Сәкеннің сыршыл әлемі
1 Сәкен (Сәдуақас) Сейфуллин
2 Астанада дауылпаз ақын Сәкен Сейфуллин күндері өтті
3 Ел тарихын ұмыттырмаған
4 Сәкен Сейфулиннің жазған хаттары
5 Қазақ даласындағы қуғын.сүргін.
2 Астанада дауылпаз ақын Сәкен Сейфуллин күндері өтті
3 Ел тарихын ұмыттырмаған
4 Сәкен Сейфулиннің жазған хаттары
5 Қазақ даласындағы қуғын.сүргін.
Сәкен (Сәдуақас) Сейфуллин 15 қазан 1884 жылы Жезқазған өңіріндегі бұрынғы Ақадыр ауданындағы Қарашілік қыстағында дүниеге келген. Қазақ жаңа әдебиетінің негізін салушы, мемлекеттік қайраткер.
Нілдідегі орыс-қазақ, Ақмоладағы бастауыш приход мектебінде, Омбыдағы мұғалімдер семинариясында оқыды. 1914 жылы Қазан қаласында «Өткен күндер» атты тұңғыш өлеңдер жинағын бастырды. Омбыда қазақ жаситары ашқан «Бірлік» қауымы басшыларының бірі болды. 1917 жылы 9 наурызда «Асығып тез аттандық» өлеңін жазды. Кешікпей Ақмола қаласына ауысып, «Жас қазақ» революциялық ұйымын құрды, «Тіршілік» газетін шығарысты, 3 айлық педкурсқа оқытушы болды.
1917 жылы қарашада «Кел, жігіттер» өлеңін жазып, Қазан төңкерісін қуана қарсы алды. Осы кезде Ақмола Совдепінің президиум мүшелігіне сайланды. 1918 жылы «жас қазақ марсельезасын» жазды, «Бақыт жолына» атты пьесасының премьерасы көрсетілді. 1918 жылғы 4 маусымда атардың көтерілісі болып, Ақмола Совдепі тұтқындалады. Атаман Анненковтың азап вагонында 47 күн ажалмен арпалысып, Сәкен 1919 жылғы 3 сәуірде Колчактың Омбыдағы түрмесінен қашып шығады.
1920-1936 жылдары Ақмола атқару комитеті төрағасының орынбасары және әкімшілік бөлімінің меңгерушісі, Қазақ Кеңес Автономиялық Республикасы Орталы Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы, хaлық ағарту комиссарының орынбасары, ҚазКАСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы, Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылым Орталығының төрағасы, Қазақстан пролетар жазушылары ассоциациясының (ҚазАПП) басшысы, БК(б)П Қазақстан Өлкелік Комитетінің партия тарихы бөлімінің меңгерушісі, Қызылордадағы халық ағарту институтының, Ташкенттегі қазақ педагогикалық институтының директоры, «Жыл құсы» альманағы, «Жаңа әдебиет» журналы басшысы, Қазақтың мемлекеттік институтының доценті, «Әдебиет майданы» журналының редакторы, Қазақтың коммунистік журнлистика институтының профессоры қызметтерін атқарды. Осы кезде жаңа өмір жолында күреске шақырған «Асау тұлпар» өлеңдер жинағы, «Бақыт жолына», «Қызыл сұңқарлар» атты пьесалары жарық көреді.
Нілдідегі орыс-қазақ, Ақмоладағы бастауыш приход мектебінде, Омбыдағы мұғалімдер семинариясында оқыды. 1914 жылы Қазан қаласында «Өткен күндер» атты тұңғыш өлеңдер жинағын бастырды. Омбыда қазақ жаситары ашқан «Бірлік» қауымы басшыларының бірі болды. 1917 жылы 9 наурызда «Асығып тез аттандық» өлеңін жазды. Кешікпей Ақмола қаласына ауысып, «Жас қазақ» революциялық ұйымын құрды, «Тіршілік» газетін шығарысты, 3 айлық педкурсқа оқытушы болды.
1917 жылы қарашада «Кел, жігіттер» өлеңін жазып, Қазан төңкерісін қуана қарсы алды. Осы кезде Ақмола Совдепінің президиум мүшелігіне сайланды. 1918 жылы «жас қазақ марсельезасын» жазды, «Бақыт жолына» атты пьесасының премьерасы көрсетілді. 1918 жылғы 4 маусымда атардың көтерілісі болып, Ақмола Совдепі тұтқындалады. Атаман Анненковтың азап вагонында 47 күн ажалмен арпалысып, Сәкен 1919 жылғы 3 сәуірде Колчактың Омбыдағы түрмесінен қашып шығады.
1920-1936 жылдары Ақмола атқару комитеті төрағасының орынбасары және әкімшілік бөлімінің меңгерушісі, Қазақ Кеңес Автономиялық Республикасы Орталы Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы, хaлық ағарту комиссарының орынбасары, ҚазКАСР Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы, Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылым Орталығының төрағасы, Қазақстан пролетар жазушылары ассоциациясының (ҚазАПП) басшысы, БК(б)П Қазақстан Өлкелік Комитетінің партия тарихы бөлімінің меңгерушісі, Қызылордадағы халық ағарту институтының, Ташкенттегі қазақ педагогикалық институтының директоры, «Жыл құсы» альманағы, «Жаңа әдебиет» журналы басшысы, Қазақтың мемлекеттік институтының доценті, «Әдебиет майданы» журналының редакторы, Қазақтың коммунистік журнлистика институтының профессоры қызметтерін атқарды. Осы кезде жаңа өмір жолында күреске шақырған «Асау тұлпар» өлеңдер жинағы, «Бақыт жолына», «Қызыл сұңқарлар» атты пьесалары жарық көреді.
Сәкен (Сәдуақас) Сейфуллин 15 қазан 1884 жылы Жезқазған өңіріндегі бұрынғы
Ақадыр ауданындағы Қарашілік қыстағында дүниеге келген. Қазақ жаңа
әдебиетінің негізін салушы, мемлекеттік қайраткер.
Нілдідегі орыс-қазақ, Ақмоладағы бастауыш приход мектебінде, Омбыдағы
мұғалімдер семинариясында оқыды. 1914 жылы Қазан қаласында Өткен күндер
атты тұңғыш өлеңдер жинағын бастырды. Омбыда қазақ жаситары ашқан Бірлік
қауымы басшыларының бірі болды. 1917 жылы 9 наурызда Асығып тез аттандық
өлеңін жазды. Кешікпей Ақмола қаласына ауысып, Жас қазақ революциялық
ұйымын құрды, Тіршілік газетін шығарысты, 3 айлық педкурсқа оқытушы
болды.
1917 жылы қарашада Кел, жігіттер өлеңін жазып, Қазан төңкерісін қуана
қарсы алды. Осы кезде Ақмола Совдепінің президиум мүшелігіне сайланды. 1918
жылы жас қазақ марсельезасын жазды, Бақыт жолына атты пьесасының
премьерасы көрсетілді. 1918 жылғы 4 маусымда атардың көтерілісі болып,
Ақмола Совдепі тұтқындалады. Атаман Анненковтың азап вагонында 47 күн
ажалмен арпалысып, Сәкен 1919 жылғы 3 сәуірде Колчактың Омбыдағы түрмесінен
қашып шығады.
1920-1936 жылдары Ақмола атқару комитеті төрағасының орынбасары және
әкімшілік бөлімінің меңгерушісі, Қазақ Кеңес Автономиялық Республикасы
Орталы Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, Еңбекші қазақ газетінің
редакторы, хaлық ағарту комиссарының орынбасары, ҚазКАСР Халық Комиссарлары
Кеңесінің Төрағасы, Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылым Орталығының
төрағасы, Қазақстан пролетар жазушылары ассоциациясының (ҚазАПП) басшысы,
БК(б)П Қазақстан Өлкелік Комитетінің партия тарихы бөлімінің меңгерушісі,
Қызылордадағы халық ағарту институтының, Ташкенттегі қазақ педагогикалық
институтының директоры, Жыл құсы альманағы, Жаңа әдебиет журналы
басшысы, Қазақтың мемлекеттік институтының доценті, Әдебиет майданы
журналының редакторы, Қазақтың коммунистік журнлистика институтының
профессоры қызметтерін атқарды. Осы кезде жаңа өмір жолында күреске
шақырған Асау тұлпар өлеңдер жинағы, Бақыт жолына, Қызыл сұңқарлар
атты пьесалары жарық көреді. Домбра (1924), Экспресс (1926), Тұрмыс
толқынында (1928) атты поэтикалық жинақтарында Қазан төңкерісінің жеңісі
жырланды. Жаңашыл ақын поэзия мен драмматургияға көп жаңалықтар енгізді.
Өлеңнің түрі мен мазмұнында түбегейлі өзгеріс жасап, қазақ халқының
поэтикалық дәстүрін дамытты.
С.Сейфуллин өмірде де, әдебиетте де белсенді күрескер болды. Көкшетау
(1934), Қызыл ат (1934), дастандарында заманалық мәселелер көрсетілген.
Қызыл атта 30-жылдардың бас кезінде Казақстанның ауыл шаруашылығында орын
алған асыра сілтеу оқиғалары сыналады. Ақсақ киік (1924), Аққудың
айрылуы (1925) шығармаларында туған даланың табиғатын, адамның ішкі сезім
күйлерін суреттейді. С.Сейфуллин проза, драмматургия, әдеби сын,
әдебиеттану салаларында көрнекті еңбек етті.
Жұбату (1917) әңгімсі – Сәкеннің қазақ әйеліне арналған алғашқы прозалық,
шығармасы. Жемістер (1935), Біздің тұрмыс, Сол жылдарда туындыларында
замандастар өмірі бейнеленген. С.Сейфуллин қазақ халқының патшалық езгіге
қарсы күресін Тар жол, тайғак, кешу атгы тарихи-мемуарлық романында
көрсетеді Публицистика саласының дамуына қосқан еңбегі баға жетпес.
Қазақтың ескі әдебиет нұсқауларын жинау, зертгеу, бастыру ісімен де
шұғылданды. Оның қатысуымен Қазақтың ескі әдебиет нұсқаулары (1931),
Батырлар (1933), Ақан сері-Ақтоқты, Ләйлі-Мәжнүннің қазақша аудармасы
жарық көрді. Қазақ әдебиеті (1932) кітабы – осы саладағы алғашқы зерттеу
еңбектерінің бірі. Халық әдебиеті материалдарын мол жинап, пайдаланған бұл
зертгеуінде қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жанрлық жағынан жіктеп, идеялық-
көркемдік талдаулар жасайды. С.Сейфуллин қазақ әдебиетінен мектептерге
оқулық жазу існе де қатысқан. Қазақ әдебиетінің кадрларын даярлауға,
алғашқы кітаптарын бастыруға көп күш салды.
1936 жылы қазақ әдебиеті мен өнерінің Москвада өткен бірінші онкүндігіне
қатысты. Қазақ жазушылары ішінен тұңғыш рет Еңбек Қызыл Ту орденімен
марапатталып, шығармашылық еңбегіне 20 жыл толуы кеңінен мерекеленді.
1938 жылы жолсыз жазага ұшырады. Ол туралы С.Мұқановтың Сәкен Сейфуллин
пьесасы, Ғ.Мүсіреповтың Кездеспей кеткен бір бейне повесі, поэмалар,
әдебиеттанушылық зерттеулер жазылды.
2006-10-20:
СәКЕННің СЫРШЫЛ әЛЕМі
Астанада дауылпаз ақын Сәкен Сейфуллин күндері өтті
Сәкен Сейфуллиннің ақиық ақындығы өз алдына, ол кісінің әңгіме, хикаяттар,
“Тар жол, тайғақ кешу” атты тарихи мемуарлық роман жазып, әдебиеттің бар
саласына атсалысып, сол бір қиын-қыстау кезеңде қазақ зиялыларының көш
басында болғаны көзі ашық көпшілікке белгілі.
Ағартушы, әдебиеттің үлкен өкілі бола жүріп Сәкен Сейфуллин сол кездегі
қоғамдық өмірден тыс қала алмады. Ол 1920 жылы Қазақ Кеңес Автономиялық
Республикасын жариялаған Кеңестердің І құрылтай съезіне делегат болып
қатысып, Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болып сайланды. Жер-су
комиссиясының жұмысына және баспасөз ісіне басшылық етіп, 1922 жылы
“Еңбекші қазақ” газетінің редакторы, Халық Ағарту Комиссарының орынбасары
болды. Ал осы жылы Қазақ АССР Кеңесінің ІІІ съезінде Халық Комиссарлары
Кеңесінің Төрағасы болып сайланды.
Еңбек жолын Омбы қаласында бастап, кешікпей Ақмола қаласына ауысып, үлкен
істерге араласқанша осы Ақмолада атқару комитеті төрағасының орынбасары
және әкімшілік бөлімінің меңгерушісі болады. Яғни, Сәкен Сейфуллиннің
бұрынғы Ақмола, қазіргі Астанада жыл сайын дәстүрлі әдеби күнінің аталып
өтуі орынды десек, бүгінде елордада Сәкен Сейфуллин мұражайы жұмыс істейді.
Қаладағы іргелі орындардың бірі де ақын есімімен аталады. Міне, осы Сәкен
Сейфуллин атындағы мемлекеттік агротехникалық университеттің ұйытқы
болуымен дәстүрлі Сейфуллин күндері болып өтті. Алдымен университет
іргесіндегі, содан соң С.Сейфуллин мұражайы алдындағы ақын ескерткішіне
көпшілік тағзым етіп, гүл шоқтарын қойды. Одан әрі көпшілік әдеби кешке
қатысты. Кешті Сәкеннің інісі Мәжиттің қызы Рымжан Сейфуллина әсерлі
әңгімемен бастаса, қалалық тіл басқармасының бастығы Оразкүл Асанғазы өрелі
әңгіменің өрісін кеңейтіп, ақындар өлеңдер оқып, жыр кешін жандандырды.
Келесі күні Сәкен Сейфуллин атындағы мемлекеттік агротехникалық
университетте ғалым Марат Әбсеметовтың “Сәкен Сейфуллин Қазақстан Халық
Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы” атты орысша кітабының тұсаукесер рәсімі
болып өтті.
Кітап авторы мұрағат құжаттарындағы жаңа деректерге сүйене отырып,
С.Сейфуллиннің 1922-1924 жылдардағы Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы
қызметіндегі атқарған аумақты іс-шараларын атап көрсеткен. Оның
ұйымдастырушылық қабілетін, халық шаруашылығын басқару әдісі мен өзіндік
ерекшелігін көрсете отырып, ірі мемлекет қайраткері ретіндегі тұлғасын аша
түседі. Сол кездегі аштық пен індеттің зардаптарын жою, сауатсыздықты қолға
алу, өндірісті, ауыл шаруашылығын, білім беру мен мәдениет, денсаулық
сақтау жүйелерін қалпына келтіру және дамыту шараларындағы С.Сейфуллиннің
жетекшілігі, атқарған іс-шаралары нақты баяндалған. Ел өміріндегі – халық
санының алғашқы есебі, банк пен салық жүйесінің, мемлекеттік статистика,
сақтандыру органдарының, архив пен мұрағат ісінің жасалуы және дамуы, Жер
туралы заңның жасалынып-қабылдануы, шаруаларға ауылшаруашылық несиелерін
беру, авиация, спорттық қоғамдар мен экология-жануарлар әлемін қорғау
комитеттерінің құрылуы сияқты елеулі оқиғалардағы Сәкен Сейфуллиннің рөлі
кітапта нақты деректермен көрсетілген.
Кітаптың тұсаукесер рәсімінде әдебиетші-тарихшылар Нұрғожа Оразов, Серік
Тұрғынбекұлы, Хангелді Әбжанов, Владимир Петров, Амантай Кәкен, Асылгүл
Рақымжанқызы сөз алып, жиналған көпшілік алдында кітап туралы пікірлерін
білдіріп, Сәкен Сейфуллиннің шығармашылығы, қоғамдық қызметі туралы ой-
тұжырымдарын ортаға салды.
Ақиық ақынға арналған әдеби кештердің соңғы күні зиялы қауым өкілдері ақын
атындағы университетте “Халқымыздың біртуар ұлы Сәкен” атты тақырыпта
қорытынды кеш өткізді.
Берік САДЫР.
Сәкен СЕЙФУЛЛИН (1894-1939).
С.Сейфуллин бұрынғы Ақмола уезіне қарасты Нілді болысында (Қарағанды
облысы, Жаңаарқа ауданының бірінші ауылы) өмірге келген. Әкесі Сейфолланың
үй шаруашылығы жүдеу-жадаулы, бірде аш, бірде тоқ отыратын халде болған.
Сәкен әуелі ауылда Ағаш аяқ атты молдадан хат танып, 1905 жылы Нілді
(Успенский) мыс қорыту зауытындағы орыс-қазақ мектебіне түседі. Мұнан кейін
Ақмоладағы приходская мектебінде екі жыл, қалалық училищеде үш жыл оқиды.
1913-1916 жылдары Омбы қаласындағы оқытушылар семинариясын бітіріп, Ақмола
уезіндегі Сілеті-Бұғылы ауылдық мектебіне мұғалім болып орналасады. Арада
бір жыл өткен соң Ақмола қаласына келіп, саяси-қоғамдық жұмыстарға белсене
араласады. 1917 жылы қазақ комитеті құрылғанда Сәкен әуелі орынбасар,
біраздан кейін оның бастығы болып сайланады. “Жас қазақ” ұйымын құрып,
“Тіршілік” атты газет шығарады.
1917-1918 жылдар Сәкеннің саяси-қоғамдық істерге жігерлі араласуымен бірге,
шығармашылық жұмыстарының да өрлей бастаған тұсы. Ақмола қаласында Кеңес
үкіметі уақытша құлаған кезде Сәкен Совдептің бір топ басшыларымен бірге
тұтқынға алынып, атаман Анненковтың азап вагонында, Омбының тұтқын
лагерінде болады. 1919 жылы жолдастарының көмегімен тұтқыннан қашып шығып,
ел арасында әртүрлі қызмет атқарады. 1920 жылы Қазақ автономиялы
республикасын құру туралы тұңғыш Құрылтай съезіне дайындық қарсаңында Сәкен
Қазақ өлкесін басқаратын ревком құрамына кіргізіледі. 1920 жылғы 4 қазанда
өткен Қазақстанның Советтер съезінде Сәкен Сейфуллин Қазақстан Орталық
Атқару комитетінің президиум мүшесі болып сайланады.
1922 жылдың көктемінде Сәкен қасына бір топ серіктестерін алып, Бетпақдала
арқылы Түркістан еліне өтіп, Ташкентке барады. Орынборға қайтып келісімен
“Еңбекші қазақ” газетінің редакторлығы мен Оқу халық комиссариатының
орынбасарлығына тағайындалады. Сол жылы күзде Қазақстан Халық комиссарлар
советінің төрағалығына және Бүкілодақтық атқару комитетінің мүшелігіне
сайланады. “Сәкеннің Орынбор дәуіріндегі творчестволық өміріндегі елеулі
жұмысы Совет бағытындағы жас талапты ақын-жазушыларды, журналистерді өзі
басқарып отырған “Еңбекші қазақ” газетінің айналасына топтастыра білуі, –
деп жазады ғалым Есмағамбет Ысмайылов өзінің “Революционер ақын” деген
еңбегінде. – Бұл ретте ол жас Сәбит Мұқановтың әрі оқып білім алуына және
қаламы төселмеген кездегі алғашқы шығармаларын газет бетіне жариялап,
қамқорлық көрсетуі қазақ совет әдебиетінің таңы атып келе жатқан дәуірдегі
ең ізгі үлгі дәстүр еді. Сәкеннің қолдауымен Шолпан Иманбаева, Жақан
Сыздықов, Мәжит Дәулетбаев, Сабыр Шарипов, Рахымжан Малабаев, Қайып
Айнабеков, Аманғали Сегізбаев, Таутан Арыстанбеков және басқалары ең алғаш
әдеби творчестволық жұмысқа араласады. Бейімбет Майлин, Кенжеғали Абдуллин,
Молдағали Жолдыбаев, Нәзипа Құлжанова сияқты бұрын қаламы төселген жазушы,
журналистерді газет жұмысына тартып, революциялық бағыттағы шығармаларын
үздіксіз басып, советтік ақын-жазушылардың тобын көбейтіп, позициясын
нығайтуға мүмкіндік тудырып отырды”.
1925 жылы Сәкен жауапты қызметтерден босанып, бірыңғай жазу жұмысымен
айналыса бастайды. Арагідік жоғары оқу орындарында сабақ та береді. 1930-
1937 жылдары Алматыдағы Абай атындағы педагогикалық институтта қазақ
әдебиеті тарихынан лекция оқиды. Әдеби шығармалары орыс тіліне аударылып,
кітап болып шығып жатады. Қазақ әдебиетін өркендетудегі еңбегі бағаланып,
Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады.
Кезінде “Қызыл сұңқар” атанып, Кеңес үкіметін орнатуға белсене атсалысқан
Сәкен Сейфуллин де қызыл қуғын-сүргіннен қашып құтыла алмады: ақын жазықсыз
тұтқындалып, 1939 жылғы 9 қазанда ату жазасына кесілді.
Ел тарихын ұмыттырмаған
“Қожаберген жыраудың шығармаларын сұрыптап, толықты-рылған жинағын
баспаға дайындап жатыр едiк, соған сiз алғы соз жазсаңыз”- деп,
Қызылжардан телефон шалғанда уәдемдi берiп қалып едiм. Өзiң атқарар iстi
бiреу жарқыратып атқарып жатса, құдайдың бергенi емес пе? Осыған орай,
алдымен әдебиеттiң, өнердiң жанашыры, облыс әкiмiнiң орынбасары Қуат
Есiмханұлы бастаған Қызылжардың бiр топ азаматтарының игiлiктi iсiне
ризашылығымды бiлдiрем, сәттiлiк тiлеймiн.
Шындығын айтсақ, Қожаберген мұрасын, өмiр жолын ғылыми зерттеу жұмысының
жүйелi түрде қолға алынуы елiмiздiң тәуел-сiздiгiне қол жеткен кезден
басталды.
Осы тұста әдебиетшi - ғалым Төлеш Сүлейменовтiң, атыраулық Нәбиден
Әбутәлиевтiң “Сегiз серi”(1991), “Ордабасы Қожа-берген”(1995) жинақтарын
айрықша еске алу керек.
“ Елiм-ай”жинағын шығарған Мәдина Дастанованың “Жырлары қазақ жұртын
елжiреткен”деген еңбегi де құнды зерттеулердiң бiрi.
Қ азақтың әл-Фараби атындағы Ұлттық университетiнiң “Қазақ әдебиетiнiң
тарихы мен сыны”кафедрасы жанындағы “Қазақ фольклоры және әдебиет
тарихы”деп аталатын ғылыми зерттеу тобы 1991 жылдан осы тақырыпта
тұрақты жұмыс iстеп келедi.
“Қ азақ әдебиетiнiң қысқаша тарихы”деп аталатын еңбектiң бiрiншi
томында, “Қожаберген жырау (1663-1763 ж.ж.)”атты арнайы тарау берiлiп,
Қазақ әдебиетi тарихында тұңғыш рет “Елiм-ай”әнiнiң авторы жөнiнде
бiрқыдыру мәлiмет берiлген. “Қара-таудың басынан көш келедi..”гимнiнiң
алғашқы нұсқасы 16 жол көлемiнде 1875 ж. “Записки Оренбургского отдела
Императорс-кого русского географического обществаның 3 кiтабының 253
бе-тiнде жарияланған болатын. Екiншi рет, 1932 ж. “Билер дәуiрiнiң
әдебиетi”деген атпен Сәкен Сейфуллин өзiнiң атақты
оқулық-хрестоматиясында “Елiм-ай”ға орын берген, 20 жол. (“Қазақ
әдебиетi”I-бөлiм, 1932 ж.).
Қ ожаберген жырау туралы Ыбырай Алтынсаринның, Мәшһүр Жүсiп Копеевтiң,
Сұлтанмахмұттың мұраларында да айтылған болатын. Ыбырай 1879 жылы өзiнiң
қазақ хрестоматиясында 1896 ж. “Махтубатында”керей Қожаберген жыраудың
атын атап, өлеңнен үзiндi келтiрген. Мәшһүр Жүсiп:
- “Елiм-ай”әнi менен жыры тағы, шығарған Қожаберген бабаңды сүй, - деп
жазған.
Сұлтанмахмұт:
Керейде Қожаберген, Сегiз өткен
Қ азақтың шежiресiн жыр ғып шерткен, - дегенiне ұзақ уақыт мән берiлмей,
Қожабергеннiң кiм екенi анықталмай келген болатын. Осы халықтық ән болып
кеткен керемет дүниенiң авторы 1981 жылы Г.Тұрсыновтың “Мәдениет және
тұрмыс”журналының 6-санында жарияланып, 1983 ж. М.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институты шығарған “Ерте дәуiрдегi қазақ
әдебиетi”(ХУ-ХУIII ғ.ғ.) деген зерттеулер жинағында “бiр халық өлеңi
хақында”деген атпен хабарлама берiлдi: “Қаратаудың басынан көш келедi”┘
өлеңiн шығарушы, таратушы кiм деген сұраққа содан кейiн ғана жауап
берiле бастады.
М.Әуезов “тарихи өлеңдердiң авторы, көбiнесе сол уақиғалар-ды көзiмен
көрген тұстастары”деп ескертедi. Ғалымның бұл пiкiрiн растай түсетiн
айқын, ашығырақ айтылған деректер де жоқ емес. Ол - Қазақ ССР Ғылым
академиясы М.О.Әуезов атындағы сақтаулы С.Шақшақов (1818-1854) қалдырған
“Керей шежiресi”. Бұл қолжазбаны халық әдебиетi қазынасын жинаушы
Қаратай Биғожин (1936 ж. туған) тапсырған.
Ал, “Елiм-ай”дастаны алғаш ауызша туып, кейiн оны Қожа-бергеннiң өзi
хатқа түсiрген. Жазба күйде сақтаушы Толыбай сын-шы ұрпағы - Шақшақ
батыр Көшекұлы. Шақшақтан немересi Се-гiз жазып алған. Оның қолжазбасын
сақтаушы Тәштит Тәбеиұлы Барлыбаев. Тәштитен Сегiздiң үлкен баласы
Мұстафа көшiрiп алған. Мұстафадан 1879 жылы Дәрiбай Малыбайұлы деген жас
шежiрешi жiгiт жаттап үйренедi. Дәрiбайдан оның баласы жазып алып
жаттайды. Ол 1891 жылы туып, 1978
жылы 87 жасында қай-тыс болған Қожахмет деген кiсi. 1936 жылы Б.Майлин,
I.Жансү-гiров, Ғ.Мүсiрепов Қожаберген ұрпақтары туралы материал жи-науға
жыраудың елiне келген. Бiрақ, 1937 ж. ойраны олардың еңбегiнiң нәтижесiн
жойды.
1936 жылы Сәкен Сейфуллин Сегiз серi мен оның бабасы Қожаберген жәйлi
жазбақ болған. Осы материалдардың бәрiне айрықша назар аударсақ
Қ.Биғожиннiң берген деректерi аспаннан алынбағанын көрсетедi. Әр кезең,
әр дәуiр өзiнiң қоспасын жасамай қоймайды. Ауыздан-ауызға көшiп
жүргенде, әр айтушы әлеуметтiк жағдайға қарай, тiптi тыңдаушылардың
әуселесiне қарай өз жанынан қосып, қиыстырып жiберетiнiн жоққа шығаруға
болмайды. Неше ғасыр бойында ел есiнде сақталып, ауызша айтылып келген
өлең-жырларға нақты құжат iздеп әлек болудың қажетi жоқ.
Қ ожаберген жыраудың мұраларының зерттелуi туралы сөз бол-ғанда,
Сейтқали Қарамендин мен Қожаберген қорының төрағасы Шаймұрат Смағұловтың
зерттеу еңбектерiн ерекше атаған жөн.
Жыраудың ән ұранына айналған дастанынан басқа айтқан жаз-ған дүниелерi
ел есiнде толық сақталмаса да, халық арасында бiзге белгiсiз
өлең-жырлары әлi де кездесетiн сияқты. 2001 жылы Айым-жан ауылында жас
ақын Дәулеткерей Кәпұлы, доцент Күләш Ахмет - үшеумiз зиялы қауымның
өкiлдерiмен кездесiп, Сегiз серiнiң шөпшегiнiң әнiн тыңдағанымыз бар.
Сонда Қожаберген жыраудың сөздерi өзiнен-өзi әңгiмемiздi тұздықтап,
ажарын кiргiзгенiн Дәулет-керей қағазға да, магнитафонға да жазып
алған-ды.
Мен бұл деректердi Қожаберген жыраудың жаңа жинағы бұрынғыдан да гөрi
толысып шығатынына қуанғандықтан, жазып отырмын. Ендi ешкiмге
жалтақтамай, кiм не дер екен-деп, елең-демей жоғалғанымызды iздеуге,
жоғымызды табуға, барымыздың қадiрiне жетуге тиiспiз. Сөйтiп, қазақ
халқының рухани байлығын шашып-төкпей, жұлмаламай, өзiне қайтаруға
мiндеттiмiз. Елдiң рухын аспандатып, тарихын дәрiптеудiң айқын жолын
iздей бе-рейiк, ағайын.
ТҰРСЫНБЕК КӘКIШҰЛЫ,
филиология ғылымының
докторы, профессор.
Астананың тыныш, әрі ескі орталығының бірінде әдемі, нағыз классикалық
үлгідегі костюммен үстелде отырған Сәкен Сейфуллиннің ескерткіші бар.
Алаштың ардақты ұлдарының бірі Сәкенді НКВД-ның жазалаушы машинасы диірмен
тасындай дөңгелетіп алып кетпес бұрын ол, өз замандастарының есінде осы
пішінде сақталып еді. С. Сейфуллин ақын, прозашы, драматург, көсемсөз
шебері, сыншы, әдебиеттанушы, композитор, педагог, қоғам және мемлекет
қайраткері... Кемеліне келіп, күш-қуаты толысып, нағыз халқының болашағы
үшін жан аямай қызмет етер шағында еріксіз үзілмеген болса, сөз жоқ, бұл
тізім тағы да жалғаса беретін де еді.
Бүгінгі Сәкен мұражайы орналасқан, ағаштан әдеміленіп салынған үй 19-
ғасыр (1846 жылы) ескерткіштерінің бірі. С. Сейфуллинді ресми түрде
ақтағаннан 30 жыл өткен соң ғана, 1988 жылғы ақпанның 20-сында Қазақ КСР
Министрлер Кеңесінің бұйрығымен оның атында мұражай ашылған болатын.
Қазіргі кезде бұл тек қана тарихи ескерткіштерді сақтайтын орын емес,
сонымен қатар, ақынның өмірі мен қызметін сабақтастырып тұратын материалдық
әрі рухани орта, әрі өз алдына ағартушылық міндеттер қойған ғылыми-зерттеу
мекемесі.
Ақмола Сәкен Сейфуллиннің өмірінде ерекше орын алды: бұл өлке оның
туған жері. Ол осында білім алды, өмірінің ең маңызды шақтарын осы өлкеде
өткізді. Сондықтан да болар Астанадағы бірқатар тарихи ғимараттар С.
Сейфуллиннің есімімен байланысты. Бұған мұражайдың қорында сақтаулы тұрған
жәдігерлер, тарихи-танымдық құжаттар куә бола алады. Бүгінгі күні Бөкейхан
көшесінде орналасқан қызыл кірпіштен құйылған екі қабатты үй бар. Қазіргі
таңда ардагерлер үйіне емхана ретінде берілген. Ал, бұрын Ақмола
қаласында Совдепті ұйымдастыру кезеңінде бұл ғимараттың бір кабинетінде
комиссар С. Сейфуллин қызмет етті. Сондай-ақ, бүгінгі күні Украина
елшілігі болып тұрған ескі үйдің аядай ғана балконында Сәкен қала
тұрғындарының алдында сөз сөйлеген болатын. Өмірінің осындай қилы жылдары
туралы ол өзінің атақты Тар жол - тайғақ кешу атты тарихи-мемуар
романында баяндайды.
Мұражай қызметкерлері түйірлеп болса да, Сәкен туралы мағлұматтар жиып,
мұражайға жәдігерлержинаумен айналысты. ТМД елдерінің барлық мұражайларына
сұрау салып, ол туралы қандай-да бір мағлұматтар білетін орталықтармен
байланыс орнатты. Деректемелердің барлығы тиянақты зерттеліп, олардың
мұражайға экспозиция ретінде орын алуына мүмкіндік жасалды. Мұражай
қызметкерлерінің ұқыптылығы арқасында С. Сейфулинның мүлдем беймәлім немесе
оның өміріндегі көлеңке қалған тұстарынан нақты артедеректер сақталып,
оның бүгінгі ұрпақпен қауышуына мүмкіндік туды. Айта кетерлік бір жайт,
оның киімдері, заттары мен құжаттарын ұқыпты жинай білген, ақынның жұбайы
Гүлбахрамның сақтаған заттары ерекше мәнге ие. Осылар арқылы келушілер
Сәкеннің шын мәніндегі бейнесін бізге жақын әрі түсінікті етіп көрсетеді.
1958 жылы қайраткер ақынның ақталуы Гүлбахрамның Қазақстанның Тарихи
орталық музейіне және Целиноград облыстық-өлкетану музейіне бірқатар басты
жәдігерлерді өткізуіне септігін тигізді. Сонымен бірге бірқатар
дүниелерді ақын ағасы – Мәжиттің отбасы да сақтап қалған.
Мұражайдың экспозициясы Сәкеннің туған жері Қарашілікті бейнелеу
материалдарынан бастау алып, ақынның соңғы күндерінен мағлұмат беретін
құжаттарды көрсетумен аяқталады. Музей қорында 5 мыңға жуық экспонаттар
бар. Бірегей фотосуреттер, кітаптар, онша белгілі емес құжаттар, мұрағаттық
материалдардың фотокөшірмесі, газеттер, және Сәкен Сейфуллин мен оның
отбасының жеке заттары. Сонымен қатар, мұнда ақынның өмірі мен
шығармашылығына арналған өнер туындылары да жеткілікті. Мұражай
экспозициялары алты залдан тұрады. Мұнда жас Сәкеннің өсіп, жетілген,
тәрбиленген ортасы туралы, оның Нілдідегі, Ақмоладағы және Омбыдағы оқыған
жылдары туралы көптеген қызықты жайттарды кездестіруге болады. Төңкерістік
қызмет залында Ақмола облысының ақпан айындағы төңкерістен кейінгі
оқиғалары жайлы сыр шертеді. Бұл оқиғаларға Сәкен Сейфуллин жетекшілік
еткен Жас қазақ қазақ жастар ұйымы да белсенді түрде қатысқан болатын.
Сәкен Сейфулиннің Қазақстан Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы
қызметін атқарғандағы жұмыстарынан хабар беретін бірқатар құжаттар мен
суреттер және басқа да материалдар болса, оның жоғары білікті ұлттық
мамандар даярлау ісіне белсене араласқандығы жөнінде Мемлекеттік және
педагогтық қызмет залынан білуімізге болады.
Күнделікті тығыз кестемен жұмыс істей отырып, ол әдебиет пен ағарту
мәселелеріне де уақыт тауып, артына үлкен әрі тамаша мұра қалдыра білді.
1938 жылы ақын сталиндік қуғын-сүргіннің құрбаны болды. Бұл туралы,
жазушының қайғылы тағдырынан залдағы экспозициялар атап айтар болсақ,
ақынның үйін тінту протоколы, айыптау үкімінің қорытындысының көшірмесі,
ату жазасы туралы анықтама қағаз сияқты бірқатар құжаттар мағлұмат беріп
тұрғандай.
Мұражайда мүлдем бірегей экспонаттар да бар. Мәселен, таңғажайып түрде
бүгінге дейін сақталған, жазушыға республиканың сол кездегі бірінші
басшысы Левон Мирзоян арнайы бөліп берген Ундервуд фирмасының жазу
машинкасы. Ал, арнайы бөлінген сол уақыттағы таптырмас автокөлікті Сәкеннің
өлімінен кейін ақын Жамбылдың еншісіне берген деседі. Бұл көлік бүгінгі
күні Жамбылдың Ұзынағаштағы мұражайында сақтаулы тұр. Ал, оның алғаш рет
ұжымдастыру кезеңінің қайғылы салдары жайлы жазған шынайы шығармасы –
Қызыл тұлпар поэмасына Голощекин тыйым салған болатын. Бұл кітап, ақын
өлімінің онжылдығынан кейін Бейімбет Майлин арқылы башқұрт әдебиетінің
классигі Сайфи Құдашқа өтіп (олар медреседе бірге оқыған болатын) содан
барып, Гүлбахрамның қолына тиген. Қазір кітап астаналық мұражай
экспонаттарының бірі.
Сәкен Сейфулиннің жазған хаттары - сол кезеңдердегі эпистолярлық
жанрдың керемет үлгісі болып табылады. Оның әйелімен Қырым жерінен жазысқан
хаттары сақталған. Сәкен Алупкеде мәдениет және өнер қайраткерлері
делегациясының құрамында дем алған екен. Сол кездегі естелік суретте оның
өмірі бұлтсыз, уайым қайғысыз болғанын көрсетеді. Яғни, бұл кез қамаудан,
түрме мен ату жазасынан әлі де алыс күндер еді... Мұражайдың қорында ұқыпты
түрде Сәкеннің Николай Островскиймен, Феоктис Березовкиймен және өзінің
көзі тірісінде Айша повесін орыс тіліне аударған Айша Шәріповамен және
Одақтың басқа да атақты жазушыларымен жазысқан хаттары сақтаулы тұр.
Сәкен Сейфуллин Еңбек Қызыл ту Орденін алған тұңғыш қазақ жазушысы.
Мұражайдағы жоғары үкіметтік награда мен атаулы алтын сағат – бұл тарихи
құндылық және антиквариат болып саналады.
Сәкен Сейфуллин, сөз жоқ өз заманының заңғар, қайталанбай тұлғасы. Зиялы,
сүйкімді, тез тіл табысқыш әрі өте сұлу деп сипаттайтын еді, оны
замандастары. Сәкеннің әрбір тұтынған заттары оның сұлу да көркем,
мағыналы өмірінен хабар береді. Алтын сағаты, патефон, саквояж, чемодан,
қолшатыр, аяқ киім, шарф, асатаяқ, бас киім, халат пен тақиясы – барлығы
да, кеше шешіп қойғандай ұқыпты күйінде жинаулы.
Атақты ақын, драматург, Серік Тұрғынбекұлы алты жылдан бері Астанадағы
Сәкен Сейфуллин мұражайын басқарып келеді. Қазақ сөз өнерінің білгірі, С.
Тұрғынбекұлы Махамбет пен Жәңгір хан поэмасы үшін Махамбет батыр атындағы
сыйлықтың иегері атанған. Сәкеннің ұлы қайғысын жан-тәнімен сезіне білген
ақынның ішкі толғанысы, мұңы Сәкен-сұңқар поэмасын дүниеге әкелді.
Ашылғаннан бергі 18 жыл уақытта мұражай Алааштың ардақты ұлы Сәкеннің
өмірі мен қызметі жайлы үлкен насихат сабақтарын жүргізіп келеді. Бүгінгі
күні ол Астананың таихи және рухани орталықтарының біріне айналды. Мұнда
бұқаралық сипаттағы шаралар мен саяхаттар, тақырыптық жылжымалы көрмелер,
түрлі дәрістер өткізіледі. С. Сейфулиннің дүниеден озғанына да 60 жылға
жуық уақыт өтті. Бүгінгі орта, заман, қоғам басқа, бірақ біз әрқашан
өзіміздің түп тарихымызды, тамырымызды, ұлттық құндылықтарымыздың бастауын
ұмытпауымыз керек.
______________________________
Сәкен Сейфуллин (1894-1938)
Сәкен Сейфуллин қазақ әдебиетіне жаңа түр, күрескерлік идея, жанды
бейне, көркем образдар әкелген ақиық акын, ірі коғам қайраткері, әдебиет
зерттеушісі, жазушы-драматург.
Ол 1894 жылы 15 қазанда Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданында туған.
Сәкеннің жан-жақты білім алуы, азаматтық көзқарасының қалыптасуы
Ақмоладағы приходская школада, қалалық үш кластық училищеде, 1913-1916
жылдары Омбы мұғалімдер семинариясында окуымен тығыз байланысты.
1914 жылы жиырма жастағы семинарист Сәкеннің "Өткен күндер" атты өлеңдер
жинағы Қазанда басылып шығады.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 1917 жылғы Қазан төңкерісі Сәкен
өмірінде, оның азаматтық тағдырында ерекше орын алады. Ел ішінде бала
оқытып жүрген жас ақын патша құлаганнан кейін Ақмолаға келеді. Ол 1918
жылы маусым айында ақтар Ақмолада Кеңес өкіметін құлатқанға дейін жас
өкіметті орнықтыруға көп еңбек етеді, әлеумет қайраткері, саяси күрескер
болып шынығады. "Бақыт жолында" драмасы 1918 жылы Ақмола жастарының
күшімен сахнаға қойылады. 1918 жылы 4 маусымда ақтар Ақмоладағы билікті
өз қолына алғанда, бір топ күрескер жолдастарымен бірге Сәкен де атаман
Анненковтың азап вагонында тауқымет шегеді. Колчак түрмесінде отырған 9
ай тозақтан Сәкен қашып құтылады. Бұл революциялық күрестің шежіресі -
"Тар жол, тайғак, кешу" романында (1927 ж.) баяндалған.
Кеңес өкіметі тұсында Сәкен ірі мемлекет қайраткері дәрежесіне
көтеріледі. Ол Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің президиум мүшесі,
Жер-су комиссиясының председателі, 1922 жылы Қазақстан Комиссарлар
Советінің председателі болып сайланады. 1922-1925 жылдары "Еңбекші
қазақ" газетінің редакторы болып Сәкен казақ баспасөзінің негізін
калады.
1925-1937 жылдары Жазушылар одағында басшы болып, жоғарғы оқу орнында
ұстаздык етті.
Оның қаламынан туған "Асау тұлпар", "Домбыра", "Көкшетау", "Қызыл ат",
"Альбатрос" т.б. сияқты өлең, поэма кітаптары, "Жер казғандар" "Айша",
"Жемістер" т.б. прозалық шығармалары, "Қазақ әдебиеті", "Қазақтың ескі
әдебиет нұсқалары" т.б. зерттеу еңбектері ұлттық әдебиетімізді биікке
көтерген шығармалар.
Сәкен сазгер ретінде қазақ музыка мәдениетінің дамуына да үлес косты.
Сталиндік жолсыз жаза ақынды 1938 жылы, ақпан айында мерт қылды.
Саке́н (Садвакас) Сейфу́ллин (казах. Сәкен Сейфуллин, 15 октября 1894,
Акмолинский уезд, Акмолинская область, Российская Империя — 28 февраля
1939, Алма-Ата, Казахская ССР) — основоположник современной казахской
литературы, поэт и писатель, государственный деятель. Основатель и первый
председатель Союза Писателей Казахстана.
Содержание
[убрать]
1 Биография
1.1 Образование
1.2 Гражданская война
1.3 Деятельность после Гражданской войны
2 Награды
3 Библиография
4 Литература
[править] Биография
Родился 15 октября 1894 года в кочевом ауле в Акмолинском уезде (ныне
Карагандинская область).
[править] Образование
С 1905 года 1908 — Сейфуллин учится в русско-казахской школе при Спасском
медеплавильном заводе. Затем он учится в Акмолинской начальной приходской
школе и в Акмолинском трехклассном городском училище. Помимо этого в 1912
году Сакен обучает русскому языку учеников мусульманского медресе. 21
августа 1913 года Сейфуллин поступает в Омскую учительскую семинарию. В
ноябрьском номере (№ 21) журнала Айкап Сакен Сейфуллин опубликовал свою
первую статью. С этого времени им начинает интересоваться омская охранка.
В 1914 году Сейфуллин стал одним из руководителей первого культурно-
просветительского общества казахской молодежи Бірлік (Единство) в
Омске. В 1914 году выходит сборник его стихов Өткен күндер (Минувшие
дни).
В 1916 году Сакен работает в комиссии по переписке имущества 12 волостей
Акмолинского уезда. Тогда же он пишет стихотворение Волнение, посвященное
волнениям казахского народа в 1916 году.
С первого сентября 1916 года Сейфуллин является преподавателем в
Бугулинской школе, в основании которой он принимал самое непосредственное
участие.
9 марта 1917 года переехал в город Акмолинск, где написал стихотворение
приветствие Февральской революции Спешно собрались мы в поход.
В апреле 1917 года Сакен Сейфуллин создал общественно-политическое и
культурное общество Жас қазақ (Молодой казах). В июле 1917 года Сакен
участвует в издании газеты Тіршілік (Жизнь).
С сентября Сейфуллин преподаёт в новой русской-казахской школе Акмолинска
трёхмесячные педагогические курсы.
Сразу после Великой Октябрьской социалистической революции С. Сейфуллин
написал стихотворение Ану-ка, джигиты!, которое считается первым
произведением казахской советской литературы. 27 декабря 1917 года
установилась Советская власть в Акмолинске. Сейфуллин избран членом
президиума Акмолинского Совдепа и назначен, народным комиссаром
просвещения. В феврале он был принят в партию РКП (б). 1 мая 1918 года
состоялась премьера спектакля по пьесе С. Сейфуллина Бақыт жолына (На
пути к счастью).
[править] Гражданская война
Когда в Акмолинске 4 июня 1918 года произошёл белогвардейский переворот,
Сейфуллин был арестован и 5 января 1919 отправлен с этапом из акмолинской
тюрьмы в Петропавловск. Был помещён в вагоне смерти атамана Анненкова,
где провёл 47 суток (24 января — 12 марта). В Омске он смог сбежать из
колчаковской тюрьмы (3 апреля) и к июлю добрался до родного аула. Через два
месяца С. Сейфуллин вынужден бежать в Аулие-Ата.
[править] Деятельность после Гражданской войны
Но уже 7 мая 1920 года он возвратился в освобождённый Красной Армией
Акмолинск и был назначен помощником заведующего административным отделом
ревкома. На на съезде Советов 26 июля Сейфуллин избран членом
исполнительного комитета и назначен заместителем председателя Акмолинского
исполнительного комитета, заведует административным отделом, а в 12 октября
избран членом президиума Центрального Исполнительного Комитета Киргизской
АССР. В ноябре присутствовал на VIII съезде Советов и слушал доклад В. И.
Ленина о плане ГОЭЛРО. В 1921 году член чрезвычайной комиссии по
присоединению Акмолинской и Семипалатинской областей к Киргизской АССР.
13 июня 1922 года Сейфуллин назначен заместителем народного комиссара
просвещения республики и редактором республиканской газеты Еңбекши қазақ
(Трудовой казах) (позже называлась Социалистік Қазақстан). Однако уже в
декабре III съездом Киргизской АССР избран председателем Совета Народных
Комиссаров республики. Несмотря на свою занятость Сакен продолжал писать
стихи и в 1922 году вышел сборник стихов Асау тұлпар (Неукротимый
скакун), драмы Қызыл сұңқарлар (Красные соколы).
1922 — 23 — 30 декабря — делегат Х съезда Советов РСФСР и Всесоюзного
учредительного съезда Советов, провозгласившего создание Союза Советских
Социалистических Республик, избран членом ЦИК.
В апреле 1923 — C. Сейфуллин делегат XII съезда РКП(б). 22 ноября
президиумом Киргизского ЦИК на основе решения XII съезда РКП(б) принято
постановление о ведении делопроизводства на казахском языке.
Выходят отрывки историко-мемуарного романа Тернистый путь в журнале
Қызыл Қазақстан (Красный Казахстан) и стихотворение Ленин. После
смерти Владимира Ильича Ленина Сейфуллин отправился в Москву и возглавил
казахскую делегацию на похоронах. После вышла его статья в Известиях В.
И. Ленин и пробуждающийся Восток.
7 апреля 1925 года Сакен Сейфуллин назначен председателем академического
центра при Казнаркомпросе. Вышла поэма Совестан. В мае 1926 года С.
Сейфуллин назначен заведующим истпарта Казкрайкома ВКП(б).
В декабре 1926 Сакен женился, его женой стала Гульбарам Батырбекова.
В 1927 году Сейфуллин назначен ректором Кзыл-Ордынского института народного
просвещения. Вышел альманах Жыл құсы (Первая ласточка), составленного
из произведений казахских писателей под редакцией С. Сейфуллина.
С мая 1928 года – лектор Ташкентского казахского педагогического института,
руководитель литообъединения казахской молодежи. С августа 1929 доцент
кафедры казахской литературы Казахского педагогического института.
Сакен начинает сбор образцов казахского устного творчества и литературы. В
1932 году издана первая часть его истории казахской литературы как учебник
для студентов вуза. 1931 — публикация отрывков из сатирического романа Наш
быт. В августе-сентябре 1934 года участвовал в работе первого Всесоюзного
съезда советских писателей. С сентября 1934 года Сейфуллин — профессор
Казахского коммунистического института журналистики. В 1935 были изданы
поэма Социалистан и повесть Айша. Сакен участвует в декаде казахской
литературы и искусства в Москве.
В 1936 году Сейфуллин первый из казахских писателей награжден орденом
Трудового Красного Знамени.
В 1938 году арестован как буржуазный националист и расстрелян 28 февраля
в застенках Алма-Атинского НКВД. Посмертно реабилитирован.
[править] Награды
Имя Сакена Сейфуллина носят улицы и посёлок в Карагандинской области.
Награждён орденом Трудового Красного Знамени.
[править] Библиография
• Шыгармалар, т. 1-6, Алматы, 1960-64;
• в русском переводе - Стихотворения и поэмы, Москва, 1958;
• Тернистый путь, Алма-Ата, 1964.
[править] Литература
• Каратаев М., Сакен Сейфуллин, Москва, 1964;
• Кирабаев С., Сакен Сейфуллин. Критико-биографич. очерк, Москва, 1973;
• Кэкишев Т., Октябрь өркенi, Алматы, 1962;
• Исмаилов Е., Ақын және революция, Алматы, 1964.
Предшественник: Председатель Совета Народных Преемник:
Мурзагалиев, Комиссаров Киргизской АССР Нурмаков, Ныгмет
Мухамедхафий Нурмаканович
сентябрь 1922 — октябрь 1924
Источник —
http:ru.wikipedia.orgwiki%D0%A 1%D0%B5%D0%B9%D1%84%D1%83%D0%BB%D0% BB%D0%
B8%D0%BD%2C_%D0%A1%D0%B0%D0%BA%D0%B 5%D0%BD
Категории: Персоналии по алфавиту Персоналии на марках Родившиеся 15
октября Родившиеся в 1894 году Родившиеся в Российской Империи
Умершие 28 февраля Умершие в 1939 году Умершие в Казахской ССР
Умершие в Алма-Ате Поэты Казахстана Писатели Казахстана
Государственные деятели Казахстана Кавалеры ордена Трудового Красного
Знамени
Қ. ә. тарихында кеңес дәуiрi ерекше iз қалдырды. Бұл кезең, негiзiнен,
ұлттық әдебиеттiң өрлеу жолынан өткен, жанрларын байытқан, одақтық, сол
арқылы, әлемдiк әдебиетпен қарым-қатынасқа түскен шағы болды. Алайда,
әдебиеттiң даму қарқыны үнемi бiркелкi болмады. “Әдебиеттiң партиялылығы”
принципi оның тақырып таңдауына керi әсер еттi. Әдебиетте науқаншылдық
өрiстеп, адамзат мүддесiне ортақ мәселелер жеткiлiксiз көтерiлдi, оның
алдына бiрыңғай кеңестiк жүйенiң “артықшылығын” дәлелдеу мiндетi қойылды.
Соған қарамастан ұлттық әдебиет туған халқының өмiрiмен байланысын үзген
жоқ, оның қайшылықты өмiр жолын көркемдiкпен тануға ұмтылды.
Әдебиетшiлердiң бiр тобы Кеңес өкiметiнiң теңдiк, әдiлдiк ұрандарын қолдап
жаңа жырлар туғызды. Олардың басында Сәкен Сейфуллин тұрды. Сейфуллин
жырларында азаттық, теңдiк аңсаған, сол үшiн күрескен жаңа адамның бейнесi
жасалды. Ол табиғат суреттерi мен махаббатты, сезiмдi жырлаған лирик.
өлеңдер, поэмалар (“Көкшетау”, т.б.), прозалық шығармалар (“Тар жол, тайғақ
кешу”) жазды. Сәкен бастаған бағытқа Бейiмбет Майлин, Iлияс Жансүгiров,
Шолпан Иманбаева, Сәбит Мұқанов, т.б. ақын-жазушылар үн қосты. Олар қазақ
жерiнде жаңа туа бастаған кеңестiк шындықтың жарқын жақтарына ризашылық
бiлдiрiп, шаттық жырын жырлады. Алайда, 20-жылдардағы ашаршылық пен
шаруаларды күштеп ұжымдастыру, қолдағы малды тартып алу, содан туған қуғын-
сүргiн көшпелi елдiң тұрмыс-тiршiлiгiн қиындатып жiбердi. Бiрақ бұл
жағдайды суреттеуге кеңес әдебиетi бара алмады. Осы олқылықтың орнын Мағжан
Жұмабаев шығармалары ғана толықтыра алды. Большевиктер билiгiн қабылдамаған
Мағжан демокр. әдебиет дәстүрiн жалғастыра отырып, халық басындағы қайғылы
тұстарды көркем суретке түсiрдi. Ол өмiрдiң мұңды, қайғылы жақтарына көп
үңiлдi, өкiнiш пен күйiнiшке бой алдырды. Бiр мезгiл орыс декаденттерiне
елiктеп өлеңдер жазды. Мағжанның махаббат пен табиғат жырлары да қазақ
лирикасының ең жарқын беттерi болып саналады. Сәкен мен Мағжан шығармалары
20-жылдардағы Қ. ә-ндегi екi сарынның бейнесi iспеттi. Жаңашыл жас ұрпақ
Сәкен маңына топтасты. Әдебиеттiң өмiр жаңалықтарын зерттеп, жаңа
тақырыптарды игеруге бет бұрды. Азаматтық, саяси лирика дамыды, лирик.-
публицистик. поэмалардың үлгiлерi туды. Көркем проза, драматургия даму
жолына түстi. Мұхтар Әуезов, Жүсiпбек Аймауытов осы екi жанрда бiрдей
елеулi шығармалар бердi. “Қилы заман”, “Қараш-қараш” оқиғасы, “Қартқожа”,
“Ақбiлек”, т.б. повестер мен романдар, “Еңлiк-Кебек”, “Қаракөз”,
“Мансапқорлар”, “Шернияз” сияқты пъесалар жазылды. Әңгiме жанрында Майлин
жемiстi еңбек еттi. Әдебиетшi кадрлар қатары өсiп шықты. А.Тоқмағамбетов,
Ө.Тұрманжанов, Ғ.Мүсiрепов, Ғ.Мұстафин, С.Шәрiпов, Ж.Тiлепбергенов,
Е.Бекенов, М.Дәулетбаев, т.б. шығармалары әрқилы әлеум. көзқарастарына
қарамастан, 20-жылдар әдебиетiнде жаңа бетбұрыс жасалғандығын көрсетедi.
Мұндай қарқынды бұған дейiн ешбiр әдебиет тарихы көрiп-бiлген емес. Оған
азаттық идеясының әсерi болғаны даусыз. 30-жылдар Қазақстан экономикасын,
мәдениетiн кеңес саясатына ыңғайлау ұранымен басталды. Соц. реализм әдiсi
қабылданып, әдебиет соц. шындықты бекiтетiн материалдар негiзiнде жұмыс
iстейтiн болды. Бұл, белгiлi дәрежеде, әдебиеттiң еркiндiгiн шектедi. Осы
шектеуге алдымен қазақ поэзиясы ұшырады. Ол 30-жылдары, негiзiнен, жаңа
соц. отанды мадақтауға, елдi индустрияландыру, ұжымдастыру науқандарын паш
етуге бағытталды. Адам ойын, сезiмiн, сүйiспеншiлiгi мен күйiнiшiн,
табиғатпен байланысын жырлау саясаттан тыс саналды. Халықты “Бесжылдықты
төрт жылда орындау” ұранына шақыру орын алды. Iстелген iстердi тiзбелеу,
жаңалықты тамашалау сарындары көбейдi. Бұл — қазақ лирикасының өсуiне
кедергi жасады. Оның есесiне публицист. поэзия iлгерiлеп, азаматтық лирика
едәуiр есейдi. Эпик. поэзияның бүгiнгi күн тақырыбын жырлаған үлгiлерi де
сәтсiз болды. Тек тарихи тақырыпта ғана (I.Жансүгiров: “Күйшi”, Қ.Бекхожин:
“Ақсақ құлан”, И.Байзақов: “Ақбөпе”) табысты шығармалар туды. 30-жылдары
эпик. проза жақсы өстi. Майлиннiң “Азамат-Азаматыч”, Жансүгiровтiң
“Жолдастар”, Мұқановтың “Темiртас”, “Жұмбақ жалау” (“Ботагөз”),
М.Дәулетбаевтың “Қызылжар”, С.Ерубаевтың “Менiң құрдастарым”, Ғ.Слановтың
“Дөң асқан” романдары жазылып, бұл жанрды Қ. ә-нде орнықтырды. Майлиннiң,
Әуезовтiң, Сейфуллиннiң, Мүсiреповтiң, Шәрiповтiң әңгiме-повестерi
жарияланды. Драматургияда Жансүгiров, Майлин, Әуезов, Мүсiрепов жемiстi
еңбек еттi.
30-жылдар әдебиетiнде жалпы қоғам өмiрiндегi халықтық энтузиазмге құрылған
жаңа үн бар едi. Әдебиет соны үлгi ете отырып, өмiрдi толық игеруге бет
бұрды. Бiрақ, 1937 — 38 ж. қуғын-сүргiн кезiнде елде қоғамның бүкiл даму
заңдылықтары бұзылып, “халық жауларын” iздеу басталды. Сейфуллин,
Байтұрсынов, Жұмабаев, Майлин, Жансүгiров атылды. Әуезов, Мұқанов,
Мүсiрепов қуғынға ұшырады. Әдебиет саласындағы бұл дағдарыс екiншi
дүниежүз. соғысқа дейiн жалғасты. Бұл жылдардың әдебиетке қойған өз талабы
болды. Ол майдан мүддесiне қызмет етiп, халықты басқыншы жауға қарсы отан
қорғау рухында тәрбиелеуге, майдан батырларының ерлiгiн жырлауға тиiс
болды. Өлең саяси үгiт құралына айналды. Қазақ поэзиясы бұл мiндетiн жаман
орындаған жоқ. Сонымен бiрге, соғыстың адам басына салған ауыртпашылығын
солдаттың сезiмi арқылы суреттеу өрiс алды. Бұл тұрғыда майдангер ақындар
Қ.Аманжолов, Д.Әбiлев, Ә.Сәрсенбаев, Бекхожин жақсы жырларымен көрiндi.
Үлкен прозада бұл кезеңде Қ. ә-ндегi, тiптi кеңес әдебиетiндегi ең үздiк
туындылардың бiрiне айналған М.Әуезовтiң “Абай” романының бiрiншi кiтабы
жарияланды. Соғыстан кейiнгi дәуiрде Қазақ әдебиетінiң қарқынды iзденiстерi
айтарлықтай табысқа жеттi. Партияның идеол. салада бiраз қаулылар
(“Ленинград” және “Звезда” журналдары туралы”, “Драма театрлардың
репертуары және оны жақсарту шаралары туралы”, т.б.) қабылдап, әдебиеттiң
еркiндiгiн шектеуiне қарамай, эпик. проза үлкен табыстарға жеттi. Әуезовтiң
(“Абай”), Мұқановтың (“Ботагөз”, “Сырдария”), Мүсiреповтiң (“Қазақ
солдаты”), Мұстафиннiң (“Миллионер”) есiмдерi Одаққа кең тарады. Олардың
кiтаптары шет ел тiлдерiне аударылды. Осыған жалғас “Абай жолы”, “Оянған
өлке”, “Қарағанды”, “Дауылдан кейiн” романдары жазылып, жоғары бағаға ие
болды. М.Иманжанов, Қ.Жармағамбетов, С.Бақбергенов, С.Шәймерденов,
З.Қабдолов, т.б. жазушылардың әңгiме-повестерi туды. Қазақ поэзиясы
соғыстан кейiнгi халық ш-н қалпына келтiрiп жатқан еңбек адамдарының жан
сезiмiн суреттеуге қызмет еттi. Бұл салада Ғ.Орманов, Аманжолов, Ж.Саин,
С.Мәуленов көркем туындыларымен көзге түстi. Т.Жароковтың “Жапанды орман
жаңғыртты”, “Қырда туған құрыш”, Х.Ерғалиевтiң “Бiздiң ауылдың қызы”,
Әбiлевтiң “Алтай асулары”, Бекхожиннiң “Мәриям Жагор қызы” поэмалары туды.
Драматургияда Ә.Әбiшев, Ә.Тәжiбаев, Ш.Хұсайынов жаңа шығармалар (“Достық
пен махаббат”, “Көктем желi”, “Дубай Шубаевич”) бердi.
50-жылдарда жеке адамға табынушылықты сынау мен елдiң iшкi нормаларын
демократияландыру саясаты әдебиетке бiрсыпыра жеңiлдiк әкелдi. Әдебиетке
қойылған қасаң тәртiп босаңсып, “жылымық” туды. Мұның өзi жазушылардың
шығарм. белсендiлiгiн арттырды, олар өмiрдi боямалап көрсетуден бас тартып,
заман шындығын қайшылықты құбылыстар арқылы тануға ұмтылыс жасады. Бұл
iзденiс Әуезовтiң “Өскен өркен”, Т.Ахтановтың “Қаһарлы күндер”, “Боран”,
Т.Әлiмқұловтың “Ақбоз ат”, Ә.Нұрпейiсовтiң “Қан мен тер”, С.Жүнiсовтiң
“Жапандағы жалғыз үй”, З.Шашкиннiң “Сенiм”, “Темiртау” романдарынан
көрiндi. Х.Есенжановтың тарихи романдары, Б.Момышұлының әскери прозасы
жарық көрдi. Идеол. шектеудiң әлсiреуi, 60-жылдары әдебиетке келген жаңа
ұрпақтың шығарм. iзденiстерiне тың шабыт бердi. Олар адам өмiрiн жан-жақты
тереңдiкпен, филос. ойшылдықпен жырлауда, оның бойындағы ой, сезiм
еркiндiгiн ашуда елеулi табыстарға жеттi. Поэзияда Қ.Мырзалиев,
Т.Молдағалиев, Ғ.Қайырбеков, О.Сүлейменов, М.Мақатаев, Ж.Нәжiмеденов,
Т.Айбергенов, прозада Ш.Мұртаза, Ә.Әлiмжанов, Ә.Кекiлбаев, М.Мағауин,
С.Жүнiсов, Қ.Жұмадiлов, Д.Исабеков, Ә.Тарази, Қ.Ысқақов, Р.Тоқтаров,
О.Бөкеев, С.Мұратбеков, Д.Досжанов есiмдерi қазақ оқырман қауымының
сүйiспеншiлiгiне бөлендi. 70 — 80-жылдары Қ. ә. Ф.Оңғарсынова, К.Салықов,
М.Айтхожина, С.Иманасов, М.Шаханов, И.Оразбаев, Ж.Жақыпбаев, т.б. таланттар
есебiнен толыға түстi. Қ. ә-нiң үлкен бiр саласы — балалар әдебиетi.
Сапарғали Бегалин, Ө.Тұрманжанов, Б.Соқпақбаев, С.Сарғасқаев, М.Гумеров,
М.Қабанбайдың әңгiме, повестерi жас оқырмандардың сүйiктi шығармаларына
айналды. Балалар прозасын бағдарлағанда, қаламгерлердiң шеберлiгi шыңдалып,
психол. талдауларға батыл барғанын және бұл жолда балалар прозасы мен
поэзиясы табыссыз емес екендiгiн аңғаруға болады (қ. Қазақ балалар
әдебиетi).
1960 — 90 ж. iшiнде Қазақ әдебиетінде тарихи тақырып ерекше қарқынмен
дамыды. Ұлттар тарихына жасалған тұсау алынғаннан кейiн қазақ жазушылары
елдiң тәуелсiздiгi мен бостандық идеясын тарихи материалдарға сүйене
отырып, көтеруге мүмкiндiк алды. Бұл тұрғыда I.Есенберлиннiң (“Қаһар”,
“Алмас қылыш”, “Жанталас”, “Алтын Орда”), Мұртазаның (“Қызыл жебе”),
Мағауиннiң (“Аласапыран”), Кекiлбаевтың, (“Үркер”, “Елең-алаң”)
Ә.Әлiмжановтың (“Жаушы”, “Ұстаздың орлауы”, “Махамбеттiң жебесi”),
Жүнiсовтiң (“Ақан Серi”), С.Сматаевтың (“Елiм-ай”) тарихи романдары Қ. ә-
нiң қомақты табыстарына айналды. Тарихи романдар үлгiсi бүгiнгi күн
тақырыбына шығарма жазушылар үшiн де мектеп болды. Б.Соқпақбаевтың,
Жұмадiловтiң, З.Қабдоловтың, Тоқтаровтың, Ысқақовтың, Таразидiң, т.б. жаңа
романдары дәуiр шындығының қайшылықты жақтарын кең ашып бейнелеуде,
оқырманға заман мен адам туралы ой салуда едәуiр әдеби-көркемдiк
жетiстiктерге ие болды. Осы жылдарда театр сахналарында Ахтановтың “Әке мен
бала”, “Жоғалған дос”, Әбiшевтiң “Нұрлы жаңбыр”, Жүнiсовтiң “Ай
тұтылғанда”, Ысқақтың “Таңғы жаңғырық”, Исабековтiң “Әпке”, “Мұрагерлер”,
М.Хасеновтiң “Пай-пай, жас жұбайлар-ай”, Қ.Мұхамеджановтың “Бөлтiрiк бөрiк
астында”, Н.Оразалиннiң “Шырақ жанған түн”, Р.Сейсенбаевтың “Түнгi диалог”,
“Нартәуекел” пьесалары табыспен жүрдi. 80-жылдардың соңына қарай, қазақ
жазушылары бұрын айтылмай келген халық басынан кешкен аштық, қуғын-сүргiн
оқиғаларын жазуға мүмкiндiк алды. Соңғы он жылдықтағы әдеби құбылыстар
тақырыбы бүгiнгi күннiң өзектi мәселелерiн қозғауымен, тарихи ойымен,
психологизм мен әлеум. iшкi өзара байланысымен, адамның iшкi жан дүниесiне,
мiнезiне үңiле назар аударуымен, экол., урбанизация, ғыл.-тех. жетiстiктер
көкейтестi, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақадыр ауданындағы Қарашілік қыстағында дүниеге келген. Қазақ жаңа
әдебиетінің негізін салушы, мемлекеттік қайраткер.
Нілдідегі орыс-қазақ, Ақмоладағы бастауыш приход мектебінде, Омбыдағы
мұғалімдер семинариясында оқыды. 1914 жылы Қазан қаласында Өткен күндер
атты тұңғыш өлеңдер жинағын бастырды. Омбыда қазақ жаситары ашқан Бірлік
қауымы басшыларының бірі болды. 1917 жылы 9 наурызда Асығып тез аттандық
өлеңін жазды. Кешікпей Ақмола қаласына ауысып, Жас қазақ революциялық
ұйымын құрды, Тіршілік газетін шығарысты, 3 айлық педкурсқа оқытушы
болды.
1917 жылы қарашада Кел, жігіттер өлеңін жазып, Қазан төңкерісін қуана
қарсы алды. Осы кезде Ақмола Совдепінің президиум мүшелігіне сайланды. 1918
жылы жас қазақ марсельезасын жазды, Бақыт жолына атты пьесасының
премьерасы көрсетілді. 1918 жылғы 4 маусымда атардың көтерілісі болып,
Ақмола Совдепі тұтқындалады. Атаман Анненковтың азап вагонында 47 күн
ажалмен арпалысып, Сәкен 1919 жылғы 3 сәуірде Колчактың Омбыдағы түрмесінен
қашып шығады.
1920-1936 жылдары Ақмола атқару комитеті төрағасының орынбасары және
әкімшілік бөлімінің меңгерушісі, Қазақ Кеңес Автономиялық Республикасы
Орталы Атқару Комитеті Президиумының мүшесі, Еңбекші қазақ газетінің
редакторы, хaлық ағарту комиссарының орынбасары, ҚазКАСР Халық Комиссарлары
Кеңесінің Төрағасы, Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылым Орталығының
төрағасы, Қазақстан пролетар жазушылары ассоциациясының (ҚазАПП) басшысы,
БК(б)П Қазақстан Өлкелік Комитетінің партия тарихы бөлімінің меңгерушісі,
Қызылордадағы халық ағарту институтының, Ташкенттегі қазақ педагогикалық
институтының директоры, Жыл құсы альманағы, Жаңа әдебиет журналы
басшысы, Қазақтың мемлекеттік институтының доценті, Әдебиет майданы
журналының редакторы, Қазақтың коммунистік журнлистика институтының
профессоры қызметтерін атқарды. Осы кезде жаңа өмір жолында күреске
шақырған Асау тұлпар өлеңдер жинағы, Бақыт жолына, Қызыл сұңқарлар
атты пьесалары жарық көреді. Домбра (1924), Экспресс (1926), Тұрмыс
толқынында (1928) атты поэтикалық жинақтарында Қазан төңкерісінің жеңісі
жырланды. Жаңашыл ақын поэзия мен драмматургияға көп жаңалықтар енгізді.
Өлеңнің түрі мен мазмұнында түбегейлі өзгеріс жасап, қазақ халқының
поэтикалық дәстүрін дамытты.
С.Сейфуллин өмірде де, әдебиетте де белсенді күрескер болды. Көкшетау
(1934), Қызыл ат (1934), дастандарында заманалық мәселелер көрсетілген.
Қызыл атта 30-жылдардың бас кезінде Казақстанның ауыл шаруашылығында орын
алған асыра сілтеу оқиғалары сыналады. Ақсақ киік (1924), Аққудың
айрылуы (1925) шығармаларында туған даланың табиғатын, адамның ішкі сезім
күйлерін суреттейді. С.Сейфуллин проза, драмматургия, әдеби сын,
әдебиеттану салаларында көрнекті еңбек етті.
Жұбату (1917) әңгімсі – Сәкеннің қазақ әйеліне арналған алғашқы прозалық,
шығармасы. Жемістер (1935), Біздің тұрмыс, Сол жылдарда туындыларында
замандастар өмірі бейнеленген. С.Сейфуллин қазақ халқының патшалық езгіге
қарсы күресін Тар жол, тайғак, кешу атгы тарихи-мемуарлық романында
көрсетеді Публицистика саласының дамуына қосқан еңбегі баға жетпес.
Қазақтың ескі әдебиет нұсқауларын жинау, зертгеу, бастыру ісімен де
шұғылданды. Оның қатысуымен Қазақтың ескі әдебиет нұсқаулары (1931),
Батырлар (1933), Ақан сері-Ақтоқты, Ләйлі-Мәжнүннің қазақша аудармасы
жарық көрді. Қазақ әдебиеті (1932) кітабы – осы саладағы алғашқы зерттеу
еңбектерінің бірі. Халық әдебиеті материалдарын мол жинап, пайдаланған бұл
зертгеуінде қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жанрлық жағынан жіктеп, идеялық-
көркемдік талдаулар жасайды. С.Сейфуллин қазақ әдебиетінен мектептерге
оқулық жазу існе де қатысқан. Қазақ әдебиетінің кадрларын даярлауға,
алғашқы кітаптарын бастыруға көп күш салды.
1936 жылы қазақ әдебиеті мен өнерінің Москвада өткен бірінші онкүндігіне
қатысты. Қазақ жазушылары ішінен тұңғыш рет Еңбек Қызыл Ту орденімен
марапатталып, шығармашылық еңбегіне 20 жыл толуы кеңінен мерекеленді.
1938 жылы жолсыз жазага ұшырады. Ол туралы С.Мұқановтың Сәкен Сейфуллин
пьесасы, Ғ.Мүсіреповтың Кездеспей кеткен бір бейне повесі, поэмалар,
әдебиеттанушылық зерттеулер жазылды.
2006-10-20:
СәКЕННің СЫРШЫЛ әЛЕМі
Астанада дауылпаз ақын Сәкен Сейфуллин күндері өтті
Сәкен Сейфуллиннің ақиық ақындығы өз алдына, ол кісінің әңгіме, хикаяттар,
“Тар жол, тайғақ кешу” атты тарихи мемуарлық роман жазып, әдебиеттің бар
саласына атсалысып, сол бір қиын-қыстау кезеңде қазақ зиялыларының көш
басында болғаны көзі ашық көпшілікке белгілі.
Ағартушы, әдебиеттің үлкен өкілі бола жүріп Сәкен Сейфуллин сол кездегі
қоғамдық өмірден тыс қала алмады. Ол 1920 жылы Қазақ Кеңес Автономиялық
Республикасын жариялаған Кеңестердің І құрылтай съезіне делегат болып
қатысып, Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болып сайланды. Жер-су
комиссиясының жұмысына және баспасөз ісіне басшылық етіп, 1922 жылы
“Еңбекші қазақ” газетінің редакторы, Халық Ағарту Комиссарының орынбасары
болды. Ал осы жылы Қазақ АССР Кеңесінің ІІІ съезінде Халық Комиссарлары
Кеңесінің Төрағасы болып сайланды.
Еңбек жолын Омбы қаласында бастап, кешікпей Ақмола қаласына ауысып, үлкен
істерге араласқанша осы Ақмолада атқару комитеті төрағасының орынбасары
және әкімшілік бөлімінің меңгерушісі болады. Яғни, Сәкен Сейфуллиннің
бұрынғы Ақмола, қазіргі Астанада жыл сайын дәстүрлі әдеби күнінің аталып
өтуі орынды десек, бүгінде елордада Сәкен Сейфуллин мұражайы жұмыс істейді.
Қаладағы іргелі орындардың бірі де ақын есімімен аталады. Міне, осы Сәкен
Сейфуллин атындағы мемлекеттік агротехникалық университеттің ұйытқы
болуымен дәстүрлі Сейфуллин күндері болып өтті. Алдымен университет
іргесіндегі, содан соң С.Сейфуллин мұражайы алдындағы ақын ескерткішіне
көпшілік тағзым етіп, гүл шоқтарын қойды. Одан әрі көпшілік әдеби кешке
қатысты. Кешті Сәкеннің інісі Мәжиттің қызы Рымжан Сейфуллина әсерлі
әңгімемен бастаса, қалалық тіл басқармасының бастығы Оразкүл Асанғазы өрелі
әңгіменің өрісін кеңейтіп, ақындар өлеңдер оқып, жыр кешін жандандырды.
Келесі күні Сәкен Сейфуллин атындағы мемлекеттік агротехникалық
университетте ғалым Марат Әбсеметовтың “Сәкен Сейфуллин Қазақстан Халық
Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы” атты орысша кітабының тұсаукесер рәсімі
болып өтті.
Кітап авторы мұрағат құжаттарындағы жаңа деректерге сүйене отырып,
С.Сейфуллиннің 1922-1924 жылдардағы Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы
қызметіндегі атқарған аумақты іс-шараларын атап көрсеткен. Оның
ұйымдастырушылық қабілетін, халық шаруашылығын басқару әдісі мен өзіндік
ерекшелігін көрсете отырып, ірі мемлекет қайраткері ретіндегі тұлғасын аша
түседі. Сол кездегі аштық пен індеттің зардаптарын жою, сауатсыздықты қолға
алу, өндірісті, ауыл шаруашылығын, білім беру мен мәдениет, денсаулық
сақтау жүйелерін қалпына келтіру және дамыту шараларындағы С.Сейфуллиннің
жетекшілігі, атқарған іс-шаралары нақты баяндалған. Ел өміріндегі – халық
санының алғашқы есебі, банк пен салық жүйесінің, мемлекеттік статистика,
сақтандыру органдарының, архив пен мұрағат ісінің жасалуы және дамуы, Жер
туралы заңның жасалынып-қабылдануы, шаруаларға ауылшаруашылық несиелерін
беру, авиация, спорттық қоғамдар мен экология-жануарлар әлемін қорғау
комитеттерінің құрылуы сияқты елеулі оқиғалардағы Сәкен Сейфуллиннің рөлі
кітапта нақты деректермен көрсетілген.
Кітаптың тұсаукесер рәсімінде әдебиетші-тарихшылар Нұрғожа Оразов, Серік
Тұрғынбекұлы, Хангелді Әбжанов, Владимир Петров, Амантай Кәкен, Асылгүл
Рақымжанқызы сөз алып, жиналған көпшілік алдында кітап туралы пікірлерін
білдіріп, Сәкен Сейфуллиннің шығармашылығы, қоғамдық қызметі туралы ой-
тұжырымдарын ортаға салды.
Ақиық ақынға арналған әдеби кештердің соңғы күні зиялы қауым өкілдері ақын
атындағы университетте “Халқымыздың біртуар ұлы Сәкен” атты тақырыпта
қорытынды кеш өткізді.
Берік САДЫР.
Сәкен СЕЙФУЛЛИН (1894-1939).
С.Сейфуллин бұрынғы Ақмола уезіне қарасты Нілді болысында (Қарағанды
облысы, Жаңаарқа ауданының бірінші ауылы) өмірге келген. Әкесі Сейфолланың
үй шаруашылығы жүдеу-жадаулы, бірде аш, бірде тоқ отыратын халде болған.
Сәкен әуелі ауылда Ағаш аяқ атты молдадан хат танып, 1905 жылы Нілді
(Успенский) мыс қорыту зауытындағы орыс-қазақ мектебіне түседі. Мұнан кейін
Ақмоладағы приходская мектебінде екі жыл, қалалық училищеде үш жыл оқиды.
1913-1916 жылдары Омбы қаласындағы оқытушылар семинариясын бітіріп, Ақмола
уезіндегі Сілеті-Бұғылы ауылдық мектебіне мұғалім болып орналасады. Арада
бір жыл өткен соң Ақмола қаласына келіп, саяси-қоғамдық жұмыстарға белсене
араласады. 1917 жылы қазақ комитеті құрылғанда Сәкен әуелі орынбасар,
біраздан кейін оның бастығы болып сайланады. “Жас қазақ” ұйымын құрып,
“Тіршілік” атты газет шығарады.
1917-1918 жылдар Сәкеннің саяси-қоғамдық істерге жігерлі араласуымен бірге,
шығармашылық жұмыстарының да өрлей бастаған тұсы. Ақмола қаласында Кеңес
үкіметі уақытша құлаған кезде Сәкен Совдептің бір топ басшыларымен бірге
тұтқынға алынып, атаман Анненковтың азап вагонында, Омбының тұтқын
лагерінде болады. 1919 жылы жолдастарының көмегімен тұтқыннан қашып шығып,
ел арасында әртүрлі қызмет атқарады. 1920 жылы Қазақ автономиялы
республикасын құру туралы тұңғыш Құрылтай съезіне дайындық қарсаңында Сәкен
Қазақ өлкесін басқаратын ревком құрамына кіргізіледі. 1920 жылғы 4 қазанда
өткен Қазақстанның Советтер съезінде Сәкен Сейфуллин Қазақстан Орталық
Атқару комитетінің президиум мүшесі болып сайланады.
1922 жылдың көктемінде Сәкен қасына бір топ серіктестерін алып, Бетпақдала
арқылы Түркістан еліне өтіп, Ташкентке барады. Орынборға қайтып келісімен
“Еңбекші қазақ” газетінің редакторлығы мен Оқу халық комиссариатының
орынбасарлығына тағайындалады. Сол жылы күзде Қазақстан Халық комиссарлар
советінің төрағалығына және Бүкілодақтық атқару комитетінің мүшелігіне
сайланады. “Сәкеннің Орынбор дәуіріндегі творчестволық өміріндегі елеулі
жұмысы Совет бағытындағы жас талапты ақын-жазушыларды, журналистерді өзі
басқарып отырған “Еңбекші қазақ” газетінің айналасына топтастыра білуі, –
деп жазады ғалым Есмағамбет Ысмайылов өзінің “Революционер ақын” деген
еңбегінде. – Бұл ретте ол жас Сәбит Мұқановтың әрі оқып білім алуына және
қаламы төселмеген кездегі алғашқы шығармаларын газет бетіне жариялап,
қамқорлық көрсетуі қазақ совет әдебиетінің таңы атып келе жатқан дәуірдегі
ең ізгі үлгі дәстүр еді. Сәкеннің қолдауымен Шолпан Иманбаева, Жақан
Сыздықов, Мәжит Дәулетбаев, Сабыр Шарипов, Рахымжан Малабаев, Қайып
Айнабеков, Аманғали Сегізбаев, Таутан Арыстанбеков және басқалары ең алғаш
әдеби творчестволық жұмысқа араласады. Бейімбет Майлин, Кенжеғали Абдуллин,
Молдағали Жолдыбаев, Нәзипа Құлжанова сияқты бұрын қаламы төселген жазушы,
журналистерді газет жұмысына тартып, революциялық бағыттағы шығармаларын
үздіксіз басып, советтік ақын-жазушылардың тобын көбейтіп, позициясын
нығайтуға мүмкіндік тудырып отырды”.
1925 жылы Сәкен жауапты қызметтерден босанып, бірыңғай жазу жұмысымен
айналыса бастайды. Арагідік жоғары оқу орындарында сабақ та береді. 1930-
1937 жылдары Алматыдағы Абай атындағы педагогикалық институтта қазақ
әдебиеті тарихынан лекция оқиды. Әдеби шығармалары орыс тіліне аударылып,
кітап болып шығып жатады. Қазақ әдебиетін өркендетудегі еңбегі бағаланып,
Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады.
Кезінде “Қызыл сұңқар” атанып, Кеңес үкіметін орнатуға белсене атсалысқан
Сәкен Сейфуллин де қызыл қуғын-сүргіннен қашып құтыла алмады: ақын жазықсыз
тұтқындалып, 1939 жылғы 9 қазанда ату жазасына кесілді.
Ел тарихын ұмыттырмаған
“Қожаберген жыраудың шығармаларын сұрыптап, толықты-рылған жинағын
баспаға дайындап жатыр едiк, соған сiз алғы соз жазсаңыз”- деп,
Қызылжардан телефон шалғанда уәдемдi берiп қалып едiм. Өзiң атқарар iстi
бiреу жарқыратып атқарып жатса, құдайдың бергенi емес пе? Осыған орай,
алдымен әдебиеттiң, өнердiң жанашыры, облыс әкiмiнiң орынбасары Қуат
Есiмханұлы бастаған Қызылжардың бiр топ азаматтарының игiлiктi iсiне
ризашылығымды бiлдiрем, сәттiлiк тiлеймiн.
Шындығын айтсақ, Қожаберген мұрасын, өмiр жолын ғылыми зерттеу жұмысының
жүйелi түрде қолға алынуы елiмiздiң тәуел-сiздiгiне қол жеткен кезден
басталды.
Осы тұста әдебиетшi - ғалым Төлеш Сүлейменовтiң, атыраулық Нәбиден
Әбутәлиевтiң “Сегiз серi”(1991), “Ордабасы Қожа-берген”(1995) жинақтарын
айрықша еске алу керек.
“ Елiм-ай”жинағын шығарған Мәдина Дастанованың “Жырлары қазақ жұртын
елжiреткен”деген еңбегi де құнды зерттеулердiң бiрi.
Қ азақтың әл-Фараби атындағы Ұлттық университетiнiң “Қазақ әдебиетiнiң
тарихы мен сыны”кафедрасы жанындағы “Қазақ фольклоры және әдебиет
тарихы”деп аталатын ғылыми зерттеу тобы 1991 жылдан осы тақырыпта
тұрақты жұмыс iстеп келедi.
“Қ азақ әдебиетiнiң қысқаша тарихы”деп аталатын еңбектiң бiрiншi
томында, “Қожаберген жырау (1663-1763 ж.ж.)”атты арнайы тарау берiлiп,
Қазақ әдебиетi тарихында тұңғыш рет “Елiм-ай”әнiнiң авторы жөнiнде
бiрқыдыру мәлiмет берiлген. “Қара-таудың басынан көш келедi..”гимнiнiң
алғашқы нұсқасы 16 жол көлемiнде 1875 ж. “Записки Оренбургского отдела
Императорс-кого русского географического обществаның 3 кiтабының 253
бе-тiнде жарияланған болатын. Екiншi рет, 1932 ж. “Билер дәуiрiнiң
әдебиетi”деген атпен Сәкен Сейфуллин өзiнiң атақты
оқулық-хрестоматиясында “Елiм-ай”ға орын берген, 20 жол. (“Қазақ
әдебиетi”I-бөлiм, 1932 ж.).
Қ ожаберген жырау туралы Ыбырай Алтынсаринның, Мәшһүр Жүсiп Копеевтiң,
Сұлтанмахмұттың мұраларында да айтылған болатын. Ыбырай 1879 жылы өзiнiң
қазақ хрестоматиясында 1896 ж. “Махтубатында”керей Қожаберген жыраудың
атын атап, өлеңнен үзiндi келтiрген. Мәшһүр Жүсiп:
- “Елiм-ай”әнi менен жыры тағы, шығарған Қожаберген бабаңды сүй, - деп
жазған.
Сұлтанмахмұт:
Керейде Қожаберген, Сегiз өткен
Қ азақтың шежiресiн жыр ғып шерткен, - дегенiне ұзақ уақыт мән берiлмей,
Қожабергеннiң кiм екенi анықталмай келген болатын. Осы халықтық ән болып
кеткен керемет дүниенiң авторы 1981 жылы Г.Тұрсыновтың “Мәдениет және
тұрмыс”журналының 6-санында жарияланып, 1983 ж. М.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институты шығарған “Ерте дәуiрдегi қазақ
әдебиетi”(ХУ-ХУIII ғ.ғ.) деген зерттеулер жинағында “бiр халық өлеңi
хақында”деген атпен хабарлама берiлдi: “Қаратаудың басынан көш келедi”┘
өлеңiн шығарушы, таратушы кiм деген сұраққа содан кейiн ғана жауап
берiле бастады.
М.Әуезов “тарихи өлеңдердiң авторы, көбiнесе сол уақиғалар-ды көзiмен
көрген тұстастары”деп ескертедi. Ғалымның бұл пiкiрiн растай түсетiн
айқын, ашығырақ айтылған деректер де жоқ емес. Ол - Қазақ ССР Ғылым
академиясы М.О.Әуезов атындағы сақтаулы С.Шақшақов (1818-1854) қалдырған
“Керей шежiресi”. Бұл қолжазбаны халық әдебиетi қазынасын жинаушы
Қаратай Биғожин (1936 ж. туған) тапсырған.
Ал, “Елiм-ай”дастаны алғаш ауызша туып, кейiн оны Қожа-бергеннiң өзi
хатқа түсiрген. Жазба күйде сақтаушы Толыбай сын-шы ұрпағы - Шақшақ
батыр Көшекұлы. Шақшақтан немересi Се-гiз жазып алған. Оның қолжазбасын
сақтаушы Тәштит Тәбеиұлы Барлыбаев. Тәштитен Сегiздiң үлкен баласы
Мұстафа көшiрiп алған. Мұстафадан 1879 жылы Дәрiбай Малыбайұлы деген жас
шежiрешi жiгiт жаттап үйренедi. Дәрiбайдан оның баласы жазып алып
жаттайды. Ол 1891 жылы туып, 1978
жылы 87 жасында қай-тыс болған Қожахмет деген кiсi. 1936 жылы Б.Майлин,
I.Жансү-гiров, Ғ.Мүсiрепов Қожаберген ұрпақтары туралы материал жи-науға
жыраудың елiне келген. Бiрақ, 1937 ж. ойраны олардың еңбегiнiң нәтижесiн
жойды.
1936 жылы Сәкен Сейфуллин Сегiз серi мен оның бабасы Қожаберген жәйлi
жазбақ болған. Осы материалдардың бәрiне айрықша назар аударсақ
Қ.Биғожиннiң берген деректерi аспаннан алынбағанын көрсетедi. Әр кезең,
әр дәуiр өзiнiң қоспасын жасамай қоймайды. Ауыздан-ауызға көшiп
жүргенде, әр айтушы әлеуметтiк жағдайға қарай, тiптi тыңдаушылардың
әуселесiне қарай өз жанынан қосып, қиыстырып жiберетiнiн жоққа шығаруға
болмайды. Неше ғасыр бойында ел есiнде сақталып, ауызша айтылып келген
өлең-жырларға нақты құжат iздеп әлек болудың қажетi жоқ.
Қ ожаберген жыраудың мұраларының зерттелуi туралы сөз бол-ғанда,
Сейтқали Қарамендин мен Қожаберген қорының төрағасы Шаймұрат Смағұловтың
зерттеу еңбектерiн ерекше атаған жөн.
Жыраудың ән ұранына айналған дастанынан басқа айтқан жаз-ған дүниелерi
ел есiнде толық сақталмаса да, халық арасында бiзге белгiсiз
өлең-жырлары әлi де кездесетiн сияқты. 2001 жылы Айым-жан ауылында жас
ақын Дәулеткерей Кәпұлы, доцент Күләш Ахмет - үшеумiз зиялы қауымның
өкiлдерiмен кездесiп, Сегiз серiнiң шөпшегiнiң әнiн тыңдағанымыз бар.
Сонда Қожаберген жыраудың сөздерi өзiнен-өзi әңгiмемiздi тұздықтап,
ажарын кiргiзгенiн Дәулет-керей қағазға да, магнитафонға да жазып
алған-ды.
Мен бұл деректердi Қожаберген жыраудың жаңа жинағы бұрынғыдан да гөрi
толысып шығатынына қуанғандықтан, жазып отырмын. Ендi ешкiмге
жалтақтамай, кiм не дер екен-деп, елең-демей жоғалғанымызды iздеуге,
жоғымызды табуға, барымыздың қадiрiне жетуге тиiспiз. Сөйтiп, қазақ
халқының рухани байлығын шашып-төкпей, жұлмаламай, өзiне қайтаруға
мiндеттiмiз. Елдiң рухын аспандатып, тарихын дәрiптеудiң айқын жолын
iздей бе-рейiк, ағайын.
ТҰРСЫНБЕК КӘКIШҰЛЫ,
филиология ғылымының
докторы, профессор.
Астананың тыныш, әрі ескі орталығының бірінде әдемі, нағыз классикалық
үлгідегі костюммен үстелде отырған Сәкен Сейфуллиннің ескерткіші бар.
Алаштың ардақты ұлдарының бірі Сәкенді НКВД-ның жазалаушы машинасы диірмен
тасындай дөңгелетіп алып кетпес бұрын ол, өз замандастарының есінде осы
пішінде сақталып еді. С. Сейфуллин ақын, прозашы, драматург, көсемсөз
шебері, сыншы, әдебиеттанушы, композитор, педагог, қоғам және мемлекет
қайраткері... Кемеліне келіп, күш-қуаты толысып, нағыз халқының болашағы
үшін жан аямай қызмет етер шағында еріксіз үзілмеген болса, сөз жоқ, бұл
тізім тағы да жалғаса беретін де еді.
Бүгінгі Сәкен мұражайы орналасқан, ағаштан әдеміленіп салынған үй 19-
ғасыр (1846 жылы) ескерткіштерінің бірі. С. Сейфуллинді ресми түрде
ақтағаннан 30 жыл өткен соң ғана, 1988 жылғы ақпанның 20-сында Қазақ КСР
Министрлер Кеңесінің бұйрығымен оның атында мұражай ашылған болатын.
Қазіргі кезде бұл тек қана тарихи ескерткіштерді сақтайтын орын емес,
сонымен қатар, ақынның өмірі мен қызметін сабақтастырып тұратын материалдық
әрі рухани орта, әрі өз алдына ағартушылық міндеттер қойған ғылыми-зерттеу
мекемесі.
Ақмола Сәкен Сейфуллиннің өмірінде ерекше орын алды: бұл өлке оның
туған жері. Ол осында білім алды, өмірінің ең маңызды шақтарын осы өлкеде
өткізді. Сондықтан да болар Астанадағы бірқатар тарихи ғимараттар С.
Сейфуллиннің есімімен байланысты. Бұған мұражайдың қорында сақтаулы тұрған
жәдігерлер, тарихи-танымдық құжаттар куә бола алады. Бүгінгі күні Бөкейхан
көшесінде орналасқан қызыл кірпіштен құйылған екі қабатты үй бар. Қазіргі
таңда ардагерлер үйіне емхана ретінде берілген. Ал, бұрын Ақмола
қаласында Совдепті ұйымдастыру кезеңінде бұл ғимараттың бір кабинетінде
комиссар С. Сейфуллин қызмет етті. Сондай-ақ, бүгінгі күні Украина
елшілігі болып тұрған ескі үйдің аядай ғана балконында Сәкен қала
тұрғындарының алдында сөз сөйлеген болатын. Өмірінің осындай қилы жылдары
туралы ол өзінің атақты Тар жол - тайғақ кешу атты тарихи-мемуар
романында баяндайды.
Мұражай қызметкерлері түйірлеп болса да, Сәкен туралы мағлұматтар жиып,
мұражайға жәдігерлержинаумен айналысты. ТМД елдерінің барлық мұражайларына
сұрау салып, ол туралы қандай-да бір мағлұматтар білетін орталықтармен
байланыс орнатты. Деректемелердің барлығы тиянақты зерттеліп, олардың
мұражайға экспозиция ретінде орын алуына мүмкіндік жасалды. Мұражай
қызметкерлерінің ұқыптылығы арқасында С. Сейфулинның мүлдем беймәлім немесе
оның өміріндегі көлеңке қалған тұстарынан нақты артедеректер сақталып,
оның бүгінгі ұрпақпен қауышуына мүмкіндік туды. Айта кетерлік бір жайт,
оның киімдері, заттары мен құжаттарын ұқыпты жинай білген, ақынның жұбайы
Гүлбахрамның сақтаған заттары ерекше мәнге ие. Осылар арқылы келушілер
Сәкеннің шын мәніндегі бейнесін бізге жақын әрі түсінікті етіп көрсетеді.
1958 жылы қайраткер ақынның ақталуы Гүлбахрамның Қазақстанның Тарихи
орталық музейіне және Целиноград облыстық-өлкетану музейіне бірқатар басты
жәдігерлерді өткізуіне септігін тигізді. Сонымен бірге бірқатар
дүниелерді ақын ағасы – Мәжиттің отбасы да сақтап қалған.
Мұражайдың экспозициясы Сәкеннің туған жері Қарашілікті бейнелеу
материалдарынан бастау алып, ақынның соңғы күндерінен мағлұмат беретін
құжаттарды көрсетумен аяқталады. Музей қорында 5 мыңға жуық экспонаттар
бар. Бірегей фотосуреттер, кітаптар, онша белгілі емес құжаттар, мұрағаттық
материалдардың фотокөшірмесі, газеттер, және Сәкен Сейфуллин мен оның
отбасының жеке заттары. Сонымен қатар, мұнда ақынның өмірі мен
шығармашылығына арналған өнер туындылары да жеткілікті. Мұражай
экспозициялары алты залдан тұрады. Мұнда жас Сәкеннің өсіп, жетілген,
тәрбиленген ортасы туралы, оның Нілдідегі, Ақмоладағы және Омбыдағы оқыған
жылдары туралы көптеген қызықты жайттарды кездестіруге болады. Төңкерістік
қызмет залында Ақмола облысының ақпан айындағы төңкерістен кейінгі
оқиғалары жайлы сыр шертеді. Бұл оқиғаларға Сәкен Сейфуллин жетекшілік
еткен Жас қазақ қазақ жастар ұйымы да белсенді түрде қатысқан болатын.
Сәкен Сейфулиннің Қазақстан Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы
қызметін атқарғандағы жұмыстарынан хабар беретін бірқатар құжаттар мен
суреттер және басқа да материалдар болса, оның жоғары білікті ұлттық
мамандар даярлау ісіне белсене араласқандығы жөнінде Мемлекеттік және
педагогтық қызмет залынан білуімізге болады.
Күнделікті тығыз кестемен жұмыс істей отырып, ол әдебиет пен ағарту
мәселелеріне де уақыт тауып, артына үлкен әрі тамаша мұра қалдыра білді.
1938 жылы ақын сталиндік қуғын-сүргіннің құрбаны болды. Бұл туралы,
жазушының қайғылы тағдырынан залдағы экспозициялар атап айтар болсақ,
ақынның үйін тінту протоколы, айыптау үкімінің қорытындысының көшірмесі,
ату жазасы туралы анықтама қағаз сияқты бірқатар құжаттар мағлұмат беріп
тұрғандай.
Мұражайда мүлдем бірегей экспонаттар да бар. Мәселен, таңғажайып түрде
бүгінге дейін сақталған, жазушыға республиканың сол кездегі бірінші
басшысы Левон Мирзоян арнайы бөліп берген Ундервуд фирмасының жазу
машинкасы. Ал, арнайы бөлінген сол уақыттағы таптырмас автокөлікті Сәкеннің
өлімінен кейін ақын Жамбылдың еншісіне берген деседі. Бұл көлік бүгінгі
күні Жамбылдың Ұзынағаштағы мұражайында сақтаулы тұр. Ал, оның алғаш рет
ұжымдастыру кезеңінің қайғылы салдары жайлы жазған шынайы шығармасы –
Қызыл тұлпар поэмасына Голощекин тыйым салған болатын. Бұл кітап, ақын
өлімінің онжылдығынан кейін Бейімбет Майлин арқылы башқұрт әдебиетінің
классигі Сайфи Құдашқа өтіп (олар медреседе бірге оқыған болатын) содан
барып, Гүлбахрамның қолына тиген. Қазір кітап астаналық мұражай
экспонаттарының бірі.
Сәкен Сейфулиннің жазған хаттары - сол кезеңдердегі эпистолярлық
жанрдың керемет үлгісі болып табылады. Оның әйелімен Қырым жерінен жазысқан
хаттары сақталған. Сәкен Алупкеде мәдениет және өнер қайраткерлері
делегациясының құрамында дем алған екен. Сол кездегі естелік суретте оның
өмірі бұлтсыз, уайым қайғысыз болғанын көрсетеді. Яғни, бұл кез қамаудан,
түрме мен ату жазасынан әлі де алыс күндер еді... Мұражайдың қорында ұқыпты
түрде Сәкеннің Николай Островскиймен, Феоктис Березовкиймен және өзінің
көзі тірісінде Айша повесін орыс тіліне аударған Айша Шәріповамен және
Одақтың басқа да атақты жазушыларымен жазысқан хаттары сақтаулы тұр.
Сәкен Сейфуллин Еңбек Қызыл ту Орденін алған тұңғыш қазақ жазушысы.
Мұражайдағы жоғары үкіметтік награда мен атаулы алтын сағат – бұл тарихи
құндылық және антиквариат болып саналады.
Сәкен Сейфуллин, сөз жоқ өз заманының заңғар, қайталанбай тұлғасы. Зиялы,
сүйкімді, тез тіл табысқыш әрі өте сұлу деп сипаттайтын еді, оны
замандастары. Сәкеннің әрбір тұтынған заттары оның сұлу да көркем,
мағыналы өмірінен хабар береді. Алтын сағаты, патефон, саквояж, чемодан,
қолшатыр, аяқ киім, шарф, асатаяқ, бас киім, халат пен тақиясы – барлығы
да, кеше шешіп қойғандай ұқыпты күйінде жинаулы.
Атақты ақын, драматург, Серік Тұрғынбекұлы алты жылдан бері Астанадағы
Сәкен Сейфуллин мұражайын басқарып келеді. Қазақ сөз өнерінің білгірі, С.
Тұрғынбекұлы Махамбет пен Жәңгір хан поэмасы үшін Махамбет батыр атындағы
сыйлықтың иегері атанған. Сәкеннің ұлы қайғысын жан-тәнімен сезіне білген
ақынның ішкі толғанысы, мұңы Сәкен-сұңқар поэмасын дүниеге әкелді.
Ашылғаннан бергі 18 жыл уақытта мұражай Алааштың ардақты ұлы Сәкеннің
өмірі мен қызметі жайлы үлкен насихат сабақтарын жүргізіп келеді. Бүгінгі
күні ол Астананың таихи және рухани орталықтарының біріне айналды. Мұнда
бұқаралық сипаттағы шаралар мен саяхаттар, тақырыптық жылжымалы көрмелер,
түрлі дәрістер өткізіледі. С. Сейфулиннің дүниеден озғанына да 60 жылға
жуық уақыт өтті. Бүгінгі орта, заман, қоғам басқа, бірақ біз әрқашан
өзіміздің түп тарихымызды, тамырымызды, ұлттық құндылықтарымыздың бастауын
ұмытпауымыз керек.
______________________________
Сәкен Сейфуллин (1894-1938)
Сәкен Сейфуллин қазақ әдебиетіне жаңа түр, күрескерлік идея, жанды
бейне, көркем образдар әкелген ақиық акын, ірі коғам қайраткері, әдебиет
зерттеушісі, жазушы-драматург.
Ол 1894 жылы 15 қазанда Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданында туған.
Сәкеннің жан-жақты білім алуы, азаматтық көзқарасының қалыптасуы
Ақмоладағы приходская школада, қалалық үш кластық училищеде, 1913-1916
жылдары Омбы мұғалімдер семинариясында окуымен тығыз байланысты.
1914 жылы жиырма жастағы семинарист Сәкеннің "Өткен күндер" атты өлеңдер
жинағы Қазанда басылып шығады.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 1917 жылғы Қазан төңкерісі Сәкен
өмірінде, оның азаматтық тағдырында ерекше орын алады. Ел ішінде бала
оқытып жүрген жас ақын патша құлаганнан кейін Ақмолаға келеді. Ол 1918
жылы маусым айында ақтар Ақмолада Кеңес өкіметін құлатқанға дейін жас
өкіметті орнықтыруға көп еңбек етеді, әлеумет қайраткері, саяси күрескер
болып шынығады. "Бақыт жолында" драмасы 1918 жылы Ақмола жастарының
күшімен сахнаға қойылады. 1918 жылы 4 маусымда ақтар Ақмоладағы билікті
өз қолына алғанда, бір топ күрескер жолдастарымен бірге Сәкен де атаман
Анненковтың азап вагонында тауқымет шегеді. Колчак түрмесінде отырған 9
ай тозақтан Сәкен қашып құтылады. Бұл революциялық күрестің шежіресі -
"Тар жол, тайғак, кешу" романында (1927 ж.) баяндалған.
Кеңес өкіметі тұсында Сәкен ірі мемлекет қайраткері дәрежесіне
көтеріледі. Ол Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің президиум мүшесі,
Жер-су комиссиясының председателі, 1922 жылы Қазақстан Комиссарлар
Советінің председателі болып сайланады. 1922-1925 жылдары "Еңбекші
қазақ" газетінің редакторы болып Сәкен казақ баспасөзінің негізін
калады.
1925-1937 жылдары Жазушылар одағында басшы болып, жоғарғы оқу орнында
ұстаздык етті.
Оның қаламынан туған "Асау тұлпар", "Домбыра", "Көкшетау", "Қызыл ат",
"Альбатрос" т.б. сияқты өлең, поэма кітаптары, "Жер казғандар" "Айша",
"Жемістер" т.б. прозалық шығармалары, "Қазақ әдебиеті", "Қазақтың ескі
әдебиет нұсқалары" т.б. зерттеу еңбектері ұлттық әдебиетімізді биікке
көтерген шығармалар.
Сәкен сазгер ретінде қазақ музыка мәдениетінің дамуына да үлес косты.
Сталиндік жолсыз жаза ақынды 1938 жылы, ақпан айында мерт қылды.
Саке́н (Садвакас) Сейфу́ллин (казах. Сәкен Сейфуллин, 15 октября 1894,
Акмолинский уезд, Акмолинская область, Российская Империя — 28 февраля
1939, Алма-Ата, Казахская ССР) — основоположник современной казахской
литературы, поэт и писатель, государственный деятель. Основатель и первый
председатель Союза Писателей Казахстана.
Содержание
[убрать]
1 Биография
1.1 Образование
1.2 Гражданская война
1.3 Деятельность после Гражданской войны
2 Награды
3 Библиография
4 Литература
[править] Биография
Родился 15 октября 1894 года в кочевом ауле в Акмолинском уезде (ныне
Карагандинская область).
[править] Образование
С 1905 года 1908 — Сейфуллин учится в русско-казахской школе при Спасском
медеплавильном заводе. Затем он учится в Акмолинской начальной приходской
школе и в Акмолинском трехклассном городском училище. Помимо этого в 1912
году Сакен обучает русскому языку учеников мусульманского медресе. 21
августа 1913 года Сейфуллин поступает в Омскую учительскую семинарию. В
ноябрьском номере (№ 21) журнала Айкап Сакен Сейфуллин опубликовал свою
первую статью. С этого времени им начинает интересоваться омская охранка.
В 1914 году Сейфуллин стал одним из руководителей первого культурно-
просветительского общества казахской молодежи Бірлік (Единство) в
Омске. В 1914 году выходит сборник его стихов Өткен күндер (Минувшие
дни).
В 1916 году Сакен работает в комиссии по переписке имущества 12 волостей
Акмолинского уезда. Тогда же он пишет стихотворение Волнение, посвященное
волнениям казахского народа в 1916 году.
С первого сентября 1916 года Сейфуллин является преподавателем в
Бугулинской школе, в основании которой он принимал самое непосредственное
участие.
9 марта 1917 года переехал в город Акмолинск, где написал стихотворение
приветствие Февральской революции Спешно собрались мы в поход.
В апреле 1917 года Сакен Сейфуллин создал общественно-политическое и
культурное общество Жас қазақ (Молодой казах). В июле 1917 года Сакен
участвует в издании газеты Тіршілік (Жизнь).
С сентября Сейфуллин преподаёт в новой русской-казахской школе Акмолинска
трёхмесячные педагогические курсы.
Сразу после Великой Октябрьской социалистической революции С. Сейфуллин
написал стихотворение Ану-ка, джигиты!, которое считается первым
произведением казахской советской литературы. 27 декабря 1917 года
установилась Советская власть в Акмолинске. Сейфуллин избран членом
президиума Акмолинского Совдепа и назначен, народным комиссаром
просвещения. В феврале он был принят в партию РКП (б). 1 мая 1918 года
состоялась премьера спектакля по пьесе С. Сейфуллина Бақыт жолына (На
пути к счастью).
[править] Гражданская война
Когда в Акмолинске 4 июня 1918 года произошёл белогвардейский переворот,
Сейфуллин был арестован и 5 января 1919 отправлен с этапом из акмолинской
тюрьмы в Петропавловск. Был помещён в вагоне смерти атамана Анненкова,
где провёл 47 суток (24 января — 12 марта). В Омске он смог сбежать из
колчаковской тюрьмы (3 апреля) и к июлю добрался до родного аула. Через два
месяца С. Сейфуллин вынужден бежать в Аулие-Ата.
[править] Деятельность после Гражданской войны
Но уже 7 мая 1920 года он возвратился в освобождённый Красной Армией
Акмолинск и был назначен помощником заведующего административным отделом
ревкома. На на съезде Советов 26 июля Сейфуллин избран членом
исполнительного комитета и назначен заместителем председателя Акмолинского
исполнительного комитета, заведует административным отделом, а в 12 октября
избран членом президиума Центрального Исполнительного Комитета Киргизской
АССР. В ноябре присутствовал на VIII съезде Советов и слушал доклад В. И.
Ленина о плане ГОЭЛРО. В 1921 году член чрезвычайной комиссии по
присоединению Акмолинской и Семипалатинской областей к Киргизской АССР.
13 июня 1922 года Сейфуллин назначен заместителем народного комиссара
просвещения республики и редактором республиканской газеты Еңбекши қазақ
(Трудовой казах) (позже называлась Социалистік Қазақстан). Однако уже в
декабре III съездом Киргизской АССР избран председателем Совета Народных
Комиссаров республики. Несмотря на свою занятость Сакен продолжал писать
стихи и в 1922 году вышел сборник стихов Асау тұлпар (Неукротимый
скакун), драмы Қызыл сұңқарлар (Красные соколы).
1922 — 23 — 30 декабря — делегат Х съезда Советов РСФСР и Всесоюзного
учредительного съезда Советов, провозгласившего создание Союза Советских
Социалистических Республик, избран членом ЦИК.
В апреле 1923 — C. Сейфуллин делегат XII съезда РКП(б). 22 ноября
президиумом Киргизского ЦИК на основе решения XII съезда РКП(б) принято
постановление о ведении делопроизводства на казахском языке.
Выходят отрывки историко-мемуарного романа Тернистый путь в журнале
Қызыл Қазақстан (Красный Казахстан) и стихотворение Ленин. После
смерти Владимира Ильича Ленина Сейфуллин отправился в Москву и возглавил
казахскую делегацию на похоронах. После вышла его статья в Известиях В.
И. Ленин и пробуждающийся Восток.
7 апреля 1925 года Сакен Сейфуллин назначен председателем академического
центра при Казнаркомпросе. Вышла поэма Совестан. В мае 1926 года С.
Сейфуллин назначен заведующим истпарта Казкрайкома ВКП(б).
В декабре 1926 Сакен женился, его женой стала Гульбарам Батырбекова.
В 1927 году Сейфуллин назначен ректором Кзыл-Ордынского института народного
просвещения. Вышел альманах Жыл құсы (Первая ласточка), составленного
из произведений казахских писателей под редакцией С. Сейфуллина.
С мая 1928 года – лектор Ташкентского казахского педагогического института,
руководитель литообъединения казахской молодежи. С августа 1929 доцент
кафедры казахской литературы Казахского педагогического института.
Сакен начинает сбор образцов казахского устного творчества и литературы. В
1932 году издана первая часть его истории казахской литературы как учебник
для студентов вуза. 1931 — публикация отрывков из сатирического романа Наш
быт. В августе-сентябре 1934 года участвовал в работе первого Всесоюзного
съезда советских писателей. С сентября 1934 года Сейфуллин — профессор
Казахского коммунистического института журналистики. В 1935 были изданы
поэма Социалистан и повесть Айша. Сакен участвует в декаде казахской
литературы и искусства в Москве.
В 1936 году Сейфуллин первый из казахских писателей награжден орденом
Трудового Красного Знамени.
В 1938 году арестован как буржуазный националист и расстрелян 28 февраля
в застенках Алма-Атинского НКВД. Посмертно реабилитирован.
[править] Награды
Имя Сакена Сейфуллина носят улицы и посёлок в Карагандинской области.
Награждён орденом Трудового Красного Знамени.
[править] Библиография
• Шыгармалар, т. 1-6, Алматы, 1960-64;
• в русском переводе - Стихотворения и поэмы, Москва, 1958;
• Тернистый путь, Алма-Ата, 1964.
[править] Литература
• Каратаев М., Сакен Сейфуллин, Москва, 1964;
• Кирабаев С., Сакен Сейфуллин. Критико-биографич. очерк, Москва, 1973;
• Кэкишев Т., Октябрь өркенi, Алматы, 1962;
• Исмаилов Е., Ақын және революция, Алматы, 1964.
Предшественник: Председатель Совета Народных Преемник:
Мурзагалиев, Комиссаров Киргизской АССР Нурмаков, Ныгмет
Мухамедхафий Нурмаканович
сентябрь 1922 — октябрь 1924
Источник —
http:ru.wikipedia.orgwiki%D0%A 1%D0%B5%D0%B9%D1%84%D1%83%D0%BB%D0% BB%D0%
B8%D0%BD%2C_%D0%A1%D0%B0%D0%BA%D0%B 5%D0%BD
Категории: Персоналии по алфавиту Персоналии на марках Родившиеся 15
октября Родившиеся в 1894 году Родившиеся в Российской Империи
Умершие 28 февраля Умершие в 1939 году Умершие в Казахской ССР
Умершие в Алма-Ате Поэты Казахстана Писатели Казахстана
Государственные деятели Казахстана Кавалеры ордена Трудового Красного
Знамени
Қ. ә. тарихында кеңес дәуiрi ерекше iз қалдырды. Бұл кезең, негiзiнен,
ұлттық әдебиеттiң өрлеу жолынан өткен, жанрларын байытқан, одақтық, сол
арқылы, әлемдiк әдебиетпен қарым-қатынасқа түскен шағы болды. Алайда,
әдебиеттiң даму қарқыны үнемi бiркелкi болмады. “Әдебиеттiң партиялылығы”
принципi оның тақырып таңдауына керi әсер еттi. Әдебиетте науқаншылдық
өрiстеп, адамзат мүддесiне ортақ мәселелер жеткiлiксiз көтерiлдi, оның
алдына бiрыңғай кеңестiк жүйенiң “артықшылығын” дәлелдеу мiндетi қойылды.
Соған қарамастан ұлттық әдебиет туған халқының өмiрiмен байланысын үзген
жоқ, оның қайшылықты өмiр жолын көркемдiкпен тануға ұмтылды.
Әдебиетшiлердiң бiр тобы Кеңес өкiметiнiң теңдiк, әдiлдiк ұрандарын қолдап
жаңа жырлар туғызды. Олардың басында Сәкен Сейфуллин тұрды. Сейфуллин
жырларында азаттық, теңдiк аңсаған, сол үшiн күрескен жаңа адамның бейнесi
жасалды. Ол табиғат суреттерi мен махаббатты, сезiмдi жырлаған лирик.
өлеңдер, поэмалар (“Көкшетау”, т.б.), прозалық шығармалар (“Тар жол, тайғақ
кешу”) жазды. Сәкен бастаған бағытқа Бейiмбет Майлин, Iлияс Жансүгiров,
Шолпан Иманбаева, Сәбит Мұқанов, т.б. ақын-жазушылар үн қосты. Олар қазақ
жерiнде жаңа туа бастаған кеңестiк шындықтың жарқын жақтарына ризашылық
бiлдiрiп, шаттық жырын жырлады. Алайда, 20-жылдардағы ашаршылық пен
шаруаларды күштеп ұжымдастыру, қолдағы малды тартып алу, содан туған қуғын-
сүргiн көшпелi елдiң тұрмыс-тiршiлiгiн қиындатып жiбердi. Бiрақ бұл
жағдайды суреттеуге кеңес әдебиетi бара алмады. Осы олқылықтың орнын Мағжан
Жұмабаев шығармалары ғана толықтыра алды. Большевиктер билiгiн қабылдамаған
Мағжан демокр. әдебиет дәстүрiн жалғастыра отырып, халық басындағы қайғылы
тұстарды көркем суретке түсiрдi. Ол өмiрдiң мұңды, қайғылы жақтарына көп
үңiлдi, өкiнiш пен күйiнiшке бой алдырды. Бiр мезгiл орыс декаденттерiне
елiктеп өлеңдер жазды. Мағжанның махаббат пен табиғат жырлары да қазақ
лирикасының ең жарқын беттерi болып саналады. Сәкен мен Мағжан шығармалары
20-жылдардағы Қ. ә-ндегi екi сарынның бейнесi iспеттi. Жаңашыл жас ұрпақ
Сәкен маңына топтасты. Әдебиеттiң өмiр жаңалықтарын зерттеп, жаңа
тақырыптарды игеруге бет бұрды. Азаматтық, саяси лирика дамыды, лирик.-
публицистик. поэмалардың үлгiлерi туды. Көркем проза, драматургия даму
жолына түстi. Мұхтар Әуезов, Жүсiпбек Аймауытов осы екi жанрда бiрдей
елеулi шығармалар бердi. “Қилы заман”, “Қараш-қараш” оқиғасы, “Қартқожа”,
“Ақбiлек”, т.б. повестер мен романдар, “Еңлiк-Кебек”, “Қаракөз”,
“Мансапқорлар”, “Шернияз” сияқты пъесалар жазылды. Әңгiме жанрында Майлин
жемiстi еңбек еттi. Әдебиетшi кадрлар қатары өсiп шықты. А.Тоқмағамбетов,
Ө.Тұрманжанов, Ғ.Мүсiрепов, Ғ.Мұстафин, С.Шәрiпов, Ж.Тiлепбергенов,
Е.Бекенов, М.Дәулетбаев, т.б. шығармалары әрқилы әлеум. көзқарастарына
қарамастан, 20-жылдар әдебиетiнде жаңа бетбұрыс жасалғандығын көрсетедi.
Мұндай қарқынды бұған дейiн ешбiр әдебиет тарихы көрiп-бiлген емес. Оған
азаттық идеясының әсерi болғаны даусыз. 30-жылдар Қазақстан экономикасын,
мәдениетiн кеңес саясатына ыңғайлау ұранымен басталды. Соц. реализм әдiсi
қабылданып, әдебиет соц. шындықты бекiтетiн материалдар негiзiнде жұмыс
iстейтiн болды. Бұл, белгiлi дәрежеде, әдебиеттiң еркiндiгiн шектедi. Осы
шектеуге алдымен қазақ поэзиясы ұшырады. Ол 30-жылдары, негiзiнен, жаңа
соц. отанды мадақтауға, елдi индустрияландыру, ұжымдастыру науқандарын паш
етуге бағытталды. Адам ойын, сезiмiн, сүйiспеншiлiгi мен күйiнiшiн,
табиғатпен байланысын жырлау саясаттан тыс саналды. Халықты “Бесжылдықты
төрт жылда орындау” ұранына шақыру орын алды. Iстелген iстердi тiзбелеу,
жаңалықты тамашалау сарындары көбейдi. Бұл — қазақ лирикасының өсуiне
кедергi жасады. Оның есесiне публицист. поэзия iлгерiлеп, азаматтық лирика
едәуiр есейдi. Эпик. поэзияның бүгiнгi күн тақырыбын жырлаған үлгiлерi де
сәтсiз болды. Тек тарихи тақырыпта ғана (I.Жансүгiров: “Күйшi”, Қ.Бекхожин:
“Ақсақ құлан”, И.Байзақов: “Ақбөпе”) табысты шығармалар туды. 30-жылдары
эпик. проза жақсы өстi. Майлиннiң “Азамат-Азаматыч”, Жансүгiровтiң
“Жолдастар”, Мұқановтың “Темiртас”, “Жұмбақ жалау” (“Ботагөз”),
М.Дәулетбаевтың “Қызылжар”, С.Ерубаевтың “Менiң құрдастарым”, Ғ.Слановтың
“Дөң асқан” романдары жазылып, бұл жанрды Қ. ә-нде орнықтырды. Майлиннiң,
Әуезовтiң, Сейфуллиннiң, Мүсiреповтiң, Шәрiповтiң әңгiме-повестерi
жарияланды. Драматургияда Жансүгiров, Майлин, Әуезов, Мүсiрепов жемiстi
еңбек еттi.
30-жылдар әдебиетiнде жалпы қоғам өмiрiндегi халықтық энтузиазмге құрылған
жаңа үн бар едi. Әдебиет соны үлгi ете отырып, өмiрдi толық игеруге бет
бұрды. Бiрақ, 1937 — 38 ж. қуғын-сүргiн кезiнде елде қоғамның бүкiл даму
заңдылықтары бұзылып, “халық жауларын” iздеу басталды. Сейфуллин,
Байтұрсынов, Жұмабаев, Майлин, Жансүгiров атылды. Әуезов, Мұқанов,
Мүсiрепов қуғынға ұшырады. Әдебиет саласындағы бұл дағдарыс екiншi
дүниежүз. соғысқа дейiн жалғасты. Бұл жылдардың әдебиетке қойған өз талабы
болды. Ол майдан мүддесiне қызмет етiп, халықты басқыншы жауға қарсы отан
қорғау рухында тәрбиелеуге, майдан батырларының ерлiгiн жырлауға тиiс
болды. Өлең саяси үгiт құралына айналды. Қазақ поэзиясы бұл мiндетiн жаман
орындаған жоқ. Сонымен бiрге, соғыстың адам басына салған ауыртпашылығын
солдаттың сезiмi арқылы суреттеу өрiс алды. Бұл тұрғыда майдангер ақындар
Қ.Аманжолов, Д.Әбiлев, Ә.Сәрсенбаев, Бекхожин жақсы жырларымен көрiндi.
Үлкен прозада бұл кезеңде Қ. ә-ндегi, тiптi кеңес әдебиетiндегi ең үздiк
туындылардың бiрiне айналған М.Әуезовтiң “Абай” романының бiрiншi кiтабы
жарияланды. Соғыстан кейiнгi дәуiрде Қазақ әдебиетінiң қарқынды iзденiстерi
айтарлықтай табысқа жеттi. Партияның идеол. салада бiраз қаулылар
(“Ленинград” және “Звезда” журналдары туралы”, “Драма театрлардың
репертуары және оны жақсарту шаралары туралы”, т.б.) қабылдап, әдебиеттiң
еркiндiгiн шектеуiне қарамай, эпик. проза үлкен табыстарға жеттi. Әуезовтiң
(“Абай”), Мұқановтың (“Ботагөз”, “Сырдария”), Мүсiреповтiң (“Қазақ
солдаты”), Мұстафиннiң (“Миллионер”) есiмдерi Одаққа кең тарады. Олардың
кiтаптары шет ел тiлдерiне аударылды. Осыған жалғас “Абай жолы”, “Оянған
өлке”, “Қарағанды”, “Дауылдан кейiн” романдары жазылып, жоғары бағаға ие
болды. М.Иманжанов, Қ.Жармағамбетов, С.Бақбергенов, С.Шәймерденов,
З.Қабдолов, т.б. жазушылардың әңгiме-повестерi туды. Қазақ поэзиясы
соғыстан кейiнгi халық ш-н қалпына келтiрiп жатқан еңбек адамдарының жан
сезiмiн суреттеуге қызмет еттi. Бұл салада Ғ.Орманов, Аманжолов, Ж.Саин,
С.Мәуленов көркем туындыларымен көзге түстi. Т.Жароковтың “Жапанды орман
жаңғыртты”, “Қырда туған құрыш”, Х.Ерғалиевтiң “Бiздiң ауылдың қызы”,
Әбiлевтiң “Алтай асулары”, Бекхожиннiң “Мәриям Жагор қызы” поэмалары туды.
Драматургияда Ә.Әбiшев, Ә.Тәжiбаев, Ш.Хұсайынов жаңа шығармалар (“Достық
пен махаббат”, “Көктем желi”, “Дубай Шубаевич”) бердi.
50-жылдарда жеке адамға табынушылықты сынау мен елдiң iшкi нормаларын
демократияландыру саясаты әдебиетке бiрсыпыра жеңiлдiк әкелдi. Әдебиетке
қойылған қасаң тәртiп босаңсып, “жылымық” туды. Мұның өзi жазушылардың
шығарм. белсендiлiгiн арттырды, олар өмiрдi боямалап көрсетуден бас тартып,
заман шындығын қайшылықты құбылыстар арқылы тануға ұмтылыс жасады. Бұл
iзденiс Әуезовтiң “Өскен өркен”, Т.Ахтановтың “Қаһарлы күндер”, “Боран”,
Т.Әлiмқұловтың “Ақбоз ат”, Ә.Нұрпейiсовтiң “Қан мен тер”, С.Жүнiсовтiң
“Жапандағы жалғыз үй”, З.Шашкиннiң “Сенiм”, “Темiртау” романдарынан
көрiндi. Х.Есенжановтың тарихи романдары, Б.Момышұлының әскери прозасы
жарық көрдi. Идеол. шектеудiң әлсiреуi, 60-жылдары әдебиетке келген жаңа
ұрпақтың шығарм. iзденiстерiне тың шабыт бердi. Олар адам өмiрiн жан-жақты
тереңдiкпен, филос. ойшылдықпен жырлауда, оның бойындағы ой, сезiм
еркiндiгiн ашуда елеулi табыстарға жеттi. Поэзияда Қ.Мырзалиев,
Т.Молдағалиев, Ғ.Қайырбеков, О.Сүлейменов, М.Мақатаев, Ж.Нәжiмеденов,
Т.Айбергенов, прозада Ш.Мұртаза, Ә.Әлiмжанов, Ә.Кекiлбаев, М.Мағауин,
С.Жүнiсов, Қ.Жұмадiлов, Д.Исабеков, Ә.Тарази, Қ.Ысқақов, Р.Тоқтаров,
О.Бөкеев, С.Мұратбеков, Д.Досжанов есiмдерi қазақ оқырман қауымының
сүйiспеншiлiгiне бөлендi. 70 — 80-жылдары Қ. ә. Ф.Оңғарсынова, К.Салықов,
М.Айтхожина, С.Иманасов, М.Шаханов, И.Оразбаев, Ж.Жақыпбаев, т.б. таланттар
есебiнен толыға түстi. Қ. ә-нiң үлкен бiр саласы — балалар әдебиетi.
Сапарғали Бегалин, Ө.Тұрманжанов, Б.Соқпақбаев, С.Сарғасқаев, М.Гумеров,
М.Қабанбайдың әңгiме, повестерi жас оқырмандардың сүйiктi шығармаларына
айналды. Балалар прозасын бағдарлағанда, қаламгерлердiң шеберлiгi шыңдалып,
психол. талдауларға батыл барғанын және бұл жолда балалар прозасы мен
поэзиясы табыссыз емес екендiгiн аңғаруға болады (қ. Қазақ балалар
әдебиетi).
1960 — 90 ж. iшiнде Қазақ әдебиетінде тарихи тақырып ерекше қарқынмен
дамыды. Ұлттар тарихына жасалған тұсау алынғаннан кейiн қазақ жазушылары
елдiң тәуелсiздiгi мен бостандық идеясын тарихи материалдарға сүйене
отырып, көтеруге мүмкiндiк алды. Бұл тұрғыда I.Есенберлиннiң (“Қаһар”,
“Алмас қылыш”, “Жанталас”, “Алтын Орда”), Мұртазаның (“Қызыл жебе”),
Мағауиннiң (“Аласапыран”), Кекiлбаевтың, (“Үркер”, “Елең-алаң”)
Ә.Әлiмжановтың (“Жаушы”, “Ұстаздың орлауы”, “Махамбеттiң жебесi”),
Жүнiсовтiң (“Ақан Серi”), С.Сматаевтың (“Елiм-ай”) тарихи романдары Қ. ә-
нiң қомақты табыстарына айналды. Тарихи романдар үлгiсi бүгiнгi күн
тақырыбына шығарма жазушылар үшiн де мектеп болды. Б.Соқпақбаевтың,
Жұмадiловтiң, З.Қабдоловтың, Тоқтаровтың, Ысқақовтың, Таразидiң, т.б. жаңа
романдары дәуiр шындығының қайшылықты жақтарын кең ашып бейнелеуде,
оқырманға заман мен адам туралы ой салуда едәуiр әдеби-көркемдiк
жетiстiктерге ие болды. Осы жылдарда театр сахналарында Ахтановтың “Әке мен
бала”, “Жоғалған дос”, Әбiшевтiң “Нұрлы жаңбыр”, Жүнiсовтiң “Ай
тұтылғанда”, Ысқақтың “Таңғы жаңғырық”, Исабековтiң “Әпке”, “Мұрагерлер”,
М.Хасеновтiң “Пай-пай, жас жұбайлар-ай”, Қ.Мұхамеджановтың “Бөлтiрiк бөрiк
астында”, Н.Оразалиннiң “Шырақ жанған түн”, Р.Сейсенбаевтың “Түнгi диалог”,
“Нартәуекел” пьесалары табыспен жүрдi. 80-жылдардың соңына қарай, қазақ
жазушылары бұрын айтылмай келген халық басынан кешкен аштық, қуғын-сүргiн
оқиғаларын жазуға мүмкiндiк алды. Соңғы он жылдықтағы әдеби құбылыстар
тақырыбы бүгiнгi күннiң өзектi мәселелерiн қозғауымен, тарихи ойымен,
психологизм мен әлеум. iшкi өзара байланысымен, адамның iшкi жан дүниесiне,
мiнезiне үңiле назар аударуымен, экол., урбанизация, ғыл.-тех. жетiстiктер
көкейтестi, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz