін болды. Жаңартылған заңдағы негізгі мақсат
отандық тауар өндірушінің аяқтан тұрулары және ауылшаруашылығы тауарларын
өндірушілерге патенттің құны 80 %-ға азайтылып, фермерлер үшін патенттердің
қарапайым жүйесі еңгізілді.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын корпоративті табыс салығы тікелей
салық болып табылғандықтан, бұл салық түрі заңды тұлғалардың
мүмкіндіктерінің құнына қарай (жер, құрылыс) салынады. Яғни кәсіпорын
пайдасының көлеміне қарай салынады. Сондықтан нарықтық экономикаға көшу
кезінде ірі кәсіпорындар үшін 1995 жылы қабылданған салық заңы кері әсер
етті. Себебі, сол кезде көп кәсіпорындар нарықтық жағдайға тез бейімделуі
үшін дайын болмады. Бұл олардың сол кезде салық төлеулерінен
жалтаруларынан, содай-ақ көп кәсіпорындардың жабылып, тоқтап қалуынан
көрініс тапты. Осы себептерге байланысты 1998 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап
салық кодексіне бірқатар өзгерістер мен түзетулер еңгізілді. Онда заңды
тұлғалаларға қатысты жылдық жиынтық табысты реттеу тетігіне түзетулер
еңгізілді. Бірақ қанша түзетулер еңгізілгенімен салықтың ауыртпашылығы
заңды тұлғаларға әсерін тигізді. Көптеген кәсіпорындарда болашақта дамуы
үшін жаңа технологиялармен жабдықталу қажеттілігін; өндірісті кеңейту
мәселесін, жұмыссыздықтың қарқынды өсуінен; тоқтап қалған кәсіпорындарды
іске қосу мәселесін; ауыл өндірісіне бет бұру мәселелерін шешу үшін салық
кодексін шетел мемлекеттерінің тәжірибесіне сүйене отырып, жаңадан салық
кодексін қабалдауды талап етті. Мысалы: Қытай мемлекетінде жаңадан құрылған
кәсіпорындарға он жылға дейінгі мерзімге дейін салық салынбайды, содай-ақ
көптеген мемлекеттерде салық ставкалары біздің мемлекетке қарағанда төмен
және өздерінің отандық кәсіпкерлері үшін көптеген жеңілдіктер бар.
Сондықтан 2001 жылдың 12-ші маусымында №209-II жарлығына сәйкес жаңа салық
заңы қабылданды. Бұл кодексте көптеген салықтардың ставкалары төмендетілді.
Кодекстің ең басты ерекшелігі, бұрынғы салыққа қатысты заңдылық актілер
тұтастай бір жүйеге келтірілді. Бұрын үш заң болса, енді ол жалғыз. Жалпы
бөлімінде салықтардың түрлері жөнінде нақты мағлұматтар қамтылған. Ерекше
бөлімінде қандай саладан қанша мөлшерде салық алынатындығы. Ал салықты
жекешелендіру бөлімінде қылмыстық, әкімшілік кодексінде қамтылған салық
төлеуге қатысты жауапкершілік мәселелері, салық жүйесіне қатысты заңды
бұзған жағдайда қолданылатын шаралар қамтылды. Бұлардан басқа да келесідей
өзқгертулер еңгізілді:
а) салықтың салмағы азайтылды. Әсіресе жағдайы нашар ауылшаруашылығы
саласында патент арқылы жұмыс істеу еңгізілді және ауылшаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеу саласына салық та азайтылды;
ә) кәсіпкерлікке қатысты қосылған құн салығы мен әлеуметтік салықтың
ставкалары төмендетілді;
б) кәсіпкерлерді жиі тексеруге тосқауыл қойылып, тексеру мерзімдері
реттелді;
в) заңды тұлғалар үшін патент негізінде салық салу режимі оңайлатылды;
г) табыс салығын төлеу мерзімдері өзгертілді.
Сонымен бұл бөлімді қорытындылай келе салық заңдарын дайындау, оны
қалыптастыру кез-келген мемлекетте болатын күрделі процесс деп айтуымызға
болады. Өйткені, онда қоғамның барлық тобының мүддесін тепе-тең жағдайда
қалыптастыру талап етіледі.
Біздің мемлекетте салық салу заңы бірнеше кезеңнен өтіп, өзгертілді. Ең
соңғы өзгеріс 2004 жылы еңгізілді. Коммерциялық емес және әлеуметтік
секторлар үшін корпорациялық табыс салығы, мүлік салығы, жер салығы бойынша
бірқатар жеңілдіктер белгіленді. Сондай-ақ шағын бизнес субъектілері үшін
әлеуметтік салық пен корпорациялық табыс салығын есептеу мен төлеудің
жеңілдетілген тәртібі еңгізілді.
Осыған қарап, мемлекет экономиканың әртүрлі салаларына салық салуды
жетілдіру бағытында үлкен жұмыс жасағанын айтуға болады. Мәселен, аграрлық
секторға, шағын бизнеске, әлеуметтік салаға, коммерциялық емес ұйымдарға
және шикізат секторына салық салу режимі айтарлықтай жеңілдетілді, қазір
олардың салық жүктемесінің деңгейі барынша қолайлы.
Атап айтар болсақ, заңды тұлға болып саналатын ауылшаруашылығы тауар
өндірушілері үшін бюджетпен патент негізінде есеп айырысудың тәртібі
көзделген арнайы салық режимі белгіленді. Патентттің есептелген құнына
барлық салықтар енеді. Бұл ретте салық патенттің құнына еңгізіліп
есептелген кезде оның мөлшерінен 80%-ға дейін жеңілдіктер беріліп отыр.
Бұл режимді қолданатын ауылшаруашылық тауар өндірушілері патент құнына
қоса есептелген салықтар бойынша салықтық есеп тапсырудан босатылады,
салықтарды бюджетке төлеу мерзімдері жеңілдетілді. Осы арнайы режимнің
аталмыш саланың дамуына арнайы себеп болары айқын.
2002 жылы Республика бойынша бюджетке тиісті салалар бойынша 19,3 млрд
теңге сомасында корпорациялық табыс салығы мен қосылған құн салығы түскен.
Жоғарыда аталған өлшемдерге сәйкес келетін кәсіпорындарға арнайы салық
режимі бойынша салық мұқият есептелген. Бұл ретте шығынның болжамды сомасы
10,4 млрд теңгені құраған. Бюджеттің кіріс бөлігінің жалпы түсімдеріне
шаққанда бұл сома болмашы ғана құрайды және тиісінше бюджеттің шығыны аз
болады. Бірақ, осы арнайы режимді еңгізу сөзсіз түрде өзін өзі ақтап
шығады. Өйткені, бұл норманы өткізу арқылы болашақта елімізде өңдеуші
салаларды қалыптастыру мен дамытуға жол ашылатын болады деп Инвестициялық
компания: Қазақстани инвестициялық қоры акционерлік қоғамы басқармасы
Зейнолла Кәкімжанов атап өтті.
Ел экономикасында тұрақтылық орнаған сайын отандық өнім өндірушілерге
қолдау жасаудың, оның ішінде әсіресе бюджетке көп үлес қосатын ірі
кәсіпорындарға салынатын салықты жетілдіруде мемлекетімізде салық жүйесінің
даму тарихынан көріп, салық жүйесінің әрі қарай дамуы сөзсіз екендігін
байқатты.
2001 жылы жаңадан қабылданған салық кодексінде кәсіпкерлікті одан әрі
дамыту, қолдау және бюджет түсімдерінің толық уақытымен түсуін жетілдіруге
кейбір салық ставкаларын төмендетуді талап етті.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде, ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес салық жүйесінің алдында
тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын
салықтың тиімділігін арттыру болып табылады.
Аталған кемшіліктерді жою үшін, ең алдымен салық заңына жаңадан
өзгертулер енгізу аса қажет болғандықтан 2004 жылдың 1 қаңтарынан салық
коднксіне көптеген өзгертулер еңгізілді. Онда корпоративтік табыс салығы
мен әлеуметтік салықты есептеу мен төлеудің жеңілдетілген тәртібі шағын
бизнес субъектілері үшін белгіленді.
Коммерциялық емес және әлеуметтік секторлар үшін де корпоративтік
табыс салығы, мүлік, жер салығы бойынша бірқатар жеңілдіктер еңгізілді. Ал,
шикізат секторы бойынша, экспорттық операцияларға қосылған құн салығының
нөлдік ставкасы қолданылатын болды. Сонымен қатар әлуметтік салық ставкасы
21%-дан 20%-ға төмендетіліп және оны 7%-ға қарай регрессивті ставка
бойынша салынады. Жеке табыс салығының ең жоғарғы ставкасы 30%-20% дейін
төмендетілді. Қосылған құн салығының 16% ставкасы 15% төмендетілді.
Олардың барлығы өндірістерді дамыту еңбекпен қамтуды ұлғайтуға,
зейнетақы жинақтаушыларының көлемін арттыруға, ілеспе салаларды дамытуды
ынталандыруға зор мүмкіндік береді. Ал ең бастысы, түптеп келгенде – бұл
бюджетке түсетін түсімдерді арттырады, халықтың әл-ауқатын жақсартуға
елеулі әсер етеді және еліміздің экономикасының тұрақты өсуін қамтамасыз
ететін болады.
Сонымен салықты даму тарихы тәуелсіздік алғаннан бері дамып, аз
уақыттың ішінде көптеген кезеңдерден өтіп, өзгерістер еңгізіліп, дамуда.
Бірақ осы өзгерістерден соң салық жүйесі қоғам дамыған сайын, технология
мен өндіріс өскен сайын, соған сәйкес өзгеріп отырады, яғни бұл үзіліссіз
процесс.
2. Заңды тұлғаларға салынатын салықтың мәні мен мазмұны, атқаратын
қызметтері
Жалпы салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Мемлекетке түсетін салық түсімдеріне тән ерекшелік – олар сан алуан
қоғам қажеттеріне таратылып пайдаланылады. Салықтырдың мемлекет, басқа
өкімет органдары белгілейтін сан алуан мақсаттарға арналған жарналардан,
аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік
сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы қорларға
аударылатын жарналар мен аударымдар жатады.
Салықтардың мәнін оның атқаратын қызметтерінен көруге болады.
Салықтардың келесідей негізгі қызметтері бар:
а) реттеушілік;
ә) фискальдық;
в) қайта бөлу.
Сонымен қатар салықтар ынталандыру, бақылау қызметтерін де атқарады.
Реттеушілік қызметі – салықтардың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтарды реттеу
жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына
ықпалын тигізу. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық
салу әдістері – салықтық реттеудің әдістері болып табылады.
Келесі фискальдық немесе бюджеттік қызметі – бұл қызметі арқылы
мемлекеттік бюджеттің кіріс құрылымы құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті
артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып,
әлеуметтік, әскери-қорғаныс тағы да басқа шаралардың іске асуын қамтамасыз
етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табыстарының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемін ішкі жалпы
өнімдегі салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды.
Осы қызметтері арқылы салықтардың мәні анықталады. Жалпы салықтардың
мәні мынада. Олар – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық
табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны
мемлекет өзінің функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды. Ал заңды
тұлғаларға салынатын салықтардың мәні де салықтардың атқаратын негізгі
қызметтерінің әсер етуінен көрінеді.
Сонымен қатар салықтардың бағаны қалыптастыруда және оның динамикасына
әсер етуінің де мәні бар.
Жалпы салықтардың ішінде заңды тұлғаларға салынатын салықтардың мәніне
тоқталайық. Қай салық түрі болмасын оның экономикада алатын орны өте зор.
Өйткені ол республикамызды қаржыландыруға және бюджет қоржынын толтыруға
үлес қосады. Енді солардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық.
Тікелей салықтардың қатарына жататын салықтардың ішіндегі ең негізгі
салық – заңды тұлғалардың табыстарына салынатын корпоративтік табыс салығы
болып табылады.
Корпоративтік табыс салығының мәні басқа да салықтар сияқты оның
элеметтерінде сипатталады. Бұл салықтың негізгі элеметтері – субъектісі мен
объектісі болып табылады.
Корпоративтік табыс салығының субъектісі болып, заң бойынша салықты
төлеу міндеті жүктелген заңды тұлға табылады.
Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдері туралы заңына сәйкес корпоративтік табыс салығын
төлеушілерге Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі мен мемлекеттік
мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары
содай-ақ ҚР-да қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе ҚР-
дағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар жатады.
Ал салық объектісі болып заң бойынша салықты төлеу міндеті жүктелген
заңды тұлғаның таза табысы – корпоративтік табыс салығы салынатын
объектілер болып табылады.
Салық салу объектілері мыналар:
а) салық салынатын табыс;
ә) төлем көзінен салық салынатын табыс;
б) ҚР-да қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес
заңды тұлғаның таза табысы – корпорациялық таза табыс салынатын объектілер
болып табылады.
Корпоративтік табыс салығының мәні – кәсіпорында өндіріс көлемін
ұлғайтуда және оның материалдық-техникалық жабдықтарын жақсартуға
ынталандыруында. Ал, мемлекет үшін оның экономикалық мәні зор. Себебі, біз
қазір БСҰ-ға кіру үшін бәсекегі түсе алатындай жаңа технология мен
өндірілген сапалы өнім шығаруға ұмтылудамыз. Сонымен қатар мемлекеттің
экономикалық жағдайы дамығанмемлекеттердің қатарына қосылуға әсер етеді.
Дамыған мемлекеттерге келетін болсақ, онда экспорт импорттан жоғары. Егер
біздің мемлекетте импорт азайса, онда бюджет шығыны да азаяды. Бұл жерде
отандық өндірістің бағасы шетелдік өндіріс бағасынан төмен екенін білдіреді
және бұл өзімізге белгілі жағдай.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясындағы болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес салық жүйесінің алдында
тұрған мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың
тиімділігін арттыру. Сондықтан экспорттаушы және ішкі нарыққа өнім
шығаратын ірі немесе орташа кәсіпорындардың қызметіне әсер ететін салықтың
фискалды және реттеуші қызметін корпоративтік табыс салығын салуда
тиәмділігін арттыру үшін салықтың осы екі қызметін қолданамыз. Бірінші
қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Яғни фискалдық қызметі кәсіпорынның табысы
ұлғайған сайын мемлекет бюджетіне қаражаттың көп түсуін қадағалайды.
Ал, екінші қызметі арқылы ҒТП-ті көтермелеуде қолдану тиімді. Содай-ақ,
бұл қызметтің мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Ол үшін салық
жеңілдіктерін салық салу әдістерін, салық ставкаларын реттеуді жүзеге
асырады.
Салықтың фискалды және реттеу қызметтерін болашақта болсын, қазіргі
уақытта болсын, кәсіпорын қызметін жоғарылатуда қолданудың мәні бар.
2001 жылы ҚР-да шағын кәсіпкерліктің 348 мың субъектілері тіркелген.
Бұл елдің жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны ¼-ін құрайды. Шағын
кәсіпорындар саны 500мыңға дейін, ал оларда жұмыс істеушілер саны халықтың
жұмыспен қамтылғанын 40%-ға жеткізуді жақында міндетті мақсат етіп қойылды.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізілді.
Себебі, бұл салалардың қажеті шығындарын мемлекет қамтамасыз ете алмады.
Ал, жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың әрі қарай жұмыс істеуіне
мүмкіндік туды. Осының салдарынан мемлекетке мемлекет меншігін пайдаланғаны
үшін заңды тұлғаларға салық салына бастады, сонымен қатар пайда көзіне де
копоративтік табыс салығы ретінде салық салынады.
Сондықтан мемлекет тек жұмыссыздарды жұмыс орындарымен қамтамасыз
етпейді, содай-ақ олардан түскен салықтық түсімдер арқылы әлуметтік-мәдени
шаралар, қорғаныс, байланыс, білім беруі денсаулық сақтау, транспорт,
табиғи ортаны қорғау сияқты мемлекеттің кезек күттірмейтін салаларын қажет
қаражзатпен қамтамасыз ету мүмкіндігі туды. Содай-ақ бұл жерде заңды
тұлғалар табыстарына салық салу біріншіден, мемлекеттің бюджет
қаражаттарының негізгі көзі, екіншіден, заңды тұлға болып табылатын ұйымдар
мен мекемелер көптеген жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылатындықтан
экономикадағы жұмыссыздар санының азаюына көмектеседі. Ал, жұмысшылар саны
артса, онда салық салу көзі де көбейіп, мемлекеттің қаржы көзіде артады.
Сонымен заңды тұлғаларға салық салу дегеніміз – бұл заңды, құқықтық
негізде құрылған және өзінің банктік есеп шоты бар ірі және шағын
кәсіпкерлікпен айналысатын мекемелер мен ұйымдардың пайдасына салық салуды
айтамыз.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтарды қай жағынан алсақ та экономикада
алатын орны ерекше.
2 ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ САЛЫҚ
САЛУ МЕХАНИЗМІ
2.1 Заңды тұлғаларға салынатын салықтар түрлері және олардың әлеуметтік-
экономикалық, саяси мәні
Салықтар жалпы екі түрге бөлінеді:
а)тікелей салықтар;
ә)жанама салықтар.
Тікелей салықтар деп – мемлекет салық төлеушінің табыстарынан немесе
мүлкінен тікелей өндіріп алатын салықтар. Салық салудың тарихи жағынан ең
ертеректегі нысаны азаматтардың, сондай-ақ кейбір заңды ұйымдардың
табыстарының бір бөлігін жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға
арналған орталықтандырылған ақшалай қорға жоспарлы түрде қайта бөлу
құралдарының бірі болып табылады. Заңды тұлғалар тікелей салықтардың келесі
түрлерін төлейді:
а)корпоративтік табыс салығы;
ә)жер қойнауын пайдалану салығы;
б)әлеуметтік салық;
в)жер салығы;
г)көлік құралдары салығы;
д)мүлік салығы.
Ал жанама салықтар деп – тауарлар мен қызметтерді өндіру, сату, сатып
алу және түпкілікті өндіру, пайдалану кезінде өндірушілер төлейтін,
өндірістік шығындарға жатқызылатын салық аударымдарының түрі. Заңды
тұлғалар жанама салықтардың екі түрінде төлейді. Олар:
а) акциздер;
ә) қосылған құн салығы.
Салықтарды тағы да әр түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады:
а) салық салу объектісіне және төлеуші мен мемлекеттің өзара қарым-
қатынасына қарай;
ә) пайдалануына қарай;
б) салық салу органына байланысты;
в) объектінің экономикалық белгісіне қарай;
г) салық салу объектісінің бағалау дәрежесіне қарай.
Бірінші белгісі бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Арнайы салықтар нақты мақсаттарға арналады. Салықты алатын органға
қарай мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді. Жалпы
мемлекеттік салыққа жататындар: заңды және жеке тұлғалардың айлығынан
(табысынан), яғни еңбекақысынан ұсталатын салық; қосымша құн салығы,
акциздер; бағалы қағаздар операциясынан салық; арнайы төлемдер және жер
байлығын пайдаланушылар салығы.
Жергілікті салық пен алымға жататындар: заңды және жеке тұлғалар
мүлкінің салығы: қозғалыс (транспорт), құрал-жабдықтарға салық;
кәсіпкерлікпен айналысатын заңды және жеке тұлғаларды тіркеудегі алым;
қызметтің кейбір түрімен айналысуға құқылы адамдардан алым; аукцион
сатылымынан алым.
Объектінің экономикалық белгілеріне қарай табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар. Табысқа салынатын салықтар –
төлеушілердің тапқан табысына салынады. Табыс салығы алғашқы рет Англияда
XIX-ғасырдың ортасында еңгізілген.
Табыс салығы мынадай түрде қолданылады: пайда салығы, жұмыс
істейтіндердің жалақысынан салық және басқада топтардың табыс салығы. Табыс
салығы прогрессивті салық санатына жатады. Ал тұтынуға салынатын салықтар
– тауарлар мен қызметтерді тұтыну кезінде төленетін шығындарға салынатын
салықтар.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай нақты және жеке болып
бөлінеді.
Нақты – мүліктердің сыртқы белгісіне қарай, нақтылы табыстың түсуі
есептелместен жер салығы, мүлікке салынатын салық, қосылған құнға салынатын
салық салынады.
Жеке-жеке тұлғалармен заңды мекемелердің қаражат жағдайына байланысты
(табысқа салық, мұраға және сыйға тартудан ауысқан мүліктерге салынатын
салық) салынады.
Салық салу объектілерін есепке алу және бағалау тәсілдеріне қарай
кадастрлық тәсіл бойынша, декларация бойынша және табыс көзі бойынша:
а) кадастрлық тәсіл бойынша салық салу объектісін тіркеу арқылы, одан
түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады, мысалы:- жер, мүлік
салықтары;
ә) декларация бойынша салық салу салық төлеушілердің декларацияда
көрсетілетін табыс көлеміне байланысты және онда көрсетілген шегерістер мен
жеңілдіктерді ескере отырып алынады;
б) табыс көзі бойынша салық салу – салық төлеуші қызмет ететін жұмыс
орныныдағы бухгалтерия қызметкерлерінің ескерулерінен анықталып төленеді.
Бұл үш тәсіл салық механизімінің құрамына енеді және салық механизіміне
келесі тарауда тоқталамыз.
Енді осы салықтардың заңды тұлғаларға салынатын түрлерін анықтағаннан
соң олардың әлеуметтік-экономикалық және саяси мәндеріне тоқталайық.
Кез-келген елдің жағдайында қаржы жүйесінің өзара байланыстылығы кіші
жүйелерден және мемлекет қаржысынан, экономиканың бастауыш буыны –
кәсіпорындардың қаржысынан және халықтың қаржысынан құралады.
Мемлекеттік қаржылар мемлекет қолындағы қорларының жүйесі. Ол басқару,
қорғаныс, заңдылық сақтау және тәртіпті қорғау, әлеуметтік кепілдерді
қамтамасыз ету және тағы да басқа шараларды жүзеге асыруға жұмсалады.
Осы қаржы жүйесіндегі экономиканың жалпы халін бейнелейтін мемлекеттік
қаржылар болып табылады. Оның негізі – мемлекеттік бюджет. Мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігі негізінен салықтардан түсетін түсімдерге
бағытталады. Мұндай салықтардың бастысы пайдадан түсетін салықтар.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің кіріс бөлімінің 70%
шамасы салықтардан түсетін түсімдерден құралады. Бұл салықтар
кәсіпорындардың (фирма, акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер, корпоративтен және т.б.) өз тауарларын сатудан түскен
қаржымен өндірісте пайдаланған, басқа жақтан алынған материалдардың құнының
арасындағы айырма. Жалпы алғанда жанама салықтардан қаралады. Заңды
тұлғалардың жанама салықтары қазіргі уақытта мелекеттің ең негізгі
салықтары. Себебі, жанама салықтар мемлекеттік қазынашылық мүддесін
көздейді. Олардың ойдағыдай орындалуы бағаны қалыптастыру және тұтыну
процесіне зор ықпал етеді. Оның үстіне салық төлеуші заңды тұлғар үшін
табыстарына тікелей салық салғаннан көрі шығынның салыққа кеткені қолайлы.
Жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық және саяси мәні мынада:
а) еңбек ету стимулдарын төмендетпейді;
ә) жаппай тауар тапшылығы жағдайында тұтынушыларға таңдау мүмкіндігін
туғызады;
б) жанама салықтардан жалтару қиынырақ болады.
Сонымен бірге жанама салықтар қатарына қосылған құн салығы мен акцизден
басқа сыртқы экономикалық қызмет түсімдері де жатады.
Олар: кеден бажы, импортталатын және экспортталатын тауарларға
салынатын кеден тарифтері түріндегі кеден кірістері жатады.
Жанама салықтар түсімі мемлекеттік бюджет кірістерінің шамамен 54%-ын
құрайды.
Алайда тұтыну салықтарының көбеюінің теріс әсері де бар. Ол инфляцияны
күшейтеді. Дегенмен оң әсері теріс әсерінен басымырақ. Егер баға артса және
бюджет шығындары ұлғайса, онда бұл салықтардың түсімдері бағаның көлеміне
қарай көбейе береді. Мұның өзі әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
Салық салу жүйесінде мынадай жалпы заңдылық бар: экономикалық дағдарыс,
өндірістің құлдырауы жағдайында тұтыну салығының құны артады. Себебі,
өндіріс саласындағы салық базасы қысқарады. Сонымен қатар бір мезгілде
мемлекеттің шығындары ұлғаяды. өйткені, халыққа әлеуметтік көмек көрсету,
экономикалық құрылымды өзгерту, халық шаруашылығының аса маңызды салаларын
қалыпта ұстау қажет. Сондықтан тұтынуға ауыртпашылық түседі. Яғни бөліс
процесінде жанама салықтардың әлеуметтік сипаты артады. Мұны дүниежүзілік
тәжірибесі көрсетті.
Жанама салықтардың арасында 1992 жылы еңгізілген қосылған құн салығының
маңызы зор. Ол республикалық бюджеттегі салық түсімдерінің 23,4%-ын
құрайды. Салық төлеуші бағаны көтеру арқылы оның ауыртпашылығын тұтынушыға
артады.
Мұнда салық объектісі – қосылған құн, ол шартты түрде алынған таза
өнім. Яғни материалдық шығынсыз өндірілген өнім. Қосылған құн салығы
өндіріс пен тауарды еңгізудің әр бір кезеңінде алынатын салық. Оған тауар
қозғалысы кезіндегі барлық шығындар қосылады. Ал мемлекетке өндіруші
тауарды өндіру және өткізу кезінде алынған қосылған құн салығы түседі.
Нәтижесінде бағасы әлденеше өседі. Оның үстіне кәсіпкерлердің салық жүйесі
алдындағы теңдігі пайда болады.
Жанама салықтардың арасындағы келесі орындағы акциздер – тауарлардың
бағасына қосылып, сатып алушылар төлейтін салықтар.
Акциздерді ұдайы сұраным болып тұратын, бағасы қымбат тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілген қызмет түрлеріне де салынады.
Акциздердің мәні жоғарыда айтып кеткендей еңбек ету стимулдарын онша
төмендетпейді, жаппай тауар тапшылығы жағдайында тұтынушыларға таңдау
мүмкіндігін туғызады, акцизден жалтару қиынырақ болады. Себебі, акциз
өнімдерін шығарушылар мен қызмет көрсетушілерді үнемі мемлекеттік органдар
тексеріс жүргізіп отырады, сондай-ақ акциздік марканың жалған түрін
шығарушылардың болуларына мемлекеттік орган жол бермейді. Акцизделетін
тауарларға бақылау жасаудың тәртібі Қазақстан Республикасының салық
Кодексінің салық әкімшілігін жүргізу бөлімінде көзделген.
Заңды тұлғалардың жанама салықтарынан басқа тікелей салықтарының да
орны ерекше.
Заңды тұлғалардың табыстарына тікелей салынатын ең негізгі салық
корпорациялық табыс салығы болып есептеледі.
Корпоративті табыс салығына жергілікті бюджеттің түсімдеріне барлық
салықтық түсімдердің 13 бөлігін құрайды.
Копоративті табыс салығының мәні зор екендігін алдыңғы тарауда айтып
кеттік және осы салық арқылы мемлекет заңды тұлғалардың қызметін, яғни
кәсіпорындар қызметін сырттай бақылап отырады.
Тікелей салықтар қатарындағы келесі орынды әлеуметтік салық иеленеді.
Бұл салықта бюджет түсімдерінің біршама бөлігін құрайды.
Корпоративті табыс салығы мен әлеуметтік салыққа және қосылған құн
салығына 2004 жылы көптеген өзгерістер еңгізілді. Өзгерістер еңгізудің
мақсаты заңды тұлға болып келетін кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік қолдау
мен дамыту. Сонымен бірге кәсіпкерлік қызметті дамыта отырып, мемлекеттік
бюджет түсімдерінің уақытында толық түсуі үшін салық ставкаларын
төмендетті. Себебі, кейінгі уақытта көптеген заңды тұлғалар салықты
төлеуден құтылудың көптеген тәсілдерін ойлап табуда.
Әлеуметтік салық – мелектте алынатын салықтардың бірі. Ол 1999ж. бері
бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы, мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты жұмыспен
қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына
еңгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбекақы төлеу қорының 28%
мөлшерінде белгіленеді, ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс шығындарына
жатқызылады.
Әлеуметтік салықтан түсетін түсетін түсімдер мемлекеттік бюджетің 15,7%-
ын алады.
Қазақстан Республикасының резидент-заңды тұлғалары, шетелдік заңды
тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері, сондай-ақ Қазақстанда қызметін
тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалар, жеке
кәсіпкерле, жеке нотариустар, адвокаттар әлеуметтік салық төлеушілер болып
табылады.
Патент және оңайлатылған мағлұмдама негізінде арнаулы салық режимдерін
қолданатын шағын бизнес субъектілері – заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер
әлеуметтік салықты төлеуді салық салудың осы тәртібімен қарастырылған басқа
да салықтармен жиынтық сома түрінде жүргізеді.
Көптеген елдерде салық саясаты деген ұғым бар. Ол бюджет саясаты
ұғымымен тығыз байланысты болып, салық Кодексіне өзгерістер еңгізу қажет
болған жағдайда бюджет түсімдері мен бюджет түсімдерін құраушы қоғамдағы
азаматтар мен заңды тұлғалар табыстары арасындағы теңдікті қалыптастыру
үшін жүргізіледі.
Қазіргі уақытта мемлекетімізде жер және жер қойнауларын пайдалану
туралы көптеген мәселелер туындап, олар жер Кодексін қабылдауды талап етті.
Сондықтан 2003 жылы Қазақстан Республикасының Жер кодексі қабылданды. Бұл
кодекстің қабылдануы жер салығын төлеу және жер қойнауын пайдалану салығын
төлеуде тікелей қатысты. Ол кодекс негізгі бес бөлімнен тұрады.
1-бөлім. Негізгі ережелер. Мұнда Қазақстан Республикасының жер қоры,
жерді санатқа жатқызу, жерге меншік, жер заңдылығының принциптері,
халықаралық шарттар, жер үшін төленетін төлемдер және тағы да басқа
мәселелер шешілді.
2-бөлім. Жерге меншік құқығы, жер пайдалану құқығы және өзге де заттық
құқықтар. Мұнда жерге жекеменшік құқығы, жерді пайдалану құқығы, жер
учаскесіне меншік құқығының, жерді пайдалану құқығының және өзгеде заттық
құқықтардың объектісі, жер учаскелері меншік иелері мен жерді
пайдаланушылардың пайдалану кезіндегі құқықтары анықталды.
3-бөлім. Жер санаттары. Бұл өзімізге белгілі, яғни жерлерді әр түрлі
белгілеріне қарай санаттарға бөлу. Мысалы, ауылшаруашылық жерлер; суармалы
өнеркәсіп жері; көлік жері, темір жол көлігі жері және тағы да басқалары.
4-бөлім. Жерді қорғау, мемлекеттік бақылау, жерге орналастыру,
мониторинг және жер кадастры мәселелері анықталды.
Соңғы бөлімде жер заңдылықтарының орындалуын қамтамасыз ету және
қорытынды ережелерден тұрады.
Осы жер кодексінің қабылдануы салық салуда қандай қатысы және әсері бар
деп әрқайсысымыздың алдымызда сұрақ туындауы мүмкін. Сондықтан жер және
оның қойнауындағы байлықтар әр түрлі топтарға бөлінеді, яғни жердің:
құнарлығына қарай, жердегі әр түрлі пайдалы қазбалардың түрлеріне қарай.
Біздің мемлекетімізде нарықтық экономикаға кіргелі осы жер қойнауы мен
жер учаскелерін пайдалану, игеру, өндіру құқығы берілетін болды. Ал жерді
меншігіне алушылар пайдаланушылар меншігіне алып, одан табыс тауып, сондай-
ақ жерді, табиғи ортаны ластап, жалпы қорғалмай қалуы өте қауіпті. Олардың
салдарынан мемлекет оларға салық салу арқылы кейін сол пайдаланылған
жерлерді қорғауға бақылауға, тазарту жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік туғызу
үшін салық кодексінде ең алғаш 1995 жылы жер салығы еңгізілді.
Жер салығы сияқты мүлік салығының да мәні зор. Мүлікке салынатын салық
тура нақты салыққа жатады, оның мөлшері мүліктің табыстылығына емес,
төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болады. Салық мүлік иелеріне оны
тиімді иеленуге түрткі болады. Бұл салықты Қазақстан Республикасының
территориясында кез келген ұйымдық-құқықтық нысандағы кәсіпорындар, ұйымдар
және шетелдік заңды мекемелер төлейді. Мүлік салығы арнайы салық түріне
жатады. Себебі одан түскен түсімдер арқылы кейін жолдарды жөндеуге, жол
салуға жұмсалады. Яғни арнайы мақсаттарға жұмсалады.
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар (соның ішінде
тұрғын үй қорының құрамында тұрған объектілер) мен материалдық емес
активтер салық салу объектісі болып табылады.
Салық салынатын мүліктің құнына мыналар енеді:
а) үйлердің, құрылыстардың, салынып бітпеген құрылыстар объектілерінің
орташа жылдық баланс құны;
ә) басқа да негізгі қорлардың орташа жылдық баланс құны;
б) айналым қаржысының орташа жылдық баланс құны.
Егер салықтан босатылған мүліктің бір бөлігі кәсіпкерлік іске
пайдаланылса, онда нақ осы бөлігіне салық салынады.
Кәсіпорындар мүлкіне жыл сайынғы құнының 0,5 пайыз мөлшерінде мүлік
салығы салынады.
Мынадай мүліктерге салық салынбайды:
- жергілікті Кеңестердің немесе мемлекеттік бюджеттің қаржысы есебінен
ұсталып, денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, спорт сияқты
салаларда пайдаланылатын мүліктер, бұған қалалар мен селоларда,
кинотеатрлар мен видеоканалдарда пайдаланылатын мүлік енбейді;
- үйлер мен әртүрлі құрылыстар, ғимараттарға пайдаланылатын сан алуан
құрылғылар, арналар және жер жиекткрі;
- табиғатты қорғау және өрт қаупінен сақтауға пайдаланылатын мүлік;
- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, сақтау, балық аулау, өсіру, өңдеу
салаларындағы кәсіпорындардың мүлкі;
- коммуналды шаруашылықта пайдаланылатын тұрғын үйлер мен мүліктер;
- діни, ұлттық-мәдени және басқа қоғамдық ұйымдар мүлкі.
Мүлікке салынатын салықты төлеудің көзі табысты мүлікті пайдаланудың
нәтижесі болып табылатындығына немесе өзге де әдістермен алынатындығына
қарамастан олардың табысы болып есептеледі. Мүлік салығының мақсаты –
меншікті тиімді пайдалануға ынталандару, өйткені салықтың мөлшері меншіктің
көлеміне қарай белгіленеді.
Сол сияқты көлік құралдарына салынатын салықтың
да мәні зор. Меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында
салық салу объектілері бар заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері
көлік құралдары салығын төлеушілер болып табылады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіркеуге жататын және (немесе)
есепте тұрған көлік құралдары, тіркемелерді қоспағанда, салық салу
объектілері болып табылады. Жүк көтергіштігі 40 тонна және одан асатын
карьерлік автосамосвалдар, мамандандырылған медициналық көлік құралдары
салық салу объектілері болып есептелмейді.
Сонымен жоғарыдағылар бойынша мынадай қорытындыға келуге болады: заңды
тұлғаларға салынатын салық түрлері экономика жағдайына, әлеуметтік қоғамға,
мемлекеттің саяси жағдайына ықпалы елдің экономикасын нығайтушы күштердің
негізі болып табылатын ірі кәсіпкерлер, өндірістер мен серіктестіктер, яғни
жалпы алғанда заңды тұлғалар табыстары мен қызметтерін реттейтін мемлекет
саясаты деп айтуымызға болады.
Егер заңды тұлғалардың кірістері жоғарыласа, онда бюджет кірісінің де
жоғарылауын білдіреді.
Салық салу жүйесі арқылы бюджет саясатын дамыту бюджет туралы заңды
қалыптастыруға, сондай-ақ заңды тұлғалар салықтарының түрлерін түсімдеріне
қарай бюджеттерге бөлу арқылы бюджеттерді теңестіруді жүзеге асыратыны
белгілі жағдай.
Бюджет саясатының өзегі бюджет шығыстары мен кірістері арасындағы
мейлінше жұмсақ бағыныштылықты қамтамасыз ететін тұрақтанғыштар болуға
тиіс. Мұндай өндірілген тұрақтандырғыштар – салықтар мен трансферттік
төлемдер.
Кез-келген нарықтық экономикасы дамыған елді алсақ, олардың қаржы көзі
салық жүйесінің дамығандығын білдіреді. Сонымен бірге салық жүйесін дамыту
кәсіпкерлікті қолдаудың мақсатында жүргізіледі.
Сонымен заңды тұлғалардан түсетін салықтық түсімдер мен заңды
тұлғаларға салық салу жүйесі келесі мәселелерді шешуде негізгі құрал болып
табылады:
а) экономиканың басты секторын ынталандыруда, бақылауда, реттеуде
негізгі құрал;
ә) бюджет қоржынын толтырудың басты көзі;
б) халықаралық сауда қарым-қатынастарын реттеу;
в) Қазақстан Республикасындағы резидент емес заңды тұлғалардың
қызметтеріне бақылау жүргізуді жүзеге асырады;
г) монополист заңды тұлғалар бағасын бақылап, реттеп отыруда негізгі
күш;
д) жер және оның қойнауын пайдалануда қызығушылық білдіретін резидент,
резидент емес заңды тұлғаларға жер кодексін қалыптастыру мен салық
кодексіндегі жер салығының дамуына ықпал етеді.
2.2 Заңды тұлғалар кірістеріне салық салудың механизмі
Заңды тұлғалар кірістеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Заңды тұлғаларға салық салудың мәні мен мазмұны, қалыптасу
кезеңдері және оның атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың тарихи
қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
1.2 Заңды тұлғалардан алынатын салықтардың мәні
мен мазмұны, атқаратын
қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың түрлері және
Салық салу
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
2.1Заңды тұлғаларға салынатын салықтар түрлері және олардың
әлеуметтік-экономикалық, саяси
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Заңды тұлғалар кірістеріне салық салудың
механизмі ... ... ... ... ... .
2.3 Заңды тұлғалардан Қарағанды облысы бойынша бюджетке
түсетін салықтарды
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3. Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпашылығы, соңғы
жылдардағы нәтижелері, оларды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе.
Ел экономикасында тұрақтылық дамыған сайын отандық өнім өндірушілерге
қолдау жасаудың, оның ішінде әсіресе бюджет қоржынын толтыруға неғұрлым көп
үлес қосатын ірі кәсіпкерлерге салынатын салықтардың қазіргі уақыттағы ролі
өте зор. Бұл ірі кәсіпорындар заңды тұлғалар болып табылады және олардың ең
негізгісі салықтары болып саналады. Бұл салықтардың мәнін түсіну үшін оның
қызметін, даму кезеңдерін, негізгі мәселелерін, экономикалық ролін зерттеу
керек.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Заңды тұлғаларға салық салу арқылы мемлекет біріншіден, әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылықты сақтай отырып, экономиканың өсуіне ықпал жасау
мақсатында жинайды; екіншіден, салық ставкаларын реттеу негізінде мемлекет
жеке кәсіпорындар мен өндіріс салаларына ынталандыру ықпалын жүргізеді.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтардың экономикалық мәні –
олар шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін
алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің
функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды.
Заңды тұлғалардың көбеюі тек салықтар арқылы мемлекет бюджетін
көбейтіп қана қоймай, сонымен қатар ол жұмыссыздар санынын азайтуға да
тиімді. Себебі, біздің мемлекетімізде қазіргі кезде жұмысбастылықпен
қамтамасыз етіп отырғандардың көбісі жеке меншік кәсіпорындар болып
табылады.
2001 жылдың 12 маусымынан бастап Қазақстан Республикасының Салық
кодексінде заңды тұлғалардың табыс салығы корпоративтік табыс салығы болып
өзгеріп, Бюджет жүйесі туралы заңына сәйкес толығымен республикалық
бюджеттің кіріс көзіне аударылатын болды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты төменгі мәселелерді қарастырады:
-заңды тұлғаларға салық салудың әлеуметтік-экономикалық ролін;
-заңды тұлғаларға салық салудың бюджеттегі орнын;
-заңды тұлғаларға салық салудың механизмін және оны жетілдірудің
жолдарын;
-заңды тұлғаларға салық салудың соңғы жылдардағыкөрсеткіштерін;
-заңды тұлғаларға салық салуды мемлекеттік реттеу және оларға қолдау
көрсетуде жеңілдіктерді қарастыру.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады: бірінші тарауда заңды трұлғаларға
салық салудың мәні мен мазмұны, қалыптасу кезеңдері, атқаратын қызметтері
және олардың экономикады алатын орны қарастырылады. Екінші тарауда заңды
тұлғаларға салынатын салықтардың түрлерін, салық салу механизмін, есептеу
мен төлеу тәртібін, соңғы жылдардағы өзгерістерін, сондай-ақ заңды
тұлғалардың табыстарынан Қарағанды облысы бойынша бюджетке түсетін
салықтарды талдасақ, ең соңғы тарауда заңды тұлғаларға салынатын
салықтардың мәселелері, салық ауыртпашылығы және оларды шешу жолдары, соңғы
жылдардағы көрсеткіштері кесте түрінде келтіріліп қарастырылады.
Дипломдық жұмысты жазуға ҚР-ның Салық кодексі, ҚР-ның Азаматтық
кодексі, ҚР-сы Үкіметінің нормативтік актілері, мерзімдік басылымдардардағы
ақпарат материалдары, шетелдік және отандық экономистер мен ғалымдардың
еңбектері және экономикалық әдебиеттер негіз болды.
1 ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫҚ САЛУДЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ, ҚАЛЫПТАСУ
КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1. Заңды тұлғаларға салынатын салықтың тарихи қалыптасу кезеңдері
Заңды тұлғаларға салық салудың тарихы біздің мемлекетімізде
жекешелендіру кезеңінен басталады. Себебі жекешелендіру кезеңінен бастап
мемлекетте кәсіпкерлік пайда болады.
Мемлекетте жекешелендіруді жүргізуге басты себептер болып, біріншіден
мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялық құрылымдарға
мемлекеттік бюджетті толтыру үшін сату.
Екіншіден, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру ғана кәсіпорынның
экономикалық еркіндігі мен жауапкершілігін органикалық түрде ымыраластыра
алады.
Жекешелендіру – мемлекеттік жеке меншікке өзгеру ретінде өтпелі
экономика кезінде ТМД елдерінде ғана, Шығыс Еуропада және нарықтық
экономикасы дамыған елдерде:- Ұлыбритания, Франция, Германия мен АҚШ-та
кеңінен қолданылады. Алайда жекешелендірудің мақсаты нарықтық экономикасы
дамыған елдер мен нарықтық экономикаға түскен елдерде әр түрлі. Егер
нарықтық экономикасы дамыған елдерде жекешелендіру мемлекеттік бюджетке
қосымша қаржы тартуды мақсат етсе, өтпелі экономика елдерінде жеке
иеншікті құру сайманы (құралы) болып, соның негізінде бәсекелестік нарықтық
ортаны қалыптастырады.
Реформалау тәжірибесі көрсеткендей, Қазақстан Республикасы таңдап алған
бағыт аралас әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономиканы қалыптастыру –
республиканың өзіндік жағдайын, өзінің жоба құру факторын көбірек ескереді.
Қазақстан ары қарай реформаны жүргізгенде басқа елдің өтпелі
экономикасындағы әлсіздігі мен жетістіктерін ескере отырып, экономиканың
өзіне тән жобасын құрады.
Нарықтық қатынастардың Қазақстан Республикасындағы қалыптасуының
ерекшелігі көптеген факторлармен байланысты түсіндіріледі: ұлттық,
әлеуметтік, демографиялық, табиғи-шикізаттық, табиғи – климаттық және
географиялық сипаттармен.
Қазақстан Республикасының ерекше меншік объектілері жекешелендіруге
жатпайды. Олар: жер және оның байлығы, су, әуе кеңістігі, өсімдік пен
жануарлар байлығы, елдің тарихи және мәдени құндылықтары.
Қазақстан Респупбликасы 1993 жылы қараша айынан бастап жаппай
жекешелендіруге көшті. Мақсаты тезірек меншіккерлер тобын қалыптастырып,
мемлекеттегі 1993 жылы болған күрделі инфляцияны төмендету үшін бюджет
тапшылығын жою.
Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызметпен айналысуды тек мемлекетке ғана
жүктемейді, әрбір кәсіпкер мен жеке тұлғаға да мүмкіндщіктер жасалады. Бұл
нарықтық экономиканы тап-тұйнақтай етіп ҒТП ( ғылыми техникалық прогресс)
талаптарына сай болуға және тұтынушы қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай
жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің алдындағы басты міндеттердің бірі
кәсіпкерлік құрылымды құру. Оларды масштабы бойынша шартты түрде майда,
орташа және ірі кәсіпкерлікке бөлеміз. Кәсіпкерлік субъектісі бойынша да
бөлінеді: кәсіпкерлік субъектісі - әр түрлі экономикалық қызметке
қатысатындар; жеке тұлғалар (жеке индивидтер) және жалпы экономикалық
мүдделер мен келісімшарт міндеттемелерімен біріктірілген адамдар тобы
жатады. Ал, ұжымдық кәсіпкерлікке: серіктестік, кооператив, акционерлік
қоғам, холдингтер және мемлекеттік кәсіпкерлікті айтамыз,
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген
шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың діңгекті нәрсесі – мемлекеттік меншікті
мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада
бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай-ақ еркін кәсіпкерлікке жол
ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай,
нарықтық экономиканың басты қасиеті – өндіріс пен кәсіпкерліктің
еркіндігі. А. Маршалл бойынша, кәсіпкер – экономикалық процесті
жеделдетуші.
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттің үйлестіру ролі қажет.
Қазақстан Республикасы біртіндеп нарықтық қатынастарға көшу барысында
мемлекеттің атқаратын экономикалық қызметі және оған әсер ететін әдістері
көп қырлы, мемлекет бұл бағытта әр түрлі тәсілдер қолданады. Олардың бірі
салық салу жүйесін әрі тиімді, әрні қолайлы болатындай өзгерістер еңгізіп,
жаңарту қажет.
Мемлекетте нарықтық жағдай ресурстардың төменділігін байқатады.
Сондықтан ұжым тұтынатын нәрсенің барлығына да төлеу қажет. Тек материал,
энергия және ірі жабдықтарға ғана емес, енді кәсіпорын бұрындары тегін
немесе азғана төлем төлеген нәрселерге де: жұмыс күшіне, жер, су, пайдалы
қазбалар және басқа да ресурстарға төлейтін болды. Бұның барлығы салық
жүйесінің жетілуінің жетістіктері.
Салық жүйесі мемлекетпен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастарының жиынтығы. Салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен
тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары
мен салық қызметі жиынтығын құрайды.
Жоғарыда айтып кеткендей салық жүйесі әрі тиімді, әрі қолайлы болуы
үшін экономикадағы өзгерістердің талаптарына сай болуы қажет. Сондықтан
экономиканың ең басты секторы болып табылатын заңды тұлғалардың кәсіпкерлік
қызметіне салынатын салықты реттеу ең негізгі мәселе болғандықтан, заңды
тұлғаларға салынатын салық бірнеше кезеңдерден өтіп, өзгерістерге ұшырайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына
және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асыруына мүмкіндік
туғызады.
Ең алғаш ҚР-ның салық жүйесі туралы заңы 1991 жылдың 25 желтоқсанында
қабылданды. Қазақстан Республикасының 1991 жылы қабылданған ҚР-ның салық
жүйесі туралы Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы
бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі
істердің бірі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа
құбылыстар іске аса бастады. Оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің
еркіндігі; меншік түрлерінің өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізінде
жүргізілуі және тағы басқалары.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың
түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат
болып есептеледі. Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі
органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті
басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен
міндеттері айқын бекітілді.
ҚР-ның салық жүйесі екі деңгейде дамыды:
а) 1991 жылдың желтоқсан айынан – 1995 жылдың шілде айына дейін;
ә) 1995 жылдың шілде айынан бастап – бүгінгі күнге дейін;
Жоғарыда айтып кеткендей 1991 жылы ең алғаш салық туралы заңымыз
қабылданды.
1995 жылға дейін ескі салық кодексінде салықтың 45 түрі қарастырылған.
Олардың 16-сы жалпы мемлекеттік, 10-ы жалпы жергілікті салықтар мен
алымдардан тұрды. Одан басқа да әр түрлі бюджетке, қорларға аударымдар
мысалы: жол қорына, кәсіпкерліктің дамуына қолдайтын қорға. Мұнда табысқа
салынатын салық ең негізгі салық түрі болды. Оның мөлшері барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін – 45% және ҚҚС бойынша - 20%.
Осы кезде салық жеңілдіктерінің саны жыл сайын артып отырған. Сонымен
қатар жеңілдіктерді берудің негізгі ережелері салықтық емес заңдарда
көрініс тапқан.
1991 – 1995 жылдар аралығында салық заңына көптеген өзгерістер кіріп
отырған.
Дегенмен өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен
қатар кемшіліктер де бұл заңда тыс қалмаған. Қазақстан Республикасының
алғашқы құрылған салық жүйесінде бірқатар шешуін таппаған мәселелр,
кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес.
Жиі-жиі Заңға еңгізілген өзгерістер мен түзетулер заң көлемін ұлғайтып
жіберді және оны іс-жүзінде қолдану өте қиындыққа душар етті. Одан басқа
салық заңының шикілігіне, толық жетілмеуіне байланысты салық органдарының
жұмыстарына өте керісінше әсер еткен. Сондай-ақ нарықтық экономикның
талаптарына сәйкес келмеді және кәсіпкерліктің дамуына кері әсер етуші
фактор – ауыртпашылықтарын жеңілдетуді қажет етті. Бұған 1995 жылы
қабылданған заң бойынша түрлі мемлекеттік мақсатты қорларға аударымдарды
қысқарту, сондай-ақ қолданылып жүрген салықтың санын кеміту жолымен қол
жеткізуде. Мысалы: қазіргі уақытта өнімдердің (жұмыстар мен қызмет
көрсетудің) өзіндік құнынан 5% көлемінде есептелетін ҚР-ның экономикасын
қайта құру қорына жасалатын аударымдар; көлемі жалақы қорының 5-20%
құрайтын есептік көрсеткішке байланысты болатын қалалық көлік жолын ұстауға
арналып жасалатын аударымдар жойылған.
Жаңа салық заңы бұған дейін қолданылып келген 45 салық түрінің орнына
11 салық түрі айқындалған.
Салықтық ауыртпашылықты кемітудің одан да басқа әдістері қарастырылып,
сондай-ақ салық салудың халықаралық шарттарына біршама жақын корпоративтік
табыс салығын айқындау тәртібі өзгертуді қамтамасыз етеді.
Жаңа салық заңына сәйкес салық салынатын табыс пайда алуға байланысты
барлық шығындарды жылдық жиынтық табыстан шегеру жолымен айқындалынатын
болды. Осылайша нақтылы салықтық негіз қалыптастырылды. Жаңа заңда, сондай-
ақ негізгі қорларды жаңартуға кәсіпорынды ынталандыру мақсатында
амортизация нормасы жеңілдетілген.
1995 жылғы қабылданған заңда қоршаған ортаны ластағаны үшін, жер
қойнауын пайдалану мен арнайы төлемдер пайда болды. Бұл табиғи ортаны
қорғау заңымен реттелінетін болды. Сондай-ақ зейнетақы жарналарын толық
және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерін нормативті
заңдвы актілерімен реттелінетін болды. Жаңартылған заңдағы негізгі мақсат
отандық тауар өндірушінің аяқтан тұрулары және ауылшаруашылығы тауарларын
өндірушілерге патенттің құны 80 %-ға азайтылып, фермерлер үшін патенттердің
қарапайым жүйесі еңгізілді.
Заңды тұлғалардың табысына салынатын корпоративті табыс салығы тікелей
салық болып табылғандықтан, бұл салық түрі заңды тұлғалардың
мүмкіндіктерінің құнына қарай (жер, құрылыс) салынады. Яғни кәсіпорын
пайдасының көлеміне қарай салынады. Сондықтан нарықтық экономикаға көшу
кезінде ірі кәсіпорындар үшін 1995 жылы қабылданған салық заңы кері әсер
етті. Себебі, сол кезде көп кәсіпорындар нарықтық жағдайға тез бейімделуі
үшін дайын болмады. Бұл олардың сол кезде салық төлеулерінен
жалтаруларынан, содай-ақ көп кәсіпорындардың жабылып, тоқтап қалуынан
көрініс тапты. Осы себептерге байланысты 1998 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап
салық кодексіне бірқатар өзгерістер мен түзетулер еңгізілді. Онда заңды
тұлғалаларға қатысты жылдық жиынтық табысты реттеу тетігіне түзетулер
еңгізілді. Бірақ қанша түзетулер еңгізілгенімен салықтың ауыртпашылығы
заңды тұлғаларға әсерін тигізді. Көптеген кәсіпорындарда болашақта дамуы
үшін жаңа технологиялармен жабдықталу қажеттілігін; өндірісті кеңейту
мәселесін, жұмыссыздықтың қарқынды өсуінен; тоқтап қалған кәсіпорындарды
іске қосу мәселесін; ауыл өндірісіне бет бұру мәселелерін шешу үшін салық
кодексін шетел мемлекеттерінің тәжірибесіне сүйене отырып, жаңадан салық
кодексін қабалдауды талап етті. Мысалы: Қытай мемлекетінде жаңадан құрылған
кәсіпорындарға он жылға дейінгі мерзімге дейін салық салынбайды, содай-ақ
көптеген мемлекеттерде салық ставкалары біздің мемлекетке қарағанда төмен
және өздерінің отандық кәсіпкерлері үшін көптеген жеңілдіктер бар.
Сондықтан 2001 жылдың 12-ші маусымында №209-II жарлығына сәйкес жаңа салық
заңы қабылданды. Бұл кодексте көптеген салықтардың ставкалары төмендетілді.
Кодекстің ең басты ерекшелігі, бұрынғы салыққа қатысты заңдылық актілер
тұтастай бір жүйеге келтірілді. Бұрын үш заң болса, енді ол жалғыз. Жалпы
бөлімінде салықтардың түрлері жөнінде нақты мағлұматтар қамтылған. Ерекше
бөлімінде қандай саладан қанша мөлшерде салық алынатындығы. Ал салықты
жекешелендіру бөлімінде қылмыстық, әкімшілік кодексінде қамтылған салық
төлеуге қатысты жауапкершілік мәселелері, салық жүйесіне қатысты заңды
бұзған жағдайда қолданылатын шаралар қамтылды. Бұлардан басқа да келесідей
өзқгертулер еңгізілді:
а) салықтың салмағы азайтылды. Әсіресе жағдайы нашар ауылшаруашылығы
саласында патент арқылы жұмыс істеу еңгізілді және ауылшаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеу саласына салық та азайтылды;
ә) кәсіпкерлікке қатысты қосылған құн салығы мен әлеуметтік салықтың
ставкалары төмендетілді;
б) кәсіпкерлерді жиі тексеруге тосқауыл қойылып, тексеру мерзімдері
реттелді;
в) заңды тұлғалар үшін патент негізінде салық салу режимі оңайлатылды;
г) табыс салығын төлеу мерзімдері өзгертілді.
Сонымен бұл бөлімді қорытындылай келе салық заңдарын дайындау, оны
қалыптастыру кез-келген мемлекетте болатын күрделі процесс деп айтуымызға
болады. Өйткені, онда қоғамның барлық тобының мүддесін тепе-тең жағдайда
қалыптастыру талап етіледі.
Біздің мемлекетте салық салу заңы бірнеше кезеңнен өтіп, өзгертілді. Ең
соңғы өзгеріс 2004 жылы еңгізілді. Коммерциялық емес және әлеуметтік
секторлар үшін корпорациялық табыс салығы, мүлік салығы, жер салығы бойынша
бірқатар жеңілдіктер белгіленді. Сондай-ақ шағын бизнес субъектілері үшін
әлеуметтік салық пен корпорациялық табыс салығын есептеу мен төлеудің
жеңілдетілген тәртібі еңгізілді.
Осыған қарап, мемлекет экономиканың әртүрлі салаларына салық салуды
жетілдіру бағытында үлкен жұмыс жасағанын айтуға болады. Мәселен, аграрлық
секторға, шағын бизнеске, әлеуметтік салаға, коммерциялық емес ұйымдарға
және шикізат секторына салық салу режимі айтарлықтай жеңілдетілді, қазір
олардың салық жүктемесінің деңгейі барынша қолайлы.
Атап айтар болсақ, заңды тұлға болып саналатын ауылшаруашылығы тауар
өндірушілері үшін бюджетпен патент негізінде есеп айырысудың тәртібі
көзделген арнайы салық режимі белгіленді. Патентттің есептелген құнына
барлық салықтар енеді. Бұл ретте салық патенттің құнына еңгізіліп
есептелген кезде оның мөлшерінен 80%-ға дейін жеңілдіктер беріліп отыр.
Бұл режимді қолданатын ауылшаруашылық тауар өндірушілері патент құнына
қоса есептелген салықтар бойынша салықтық есеп тапсырудан босатылады,
салықтарды бюджетке төлеу мерзімдері жеңілдетілді. Осы арнайы режимнің
аталмыш саланың дамуына арнайы себеп болары айқын.
2002 жылы Республика бойынша бюджетке тиісті салалар бойынша 19,3 млрд
теңге сомасында корпорациялық табыс салығы мен қосылған құн салығы түскен.
Жоғарыда аталған өлшемдерге сәйкес келетін кәсіпорындарға арнайы салық
режимі бойынша салық мұқият есептелген. Бұл ретте шығынның болжамды сомасы
10,4 млрд теңгені құраған. Бюджеттің кіріс бөлігінің жалпы түсімдеріне
шаққанда бұл сома болмашы ғана құрайды және тиісінше бюджеттің шығыны аз
болады. Бірақ, осы арнайы режимді еңгізу сөзсіз түрде өзін өзі ақтап
шығады. Өйткені, бұл норманы өткізу арқылы болашақта елімізде өңдеуші
салаларды қалыптастыру мен дамытуға жол ашылатын болады деп Инвестициялық
компания: Қазақстани инвестициялық қоры акционерлік қоғамы басқармасы
Зейнолла Кәкімжанов атап өтті.
Ел экономикасында тұрақтылық орнаған сайын отандық өнім өндірушілерге
қолдау жасаудың, оның ішінде әсіресе бюджетке көп үлес қосатын ірі
кәсіпорындарға салынатын салықты жетілдіруде мемлекетімізде салық жүйесінің
даму тарихынан көріп, салық жүйесінің әрі қарай дамуы сөзсіз екендігін
байқатты.
2001 жылы жаңадан қабылданған салық кодексінде кәсіпкерлікті одан әрі
дамыту, қолдау және бюджет түсімдерінің толық уақытымен түсуін жетілдіруге
кейбір салық ставкаларын төмендетуді талап етті.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде, ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес салық жүйесінің алдында
тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын
салықтың тиімділігін арттыру болып табылады.
Аталған кемшіліктерді жою үшін, ең алдымен салық заңына жаңадан
өзгертулер енгізу аса қажет болғандықтан 2004 жылдың 1 қаңтарынан салық
коднксіне көптеген өзгертулер еңгізілді. Онда корпоративтік табыс салығы
мен әлеуметтік салықты есептеу мен төлеудің жеңілдетілген тәртібі шағын
бизнес субъектілері үшін белгіленді.
Коммерциялық емес және әлеуметтік секторлар үшін де корпоративтік
табыс салығы, мүлік, жер салығы бойынша бірқатар жеңілдіктер еңгізілді. Ал,
шикізат секторы бойынша, экспорттық операцияларға қосылған құн салығының
нөлдік ставкасы қолданылатын болды. Сонымен қатар әлуметтік салық ставкасы
21%-дан 20%-ға төмендетіліп және оны 7%-ға қарай регрессивті ставка
бойынша салынады. Жеке табыс салығының ең жоғарғы ставкасы 30%-20% дейін
төмендетілді. Қосылған құн салығының 16% ставкасы 15% төмендетілді.
Олардың барлығы өндірістерді дамыту еңбекпен қамтуды ұлғайтуға,
зейнетақы жинақтаушыларының көлемін арттыруға, ілеспе салаларды дамытуды
ынталандыруға зор мүмкіндік береді. Ал ең бастысы, түптеп келгенде – бұл
бюджетке түсетін түсімдерді арттырады, халықтың әл-ауқатын жақсартуға
елеулі әсер етеді және еліміздің экономикасының тұрақты өсуін қамтамасыз
ететін болады.
Сонымен салықты даму тарихы тәуелсіздік алғаннан бері дамып, аз
уақыттың ішінде көптеген кезеңдерден өтіп, өзгерістер еңгізіліп, дамуда.
Бірақ осы өзгерістерден соң салық жүйесі қоғам дамыған сайын, технология
мен өндіріс өскен сайын, соған сәйкес өзгеріп отырады, яғни бұл үзіліссіз
процесс.
2. Заңды тұлғаларға салынатын салықтың мәні мен мазмұны, атқаратын
қызметтері
Жалпы салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Мемлекетке түсетін салық түсімдеріне тән ерекшелік – олар сан алуан
қоғам қажеттеріне таратылып пайдаланылады. Салықтырдың мемлекет, басқа
өкімет органдары белгілейтін сан алуан мақсаттарға арналған жарналардан,
аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік
сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы қорларға
аударылатын жарналар мен аударымдар жатады.
Салықтардың мәнін оның атқаратын қызметтерінен көруге болады.
Салықтардың келесідей негізгі қызметтері бар:
а) реттеушілік;
ә) фискальдық;
в) қайта бөлу.
Сонымен қатар салықтар ынталандыру, бақылау қызметтерін де атқарады.
Реттеушілік қызметі – салықтардың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтарды реттеу
жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына
ықпалын тигізу. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық
салу әдістері – салықтық реттеудің әдістері болып табылады.
Келесі фискальдық немесе бюджеттік қызметі – бұл қызметі арқылы
мемлекеттік бюджеттің кіріс құрылымы құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті
артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып,
әлеуметтік, әскери-қорғаныс тағы да басқа шаралардың іске асуын қамтамасыз
етеді.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табыстарының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемін ішкі жалпы
өнімдегі салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды.
Осы қызметтері арқылы салықтардың мәні анықталады. Жалпы салықтардың
мәні мынада. Олар – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық
табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны
мемлекет өзінің функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды. Ал заңды
тұлғаларға салынатын салықтардың мәні де салықтардың атқаратын негізгі
қызметтерінің әсер етуінен көрінеді.
Сонымен қатар салықтардың бағаны қалыптастыруда және оның динамикасына
әсер етуінің де мәні бар.
Жалпы салықтардың ішінде заңды тұлғаларға салынатын салықтардың мәніне
тоқталайық. Қай салық түрі болмасын оның экономикада алатын орны өте зор.
Өйткені ол республикамызды қаржыландыруға және бюджет қоржынын толтыруға
үлес қосады. Енді солардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық.
Тікелей салықтардың қатарына жататын салықтардың ішіндегі ең негізгі
салық – заңды тұлғалардың табыстарына салынатын корпоративтік табыс салығы
болып табылады.
Корпоративтік табыс салығының мәні басқа да салықтар сияқты оның
элеметтерінде сипатталады. Бұл салықтың негізгі элеметтері – субъектісі мен
объектісі болып табылады.
Корпоративтік табыс салығының субъектісі болып, заң бойынша салықты
төлеу міндеті жүктелген заңды тұлға табылады.
Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдері туралы заңына сәйкес корпоративтік табыс салығын
төлеушілерге Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі мен мемлекеттік
мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары
содай-ақ ҚР-да қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе ҚР-
дағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар жатады.
Ал салық объектісі болып заң бойынша салықты төлеу міндеті жүктелген
заңды тұлғаның таза табысы – корпоративтік табыс салығы салынатын
объектілер болып табылады.
Салық салу объектілері мыналар:
а) салық салынатын табыс;
ә) төлем көзінен салық салынатын табыс;
б) ҚР-да қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес
заңды тұлғаның таза табысы – корпорациялық таза табыс салынатын объектілер
болып табылады.
Корпоративтік табыс салығының мәні – кәсіпорында өндіріс көлемін
ұлғайтуда және оның материалдық-техникалық жабдықтарын жақсартуға
ынталандыруында. Ал, мемлекет үшін оның экономикалық мәні зор. Себебі, біз
қазір БСҰ-ға кіру үшін бәсекегі түсе алатындай жаңа технология мен
өндірілген сапалы өнім шығаруға ұмтылудамыз. Сонымен қатар мемлекеттің
экономикалық жағдайы дамығанмемлекеттердің қатарына қосылуға әсер етеді.
Дамыған мемлекеттерге келетін болсақ, онда экспорт импорттан жоғары. Егер
біздің мемлекетте импорт азайса, онда бюджет шығыны да азаяды. Бұл жерде
отандық өндірістің бағасы шетелдік өндіріс бағасынан төмен екенін білдіреді
және бұл өзімізге белгілі жағдай.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясындағы болашақтағы
мемлекетіміздің негізгі байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден
мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес салық жүйесінің алдында
тұрған мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың
тиімділігін арттыру. Сондықтан экспорттаушы және ішкі нарыққа өнім
шығаратын ірі немесе орташа кәсіпорындардың қызметіне әсер ететін салықтың
фискалды және реттеуші қызметін корпоративтік табыс салығын салуда
тиәмділігін арттыру үшін салықтың осы екі қызметін қолданамыз. Бірінші
қызмет арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың
қоғамдық міндеті артады. Яғни фискалдық қызметі кәсіпорынның табысы
ұлғайған сайын мемлекет бюджетіне қаражаттың көп түсуін қадағалайды.
Ал, екінші қызметі арқылы ҒТП-ті көтермелеуде қолдану тиімді. Содай-ақ,
бұл қызметтің мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Ол үшін салық
жеңілдіктерін салық салу әдістерін, салық ставкаларын реттеуді жүзеге
асырады.
Салықтың фискалды және реттеу қызметтерін болашақта болсын, қазіргі
уақытта болсын, кәсіпорын қызметін жоғарылатуда қолданудың мәні бар.
2001 жылы ҚР-да шағын кәсіпкерліктің 348 мың субъектілері тіркелген.
Бұл елдің жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны ¼-ін құрайды. Шағын
кәсіпорындар саны 500мыңға дейін, ал оларда жұмыс істеушілер саны халықтың
жұмыспен қамтылғанын 40%-ға жеткізуді жақында міндетті мақсат етіп қойылды.
Мемлекет нарықтық жүйеге көшкеннен бері мемлекеттің меншігіндегі
кәсіпорындарды, өндірістерді, ауылшаруашылығын жекешелендіру жүргізілді.
Себебі, бұл салалардың қажеті шығындарын мемлекет қамтамасыз ете алмады.
Ал, жекешелендіру арқылы осы кәсіпорындардың әрі қарай жұмыс істеуіне
мүмкіндік туды. Осының салдарынан мемлекетке мемлекет меншігін пайдаланғаны
үшін заңды тұлғаларға салық салына бастады, сонымен қатар пайда көзіне де
копоративтік табыс салығы ретінде салық салынады.
Сондықтан мемлекет тек жұмыссыздарды жұмыс орындарымен қамтамасыз
етпейді, содай-ақ олардан түскен салықтық түсімдер арқылы әлуметтік-мәдени
шаралар, қорғаныс, байланыс, білім беруі денсаулық сақтау, транспорт,
табиғи ортаны қорғау сияқты мемлекеттің кезек күттірмейтін салаларын қажет
қаражзатпен қамтамасыз ету мүмкіндігі туды. Содай-ақ бұл жерде заңды
тұлғалар табыстарына салық салу біріншіден, мемлекеттің бюджет
қаражаттарының негізгі көзі, екіншіден, заңды тұлға болып табылатын ұйымдар
мен мекемелер көптеген жұмыссыздарға жұмыс көзі болып табылатындықтан
экономикадағы жұмыссыздар санының азаюына көмектеседі. Ал, жұмысшылар саны
артса, онда салық салу көзі де көбейіп, мемлекеттің қаржы көзіде артады.
Сонымен заңды тұлғаларға салық салу дегеніміз – бұл заңды, құқықтық
негізде құрылған және өзінің банктік есеп шоты бар ірі және шағын
кәсіпкерлікпен айналысатын мекемелер мен ұйымдардың пайдасына салық салуды
айтамыз.
Заңды тұлғаларға салынатын салықтарды қай жағынан алсақ та экономикада
алатын орны ерекше.
2 ЗАҢДЫ ТҰЛҒАЛАРҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ САЛЫҚ
САЛУ МЕХАНИЗМІ
2.1 Заңды тұлғаларға салынатын салықтар түрлері және олардың әлеуметтік-
экономикалық, саяси мәні
Салықтар жалпы екі түрге бөлінеді:
а)тікелей салықтар;
ә)жанама салықтар.
Тікелей салықтар деп – мемлекет салық төлеушінің табыстарынан немесе
мүлкінен тікелей өндіріп алатын салықтар. Салық салудың тарихи жағынан ең
ертеректегі нысаны азаматтардың, сондай-ақ кейбір заңды ұйымдардың
табыстарының бір бөлігін жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыруға
арналған орталықтандырылған ақшалай қорға жоспарлы түрде қайта бөлу
құралдарының бірі болып табылады. Заңды тұлғалар тікелей салықтардың келесі
түрлерін төлейді:
а)корпоративтік табыс салығы;
ә)жер қойнауын пайдалану салығы;
б)әлеуметтік салық;
в)жер салығы;
г)көлік құралдары салығы;
д)мүлік салығы.
Ал жанама салықтар деп – тауарлар мен қызметтерді өндіру, сату, сатып
алу және түпкілікті өндіру, пайдалану кезінде өндірушілер төлейтін,
өндірістік шығындарға жатқызылатын салық аударымдарының түрі. Заңды
тұлғалар жанама салықтардың екі түрінде төлейді. Олар:
а) акциздер;
ә) қосылған құн салығы.
Салықтарды тағы да әр түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады:
а) салық салу объектісіне және төлеуші мен мемлекеттің өзара қарым-
қатынасына қарай;
ә) пайдалануына қарай;
б) салық салу органына байланысты;
в) объектінің экономикалық белгісіне қарай;
г) салық салу объектісінің бағалау дәрежесіне қарай.
Бірінші белгісі бойынша салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Арнайы салықтар нақты мақсаттарға арналады. Салықты алатын органға
қарай мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді. Жалпы
мемлекеттік салыққа жататындар: заңды және жеке тұлғалардың айлығынан
(табысынан), яғни еңбекақысынан ұсталатын салық; қосымша құн салығы,
акциздер; бағалы қағаздар операциясынан салық; арнайы төлемдер және жер
байлығын пайдаланушылар салығы.
Жергілікті салық пен алымға жататындар: заңды және жеке тұлғалар
мүлкінің салығы: қозғалыс (транспорт), құрал-жабдықтарға салық;
кәсіпкерлікпен айналысатын заңды және жеке тұлғаларды тіркеудегі алым;
қызметтің кейбір түрімен айналысуға құқылы адамдардан алым; аукцион
сатылымынан алым.
Объектінің экономикалық белгілеріне қарай табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар. Табысқа салынатын салықтар –
төлеушілердің тапқан табысына салынады. Табыс салығы алғашқы рет Англияда
XIX-ғасырдың ортасында еңгізілген.
Табыс салығы мынадай түрде қолданылады: пайда салығы, жұмыс
істейтіндердің жалақысынан салық және басқада топтардың табыс салығы. Табыс
салығы прогрессивті салық санатына жатады. Ал тұтынуға салынатын салықтар
– тауарлар мен қызметтерді тұтыну кезінде төленетін шығындарға салынатын
салықтар.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай нақты және жеке болып
бөлінеді.
Нақты – мүліктердің сыртқы белгісіне қарай, нақтылы табыстың түсуі
есептелместен жер салығы, мүлікке салынатын салық, қосылған құнға салынатын
салық салынады.
Жеке-жеке тұлғалармен заңды мекемелердің қаражат жағдайына байланысты
(табысқа салық, мұраға және сыйға тартудан ауысқан мүліктерге салынатын
салық) салынады.
Салық салу объектілерін есепке алу және бағалау тәсілдеріне қарай
кадастрлық тәсіл бойынша, декларация бойынша және табыс көзі бойынша:
а) кадастрлық тәсіл бойынша салық салу объектісін тіркеу арқылы, одан
түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады, мысалы:- жер, мүлік
салықтары;
ә) декларация бойынша салық салу салық төлеушілердің декларацияда
көрсетілетін табыс көлеміне байланысты және онда көрсетілген шегерістер мен
жеңілдіктерді ескере отырып алынады;
б) табыс көзі бойынша салық салу – салық төлеуші қызмет ететін жұмыс
орныныдағы бухгалтерия қызметкерлерінің ескерулерінен анықталып төленеді.
Бұл үш тәсіл салық механизімінің құрамына енеді және салық механизіміне
келесі тарауда тоқталамыз.
Енді осы салықтардың заңды тұлғаларға салынатын түрлерін анықтағаннан
соң олардың әлеуметтік-экономикалық және саяси мәндеріне тоқталайық.
Кез-келген елдің жағдайында қаржы жүйесінің өзара байланыстылығы кіші
жүйелерден және мемлекет қаржысынан, экономиканың бастауыш буыны –
кәсіпорындардың қаржысынан және халықтың қаржысынан құралады.
Мемлекеттік қаржылар мемлекет қолындағы қорларының жүйесі. Ол басқару,
қорғаныс, заңдылық сақтау және тәртіпті қорғау, әлеуметтік кепілдерді
қамтамасыз ету және тағы да басқа шараларды жүзеге асыруға жұмсалады.
Осы қаржы жүйесіндегі экономиканың жалпы халін бейнелейтін мемлекеттік
қаржылар болып табылады. Оның негізі – мемлекеттік бюджет. Мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігі негізінен салықтардан түсетін түсімдерге
бағытталады. Мұндай салықтардың бастысы пайдадан түсетін салықтар.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің кіріс бөлімінің 70%
шамасы салықтардан түсетін түсімдерден құралады. Бұл салықтар
кәсіпорындардың (фирма, акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер, корпоративтен және т.б.) өз тауарларын сатудан түскен
қаржымен өндірісте пайдаланған, басқа жақтан алынған материалдардың құнының
арасындағы айырма. Жалпы алғанда жанама салықтардан қаралады. Заңды
тұлғалардың жанама салықтары қазіргі уақытта мелекеттің ең негізгі
салықтары. Себебі, жанама салықтар мемлекеттік қазынашылық мүддесін
көздейді. Олардың ойдағыдай орындалуы бағаны қалыптастыру және тұтыну
процесіне зор ықпал етеді. Оның үстіне салық төлеуші заңды тұлғар үшін
табыстарына тікелей салық салғаннан көрі шығынның салыққа кеткені қолайлы.
Жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық және саяси мәні мынада:
а) еңбек ету стимулдарын төмендетпейді;
ә) жаппай тауар тапшылығы жағдайында тұтынушыларға таңдау мүмкіндігін
туғызады;
б) жанама салықтардан жалтару қиынырақ болады.
Сонымен бірге жанама салықтар қатарына қосылған құн салығы мен акцизден
басқа сыртқы экономикалық қызмет түсімдері де жатады.
Олар: кеден бажы, импортталатын және экспортталатын тауарларға
салынатын кеден тарифтері түріндегі кеден кірістері жатады.
Жанама салықтар түсімі мемлекеттік бюджет кірістерінің шамамен 54%-ын
құрайды.
Алайда тұтыну салықтарының көбеюінің теріс әсері де бар. Ол инфляцияны
күшейтеді. Дегенмен оң әсері теріс әсерінен басымырақ. Егер баға артса және
бюджет шығындары ұлғайса, онда бұл салықтардың түсімдері бағаның көлеміне
қарай көбейе береді. Мұның өзі әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
Салық салу жүйесінде мынадай жалпы заңдылық бар: экономикалық дағдарыс,
өндірістің құлдырауы жағдайында тұтыну салығының құны артады. Себебі,
өндіріс саласындағы салық базасы қысқарады. Сонымен қатар бір мезгілде
мемлекеттің шығындары ұлғаяды. өйткені, халыққа әлеуметтік көмек көрсету,
экономикалық құрылымды өзгерту, халық шаруашылығының аса маңызды салаларын
қалыпта ұстау қажет. Сондықтан тұтынуға ауыртпашылық түседі. Яғни бөліс
процесінде жанама салықтардың әлеуметтік сипаты артады. Мұны дүниежүзілік
тәжірибесі көрсетті.
Жанама салықтардың арасында 1992 жылы еңгізілген қосылған құн салығының
маңызы зор. Ол республикалық бюджеттегі салық түсімдерінің 23,4%-ын
құрайды. Салық төлеуші бағаны көтеру арқылы оның ауыртпашылығын тұтынушыға
артады.
Мұнда салық объектісі – қосылған құн, ол шартты түрде алынған таза
өнім. Яғни материалдық шығынсыз өндірілген өнім. Қосылған құн салығы
өндіріс пен тауарды еңгізудің әр бір кезеңінде алынатын салық. Оған тауар
қозғалысы кезіндегі барлық шығындар қосылады. Ал мемлекетке өндіруші
тауарды өндіру және өткізу кезінде алынған қосылған құн салығы түседі.
Нәтижесінде бағасы әлденеше өседі. Оның үстіне кәсіпкерлердің салық жүйесі
алдындағы теңдігі пайда болады.
Жанама салықтардың арасындағы келесі орындағы акциздер – тауарлардың
бағасына қосылып, сатып алушылар төлейтін салықтар.
Акциздерді ұдайы сұраным болып тұратын, бағасы қымбат тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілген қызмет түрлеріне де салынады.
Акциздердің мәні жоғарыда айтып кеткендей еңбек ету стимулдарын онша
төмендетпейді, жаппай тауар тапшылығы жағдайында тұтынушыларға таңдау
мүмкіндігін туғызады, акцизден жалтару қиынырақ болады. Себебі, акциз
өнімдерін шығарушылар мен қызмет көрсетушілерді үнемі мемлекеттік органдар
тексеріс жүргізіп отырады, сондай-ақ акциздік марканың жалған түрін
шығарушылардың болуларына мемлекеттік орган жол бермейді. Акцизделетін
тауарларға бақылау жасаудың тәртібі Қазақстан Республикасының салық
Кодексінің салық әкімшілігін жүргізу бөлімінде көзделген.
Заңды тұлғалардың жанама салықтарынан басқа тікелей салықтарының да
орны ерекше.
Заңды тұлғалардың табыстарына тікелей салынатын ең негізгі салық
корпорациялық табыс салығы болып есептеледі.
Корпоративті табыс салығына жергілікті бюджеттің түсімдеріне барлық
салықтық түсімдердің 13 бөлігін құрайды.
Копоративті табыс салығының мәні зор екендігін алдыңғы тарауда айтып
кеттік және осы салық арқылы мемлекет заңды тұлғалардың қызметін, яғни
кәсіпорындар қызметін сырттай бақылап отырады.
Тікелей салықтар қатарындағы келесі орынды әлеуметтік салық иеленеді.
Бұл салықта бюджет түсімдерінің біршама бөлігін құрайды.
Корпоративті табыс салығы мен әлеуметтік салыққа және қосылған құн
салығына 2004 жылы көптеген өзгерістер еңгізілді. Өзгерістер еңгізудің
мақсаты заңды тұлға болып келетін кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік қолдау
мен дамыту. Сонымен бірге кәсіпкерлік қызметті дамыта отырып, мемлекеттік
бюджет түсімдерінің уақытында толық түсуі үшін салық ставкаларын
төмендетті. Себебі, кейінгі уақытта көптеген заңды тұлғалар салықты
төлеуден құтылудың көптеген тәсілдерін ойлап табуда.
Әлеуметтік салық – мелектте алынатын салықтардың бірі. Ол 1999ж. бері
бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы, мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты жұмыспен
қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына
еңгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбекақы төлеу қорының 28%
мөлшерінде белгіленеді, ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс шығындарына
жатқызылады.
Әлеуметтік салықтан түсетін түсетін түсімдер мемлекеттік бюджетің 15,7%-
ын алады.
Қазақстан Республикасының резидент-заңды тұлғалары, шетелдік заңды
тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері, сондай-ақ Қазақстанда қызметін
тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғалар, жеке
кәсіпкерле, жеке нотариустар, адвокаттар әлеуметтік салық төлеушілер болып
табылады.
Патент және оңайлатылған мағлұмдама негізінде арнаулы салық режимдерін
қолданатын шағын бизнес субъектілері – заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер
әлеуметтік салықты төлеуді салық салудың осы тәртібімен қарастырылған басқа
да салықтармен жиынтық сома түрінде жүргізеді.
Көптеген елдерде салық саясаты деген ұғым бар. Ол бюджет саясаты
ұғымымен тығыз байланысты болып, салық Кодексіне өзгерістер еңгізу қажет
болған жағдайда бюджет түсімдері мен бюджет түсімдерін құраушы қоғамдағы
азаматтар мен заңды тұлғалар табыстары арасындағы теңдікті қалыптастыру
үшін жүргізіледі.
Қазіргі уақытта мемлекетімізде жер және жер қойнауларын пайдалану
туралы көптеген мәселелер туындап, олар жер Кодексін қабылдауды талап етті.
Сондықтан 2003 жылы Қазақстан Республикасының Жер кодексі қабылданды. Бұл
кодекстің қабылдануы жер салығын төлеу және жер қойнауын пайдалану салығын
төлеуде тікелей қатысты. Ол кодекс негізгі бес бөлімнен тұрады.
1-бөлім. Негізгі ережелер. Мұнда Қазақстан Республикасының жер қоры,
жерді санатқа жатқызу, жерге меншік, жер заңдылығының принциптері,
халықаралық шарттар, жер үшін төленетін төлемдер және тағы да басқа
мәселелер шешілді.
2-бөлім. Жерге меншік құқығы, жер пайдалану құқығы және өзге де заттық
құқықтар. Мұнда жерге жекеменшік құқығы, жерді пайдалану құқығы, жер
учаскесіне меншік құқығының, жерді пайдалану құқығының және өзгеде заттық
құқықтардың объектісі, жер учаскелері меншік иелері мен жерді
пайдаланушылардың пайдалану кезіндегі құқықтары анықталды.
3-бөлім. Жер санаттары. Бұл өзімізге белгілі, яғни жерлерді әр түрлі
белгілеріне қарай санаттарға бөлу. Мысалы, ауылшаруашылық жерлер; суармалы
өнеркәсіп жері; көлік жері, темір жол көлігі жері және тағы да басқалары.
4-бөлім. Жерді қорғау, мемлекеттік бақылау, жерге орналастыру,
мониторинг және жер кадастры мәселелері анықталды.
Соңғы бөлімде жер заңдылықтарының орындалуын қамтамасыз ету және
қорытынды ережелерден тұрады.
Осы жер кодексінің қабылдануы салық салуда қандай қатысы және әсері бар
деп әрқайсысымыздың алдымызда сұрақ туындауы мүмкін. Сондықтан жер және
оның қойнауындағы байлықтар әр түрлі топтарға бөлінеді, яғни жердің:
құнарлығына қарай, жердегі әр түрлі пайдалы қазбалардың түрлеріне қарай.
Біздің мемлекетімізде нарықтық экономикаға кіргелі осы жер қойнауы мен
жер учаскелерін пайдалану, игеру, өндіру құқығы берілетін болды. Ал жерді
меншігіне алушылар пайдаланушылар меншігіне алып, одан табыс тауып, сондай-
ақ жерді, табиғи ортаны ластап, жалпы қорғалмай қалуы өте қауіпті. Олардың
салдарынан мемлекет оларға салық салу арқылы кейін сол пайдаланылған
жерлерді қорғауға бақылауға, тазарту жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік туғызу
үшін салық кодексінде ең алғаш 1995 жылы жер салығы еңгізілді.
Жер салығы сияқты мүлік салығының да мәні зор. Мүлікке салынатын салық
тура нақты салыққа жатады, оның мөлшері мүліктің табыстылығына емес,
төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болады. Салық мүлік иелеріне оны
тиімді иеленуге түрткі болады. Бұл салықты Қазақстан Республикасының
территориясында кез келген ұйымдық-құқықтық нысандағы кәсіпорындар, ұйымдар
және шетелдік заңды мекемелер төлейді. Мүлік салығы арнайы салық түріне
жатады. Себебі одан түскен түсімдер арқылы кейін жолдарды жөндеуге, жол
салуға жұмсалады. Яғни арнайы мақсаттарға жұмсалады.
Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі құралдар (соның ішінде
тұрғын үй қорының құрамында тұрған объектілер) мен материалдық емес
активтер салық салу объектісі болып табылады.
Салық салынатын мүліктің құнына мыналар енеді:
а) үйлердің, құрылыстардың, салынып бітпеген құрылыстар объектілерінің
орташа жылдық баланс құны;
ә) басқа да негізгі қорлардың орташа жылдық баланс құны;
б) айналым қаржысының орташа жылдық баланс құны.
Егер салықтан босатылған мүліктің бір бөлігі кәсіпкерлік іске
пайдаланылса, онда нақ осы бөлігіне салық салынады.
Кәсіпорындар мүлкіне жыл сайынғы құнының 0,5 пайыз мөлшерінде мүлік
салығы салынады.
Мынадай мүліктерге салық салынбайды:
- жергілікті Кеңестердің немесе мемлекеттік бюджеттің қаржысы есебінен
ұсталып, денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, спорт сияқты
салаларда пайдаланылатын мүліктер, бұған қалалар мен селоларда,
кинотеатрлар мен видеоканалдарда пайдаланылатын мүлік енбейді;
- үйлер мен әртүрлі құрылыстар, ғимараттарға пайдаланылатын сан алуан
құрылғылар, арналар және жер жиекткрі;
- табиғатты қорғау және өрт қаупінен сақтауға пайдаланылатын мүлік;
- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру, сақтау, балық аулау, өсіру, өңдеу
салаларындағы кәсіпорындардың мүлкі;
- коммуналды шаруашылықта пайдаланылатын тұрғын үйлер мен мүліктер;
- діни, ұлттық-мәдени және басқа қоғамдық ұйымдар мүлкі.
Мүлікке салынатын салықты төлеудің көзі табысты мүлікті пайдаланудың
нәтижесі болып табылатындығына немесе өзге де әдістермен алынатындығына
қарамастан олардың табысы болып есептеледі. Мүлік салығының мақсаты –
меншікті тиімді пайдалануға ынталандару, өйткені салықтың мөлшері меншіктің
көлеміне қарай белгіленеді.
Сол сияқты көлік құралдарына салынатын салықтың
да мәні зор. Меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында
салық салу объектілері бар заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері
көлік құралдары салығын төлеушілер болып табылады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіркеуге жататын және (немесе)
есепте тұрған көлік құралдары, тіркемелерді қоспағанда, салық салу
объектілері болып табылады. Жүк көтергіштігі 40 тонна және одан асатын
карьерлік автосамосвалдар, мамандандырылған медициналық көлік құралдары
салық салу объектілері болып есептелмейді.
Сонымен жоғарыдағылар бойынша мынадай қорытындыға келуге болады: заңды
тұлғаларға салынатын салық түрлері экономика жағдайына, әлеуметтік қоғамға,
мемлекеттің саяси жағдайына ықпалы елдің экономикасын нығайтушы күштердің
негізі болып табылатын ірі кәсіпкерлер, өндірістер мен серіктестіктер, яғни
жалпы алғанда заңды тұлғалар табыстары мен қызметтерін реттейтін мемлекет
саясаты деп айтуымызға болады.
Егер заңды тұлғалардың кірістері жоғарыласа, онда бюджет кірісінің де
жоғарылауын білдіреді.
Салық салу жүйесі арқылы бюджет саясатын дамыту бюджет туралы заңды
қалыптастыруға, сондай-ақ заңды тұлғалар салықтарының түрлерін түсімдеріне
қарай бюджеттерге бөлу арқылы бюджеттерді теңестіруді жүзеге асыратыны
белгілі жағдай.
Бюджет саясатының өзегі бюджет шығыстары мен кірістері арасындағы
мейлінше жұмсақ бағыныштылықты қамтамасыз ететін тұрақтанғыштар болуға
тиіс. Мұндай өндірілген тұрақтандырғыштар – салықтар мен трансферттік
төлемдер.
Кез-келген нарықтық экономикасы дамыған елді алсақ, олардың қаржы көзі
салық жүйесінің дамығандығын білдіреді. Сонымен бірге салық жүйесін дамыту
кәсіпкерлікті қолдаудың мақсатында жүргізіледі.
Сонымен заңды тұлғалардан түсетін салықтық түсімдер мен заңды
тұлғаларға салық салу жүйесі келесі мәселелерді шешуде негізгі құрал болып
табылады:
а) экономиканың басты секторын ынталандыруда, бақылауда, реттеуде
негізгі құрал;
ә) бюджет қоржынын толтырудың басты көзі;
б) халықаралық сауда қарым-қатынастарын реттеу;
в) Қазақстан Республикасындағы резидент емес заңды тұлғалардың
қызметтеріне бақылау жүргізуді жүзеге асырады;
г) монополист заңды тұлғалар бағасын бақылап, реттеп отыруда негізгі
күш;
д) жер және оның қойнауын пайдалануда қызығушылық білдіретін резидент,
резидент емес заңды тұлғаларға жер кодексін қалыптастыру мен салық
кодексіндегі жер салығының дамуына ықпал етеді.
2.2 Заңды тұлғалар кірістеріне салық салудың механизмі
Заңды тұлғалар кірістеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz