Ақша қаражаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 АҚША ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ...7
1.1. Ақшаның тарихи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Ақшаның қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ЕСЕБІНІҢ ҚАЗІРГІ ТӘРТІБІ ... ... ... ... 18
2.1 Кассадағы ұлттық валютада ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... .18
2.2 Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... ... .24
2.3 Шетел валютасында ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.4 Банкілердегі басқа да шоттардағы ақша қаражаттары есебі ... ... ... ..37
3 АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ АУДИТІНІҢ ҚАЗІРГІ ПРАКТИКАСЫ...41
3.1 Кәсіпорынның ақша қаражаттары аудитін жүргізу әдістемесі ... ... ... 41
3.2 Кассалық операциялардың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 АҚША ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ...7
1.1. Ақшаның тарихи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Ақшаның қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ЕСЕБІНІҢ ҚАЗІРГІ ТӘРТІБІ ... ... ... ... 18
2.1 Кассадағы ұлттық валютада ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... .18
2.2 Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... ... .24
2.3 Шетел валютасында ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.4 Банкілердегі басқа да шоттардағы ақша қаражаттары есебі ... ... ... ..37
3 АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ АУДИТІНІҢ ҚАЗІРГІ ПРАКТИКАСЫ...41
3.1 Кәсіпорынның ақша қаражаттары аудитін жүргізу әдістемесі ... ... ... 41
3.2 Кассалық операциялардың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
КІРІСПЕ
Ақша бұл тауарлар мен қызметтерді және басқа да индивиттерді алуға әрдайым пайдаланылатын активтердің жиынтығы. Ақшалар кең пайдаланатындылықтан, біз өте бағалы құрал екендігін сирек ойлаймыз. Қазіргі экономика ақшасыз қалыптасу мүмкін емес.
Ақша кәсіпорын үшін жоспарлау, есеп және бақылау құралы ретінде, яғни олар шаруашылық әрекеттің маңызды элементі болып табылады. Кәсіпорын олар арқылы сыртқы өмірімен байланысқа түседі, табыс табады және есеп айырысулар жүргізеді. Өйткені кәсіпорынның негізгі мақсаттарының бірі табыс табу болып табылады, ол үшін ақша қаражаттарының есебін дұрыс жүргізу қажет. Қаржылық жағдайын бақылаудан тыс өндіріс көлемін жылдам өсірудің өзі кәсіпорынды сұраным жоқ өнімі өндіру сияқты жылдам банкротқа ұшырау шегіне әкелуі мүмкін.
Касса және банктік шоттар бойынша операциялар маңызды орын алады, өткені бірде-бір заңды тұлға касса мен есеп айырысу шотынсыз әрекет ете алмайды. Оларсыз кәсіпорын әрекетсіз, берекесіз болады.
Кез-келген бухгалтер мен аудитордың міндеті құрылған ұйымның қалыпты қалыптасуын қамтамасыз етуінің негізі болып табылатын ақшалай операциаларды дұрыс және дермезгілде көрсету жолымен кәсіпорынның әрекет қабілеттілігін қамтамасыздандыру болып табылады. Сондықтан ақша қаражаттары есебінің жүргізілуге, олардың сақтығына, ақша қаражаттарын кіріске алу толықтығын тексеруге, еспе айырысу жағдайын және төлемдердің дер мезгілділігін бақылауға, кассалық тәртіптің және тағы басқа сақталуына аса көңіл бөлу қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты ақша қаражттарының есебі мен аудитінің қазіргі тәртібін қарастыру.
Мақсатқа жету үшін келесі міндетте қойылып шешіледі:
- ақшаның теориялық негізін оқып-үйрену;
- ақша айналымын реттейтін әрекеттегі заңмен танысу;
- нақты кәсіпорынның ақша қаражаттары неден құралатынын қарастыру;
- ақша қаражаттарының құжатта рәсімделуін көрсету;
- ақша қаражаттары қозғалысының есебін көрсету;
- ақша қаражаттары аудитын жүргізу әдістемесін қарастыру;
- кассалық және банктік операциялар аудитін жүргізу;
- ақша қаражаттары қозғалысын талдау;
Зерттеу объектісі жауапкершілігі шектелген серіктестік “Х” болып табылады.
ЖШС “Х” негізгі қызметі күрделі және ағымдағы жөндеу, сонымен қатар ЖЭО және басқа да кәсіпорындардың жылу энергетикалық жабдықтарын жаңарту. Негізгі қызметі бойынша тапсырыстар санының аз болуымен байланысты көбінесе бас тапсырмасы ЖАҚ “ҚКМЗ” үшін субмердігерлік жұмыстар орындайды. Сонымен қатар ЖШС энергетикалық жабдықтардың қосалқы бөлшектері мен басқа да тауарлардың көтерме саудасымен айналысады. Сатып алынатын қосалқы бөлшектердің басым бөлігі Ресей мен Украинада шығарылады.
Жұмысты жазда әдістемелік негіз болып нормативтік қуаттар, Қазақстан және ресей оқымыстыларының монографиялары, ғылыми және оқу әдебиеттері, кезеңдік баспа материалдары және зерттеліп отырған, объектінің материалдары табылды.
Ақша бұл тауарлар мен қызметтерді және басқа да индивиттерді алуға әрдайым пайдаланылатын активтердің жиынтығы. Ақшалар кең пайдаланатындылықтан, біз өте бағалы құрал екендігін сирек ойлаймыз. Қазіргі экономика ақшасыз қалыптасу мүмкін емес.
Ақша кәсіпорын үшін жоспарлау, есеп және бақылау құралы ретінде, яғни олар шаруашылық әрекеттің маңызды элементі болып табылады. Кәсіпорын олар арқылы сыртқы өмірімен байланысқа түседі, табыс табады және есеп айырысулар жүргізеді. Өйткені кәсіпорынның негізгі мақсаттарының бірі табыс табу болып табылады, ол үшін ақша қаражаттарының есебін дұрыс жүргізу қажет. Қаржылық жағдайын бақылаудан тыс өндіріс көлемін жылдам өсірудің өзі кәсіпорынды сұраным жоқ өнімі өндіру сияқты жылдам банкротқа ұшырау шегіне әкелуі мүмкін.
Касса және банктік шоттар бойынша операциялар маңызды орын алады, өткені бірде-бір заңды тұлға касса мен есеп айырысу шотынсыз әрекет ете алмайды. Оларсыз кәсіпорын әрекетсіз, берекесіз болады.
Кез-келген бухгалтер мен аудитордың міндеті құрылған ұйымның қалыпты қалыптасуын қамтамасыз етуінің негізі болып табылатын ақшалай операциаларды дұрыс және дермезгілде көрсету жолымен кәсіпорынның әрекет қабілеттілігін қамтамасыздандыру болып табылады. Сондықтан ақша қаражаттары есебінің жүргізілуге, олардың сақтығына, ақша қаражаттарын кіріске алу толықтығын тексеруге, еспе айырысу жағдайын және төлемдердің дер мезгілділігін бақылауға, кассалық тәртіптің және тағы басқа сақталуына аса көңіл бөлу қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты ақша қаражттарының есебі мен аудитінің қазіргі тәртібін қарастыру.
Мақсатқа жету үшін келесі міндетте қойылып шешіледі:
- ақшаның теориялық негізін оқып-үйрену;
- ақша айналымын реттейтін әрекеттегі заңмен танысу;
- нақты кәсіпорынның ақша қаражаттары неден құралатынын қарастыру;
- ақша қаражаттарының құжатта рәсімделуін көрсету;
- ақша қаражаттары қозғалысының есебін көрсету;
- ақша қаражаттары аудитын жүргізу әдістемесін қарастыру;
- кассалық және банктік операциялар аудитін жүргізу;
- ақша қаражаттары қозғалысын талдау;
Зерттеу объектісі жауапкершілігі шектелген серіктестік “Х” болып табылады.
ЖШС “Х” негізгі қызметі күрделі және ағымдағы жөндеу, сонымен қатар ЖЭО және басқа да кәсіпорындардың жылу энергетикалық жабдықтарын жаңарту. Негізгі қызметі бойынша тапсырыстар санының аз болуымен байланысты көбінесе бас тапсырмасы ЖАҚ “ҚКМЗ” үшін субмердігерлік жұмыстар орындайды. Сонымен қатар ЖШС энергетикалық жабдықтардың қосалқы бөлшектері мен басқа да тауарлардың көтерме саудасымен айналысады. Сатып алынатын қосалқы бөлшектердің басым бөлігі Ресей мен Украинада шығарылады.
Жұмысты жазда әдістемелік негіз болып нормативтік қуаттар, Қазақстан және ресей оқымыстыларының монографиялары, ғылыми және оқу әдебиеттері, кезеңдік баспа материалдары және зерттеліп отырған, объектінің материалдары табылды.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Экономика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
“___” ______ 20__ жыл
________ қолы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ақша қаражаты
Ғылыми жетекші:
Студент:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. АҚША ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ...7
1. Ақшаның тарихи
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.7
2. Ақшаның
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 10
2. АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ЕСЕБІНІҢ ҚАЗІРГІ ТӘРТІБІ ... ... ... ... 18
1. Кассадағы ұлттық валютада ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... .18
2. Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарының
есебі ... ... ... ... ... .24
3. Шетел валютасында ақша қаражаттарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. 30
4. Банкілердегі басқа да шоттардағы ақша қаражаттары
есебі ... ... ... ..37
2. АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ АУДИТІНІҢ ҚАЗІРГІ ПРАКТИКАСЫ...41
1. Кәсіпорынның ақша қаражаттары аудитін жүргізу әдістемесі ... ... ... 41
2. Кассалық операциялардың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 57
КІРІСПЕ
Ақша бұл тауарлар мен қызметтерді және басқа да индивиттерді алуға
әрдайым пайдаланылатын активтердің жиынтығы. Ақшалар кең
пайдаланатындылықтан, біз өте бағалы құрал екендігін сирек ойлаймыз.
Қазіргі экономика ақшасыз қалыптасу мүмкін емес.
Ақша кәсіпорын үшін жоспарлау, есеп және бақылау құралы ретінде, яғни
олар шаруашылық әрекеттің маңызды элементі болып табылады. Кәсіпорын олар
арқылы сыртқы өмірімен байланысқа түседі, табыс табады және есеп айырысулар
жүргізеді. Өйткені кәсіпорынның негізгі мақсаттарының бірі табыс табу болып
табылады, ол үшін ақша қаражаттарының есебін дұрыс жүргізу қажет. Қаржылық
жағдайын бақылаудан тыс өндіріс көлемін жылдам өсірудің өзі кәсіпорынды
сұраным жоқ өнімі өндіру сияқты жылдам банкротқа ұшырау шегіне әкелуі
мүмкін.
Касса және банктік шоттар бойынша операциялар маңызды орын алады, өткені
бірде-бір заңды тұлға касса мен есеп айырысу шотынсыз әрекет ете алмайды.
Оларсыз кәсіпорын әрекетсіз, берекесіз болады.
Кез-келген бухгалтер мен аудитордың міндеті құрылған ұйымның қалыпты
қалыптасуын қамтамасыз етуінің негізі болып табылатын ақшалай операциаларды
дұрыс және дермезгілде көрсету жолымен кәсіпорынның әрекет қабілеттілігін
қамтамасыздандыру болып табылады. Сондықтан ақша қаражаттары есебінің
жүргізілуге, олардың сақтығына, ақша қаражаттарын кіріске алу толықтығын
тексеруге, еспе айырысу жағдайын және төлемдердің дер мезгілділігін
бақылауға, кассалық тәртіптің және тағы басқа сақталуына аса көңіл бөлу
қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты ақша қаражттарының есебі мен аудитінің
қазіргі тәртібін қарастыру.
Мақсатқа жету үшін келесі міндетте қойылып шешіледі:
- ақшаның теориялық негізін оқып-үйрену;
- ақша айналымын реттейтін әрекеттегі заңмен танысу;
- нақты кәсіпорынның ақша қаражаттары неден құралатынын қарастыру;
- ақша қаражаттарының құжатта рәсімделуін көрсету;
- ақша қаражаттары қозғалысының есебін көрсету;
- ақша қаражаттары аудитын жүргізу әдістемесін қарастыру;
- кассалық және банктік операциялар аудитін жүргізу;
- ақша қаражаттары қозғалысын талдау;
Зерттеу объектісі жауапкершілігі шектелген серіктестік “Х” болып
табылады.
ЖШС “Х” негізгі қызметі күрделі және ағымдағы жөндеу, сонымен қатар ЖЭО
және басқа да кәсіпорындардың жылу энергетикалық жабдықтарын жаңарту.
Негізгі қызметі бойынша тапсырыстар санының аз болуымен байланысты көбінесе
бас тапсырмасы ЖАҚ “ҚКМЗ” үшін субмердігерлік жұмыстар орындайды. Сонымен
қатар ЖШС энергетикалық жабдықтардың қосалқы бөлшектері мен басқа да
тауарлардың көтерме саудасымен айналысады. Сатып алынатын қосалқы
бөлшектердің басым бөлігі Ресей мен Украинада шығарылады.
Жұмысты жазда әдістемелік негіз болып нормативтік қуаттар, Қазақстан
және ресей оқымыстыларының монографиялары, ғылыми және оқу әдебиеттері,
кезеңдік баспа материалдары және зерттеліп отырған, объектінің материалдары
табылды.
1 АҚША ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 Ақшаның тарихи алғышарттары
Ақша - бұл тауар өндірісіне тән тарихи категория. Ақша пайда болғанға
дейін табиғи айырбас жүрді. Алғашқы қауымдастық арасындағы қоғамдық еңбек
сенімінің айырбасы кездейсоқ сипатта болды. Тауарлық айрбастың дамуы
алғашқы ірі қоғамдық еңбек бөлінісімен байланысты, яғни шаруашылығы және
жер иеленуші клиенттері арасында. Еңбек бөлінісінің ірі екінші базасында –
жер иеленудегі саланың бөлінуінен тауар өндірісі және жеке меншік иелері
арасындағы жиі айырбас. Тауар айырбасының ұзақ мерзімді даму нәтижесінде
барлық тауарлардан ерекше тауар ақша бөлінеді. Ақшаның пайда болуы айырбас
кезінде пайда болатын тауар қайшылықтарымен түсіндіріледі. Тауар бір
мерзімде құн ұстанушы және тұтыну құралы болып табылады, яғни тауар
өндірушілердің еңбегін жүзеге асырады. Осыдан тауардың бірінші қайшылығы
туындайды-адамның нақты қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұтыну құны және
айырбас құны түрінде айырбас кезінде көрініс табатын құн арасындағы
қайшылық.
Бірде –бір тауар тұтыну құнын жеке меншік құны ретінде көрсете алмайды.
Екі бір-біріне тауар қасиетінің қайшылығы мынада қорытындылады, тауарды
құн ретінде қолдану кезінде оны тұтынудан бас тарту қажет, ал таурды тұтыну
құны ретінде қолдану кезінде айырбастауға болмайды. Тауар тұтыну құны
ретінде сапасы жағынан бір текті және саны жағынан өлшенбейтін нақты
еңбекті көрстеді. Құн сапасы жағынан бір текті және саны жағынан
өлшенбейтін абстракты еңбекті қалыптастырады. Осыдан тауардың тауар
өндірісін кеткен абстракты және нақты еңбек арасындағы екінші қайшылық
туындайды.
Еңбектің екі жақты сипаты тауардың үшінші қайшылығын көрсетеді-еңбектің
жеке және қоғамдық сипаты арасында. Қоғамдық еңбек бөлінісін тереңдету
нәтижесінде жеке тауар өндірушілердің жалпы тәуелділігі дамиды. Тауар
өндірісі қоғамдық сипатта болды. Негізінде жеке еңбек шығындары жатқан
тауар айырбасы мүмкінсіз болады, себебі нақты еңбектің біртексіздігі жұмыс
уақытымен өлшеуге болмайды.
Тауар қойшылығын шешу формасы болып жалпы эквивалент ролін атқаратын
ерекше тауар түріндегі жалпы тауар массасынан дағдарыстық ерекшелеу
табылады. Ақша құнның эквиваленттік формасының еркешелігіне орай тауар
қайшылығын шешеді.
Құн қатнастарының туындау процесінде алғашқы айырбас құны құнды
көрсетудің формасы ретінде пайда болды. Бір тауардың құны оған қарсы жеке
тауар боламасында көрінеді. Бұл құнның қарапайым немесе кездейсоқ формасы,
А тауарының Х-і В тауарының У-не айырбасталғанда. Осы айырбаста А тауары өз
құнын көрсете отырып, оны В тауарының тұтыну құнына жатқызады, яғни құнның
қатысты формасында болады. Құнның қатынасы және эквиваленттік формасы тауар
құнын көрсетудің екі қайшы жағынан құрайды.
Жалпы эквивалент түрінде ақшаны анықтау оның мүмкіншілігін сипаттайды,
тауарды қамтылған қоғамдық еңбек шығындарын көрсетеді және соның негізінде
олардың жалпы айырбастылығын қамтамасыз етеді. Яғни ақша өз құрамы бойынша
тауардың айырбас құнының болмысын көрсетеді. Айырбас құны, ақша, т.б.
Категориялардың ішкі бірігуі ақшаны өндірістік қатынасытң тарихи анықталған
формасы ретінде мәнін түсіну негізі құрайды. Ақшалар: біріншіден, жеке
өндірушілердің өзара байланыстарын; екіншіден, қоғамдық тұтыну мен жалпы
қоғамдық еңбекке кеткен жеке шығындар қатынасын; үшіншіден, жеке тауардың
қоғамда өндірілген барлық тауар массасына қатынасын қамтиды. Ақшалар
тауарды өлшмейді, ақшалай формада көрсетілетін қоғамдағы қажетті еңбек
өлшейді.
Ақшалар тауар өндірісінің әрбір этапы үшін сипаты бар өндірістік
қатынастарды көрсетіді. Ақшалар капитализмге өлшмейді бірыңғай айырбам
мәмлесінің тауарды өндіруші-қатысушысының арасында негізделген өндірістік
қатынастарды көрсеткен. Монополистік капитализмге дейінгі жағдайларда тауар
өндіруші мен қоғам арасында, ал монополистік капитализм кезінде тауар
өндіруші мен әлемдік нарық арасында болды.
Тауар өндірушілердің әлемдік нарыққа тәуелділігінің күшейу шаралары
бойынша еңбекке кеткен жеке шығындарды қоғамның мойындауы тек ұл жағынан
ғана емес, сонымен бірге әлемдік нарықтағы өсу дәрежесіменде жүзеге
асырылды. Тауар өндірісі дамудың әр түрлі этапында ақшаға деген әртүрлі
талаптар қояды, ол оның эволюциясын анықтайды.
Алғашқы қауымдық жүмыс кезеңінде ақша ретінде түтынудың маңызды заттары
қолданылды, ол айырбас құнын көрсетудің туындаған табиғи формасын көрсетті.
Ақшанаың бұрынғы түріне күн сайын қолданылатын тауарлар жатады, а айырбас
кезінде жалпы эквивалент ретінде қызмет атқарады. Тауарлық ақшалар арасында
сатылатын (қой, тұз, шай, бидай, күріш және басқалары), еңбек жабдықтары
(балта, былғалылар, күректер), әшекейлі заттар (сақина, білезіктер,
алқалар) ерекшеленді.
Тауарды айырбастау жүйесін сипатта болғанда тауарды өндірушіде жалпы
эквиваленттің ролін орындау үшін жарамды ақшалай тауарда қажеттіліктер
туындады. Одан басқа, жер иелену мен саланың дамуында малдар айырбастың
негізгі көзі болмай қалды, ал сала өндірісінде металдар маңызды орын алады.
Ақшаның рай металға алдымен әртүрлі кесектер формасында, ал б.э.д. 8-
ғасырдан бастап басып шығарылған тиын формасында болды. Капитализмг дейін
ақшаның райн мыс, күміс, кейбір елдердеежелде алтын (Ассириа және Египетте)
атқарды. Тауар өндірісінің дамуымен алтын және күміс ақшалай тауарға
айналды. Асыл металдардың табиғи қасиеттеріжалпы эквивалентке қажетті
шарттарға сәйкес келеді: олар біртектілік, бөліну, нормативтік және сақтау
қасиеттерін иемденді. Олар үлкен құнды кіші көлемде көрстеді, нәтижесінде
құнның эквивалентті формасы белгілі бір тауардың табиғи формасымен
алтынмен, күміспен байланыстырылады, тауар әлемі тауар мен ақшаға бөлінеді.
1.2 Ақша қызметтері.
Ақша қызметтерінің дамуы тауар өндірісімен капиталистікке өту тарихи
процесін көрсетді. Империум кезінде монополияның әсерінен, капиталистік
жалпылау және жоспарлау әсерінен тауар өндірісінің құлдырауы орын алды.
Дегенмен оған сай нарықтық заңдармен өмір сүреді. Осыған орай ақша
қызметтерінің арақатынасының ерекшелігімен сипаты өзгереді.
Ақша теориясының мәселелерімн айналыстың эквиваленттердің көбісі олардың
мәне мен атқаратын қызметтерін бөліп көрсетеді, және адамдар ақша деп
танитын және олардың қызметтерін атқаратындарының барлығы ақша бола алады
деп санайды.
Ақша, құн өлшемі және баға масштабы ретінде ақшаның құн өлшемі қызметі
арқылы тауар құны жалпы қоғамдық еңбект біртекті өлшем сипатын алады.
Сонымен қатар, тауарлардың ақшаның белгілі бір сомасына теңестіру тарау
құнының сандық өлшемін береді. Осыдан құн өлшемі қызметінің екі ерекшелігі
туындайды: бірінщіден, оны толық құнды бағалар атқарады.
Тауар құнының сандық өлшемін жүзеге асыру үшін ақшалардың өзі, еңбекпен
жасалға, құнмен иемдену қажет. Бірақ, тауар өлшемін ақша жасамайды, өйткені
құн ретінде барлық тауарлар сапалы, біртекті, абстрактіліқоғамды еңбекті
өзіне енгізеді.
Екіншіден, ақшалар оймен елестетілген құн өлшемі қызмтін атқарады. Құн
өлшемі тауардың ақшаға айырбасы кезінде пайда болады. Тауардың құнын өлшну
үшін қолмақол ақшалардың болуы шарт емес, өйткені еңбек өнімін ақшаға
теңестіру қоғамдық жүзег асырушы ретінде ойда жүзеге асырылады. Бның
нәтижесі болып тауар құнының ақшалай көрінісі болып табылады. Ол еңбек
өнімі мен ақшалай тауарлардың біртекті өлшем, құн ретінде қатынасын
сипаттайды, алтын заттай түрде емес, қоғамдық еңбектің жиынтығы ретінде
көрінеді.
Тауардың ақшалай түрде көрсетілген құны оның бағасы болып табылады.
Толық құнды айналым ретінде алтынның құны болған жоқ. Алтынның ақшалай құны
басқа тауарлардың тұтыну құны ретінде көрсетілді. Тауар басқа да кез-клген
тауарлармен айырбаста болғандықтан, оның салыстырмалы құны әртүрлі тауарлар
да шексіз бірқатар көріністеріне ие болды.
Алтын айналымнан шыққаннан бастап жағдай өзгрді. Ол несиелік ақшаларға
тауар ретінде сатылды. Мұнда ақшалай тауардың екі жақты тұтыну құны
көрінеді. Алтын ақшалай сыйақы сияқты өзінің бағасы жоқ, ол тк қана
қоғамдық қажетті жұмыс уақытын және баға қалыптастыру процесн жүзеге
асырады.
Алтын сұраным мен ұсыным заңына сай әдеттегі тауарлар сияқты несиелік
ақшамен нақты нарықтық бағамен сатып алынады. Бұл құн өлшемі ретінде
ақшаның қалыптасуын қиындатады.. теңдік кезіндегі алтын мен тауар
өндірісіне кеткен жұмыс уақытының қажеттілігі бағалардың белгілі жиілікте
болу үшін жекеше салыстыру ретінде айырбастың қарапайым формасында жүзеге
асырылған. Дамыған ақшалай қатынас кезінде күш өлшемі қызметі бағаның
масштабы негізінде көрінеді. Осы процесті сипаттай отырып. К.Маркс алтынның
бағасын қалыптастыру процесі баға масштабындағы құн өлшемімен ауысады деп
жазған. Металл ақшалардың (алтын, күміс, мыс) айналымы кезінде мемлекет
заңды түрде ақшалай бірлікте бекітілеген металдың салмақтық сомының
бағасының масштабын тіркеді. Алғашқыда манеталарды басып шығара бастағанда,
баға масштабы өзінің салмақты маңыздылығынан түсіп кетті. Алайда тарихи
дамуы процессінде баға масштабы жалпы маңыздылыққа негізделді.
Бұл манеталардың тозылуымен, мемлекеттік биліктің салмақ құрамын
азайтумен, неғрлым аз құнды металлдан құндырақ металға өтумен (мыстан,
күміске, кейін алтынға) байланысты. Оның нәтижесінде бағаның реми көлемң
мен ақша бірлігінің нақты метелдық құрамы арасында қайшылық туындады.
Құн өлшемі мен баға масштабы түріндегі ақша қызметі арасында мәнді
айырмашылқтар бар.
Құн өлшемі-мемлекетке тәуілсіз ақшаның экономикалық қызметі. Ақша құн
өлшемі түрінде қоғамдық құндық этолон, абстрактілі еңбекті қоғамдық қамту
және барлық тауардың құнын көрсету болып табылады. Сондықтан, бұл қызмет
құн заңымен анықталды.
Баға масштабы-мемлекет еркіне тәуелді және құнды емес, тауар бағасын
көрсетуге қызмет ететін ақшаның техникалық қызмет. Мысалы, 40 жыл ішінде
ақша масштабы алтынның ресми бағасы негізінде бекітілді. Бұл баға АҚШ
қазынасымен үштік ункцияға 35доллардан келеді (31,1 грамм).
Ол өзгрмейтін деңгейде доллардың девольвациясына 1971 жән 1973 жж-на
дейін сақталды және бастапқыда 38 долларға, кейін 42,22 долларға дейін
жоғарлады. Алтынның бекітілген мемлекеттік бағасының оның құнынан ауытқуына
байланысты бағалардың ресми масштабы экономикалық мәнін жоғаллты. Ямайканың
валюталық реформаның (1976-1978) нәтижесінде алтынның ресми бағасы және
алтын артықшылықтар алынып тасталынды. Қазіргі кезде алтынның тауарға
тікелей айырбасы болмайды, бағалар құнының әреккт етуші заң базасында
алтынның салмақтық сандарында көрсетілмейді. Алтынды айналымнан шешілмейтін
несиелік ақшалармен шығару жағдайларды құн өлшемінің қызметтерінің
ерекшелігі операциялар кезінде алтынның нарықтарында ақшалай тауар тікелей
тауарлық массаға емес, несие ақшаларына қарсы тұратындығында болды.
Яғни тауар құндық көріністі тікелей ақшалай тауардың құнында емес, несие
ақшаларының салыстырмалы құн арқылы алады.
Құн өлшемінің қызметі ақшаның басқа қызметтерімен, ң алдымен, айналым
қызметімен байланысқан. Азия айналым құралы ретінде. Тауар айналымынң
процессі айналым құралы ретінде ақшаға объективті қажеттілікті тудырады.
Бұл құнның ақшалай көрінісі құн өлщемінің қызметі арқылы тауардың сатылуын
білдіретіндігімен шартталған. Баға тауар айналымының процессіндегі тауардың
ақшаға нақты айырбасы кезінде жүзеге асырылады. Т-А-Т.
Тауарларды сату процесінде ақша олардың айырбасында делдал болып,
айырбас құралы қызметін атқарады. Мұнда тауар жүйесінің 2 айналу түрінен
өтеді: 1) тауар ақшаға сатылады, оның құны тауарлық құнының ақшалай құнға
айналды (Т-А); 2) алынған ақшаға тауар алынады, яғни құнның ақшалай түрі
тауарлық құнға айналды. (А-Т).
Тауар өндірушінің тауарды бүгін сатып, тауарды тек 1 жұмадан, бір күннен
, 1 айдан кейін сатып алуға мүмкіндігі бар. Ол тауарды 1 нарықта сатып,
өзіне қажетті тауарды басқа нарықтан сатып ала алады. Осылайша, ақша
айналым құралы ретінде тікелей айырбастың (Т-Т) жеке, уақытша, кеңістік
шекеараларынан өтеді.
Өзінің құнын жүзеге асырып, айналымнан кететін тауарларға қарағанда,
айналым құралы ретіндегі ақша әр қашан айналымда болып, тауар айырбастау
актілеріне үзіліссіз қызмет көрсетеді. Тауар айналымы – бастапқы,
анықтаушы, ақша айналымы-туынды, сонымен қоса тауар айналымының
үзіліссіздігі үшін қажетті болып табылады. Осыдан, айналым құралы ретіндегі
ақша функциясының 2 ерекшелігі туындайды.
1. Оны идеалды емес, нақты ақша орындалды;
2. Бұл функцияда ақша айналымы кезінде өтпелі делдал ретінде
болғандықтан ақшалай тауарды металдық және қағаздық құн белгілеріне
ауыстыру мүмкіндігі туындалды.
Ақша құн өлшемі және айналым құралы ретінде қарама қайшылықтық бірлігін
тудырады. 1 функция 2-ін көрсетеді. Металл айналым кезінде, егер айырбас
құралы ретінде қызмет тпесе, ақша құн өлшемі функциясын орындамаушы еді.
Онда толық металл ақшалар айналымы құралы болмаушы еді. Біріншіден, ақшаның
құн өлешемі ретінде ақша идеалды. өйткені, айналым құралдарының
функциясының ішінде өзіндік құны жоқ ақшалай белгімен ауыстырылады.
Құн өлшемі қызметі мен айналым құралдарының арасындағы қайшылықты алтын
айналымынан алып тастауы алтын мен оның қағаз және несиелік ақшалары
арасындағы сыртқы қайшылықтан өседі. Ақша айналым құралының қызметін
атқаратындықтан, оның айналымына қажетті саны шығаратын тауардың бағасы мен
массасын, яғни тауар бағасыларының қосындысымен анықталады.
Бір ақша бірлігі бірнеше тауарлық келісім-шарттарға қызмет көрсте алады.
Ақшалардың айналымдылығы өскен сайын, сонша олар айналым үшін аз қажет.
Сонымен, айналым үшін қажтті әрекеттегі ақшалардың саны (АС) өткізілген
тауарлар бағаларының қосындысы (ТБҚ) бір атаулы ақша бірлігінің айналым
санына (А) бөлу арқылы анықталады:
Ақша қазына, жинақ және жинақтық қалыптасу құралы ретінде. Т-А-Т
айналымның екі жеке актіге (Т-А және А-Т) бөлінуі ақшаларды жинау
мүмкіндігі мен қажеттілігін тудырады. Егер тауар өндіруін өзінің тауарын
өткізіп, ұзақ уақыт ағымында басқа тауар сатып алмаса, онда айналымнан
жинау мақсатында алынған ақшалар қазынасы қалыптастыру құралы функциясын
орындайды. Жиналған байлық “таза қазына” түрінде, яғни ақшаларды қарапайым
жинау капиталистікке дейінгі қоғамдық формацияға тән болды.
Капмтализм кезінде қазынаны қалыптастыру құралы фукцияның қажеттілігі
тауарлық өндіріс процесімен анықталды. Тауар өндіруші өндіріс құралдары мен
тұтыну заттарын сатып алу үшін алдын- ала ақша жинау қажет. өндіріс
құралдарының амортизациясы әр өндірілетін тауарлар партиясына есептеліп,
олардың құнына қосылады және тауарды өткізуден түсімнің бір бөлігін
құрайды. Бұл түсімді амортизацияланған өндіріс құралдарының орнына
жаңаларын сатып алу ұшін іс жүзінде пайдаланылуы белгілі бір уақыт ағымында
ақшалар жинақталғаннан кейін болады. Ақшаларға сапалы шексіз жинау мен
сандық шектелуі арасындағы қайшылық банктердің шаруашылық айналымына
қолданылатын, қоғамдық байлықты жалпы көрсету ретінде тойымсыз көксеуді
тудырады. әр тауар белгілі бір қажеттілікті қанааттандырады және барлық
байлықты емес, оның білгілі бір сәтін көрстеді. Материалданған құн ретінде
толық ақшалар байлықтың жалпы көрінісі болып табылады. Бұл ақшалардың
анықтауыш сипаттарының бірі. Бұдан қазынаның функциясының ерекшелігі
шығады, оны тек толық ақшалар ғана атқара алады. Қазынаны жинау алтын мен
күмістен жасалған тиын, кесектер, сонымен қатар сән-салтанат заттары
түрінде болады.
Металл ақшаларының айналымы кезеңіндегі қазына ақша айналымын реттеуші
ролін атқарады. Егер өндіріс пен тауар айналымының масштабы кеңейсе, онда
қазына ретіндегі металл ақшалар нарыққа тауарлар сатып алу үшін түсіп
отырады, яғни айналым құралы функциясын атқарады. өндіріс пен тауар
айналымы қысқарған жағдайда, артық қалған ақшалардың бір бөлігі қазынаға
айналды. Сондықтан нарықта толық металл ақшаларының айналымы кезінде
тауарлардың өткізу үшін қажетті ақшалардың саны қатысты.
Сонымен, қазынаның пайда болу құралы ретінде ақшаның функциясын алтын
аиқарады, өйткені оның заттай формасы ақшалай тауар талаптарына сәйкес
болды.
Қазына ерекше сақтандыру қоры ретінде болды. Алтын иеленушіліерді
бірінші кезекте табиғи бірлігі емес, жалпы абстрактілі байлықты көрсету
ретінде алтынға кез-келген тауар сатып алуға болады. Ақшалар төлем
құралы ретінде. Тауар айналымының даму процесінде тауарлық мәміленің ерекше
түрі – тауарды алдын- ала төлеусіз сатып алу пайда болды. Тауар өндіруші
ақшасыз қажеттітауарды, тек таураларға төлем кейінге қалдырылған жағдайда
ғана, сатып ала алады. Осылайша тауарларды несиеге өткізудің ерекше
формасы, яғни төлемді кейінге қалдыру пайда болды.тауарды алған қарызгер
несие берушіг оның орнына белгілі бір мерзімде ақша төлеу туралы жазбаша
қарыздық міндеттеме (әдетте вексель) береді. Төлем құралы ретінде ақшалар
айналым құралы ретіндегі ақшалардан айырмашылығы бар, олар сатып алу
өткізуді аяқтайды. Нәтижесінде тұтыну құны қозғалысы мен құнның арасында
айырмашылық пайда болды. Сатыпалушы тауарды несиеге ала отырып, ақша
берудің орнына қарыздық міндеттеме жазып береді. Вексель мерзімі жеткен
кезде қарызгер ол бойынша төлем құралы функциясын атқаратын ақша төлейді.
Төлем құралы функциясын әдетте толық емес, бірақ нақты (қолма қол)
ақшалар орындайды. Ақшамен төлем құны функциясы орындай отырып, ақша
айналымының заңы толық көрінісін береді. Егер тауарлар нсиеге сатылса, онда
бұндай тауарлық мәмілілерге қолма-қол ақшалардың қажетң жоқ, және бұл
айналымға ақша қаражаттарының қажттілігін төмендетеді. Алайда төлем мерзімі
жақындаған сайын қарыздарды өту үшін айналымға ақшалардың қасиеттілігі
жоғарылайды.
Дүниежүзілік ақшалардың маңызы. Тауар өндірісінің кеңеюі шаруашылық
байланыстарды интернациолизациялау, субектің халықаралық мамандандырылуының
трңдуі, дүнижүзілік нақты және дүниежүзілік капиталистік шаруашылықты құру
ақшаның осы функциясының қалыптасуы мен дамуының объективті алғышарты болып
табылды. Ақша дүниежүзілік нарықта тиынның ұлттық формасын тастап, асыл
металдардың кесектері түрінде болды жән салмағы бойынша қабылданды.
Үниежүзілік ақшалардың функциясы ақшаның алдыңғы барлық функциаларына, және
оларды синтездей отырып, тарихи және логикалық түрде негізделеді.
Дүниежүзілік ақшалар халықаралық қарыздың міндеттемелері өтеу, халықаралық
баланстар бойынша сп айырысу үшін- халықарылық төлем құралы; шетеледен
тауарларды қолма-қол ақшаларға сатып алуда-халықаралық сатып алу құралы;
алтын қоры ретінде резервтік қор құру және алтынның бір елден басқа елге
маграциясы кезінде-байлықты қоғамдық материализациялау болып табылды.
Материализм кезінде дүнижүзілік ақшалар функциясында мәнді өзгерістер
болады. Алтын айналысы кезінің өзінде халықаралық есеп айырысудың несиелік
құралдары мен қолма – қолсыз төлемдер пайдаланылған, ал алтын тек
халықаралық есеп айырысулар қалдығын реттеу үшін арналған. Халықаралық есеп
айырусыларды пайдалануды шектеудің тарихи тенднциясы оның бұл салада
тікелей қалыптасу қасиеттілігіңнің жойылуымен аяқталды. Бұл дүниежүзілік
ақшалардың функционалдық формаларының өзгеруімен байланысты. Капиталистік
елдерде ұлттық валюталар дүниежүзілік айналымда алтынның орнына төлем,
сатыпалу резервтік құрал ретінде қалыптаса бастады. 1944 жылы Брттон Вудиде
халықаралық келісім доллар мен фунт стерлингке резервтік валюта статусын
берді. Бұл валюталық дағдарысты иеленістіретін, халықаралық экономикалық
қатынастардың интернационалистік ерекшелігі мен оларға қызмет көрсету үшін
ұлттық несиелік ақшаларды пайдалану арасында қайшылықты күшейтті. Бұл
шиеліністі шешулің жолы СДР жән ЭКю түрінде дүниежүзілік ақшалардың жаңа
функционалдық формасын құрып көру болды.
Дүниежүзілік ақшаладың функционалдық формаларының өзгеруіне қарамастан,
алтын бұл функциясын алтын нарығында рһопрациялар арқылы әліде атқарып
отыр. Алайда, көптеген оқымыстылардың ойынша экономикада ақшалар үш айналым
құралы, құн өлшемі және жинақ құралы функциаларын атқарады. Жоғарыда
қарастырылған ақша функциаларының жиынтығы арқылы ақшалар олардың
тұтастығында өзінің рай қоғамда көрсетеді.
2 АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ЕСЕБІНІҢ ҚАЗІРГІ ТӘРТІБІ
2.1 Кассадағы ұлттық валютада ақша қаражаттарының есебі.
ТОО “Х” қолма – қол ақшаларды қабылдау, сақтау және жұмсау үшін кассасы
бар. Касса бөлмесі бөлек және кассаның тахникалық бкітілуі бойынша
талаптарға сай банк жабдықталған және сақтау – сөндіру сигналын беру
құралдарымен қамтылған. ЖШС “Х” басшылары кассадағы ақшаның, сонымен қатар
оларды банкіден жеткізу және банкіге тапсыру сақтығын қамтамасыз етеді.
Субъектінің иелігіне жатпайтын қолма-қол ақшалар мен басқа да
құндылықтардың кассада сақтауға болмайды.
Кассир материалды-жауапты тұлға. Ол кассалық операциалрды жүргізу
тәртібімен таныс болу қажет. Сондан кейін онымен толық іске материалдық
жауапкершілігі жөнінде келісім – шарт жасалады. Егер еңбекақы және басқа
төлемдерді беру үшін субъект басшысының жазбаша бұйрығымен басқа тұлғалар
тартылса, онда олармен де толық жеке материалдық жауапкешілік жайында
келісім-шарт жасалды.
Берілген учаске бойынша келесі құжаттар қолданылады: кіріс кассалық
ордер (форма № КО-1). Форма, есептік құжаттардың қолмен, сонымен қата,
автоматтандырылған өңдеу де кассаға ақшаларды рәсімдеу үшін қолданылады,
бухгалтерия жұмыскерлерімен бір далада толтырылады. Квитанция ақшаны
тапсырушының қолына беріледі, ал ордер кассада қалады кіріс және шығыс
кассаның ордерлерді тіркеу журналында тіркеледі.кіріс кассалық ордерге бас
бухгалтер немесе бұан өкілетті тұлға қол қояды. Кіріс кассалық ордердің
негізгі реквизиттері: құжаттың аты, кәсіпорынның аты, қжат нөмері, оны
толтыру күні, корреспондицияланатын шот, сомасы саныиен және сөзбен,
салушының аты-жай, фамилиясы, негіздеме, кассир мен бос бухгалтердің қолы.
Шығыс кассалық ордер (форма № КО-2) кассадан ақша беруді рәзімдеу үшін
құжаттарды қолмен және автоматтандырылған өңдеу кезінде де қолданылады және
бухгалтерия жұмыскерімен бір данада толтырылады, кіріс және шығыс
құжаттарды тірку құрамында тіркеледі. Шығыс кассалық ордерге басшы және бас
бухгалтер немесе бұған өкіметті тұлға қол қояды. Егер шығыс кассалық
ордерлерге кәсіпорын басшылық рұқсаты бар тіркелетін құжаттар болса, онда
шығыс кассалық ордерлерге қол қою міндетті емес. Шығыс кассалық ордердің
негізгі реквизиттері: құжаттың аты, кәсіпорынның аты, ордерді толтыру
нөмері мен күні, алушы тұлғының аты-жайы, фамилиясы, негіздеме, саласы
санымн және сөзбен, директор мен бас бухгалтерлердің қолы, алушының алуға
қолхаты, кассирдың қолы, корреспендицияланатын шот.
Кассалық ордерлерде өшіру, түзетілген жер және түзетулер болмау керек.
Кассалық ордерлер бойынша ақшаны тек оларды толтырған күні ғана алады және
беріледі. Кассир шарушылық операция аяқталғаннан кейін ордерлерге қол
қойып, оларға тіркелген құжаттарға штамп қоюға міндетті.
Кіріс және шығыс кассалық құжаттарды тіркеу үшін кіріс және шығыс
құжааттарды тіркеу журналы (формасы № КО-3) қолданылады. Журнал кіріс
кассалық ордерге бөлек және шығысқа бөлек ашылады. Тіркеу журналы, оның
мәліметтері бойынша кәсіпорынның қолма- қол ақша қаражаттарын алуы мен
жұмсалуының мақсатты бағытын бақылау, кассалық құжаттарға номер беру,
кассирмен жасалған операциялардың толықтығын тексеру үшін құрылған.
ЖШС “Х” кассадағы ақша қозғалысының есебі үшін кассалық кітап (форма №КО-
4) қолданады. Кассалық кітаптың әр парағы екі бірдей бөлектен тұрады:
біреуі (горизонтальды сызықтарда) бір дала ретінде кассирмен толтырып,
кітапта қалады, екіншісі (горизонталсыз сызықтарда) сыртқы және артқы
жақтары көшіруқағазы арқылы толтырылады, кассирдың есеп беру ретінде
парақтың қиылған бөлігі болып табылады.
Тарқтың бірінші және екінші данасы бірдей номермен номерленеді. Кассалық
операцияларды жазу сыртқы жағында қиылмайтын бөлінен басталады (“Күн асына
қалдық” жолынан кейін). Парақ алдын-ала қию сызығы бойынша бүктеліп,
кітапта қалатын қиынды бөлігі салынады. “Көшіруден” кейін жазбаларды
жүргізу үшін парқтың қиынды бөлігі қиынды емес бөліктің сыртқы жағынын
астына қойып, парақтың қиынды емес бөлігінің артқы жағына горизонталды
сызықтар бойынша жазбалар жалғастырылады. Осылайша, бір күнгі
операциялардың соңына дейін есеп беру банкісі ашылмайды.”Оның ішінде
еңбекақыға” жолында кассаның шығысына жатқызылмаған, еңбекақыға төлем
ведомосі бойынша сомалар көрсетіледі.
Кассир күн сайын жұмыс күннің соңында бухгалтерияға кіріс және шығыс
кассалық құжаттары тірклген есеп беруін қохат алып тапсырады.
ТОО “Х” бір кассаның кітабы бар. Кітаптың парақтары номерленген, бау
өткізіліп, сүргуг мөрмен бекітілген. Кітаптың соңғы бетінде “Осы кітапта
барлығы номрлеген парақтар” жазбасы бар және кәсіпорын басшысы мен бас
бухгалтердің қолдары қойылған.
Кассалық операциялардың көмегі аз болса, кассалық есеп берулерді 3-5
күнде бір рет құруға болады. Кассалық кітапта құжаттың номері, кімнен
ақшаны алынғаны және кімге берілгені, кореспанденциялалатын шот, сомасы
(кіріс, шығыс) көрсетіледі.
Күн сайын, жүмыс күнінің соңында кассир кітапта қорытындыларды есептеп,
күн соңына ақшаның қалдығын шығарады. Кітапта өшірулер және келісілмеген
түзетулер жасауға болмайды. Түзтулер кассир мен бас бухгалтердің қолдарымен
расталады. Кассаның кітапта жүргізуге бақылауды бас бухгалтерге жүктеледі.
Кассаның кітап кассирдың келісімімен автоматтандырылған әдіспен
жүргізілуі мүмкін. Оның парақтары “Кассалық кітаптың қосымша парағы”
моминограммасы ретінде қалыптасады. Бір мезгілде онымен бірге “кассирдың
есеп беру”маминограммасы қалыптастырылды. Бұл маминограммалар кассирмен
тексеріліп, қол қойылғанна соң, бухгалтерияға кассалық құжаттармен кассалық
кітаптың қосымша парағында қолхат арқылы тапсырылады. Соңғысы әр айға жеке
бір жылдың ішінде кассирде сақталады. Парақтардың жалпы саны (бір жылдағы)
басшы мен бас бухгалтердің қолдарымен расталады және кітапқа сүргі салады.
Кассалық операциялардың есебі үшін кредиттік сипаттар бойынша ашылатын
№1 журнал – ордер жйне дебттік сипат бойынша ашылатыг №1 ведомость бар. Бұл
регистрлерге жазбалар тексерілген кассалық есеп берулердің негізінде
жүргізіледі. әр есеп беруге бір жол беріледі.
Қабылданған және берілген ақшалардың есеп кітабы (форма № КО-5)
кәсіпорны кассасын еңбекақы төлеу мен қолма-қол ақша қалдықтарын қайтару
және төлеген құжаттар бойынша сенім артылған тұлғаға берілген ақшалардың
есебі үшін қолданылады. Кітапты кассир жүргізеді. Төлеген құжаттарда,
ақшалады қайтару және бергенде қол қойылады.
Кәсіпорын кассадағы ақша қаражаттарының бар болуы мен қозғалысының есебі
үшін 45 ”Кассадағы қолма –қол ақшалар” бөлімшесінің активті шоттары
қолданылады: 451 “Кассадағы ұлттық валютада қолма-қол ақшалар” және 452
“Кассадағы шетел валютада қолма-қол ақшалары”. Бұл шоттрадағы қалдық
кәсіпорындағы ай басыла кассадағы бос қолма-қол ақшалардың саласын дебет
бойынша айналым-кассаға келіп түскен қолма-қол ақшалардың сомасын, кредит
бойынша айналым берілген қолма-қол ақшалардың сомасын көрсетеді.
Кассада қолма-қол ақшалардан басқа акциялар, мемлекеттік қарыздардың
обмегациялары, векселдер, гектік кітапшалар, басқа да құнды қағаздар мен
қатаң есеп беру бланкілері де сақталуы мүмкін. Қатаң есеп беру банкілерін:
асханада тамақтану, дистикалық тамақтану, елдік-профилактикалық тамқтану
үшін абономенттер жатады.бтлеттер , абономенттер және басқа да қатаң есеп
берудің банкілері олардың номиналды құны бойынша 006 “Қатаң есп беру
бланкілері” баланыстантыс шотта есепке алынады. Бұл шотта аналитикалық есеп
банкілердің әр атауы бойынша сериясын, номерлерін, санын, номеналарды
немесе есептік құнын көрсетумен, берілген және пайдаланылған қатаң есеп
беру банкілері бойынша карточка-анықтамаларда материалды-жауапты тұлға
бойынша жүргізіледі.
Кесте 1
451. “Кассадағы ұлттық валютада қолма-қол ақшалар” шоты бойынша
шоттардың типтік корреспондециясы
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Корреспенденцияланатын
шоттар
Дебет Кредит
1 2 3 4
1. Ұзақ мерзімді жалға берілген негізгі 451 705
құралдар бойынша жалға алушыдан жай
төлемінің келіп түсуі.
2. Қолма-қол ақшаға өнім өткізу 451 701
3. Өткізілген негізгі тауарлар үшін 451 722
қолма-қол төлемдердің түсуі.
4. Құнды қағаздарды өткізуден түсім 451 723
қолма-қол ақшамен алынды
5. Кассаға банктердегі сәйкес шоттардан ақша451 441,423,
қаражаттары келіп түсті. 424
6. Сатып алушылар мен тапсырыс дерушілрден 451 301
кассаға келіп түсті.
7. Жолдағы ақша қаражаттары кассаға түсті 451 411
8. Басқа кәсіпорындарда үлестік қатысуынан 451 871
табыстар кассаға түсті.
9. Есп беруші тұлғалар кассаға жұмсалынбаған451 333
немессе алдында алынған аванстарды
қайтару.
10. Кассаға болашақ кезең табыстары шотына 451 611
әртүрлі төлемдер түсті.
11. Үкіметтің атқарушы органдарымен 451 726
субадиялар қолма-қол ақшада алынды.
12. Кассада артық ақшалар анықталды. 451 727
13. Қолма-қол ақшаға материалдық емес 106 451
активтер алынды.
14. Қолма-қол ақшаға жабдықтар алынды. 123 451
15. Басқа да болашақ кезең шығындары 343 451
қолма-қол ақшамен төленді.
16. Алынған тауарлар қолма-қол ақшамен 222 451
төленді.
17. Өнімді өткізу мен тиеу бойынша шығындар 811 451
қолма-қол ақшамен төленді.
18. Банкігежолдағы ақша қаражатры ретінде 411 451
көрсетілетін ақща қаражатары кассадан
аударылды.
1 кестенің жалғасы
1 2 3 4
19. Құнды қағаздарға және де басқа 401,402 451
кәсіпорындарға қаржылық инвестициялар
қолма-қол ақшада жүргізілді.
20. Кассадан есеп беруге тиісті сома берілді.333 451
21. Жүмыскерге берілген қарыздың сомасы 681 451
көрсетілді.
22. Кассадан есептелген дивиденттер берілді. 333 451
23. Түгендеу кезінде кассада ақша 621 451
қаражаттарының жетіспеушілігі анықталды.
24. Есп айырысу шотынан кассаға қолма-қол 334 451
ақшалар түсті.
Банкілердің моменалды құны 006 баланыстан тыс шоттан есептен шығарылады
және қолданылған қатаң есеп беру бланкілерін, есеп брулерді және
бланкілердің сатылуы мен жойылуын растайтын басқа да құжаттарды есептеп
шығару актісінің кезінде карточка-анықтамаларда көрсетіледі.
Кассада санымен қатар құнды құжатта, жүмыскерлр еңбекақыларынң орнына
тамақ өнімдерін алтын талондар сақталуы мүмкін.
Есептік саясатта бекітілген мерзімде кассада сақталынатын ақша
қаражаттары мен қатаң есеп берудің бланкілеріне түгендеу жүргізу қажет. Оны
суъект басшысы тағайындайтын комиссия жүргізеді. ЖШС “Х” бұндай тексерудің
ай сайын жүргізеді. Кассалық операциялардың есебі компьютрлеген кезде
кассалық құжаттарды өңдудің бағдарламалық құралдарының жұмысының дұрыстығы
да тексеру қажет. Қажеттіліктерге кінәлі тұлғалар бекітілген тәртіпте
жауапкершілікке тартылады.
Ақша қаражаттары мен қатаң есеп беру бланкілерін түгендеу (флһорма № 15)
нәтижелерін ақша қаражаттрының бар болуын түгендеу актісінде және
құндылықтар мен қатаң есеп беру бланкілерінің түгендеу тізімінде орма №
түг.-15 рәсімделді. Кассада анықталған ақша қаражаттарының артықшылығы
кіпріске алады. Бұл операция 451 “кассадағы ұлттық валютада қолма-қол
ақшалар” шотының дебеті және 727 “Негізгі емес қызметтен басқа да табыстар”
шотының кредиті бойынша көрсетіледі. Ақша қаражаттары мен құнды
қағаздарының жетілмеушілігі кассирдің мойнына жүктеледі. 333 “жұмыскерлер
мен басқада тұлғалардың қарызы” шотының кредиті, 451 “Кассадағы ұлттық
валютада қолма-қол ақшалар” шотының дебеті бойынша көрстіледі. ЖШС “Х”
кассадағы қолма-қол ақшалар есебі бойынша 2001 жылдың қазан айында шоттар
корреспонденциясын қарастырайық (2-кесте).
Сонымен, ЖШС “Х” кассадағы ақша қаражаттарының сбі кассалық опрацияларды
жүргізу туралы Ұлттық тәртібіне, сонымен қатар басқа да нармативтік және
нұсқаулық сәйкес жүргізімді кассадағы ұлттық валютада ақша қаражаттарының
есебі 451 “Кассадағы ұлттық валютада қолма-қол ақшалар” активті шотында
жүргізіледі.
Кесте 2
2001 жылғы қаңтар айына 451 “Шоты бойынша шоттар корреспонденциясы”
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Сомасы, Шоттар
теңге кореспонденциясы
Дебет Кредит
1. Кассаға есеп айырысу шотынан келіп 381402 451 441
түсті
2. Кассаға есеп беруге тиісті сомалар 500000 451 333
қайтарылды .
3. Кассаға қызметтер үшін несиелер 28105 451 687
4. Негізгі қызметтен табыс қолма-қол 3100 451 727
ақшада алынды.
5. Сеп беруге тиісті тұлғалар үшін 700000 333 451
кассадан ақша берілді.
6. Кассадан еңбекақы берілді. 381402 681 451
7. Кредиторлар алдындағы қарыздар 120988 687 451
кассадан өтелді.
ЖШС “Х” кассадағы ақша қозғалысының есебі үшін кассалық кітап қолданады.
Ақшалар келіп түскенде кіріс кассалық ордр, шыққанда шығыс кассалық ордер
тапсырылады.
2.2. Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарының есебі.
Шаруашылық суъектілер уақытында бос ақша қаражаттарын сақтау және қолма-
қол есп айырысуларды жүзеге үшін банкте есеп айырысу, ағымдағы және өзінің
қызметінің сипаты мен қаржыландыру көздеріне байланысты басқа да шоттар
алады.
Банкте есеп айырысу шотын ашу үшін төмендегі құжаттар беріледі:
1) шотты алуға өтініш (банкте бекітілген үлгіде);
2) нотариальды расталған және юстиция органдарында тіркеуден өткен жарғы
мен құрылтайшылық келісім-шарттың көшірмеші;
3) шаруашылық суъектінің мемлекеттік тіркеу жөнінде статистикалық картоска
мен куәліктің көшірмеші;
4) натариальды расталған қолдардың үлгілері мен мөрдің оттискісі карточкасы
2 данада. Бірінші қолға құқық суъект басшысына, екіншісі бас баухгалтерге
берілді.
5) салық төлеуінің тіркеу номері (СТН)-шот иесінің.
Есеп айырысу шотына номер беріліп, кәсіпорынға хабарланады және
операциялар тіркелетін барлық құжаттарға қойылады. ЖШС “Х” Қарағанды
қаласында Халық Банкінің ФБ-де айырысу шоты бар. Сеп айырысу шотына
сомаларды есептеп алу немесе одан есептеп шығару бойынша операцияларды банк
шот ниелерінің жазбаша жарлығынң нгізінде (ақшалай гектр, қолма-қол ақшада
салымға хабарлама, төлем талабы) нмсе олардың клісімімен (соттың,
арбитраждың, салық және қаржылық органдардың шешімі бойынша даусыз тәртіпте
төлнетін төлмдерден басқа, жабдықтаушылар мен мердігелеудің төлем
құжаттарын төлеу) жүргізіледі.
ЖШС “Х” есеп айырысу шоты бойынша операцияларды рәсімдеуд клсідей
құжаттар қолданады.
Шот иесі чек-бұйрықты банкке ңбекақы, іс –сапарлық, шаруашылық-
операциялық және басқа да шығындарға көрсетілген саланы қолма-қол ақшадан
береді. Кәсіпорын ақшаны алу мақсаты бір дана берілетін гектің артқы
жағында көрстіледі. Мұнда түзетулер енгізуге болмайды.бірмезгілде чекпен
бірег чектік кітапшада сақталатын түйіршік толтырылады.
Чек атауы және үсынушы болуы мүмкін. Чектер берілген күнді санамағанда,
10 күнге дейін мрзімге беріледі.
Қолма-қол ақшада салымға хабарлама-шот иесінің банкке оның шотына
түсімді, депоненттелген еңбекақыны және де басқа да қолма-қол ақшада
енгізілетін сомаларды есепке алу үшін қабылдау бұйрығы. Хабарлама бір
данадан сиямнн жазылып береді, банк қабылданған ақшадарға шығыс кассалық
ордерге тірклетін квитанция береді.
Банкіге көрстілген соманы алуының шотына аудару төлем тапсырма бұйрығы
төленеді өтеу ақшасы төлеушіден болған жағдайда қолданылады. Тапсырмалар
тауарлы-материалдық құндылықтар, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін
есеп айрысу кезінде пайдаланылады (Тапсырмада тауарлы көліктік немесе
тауарды жіберу фактісін растайтын басқа құжаттық номері мен күніне сілтеме
жасалу керек) немесе тауарлы емс сипатта төлемдердіжүзеге асыруда, сонымен
қатар тауарлар мен қызметтерді алдын-ала өтеу, заңмен нмесе келісім-шартпен
қарстырылған жағдайларда аванстық төлемдер кезінде пайдаланылады.
Тапсырмалар бір текті жене әр текті болу мүмкін.
Төлем тапсырмалар суъектісінің шотында қаражаттардың бар болуы кезінде,
егер банк пен шот иесі арасында басқа келісілмеген жағдайда, орындауға
қабылданады. Жабдықтаушылар мен сатыпалушылардың арасында бір қалыпты және
тұрақты есеп айырусылар кезінде келісім-шарт негізінде және төлм
тапсырмасын қолданумен төлемдер тәртібінде есеп айырысуылар жүзеге
асырылады.
Байланыс кәсіпорындары арқылы ақшаларда аудару сомасы шектеусіз төлем
тапсырмасымен жүзеге асырады.
Егер төлем телеграф бойынша жүргізілсе. Онда тапсырма банкпен толық
теңгеде қабылданады. Төлеуші банкіг төлем тапсырманы оны жазыпберген күннен
бастап 10 күннен кешіктірмей беру қажет.
Есеп айырысу чегі-банк чек берушінің шотынан алушының шотына онда
көрсетілген соманы аударуға жазбаша талап. Чектермен тауарлар қызметтер
үшін есеп айырысады.
Есеп айырысу чегі, ереже бойынша, сатып алушы чек брумен чек ұстаушыға
төлем үшін чек ұстаушыға қызмет көрсететін банк мекемесіне оны көрсту үшін
береді.
Төлем талабы тапсырма – тауарлар, жұмыс қызметтердісатып алушы немесе
төлеушінің шотынан төмен сомасын банке өндіріп алуға бұйрық. Төлем талап-
тапсырма төлеушімн аквиваленді керек.
Бұл үшін банкте арнайы бөім қарастырылған. Төлушінің банкісі
акцлептілінеген талап-тапсырмаларды картотекаға салып, оларды қабылдауға
құқыға бар. Банкке талапы комплектіде береді: бір қалада сеп айырысса, және
жабдықталушы және төлеушіге банктің бір мекемесі қызмет көрсетсе – үш
данада; банктің әр мекмелерінде қызмт көрсетілсе 4 данада, басқа қаларада
есеп айыпһрысса – үш данада. Талап тилген тауарлы –материалдық құндылықтар,
орындалаған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысуларда, сонымен
қатар банк ережесімен бекітілген басқа да жағдайларда қолданылады. Талап
банкілері заңмен бекітілген жағдайларда төлеушінің шотынан қаржыларды
даусыз есептеп шығару мен ерекше шоттар бойыншақаржыларды алу үшін
қолданылуы мүмкін.
ЖШС “Х” есеп айрысу шотынан қаражаттарды келесідей орындаушы құжаттардың
негізінде есептеп шығарады: шаруашалық істер бойынша қызметтесінің бұйрығы,
сотпен берілген үкімдік қағаздар, шотараласуын спке алынған орындаушы
қолдар. Есп айрысу шоты бойынша операциялардың синтетикалық есбі 441
“Ағымдағы корреспонденттік шоттағы ұлттық валютада ақшалар” активті шотта
жүргізіледі.
Бұл шоттың дебеті бойынша есеп беру кезеңінің басы мен соңына ақаша
қаражаттарының қалдығы және олардың келіп түсуі, ал кридиті бойынша есеп
айырысу шотынан есептеп шығарылған ақша қаражаттары көрстіледі. Есеп айрысу
шотында ақаша қаражаттары есебін жүргізетін бухгалтер 445 “Есеп
айырысушотындағы ақшалар” шот банк үшін міндеттеме шот болып табылатындығын
білу қажет, өйткені банк ақшаларды сақтай отырып, кәсіпорын алдында өзін
қарызгер деп санайды. Төменде есеп айрысу шотында ақша қаражаттарының есебі
бойынша типтік корреспонденциялар келтіріледі (3 кесте):
Кесте 3
Есеп айрысу шотында ақша қаражаттарының қозғалысы бойынша шоттардың
типтік корреспонденциясы
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Корреспонденциаланатын
шоттар
Дебет Кредит
1 2 3 4
1. Дебиторлық қарыз шотынан есеп айырысу шотына 441 301,321-3
ақша қаражаттары келіп түсті. 23
2. Вексель бойынша нагізгі қараыздың сомасына 441 302
3. Есептелген пайыздар бойынша 441 332
4. Басқа дебиторлық қарыздың өтелуі бойынша 441 333,334
5. Пайдаланылмаған аванстар бойынша 441 352,351
6. Жолдағы 441 441
7. Аккредитивтің қолданылмаған қалдығы бойынша 441 421
8. Банктердегі арнайы шоттардын 441 423
9. Кассадан 441 451
10. Жарғылық капиталға құрылтайшылардың салымдары 441 511
бойынша
11. Несие түрінде 441 601
12. Болашақ кезең табыстарына жататын 441 611
13. Алынған аванстар бойынша 441 661,662
14. Өткізілген өнім ,орындалған жұмыс, атқарылған 441 701
қызмет үшін
15. Өткізілген материалдық емес активтер үшін 441 721
16. Өткізілген негізгі құралдар үшін 441 722
17. Өткізілген құнды қағаздар үшін 441 723
18. Акциялар бойынша дивиденттер, алынған қағаздар,441 724
берілген несиелер бойынша пайыздар түрінде
19. Атқарушы органдардың субсидиялары бойынша 441 726
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4
20. Ағымдағы жал бойынша жалдық төлм түрінде 441 727
21. Айып-пүл, үстем ақы, шартты орындамағаны үшін 441 727
айыптар бойынша
Сеп айырысу шотынан ақша қаражаттарының шығуы
1. Иныестициялар алу 141-144, 441
401-403
2. Келсі кзңдер үшін жал төлемін аудару 342 441
3. Тауарлы материалдық қорларды жабдықтау, 351,352 441
жұмыстар, қызметтерді орындау үшін аванс
аудару.
4. Аккредитивке аударылған ақша қаражжатры, чектік421-424 441
кітапшаларды беруде депонеттелді
5. Сеп айрысу шотынан кассаға ақшалар аударылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
“___” ______ 20__ жыл
________ қолы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ақша қаражаты
Ғылыми жетекші:
Студент:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. АҚША ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ...7
1. Ақшаның тарихи
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.7
2. Ақшаның
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 10
2. АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ЕСЕБІНІҢ ҚАЗІРГІ ТӘРТІБІ ... ... ... ... 18
1. Кассадағы ұлттық валютада ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... .18
2. Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарының
есебі ... ... ... ... ... .24
3. Шетел валютасында ақша қаражаттарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. 30
4. Банкілердегі басқа да шоттардағы ақша қаражаттары
есебі ... ... ... ..37
2. АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ АУДИТІНІҢ ҚАЗІРГІ ПРАКТИКАСЫ...41
1. Кәсіпорынның ақша қаражаттары аудитін жүргізу әдістемесі ... ... ... 41
2. Кассалық операциялардың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 57
КІРІСПЕ
Ақша бұл тауарлар мен қызметтерді және басқа да индивиттерді алуға
әрдайым пайдаланылатын активтердің жиынтығы. Ақшалар кең
пайдаланатындылықтан, біз өте бағалы құрал екендігін сирек ойлаймыз.
Қазіргі экономика ақшасыз қалыптасу мүмкін емес.
Ақша кәсіпорын үшін жоспарлау, есеп және бақылау құралы ретінде, яғни
олар шаруашылық әрекеттің маңызды элементі болып табылады. Кәсіпорын олар
арқылы сыртқы өмірімен байланысқа түседі, табыс табады және есеп айырысулар
жүргізеді. Өйткені кәсіпорынның негізгі мақсаттарының бірі табыс табу болып
табылады, ол үшін ақша қаражаттарының есебін дұрыс жүргізу қажет. Қаржылық
жағдайын бақылаудан тыс өндіріс көлемін жылдам өсірудің өзі кәсіпорынды
сұраным жоқ өнімі өндіру сияқты жылдам банкротқа ұшырау шегіне әкелуі
мүмкін.
Касса және банктік шоттар бойынша операциялар маңызды орын алады, өткені
бірде-бір заңды тұлға касса мен есеп айырысу шотынсыз әрекет ете алмайды.
Оларсыз кәсіпорын әрекетсіз, берекесіз болады.
Кез-келген бухгалтер мен аудитордың міндеті құрылған ұйымның қалыпты
қалыптасуын қамтамасыз етуінің негізі болып табылатын ақшалай операциаларды
дұрыс және дермезгілде көрсету жолымен кәсіпорынның әрекет қабілеттілігін
қамтамасыздандыру болып табылады. Сондықтан ақша қаражаттары есебінің
жүргізілуге, олардың сақтығына, ақша қаражаттарын кіріске алу толықтығын
тексеруге, еспе айырысу жағдайын және төлемдердің дер мезгілділігін
бақылауға, кассалық тәртіптің және тағы басқа сақталуына аса көңіл бөлу
қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты ақша қаражттарының есебі мен аудитінің
қазіргі тәртібін қарастыру.
Мақсатқа жету үшін келесі міндетте қойылып шешіледі:
- ақшаның теориялық негізін оқып-үйрену;
- ақша айналымын реттейтін әрекеттегі заңмен танысу;
- нақты кәсіпорынның ақша қаражаттары неден құралатынын қарастыру;
- ақша қаражаттарының құжатта рәсімделуін көрсету;
- ақша қаражаттары қозғалысының есебін көрсету;
- ақша қаражаттары аудитын жүргізу әдістемесін қарастыру;
- кассалық және банктік операциялар аудитін жүргізу;
- ақша қаражаттары қозғалысын талдау;
Зерттеу объектісі жауапкершілігі шектелген серіктестік “Х” болып
табылады.
ЖШС “Х” негізгі қызметі күрделі және ағымдағы жөндеу, сонымен қатар ЖЭО
және басқа да кәсіпорындардың жылу энергетикалық жабдықтарын жаңарту.
Негізгі қызметі бойынша тапсырыстар санының аз болуымен байланысты көбінесе
бас тапсырмасы ЖАҚ “ҚКМЗ” үшін субмердігерлік жұмыстар орындайды. Сонымен
қатар ЖШС энергетикалық жабдықтардың қосалқы бөлшектері мен басқа да
тауарлардың көтерме саудасымен айналысады. Сатып алынатын қосалқы
бөлшектердің басым бөлігі Ресей мен Украинада шығарылады.
Жұмысты жазда әдістемелік негіз болып нормативтік қуаттар, Қазақстан
және ресей оқымыстыларының монографиялары, ғылыми және оқу әдебиеттері,
кезеңдік баспа материалдары және зерттеліп отырған, объектінің материалдары
табылды.
1 АҚША ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ
1.1 Ақшаның тарихи алғышарттары
Ақша - бұл тауар өндірісіне тән тарихи категория. Ақша пайда болғанға
дейін табиғи айырбас жүрді. Алғашқы қауымдастық арасындағы қоғамдық еңбек
сенімінің айырбасы кездейсоқ сипатта болды. Тауарлық айрбастың дамуы
алғашқы ірі қоғамдық еңбек бөлінісімен байланысты, яғни шаруашылығы және
жер иеленуші клиенттері арасында. Еңбек бөлінісінің ірі екінші базасында –
жер иеленудегі саланың бөлінуінен тауар өндірісі және жеке меншік иелері
арасындағы жиі айырбас. Тауар айырбасының ұзақ мерзімді даму нәтижесінде
барлық тауарлардан ерекше тауар ақша бөлінеді. Ақшаның пайда болуы айырбас
кезінде пайда болатын тауар қайшылықтарымен түсіндіріледі. Тауар бір
мерзімде құн ұстанушы және тұтыну құралы болып табылады, яғни тауар
өндірушілердің еңбегін жүзеге асырады. Осыдан тауардың бірінші қайшылығы
туындайды-адамның нақты қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұтыну құны және
айырбас құны түрінде айырбас кезінде көрініс табатын құн арасындағы
қайшылық.
Бірде –бір тауар тұтыну құнын жеке меншік құны ретінде көрсете алмайды.
Екі бір-біріне тауар қасиетінің қайшылығы мынада қорытындылады, тауарды
құн ретінде қолдану кезінде оны тұтынудан бас тарту қажет, ал таурды тұтыну
құны ретінде қолдану кезінде айырбастауға болмайды. Тауар тұтыну құны
ретінде сапасы жағынан бір текті және саны жағынан өлшенбейтін нақты
еңбекті көрстеді. Құн сапасы жағынан бір текті және саны жағынан
өлшенбейтін абстракты еңбекті қалыптастырады. Осыдан тауардың тауар
өндірісін кеткен абстракты және нақты еңбек арасындағы екінші қайшылық
туындайды.
Еңбектің екі жақты сипаты тауардың үшінші қайшылығын көрсетеді-еңбектің
жеке және қоғамдық сипаты арасында. Қоғамдық еңбек бөлінісін тереңдету
нәтижесінде жеке тауар өндірушілердің жалпы тәуелділігі дамиды. Тауар
өндірісі қоғамдық сипатта болды. Негізінде жеке еңбек шығындары жатқан
тауар айырбасы мүмкінсіз болады, себебі нақты еңбектің біртексіздігі жұмыс
уақытымен өлшеуге болмайды.
Тауар қойшылығын шешу формасы болып жалпы эквивалент ролін атқаратын
ерекше тауар түріндегі жалпы тауар массасынан дағдарыстық ерекшелеу
табылады. Ақша құнның эквиваленттік формасының еркешелігіне орай тауар
қайшылығын шешеді.
Құн қатнастарының туындау процесінде алғашқы айырбас құны құнды
көрсетудің формасы ретінде пайда болды. Бір тауардың құны оған қарсы жеке
тауар боламасында көрінеді. Бұл құнның қарапайым немесе кездейсоқ формасы,
А тауарының Х-і В тауарының У-не айырбасталғанда. Осы айырбаста А тауары өз
құнын көрсете отырып, оны В тауарының тұтыну құнына жатқызады, яғни құнның
қатысты формасында болады. Құнның қатынасы және эквиваленттік формасы тауар
құнын көрсетудің екі қайшы жағынан құрайды.
Жалпы эквивалент түрінде ақшаны анықтау оның мүмкіншілігін сипаттайды,
тауарды қамтылған қоғамдық еңбек шығындарын көрсетеді және соның негізінде
олардың жалпы айырбастылығын қамтамасыз етеді. Яғни ақша өз құрамы бойынша
тауардың айырбас құнының болмысын көрсетеді. Айырбас құны, ақша, т.б.
Категориялардың ішкі бірігуі ақшаны өндірістік қатынасытң тарихи анықталған
формасы ретінде мәнін түсіну негізі құрайды. Ақшалар: біріншіден, жеке
өндірушілердің өзара байланыстарын; екіншіден, қоғамдық тұтыну мен жалпы
қоғамдық еңбекке кеткен жеке шығындар қатынасын; үшіншіден, жеке тауардың
қоғамда өндірілген барлық тауар массасына қатынасын қамтиды. Ақшалар
тауарды өлшмейді, ақшалай формада көрсетілетін қоғамдағы қажетті еңбек
өлшейді.
Ақшалар тауар өндірісінің әрбір этапы үшін сипаты бар өндірістік
қатынастарды көрсетіді. Ақшалар капитализмге өлшмейді бірыңғай айырбам
мәмлесінің тауарды өндіруші-қатысушысының арасында негізделген өндірістік
қатынастарды көрсеткен. Монополистік капитализмге дейінгі жағдайларда тауар
өндіруші мен қоғам арасында, ал монополистік капитализм кезінде тауар
өндіруші мен әлемдік нарық арасында болды.
Тауар өндірушілердің әлемдік нарыққа тәуелділігінің күшейу шаралары
бойынша еңбекке кеткен жеке шығындарды қоғамның мойындауы тек ұл жағынан
ғана емес, сонымен бірге әлемдік нарықтағы өсу дәрежесіменде жүзеге
асырылды. Тауар өндірісі дамудың әр түрлі этапында ақшаға деген әртүрлі
талаптар қояды, ол оның эволюциясын анықтайды.
Алғашқы қауымдық жүмыс кезеңінде ақша ретінде түтынудың маңызды заттары
қолданылды, ол айырбас құнын көрсетудің туындаған табиғи формасын көрсетті.
Ақшанаың бұрынғы түріне күн сайын қолданылатын тауарлар жатады, а айырбас
кезінде жалпы эквивалент ретінде қызмет атқарады. Тауарлық ақшалар арасында
сатылатын (қой, тұз, шай, бидай, күріш және басқалары), еңбек жабдықтары
(балта, былғалылар, күректер), әшекейлі заттар (сақина, білезіктер,
алқалар) ерекшеленді.
Тауарды айырбастау жүйесін сипатта болғанда тауарды өндірушіде жалпы
эквиваленттің ролін орындау үшін жарамды ақшалай тауарда қажеттіліктер
туындады. Одан басқа, жер иелену мен саланың дамуында малдар айырбастың
негізгі көзі болмай қалды, ал сала өндірісінде металдар маңызды орын алады.
Ақшаның рай металға алдымен әртүрлі кесектер формасында, ал б.э.д. 8-
ғасырдан бастап басып шығарылған тиын формасында болды. Капитализмг дейін
ақшаның райн мыс, күміс, кейбір елдердеежелде алтын (Ассириа және Египетте)
атқарды. Тауар өндірісінің дамуымен алтын және күміс ақшалай тауарға
айналды. Асыл металдардың табиғи қасиеттеріжалпы эквивалентке қажетті
шарттарға сәйкес келеді: олар біртектілік, бөліну, нормативтік және сақтау
қасиеттерін иемденді. Олар үлкен құнды кіші көлемде көрстеді, нәтижесінде
құнның эквивалентті формасы белгілі бір тауардың табиғи формасымен
алтынмен, күміспен байланыстырылады, тауар әлемі тауар мен ақшаға бөлінеді.
1.2 Ақша қызметтері.
Ақша қызметтерінің дамуы тауар өндірісімен капиталистікке өту тарихи
процесін көрсетді. Империум кезінде монополияның әсерінен, капиталистік
жалпылау және жоспарлау әсерінен тауар өндірісінің құлдырауы орын алды.
Дегенмен оған сай нарықтық заңдармен өмір сүреді. Осыған орай ақша
қызметтерінің арақатынасының ерекшелігімен сипаты өзгереді.
Ақша теориясының мәселелерімн айналыстың эквиваленттердің көбісі олардың
мәне мен атқаратын қызметтерін бөліп көрсетеді, және адамдар ақша деп
танитын және олардың қызметтерін атқаратындарының барлығы ақша бола алады
деп санайды.
Ақша, құн өлшемі және баға масштабы ретінде ақшаның құн өлшемі қызметі
арқылы тауар құны жалпы қоғамдық еңбект біртекті өлшем сипатын алады.
Сонымен қатар, тауарлардың ақшаның белгілі бір сомасына теңестіру тарау
құнының сандық өлшемін береді. Осыдан құн өлшемі қызметінің екі ерекшелігі
туындайды: бірінщіден, оны толық құнды бағалар атқарады.
Тауар құнының сандық өлшемін жүзеге асыру үшін ақшалардың өзі, еңбекпен
жасалға, құнмен иемдену қажет. Бірақ, тауар өлшемін ақша жасамайды, өйткені
құн ретінде барлық тауарлар сапалы, біртекті, абстрактіліқоғамды еңбекті
өзіне енгізеді.
Екіншіден, ақшалар оймен елестетілген құн өлшемі қызмтін атқарады. Құн
өлшемі тауардың ақшаға айырбасы кезінде пайда болады. Тауардың құнын өлшну
үшін қолмақол ақшалардың болуы шарт емес, өйткені еңбек өнімін ақшаға
теңестіру қоғамдық жүзег асырушы ретінде ойда жүзеге асырылады. Бның
нәтижесі болып тауар құнының ақшалай көрінісі болып табылады. Ол еңбек
өнімі мен ақшалай тауарлардың біртекті өлшем, құн ретінде қатынасын
сипаттайды, алтын заттай түрде емес, қоғамдық еңбектің жиынтығы ретінде
көрінеді.
Тауардың ақшалай түрде көрсетілген құны оның бағасы болып табылады.
Толық құнды айналым ретінде алтынның құны болған жоқ. Алтынның ақшалай құны
басқа тауарлардың тұтыну құны ретінде көрсетілді. Тауар басқа да кез-клген
тауарлармен айырбаста болғандықтан, оның салыстырмалы құны әртүрлі тауарлар
да шексіз бірқатар көріністеріне ие болды.
Алтын айналымнан шыққаннан бастап жағдай өзгрді. Ол несиелік ақшаларға
тауар ретінде сатылды. Мұнда ақшалай тауардың екі жақты тұтыну құны
көрінеді. Алтын ақшалай сыйақы сияқты өзінің бағасы жоқ, ол тк қана
қоғамдық қажетті жұмыс уақытын және баға қалыптастыру процесн жүзеге
асырады.
Алтын сұраным мен ұсыным заңына сай әдеттегі тауарлар сияқты несиелік
ақшамен нақты нарықтық бағамен сатып алынады. Бұл құн өлшемі ретінде
ақшаның қалыптасуын қиындатады.. теңдік кезіндегі алтын мен тауар
өндірісіне кеткен жұмыс уақытының қажеттілігі бағалардың белгілі жиілікте
болу үшін жекеше салыстыру ретінде айырбастың қарапайым формасында жүзеге
асырылған. Дамыған ақшалай қатынас кезінде күш өлшемі қызметі бағаның
масштабы негізінде көрінеді. Осы процесті сипаттай отырып. К.Маркс алтынның
бағасын қалыптастыру процесі баға масштабындағы құн өлшемімен ауысады деп
жазған. Металл ақшалардың (алтын, күміс, мыс) айналымы кезінде мемлекет
заңды түрде ақшалай бірлікте бекітілеген металдың салмақтық сомының
бағасының масштабын тіркеді. Алғашқыда манеталарды басып шығара бастағанда,
баға масштабы өзінің салмақты маңыздылығынан түсіп кетті. Алайда тарихи
дамуы процессінде баға масштабы жалпы маңыздылыққа негізделді.
Бұл манеталардың тозылуымен, мемлекеттік биліктің салмақ құрамын
азайтумен, неғрлым аз құнды металлдан құндырақ металға өтумен (мыстан,
күміске, кейін алтынға) байланысты. Оның нәтижесінде бағаның реми көлемң
мен ақша бірлігінің нақты метелдық құрамы арасында қайшылық туындады.
Құн өлшемі мен баға масштабы түріндегі ақша қызметі арасында мәнді
айырмашылқтар бар.
Құн өлшемі-мемлекетке тәуілсіз ақшаның экономикалық қызметі. Ақша құн
өлшемі түрінде қоғамдық құндық этолон, абстрактілі еңбекті қоғамдық қамту
және барлық тауардың құнын көрсету болып табылады. Сондықтан, бұл қызмет
құн заңымен анықталды.
Баға масштабы-мемлекет еркіне тәуелді және құнды емес, тауар бағасын
көрсетуге қызмет ететін ақшаның техникалық қызмет. Мысалы, 40 жыл ішінде
ақша масштабы алтынның ресми бағасы негізінде бекітілді. Бұл баға АҚШ
қазынасымен үштік ункцияға 35доллардан келеді (31,1 грамм).
Ол өзгрмейтін деңгейде доллардың девольвациясына 1971 жән 1973 жж-на
дейін сақталды және бастапқыда 38 долларға, кейін 42,22 долларға дейін
жоғарлады. Алтынның бекітілген мемлекеттік бағасының оның құнынан ауытқуына
байланысты бағалардың ресми масштабы экономикалық мәнін жоғаллты. Ямайканың
валюталық реформаның (1976-1978) нәтижесінде алтынның ресми бағасы және
алтын артықшылықтар алынып тасталынды. Қазіргі кезде алтынның тауарға
тікелей айырбасы болмайды, бағалар құнының әреккт етуші заң базасында
алтынның салмақтық сандарында көрсетілмейді. Алтынды айналымнан шешілмейтін
несиелік ақшалармен шығару жағдайларды құн өлшемінің қызметтерінің
ерекшелігі операциялар кезінде алтынның нарықтарында ақшалай тауар тікелей
тауарлық массаға емес, несие ақшаларына қарсы тұратындығында болды.
Яғни тауар құндық көріністі тікелей ақшалай тауардың құнында емес, несие
ақшаларының салыстырмалы құн арқылы алады.
Құн өлшемінің қызметі ақшаның басқа қызметтерімен, ң алдымен, айналым
қызметімен байланысқан. Азия айналым құралы ретінде. Тауар айналымынң
процессі айналым құралы ретінде ақшаға объективті қажеттілікті тудырады.
Бұл құнның ақшалай көрінісі құн өлщемінің қызметі арқылы тауардың сатылуын
білдіретіндігімен шартталған. Баға тауар айналымының процессіндегі тауардың
ақшаға нақты айырбасы кезінде жүзеге асырылады. Т-А-Т.
Тауарларды сату процесінде ақша олардың айырбасында делдал болып,
айырбас құралы қызметін атқарады. Мұнда тауар жүйесінің 2 айналу түрінен
өтеді: 1) тауар ақшаға сатылады, оның құны тауарлық құнының ақшалай құнға
айналды (Т-А); 2) алынған ақшаға тауар алынады, яғни құнның ақшалай түрі
тауарлық құнға айналды. (А-Т).
Тауар өндірушінің тауарды бүгін сатып, тауарды тек 1 жұмадан, бір күннен
, 1 айдан кейін сатып алуға мүмкіндігі бар. Ол тауарды 1 нарықта сатып,
өзіне қажетті тауарды басқа нарықтан сатып ала алады. Осылайша, ақша
айналым құралы ретінде тікелей айырбастың (Т-Т) жеке, уақытша, кеңістік
шекеараларынан өтеді.
Өзінің құнын жүзеге асырып, айналымнан кететін тауарларға қарағанда,
айналым құралы ретіндегі ақша әр қашан айналымда болып, тауар айырбастау
актілеріне үзіліссіз қызмет көрсетеді. Тауар айналымы – бастапқы,
анықтаушы, ақша айналымы-туынды, сонымен қоса тауар айналымының
үзіліссіздігі үшін қажетті болып табылады. Осыдан, айналым құралы ретіндегі
ақша функциясының 2 ерекшелігі туындайды.
1. Оны идеалды емес, нақты ақша орындалды;
2. Бұл функцияда ақша айналымы кезінде өтпелі делдал ретінде
болғандықтан ақшалай тауарды металдық және қағаздық құн белгілеріне
ауыстыру мүмкіндігі туындалды.
Ақша құн өлшемі және айналым құралы ретінде қарама қайшылықтық бірлігін
тудырады. 1 функция 2-ін көрсетеді. Металл айналым кезінде, егер айырбас
құралы ретінде қызмет тпесе, ақша құн өлшемі функциясын орындамаушы еді.
Онда толық металл ақшалар айналымы құралы болмаушы еді. Біріншіден, ақшаның
құн өлешемі ретінде ақша идеалды. өйткені, айналым құралдарының
функциясының ішінде өзіндік құны жоқ ақшалай белгімен ауыстырылады.
Құн өлшемі қызметі мен айналым құралдарының арасындағы қайшылықты алтын
айналымынан алып тастауы алтын мен оның қағаз және несиелік ақшалары
арасындағы сыртқы қайшылықтан өседі. Ақша айналым құралының қызметін
атқаратындықтан, оның айналымына қажетті саны шығаратын тауардың бағасы мен
массасын, яғни тауар бағасыларының қосындысымен анықталады.
Бір ақша бірлігі бірнеше тауарлық келісім-шарттарға қызмет көрсте алады.
Ақшалардың айналымдылығы өскен сайын, сонша олар айналым үшін аз қажет.
Сонымен, айналым үшін қажтті әрекеттегі ақшалардың саны (АС) өткізілген
тауарлар бағаларының қосындысы (ТБҚ) бір атаулы ақша бірлігінің айналым
санына (А) бөлу арқылы анықталады:
Ақша қазына, жинақ және жинақтық қалыптасу құралы ретінде. Т-А-Т
айналымның екі жеке актіге (Т-А және А-Т) бөлінуі ақшаларды жинау
мүмкіндігі мен қажеттілігін тудырады. Егер тауар өндіруін өзінің тауарын
өткізіп, ұзақ уақыт ағымында басқа тауар сатып алмаса, онда айналымнан
жинау мақсатында алынған ақшалар қазынасы қалыптастыру құралы функциясын
орындайды. Жиналған байлық “таза қазына” түрінде, яғни ақшаларды қарапайым
жинау капиталистікке дейінгі қоғамдық формацияға тән болды.
Капмтализм кезінде қазынаны қалыптастыру құралы фукцияның қажеттілігі
тауарлық өндіріс процесімен анықталды. Тауар өндіруші өндіріс құралдары мен
тұтыну заттарын сатып алу үшін алдын- ала ақша жинау қажет. өндіріс
құралдарының амортизациясы әр өндірілетін тауарлар партиясына есептеліп,
олардың құнына қосылады және тауарды өткізуден түсімнің бір бөлігін
құрайды. Бұл түсімді амортизацияланған өндіріс құралдарының орнына
жаңаларын сатып алу ұшін іс жүзінде пайдаланылуы белгілі бір уақыт ағымында
ақшалар жинақталғаннан кейін болады. Ақшаларға сапалы шексіз жинау мен
сандық шектелуі арасындағы қайшылық банктердің шаруашылық айналымына
қолданылатын, қоғамдық байлықты жалпы көрсету ретінде тойымсыз көксеуді
тудырады. әр тауар белгілі бір қажеттілікті қанааттандырады және барлық
байлықты емес, оның білгілі бір сәтін көрстеді. Материалданған құн ретінде
толық ақшалар байлықтың жалпы көрінісі болып табылады. Бұл ақшалардың
анықтауыш сипаттарының бірі. Бұдан қазынаның функциясының ерекшелігі
шығады, оны тек толық ақшалар ғана атқара алады. Қазынаны жинау алтын мен
күмістен жасалған тиын, кесектер, сонымен қатар сән-салтанат заттары
түрінде болады.
Металл ақшаларының айналымы кезеңіндегі қазына ақша айналымын реттеуші
ролін атқарады. Егер өндіріс пен тауар айналымының масштабы кеңейсе, онда
қазына ретіндегі металл ақшалар нарыққа тауарлар сатып алу үшін түсіп
отырады, яғни айналым құралы функциясын атқарады. өндіріс пен тауар
айналымы қысқарған жағдайда, артық қалған ақшалардың бір бөлігі қазынаға
айналды. Сондықтан нарықта толық металл ақшаларының айналымы кезінде
тауарлардың өткізу үшін қажетті ақшалардың саны қатысты.
Сонымен, қазынаның пайда болу құралы ретінде ақшаның функциясын алтын
аиқарады, өйткені оның заттай формасы ақшалай тауар талаптарына сәйкес
болды.
Қазына ерекше сақтандыру қоры ретінде болды. Алтын иеленушіліерді
бірінші кезекте табиғи бірлігі емес, жалпы абстрактілі байлықты көрсету
ретінде алтынға кез-келген тауар сатып алуға болады. Ақшалар төлем
құралы ретінде. Тауар айналымының даму процесінде тауарлық мәміленің ерекше
түрі – тауарды алдын- ала төлеусіз сатып алу пайда болды. Тауар өндіруші
ақшасыз қажеттітауарды, тек таураларға төлем кейінге қалдырылған жағдайда
ғана, сатып ала алады. Осылайша тауарларды несиеге өткізудің ерекше
формасы, яғни төлемді кейінге қалдыру пайда болды.тауарды алған қарызгер
несие берушіг оның орнына белгілі бір мерзімде ақша төлеу туралы жазбаша
қарыздық міндеттеме (әдетте вексель) береді. Төлем құралы ретінде ақшалар
айналым құралы ретіндегі ақшалардан айырмашылығы бар, олар сатып алу
өткізуді аяқтайды. Нәтижесінде тұтыну құны қозғалысы мен құнның арасында
айырмашылық пайда болды. Сатыпалушы тауарды несиеге ала отырып, ақша
берудің орнына қарыздық міндеттеме жазып береді. Вексель мерзімі жеткен
кезде қарызгер ол бойынша төлем құралы функциясын атқаратын ақша төлейді.
Төлем құралы функциясын әдетте толық емес, бірақ нақты (қолма қол)
ақшалар орындайды. Ақшамен төлем құны функциясы орындай отырып, ақша
айналымының заңы толық көрінісін береді. Егер тауарлар нсиеге сатылса, онда
бұндай тауарлық мәмілілерге қолма-қол ақшалардың қажетң жоқ, және бұл
айналымға ақша қаражаттарының қажттілігін төмендетеді. Алайда төлем мерзімі
жақындаған сайын қарыздарды өту үшін айналымға ақшалардың қасиеттілігі
жоғарылайды.
Дүниежүзілік ақшалардың маңызы. Тауар өндірісінің кеңеюі шаруашылық
байланыстарды интернациолизациялау, субектің халықаралық мамандандырылуының
трңдуі, дүнижүзілік нақты және дүниежүзілік капиталистік шаруашылықты құру
ақшаның осы функциясының қалыптасуы мен дамуының объективті алғышарты болып
табылды. Ақша дүниежүзілік нарықта тиынның ұлттық формасын тастап, асыл
металдардың кесектері түрінде болды жән салмағы бойынша қабылданды.
Үниежүзілік ақшалардың функциясы ақшаның алдыңғы барлық функциаларына, және
оларды синтездей отырып, тарихи және логикалық түрде негізделеді.
Дүниежүзілік ақшалар халықаралық қарыздың міндеттемелері өтеу, халықаралық
баланстар бойынша сп айырысу үшін- халықарылық төлем құралы; шетеледен
тауарларды қолма-қол ақшаларға сатып алуда-халықаралық сатып алу құралы;
алтын қоры ретінде резервтік қор құру және алтынның бір елден басқа елге
маграциясы кезінде-байлықты қоғамдық материализациялау болып табылды.
Материализм кезінде дүнижүзілік ақшалар функциясында мәнді өзгерістер
болады. Алтын айналысы кезінің өзінде халықаралық есеп айырысудың несиелік
құралдары мен қолма – қолсыз төлемдер пайдаланылған, ал алтын тек
халықаралық есеп айырысулар қалдығын реттеу үшін арналған. Халықаралық есеп
айырусыларды пайдалануды шектеудің тарихи тенднциясы оның бұл салада
тікелей қалыптасу қасиеттілігіңнің жойылуымен аяқталды. Бұл дүниежүзілік
ақшалардың функционалдық формаларының өзгеруімен байланысты. Капиталистік
елдерде ұлттық валюталар дүниежүзілік айналымда алтынның орнына төлем,
сатыпалу резервтік құрал ретінде қалыптаса бастады. 1944 жылы Брттон Вудиде
халықаралық келісім доллар мен фунт стерлингке резервтік валюта статусын
берді. Бұл валюталық дағдарысты иеленістіретін, халықаралық экономикалық
қатынастардың интернационалистік ерекшелігі мен оларға қызмет көрсету үшін
ұлттық несиелік ақшаларды пайдалану арасында қайшылықты күшейтті. Бұл
шиеліністі шешулің жолы СДР жән ЭКю түрінде дүниежүзілік ақшалардың жаңа
функционалдық формасын құрып көру болды.
Дүниежүзілік ақшаладың функционалдық формаларының өзгеруіне қарамастан,
алтын бұл функциясын алтын нарығында рһопрациялар арқылы әліде атқарып
отыр. Алайда, көптеген оқымыстылардың ойынша экономикада ақшалар үш айналым
құралы, құн өлшемі және жинақ құралы функциаларын атқарады. Жоғарыда
қарастырылған ақша функциаларының жиынтығы арқылы ақшалар олардың
тұтастығында өзінің рай қоғамда көрсетеді.
2 АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ ЕСЕБІНІҢ ҚАЗІРГІ ТӘРТІБІ
2.1 Кассадағы ұлттық валютада ақша қаражаттарының есебі.
ТОО “Х” қолма – қол ақшаларды қабылдау, сақтау және жұмсау үшін кассасы
бар. Касса бөлмесі бөлек және кассаның тахникалық бкітілуі бойынша
талаптарға сай банк жабдықталған және сақтау – сөндіру сигналын беру
құралдарымен қамтылған. ЖШС “Х” басшылары кассадағы ақшаның, сонымен қатар
оларды банкіден жеткізу және банкіге тапсыру сақтығын қамтамасыз етеді.
Субъектінің иелігіне жатпайтын қолма-қол ақшалар мен басқа да
құндылықтардың кассада сақтауға болмайды.
Кассир материалды-жауапты тұлға. Ол кассалық операциалрды жүргізу
тәртібімен таныс болу қажет. Сондан кейін онымен толық іске материалдық
жауапкершілігі жөнінде келісім – шарт жасалады. Егер еңбекақы және басқа
төлемдерді беру үшін субъект басшысының жазбаша бұйрығымен басқа тұлғалар
тартылса, онда олармен де толық жеке материалдық жауапкешілік жайында
келісім-шарт жасалды.
Берілген учаске бойынша келесі құжаттар қолданылады: кіріс кассалық
ордер (форма № КО-1). Форма, есептік құжаттардың қолмен, сонымен қата,
автоматтандырылған өңдеу де кассаға ақшаларды рәсімдеу үшін қолданылады,
бухгалтерия жұмыскерлерімен бір далада толтырылады. Квитанция ақшаны
тапсырушының қолына беріледі, ал ордер кассада қалады кіріс және шығыс
кассаның ордерлерді тіркеу журналында тіркеледі.кіріс кассалық ордерге бас
бухгалтер немесе бұан өкілетті тұлға қол қояды. Кіріс кассалық ордердің
негізгі реквизиттері: құжаттың аты, кәсіпорынның аты, қжат нөмері, оны
толтыру күні, корреспондицияланатын шот, сомасы саныиен және сөзбен,
салушының аты-жай, фамилиясы, негіздеме, кассир мен бос бухгалтердің қолы.
Шығыс кассалық ордер (форма № КО-2) кассадан ақша беруді рәзімдеу үшін
құжаттарды қолмен және автоматтандырылған өңдеу кезінде де қолданылады және
бухгалтерия жұмыскерімен бір данада толтырылады, кіріс және шығыс
құжаттарды тірку құрамында тіркеледі. Шығыс кассалық ордерге басшы және бас
бухгалтер немесе бұған өкіметті тұлға қол қояды. Егер шығыс кассалық
ордерлерге кәсіпорын басшылық рұқсаты бар тіркелетін құжаттар болса, онда
шығыс кассалық ордерлерге қол қою міндетті емес. Шығыс кассалық ордердің
негізгі реквизиттері: құжаттың аты, кәсіпорынның аты, ордерді толтыру
нөмері мен күні, алушы тұлғының аты-жайы, фамилиясы, негіздеме, саласы
санымн және сөзбен, директор мен бас бухгалтерлердің қолы, алушының алуға
қолхаты, кассирдың қолы, корреспендицияланатын шот.
Кассалық ордерлерде өшіру, түзетілген жер және түзетулер болмау керек.
Кассалық ордерлер бойынша ақшаны тек оларды толтырған күні ғана алады және
беріледі. Кассир шарушылық операция аяқталғаннан кейін ордерлерге қол
қойып, оларға тіркелген құжаттарға штамп қоюға міндетті.
Кіріс және шығыс кассалық құжаттарды тіркеу үшін кіріс және шығыс
құжааттарды тіркеу журналы (формасы № КО-3) қолданылады. Журнал кіріс
кассалық ордерге бөлек және шығысқа бөлек ашылады. Тіркеу журналы, оның
мәліметтері бойынша кәсіпорынның қолма- қол ақша қаражаттарын алуы мен
жұмсалуының мақсатты бағытын бақылау, кассалық құжаттарға номер беру,
кассирмен жасалған операциялардың толықтығын тексеру үшін құрылған.
ЖШС “Х” кассадағы ақша қозғалысының есебі үшін кассалық кітап (форма №КО-
4) қолданады. Кассалық кітаптың әр парағы екі бірдей бөлектен тұрады:
біреуі (горизонтальды сызықтарда) бір дала ретінде кассирмен толтырып,
кітапта қалады, екіншісі (горизонталсыз сызықтарда) сыртқы және артқы
жақтары көшіруқағазы арқылы толтырылады, кассирдың есеп беру ретінде
парақтың қиылған бөлігі болып табылады.
Тарқтың бірінші және екінші данасы бірдей номермен номерленеді. Кассалық
операцияларды жазу сыртқы жағында қиылмайтын бөлінен басталады (“Күн асына
қалдық” жолынан кейін). Парақ алдын-ала қию сызығы бойынша бүктеліп,
кітапта қалатын қиынды бөлігі салынады. “Көшіруден” кейін жазбаларды
жүргізу үшін парқтың қиынды бөлігі қиынды емес бөліктің сыртқы жағынын
астына қойып, парақтың қиынды емес бөлігінің артқы жағына горизонталды
сызықтар бойынша жазбалар жалғастырылады. Осылайша, бір күнгі
операциялардың соңына дейін есеп беру банкісі ашылмайды.”Оның ішінде
еңбекақыға” жолында кассаның шығысына жатқызылмаған, еңбекақыға төлем
ведомосі бойынша сомалар көрсетіледі.
Кассир күн сайын жұмыс күннің соңында бухгалтерияға кіріс және шығыс
кассалық құжаттары тірклген есеп беруін қохат алып тапсырады.
ТОО “Х” бір кассаның кітабы бар. Кітаптың парақтары номерленген, бау
өткізіліп, сүргуг мөрмен бекітілген. Кітаптың соңғы бетінде “Осы кітапта
барлығы номрлеген парақтар” жазбасы бар және кәсіпорын басшысы мен бас
бухгалтердің қолдары қойылған.
Кассалық операциялардың көмегі аз болса, кассалық есеп берулерді 3-5
күнде бір рет құруға болады. Кассалық кітапта құжаттың номері, кімнен
ақшаны алынғаны және кімге берілгені, кореспанденциялалатын шот, сомасы
(кіріс, шығыс) көрсетіледі.
Күн сайын, жүмыс күнінің соңында кассир кітапта қорытындыларды есептеп,
күн соңына ақшаның қалдығын шығарады. Кітапта өшірулер және келісілмеген
түзетулер жасауға болмайды. Түзтулер кассир мен бас бухгалтердің қолдарымен
расталады. Кассаның кітапта жүргізуге бақылауды бас бухгалтерге жүктеледі.
Кассаның кітап кассирдың келісімімен автоматтандырылған әдіспен
жүргізілуі мүмкін. Оның парақтары “Кассалық кітаптың қосымша парағы”
моминограммасы ретінде қалыптасады. Бір мезгілде онымен бірге “кассирдың
есеп беру”маминограммасы қалыптастырылды. Бұл маминограммалар кассирмен
тексеріліп, қол қойылғанна соң, бухгалтерияға кассалық құжаттармен кассалық
кітаптың қосымша парағында қолхат арқылы тапсырылады. Соңғысы әр айға жеке
бір жылдың ішінде кассирде сақталады. Парақтардың жалпы саны (бір жылдағы)
басшы мен бас бухгалтердің қолдарымен расталады және кітапқа сүргі салады.
Кассалық операциялардың есебі үшін кредиттік сипаттар бойынша ашылатын
№1 журнал – ордер жйне дебттік сипат бойынша ашылатыг №1 ведомость бар. Бұл
регистрлерге жазбалар тексерілген кассалық есеп берулердің негізінде
жүргізіледі. әр есеп беруге бір жол беріледі.
Қабылданған және берілген ақшалардың есеп кітабы (форма № КО-5)
кәсіпорны кассасын еңбекақы төлеу мен қолма-қол ақша қалдықтарын қайтару
және төлеген құжаттар бойынша сенім артылған тұлғаға берілген ақшалардың
есебі үшін қолданылады. Кітапты кассир жүргізеді. Төлеген құжаттарда,
ақшалады қайтару және бергенде қол қойылады.
Кәсіпорын кассадағы ақша қаражаттарының бар болуы мен қозғалысының есебі
үшін 45 ”Кассадағы қолма –қол ақшалар” бөлімшесінің активті шоттары
қолданылады: 451 “Кассадағы ұлттық валютада қолма-қол ақшалар” және 452
“Кассадағы шетел валютада қолма-қол ақшалары”. Бұл шоттрадағы қалдық
кәсіпорындағы ай басыла кассадағы бос қолма-қол ақшалардың саласын дебет
бойынша айналым-кассаға келіп түскен қолма-қол ақшалардың сомасын, кредит
бойынша айналым берілген қолма-қол ақшалардың сомасын көрсетеді.
Кассада қолма-қол ақшалардан басқа акциялар, мемлекеттік қарыздардың
обмегациялары, векселдер, гектік кітапшалар, басқа да құнды қағаздар мен
қатаң есеп беру бланкілері де сақталуы мүмкін. Қатаң есеп беру банкілерін:
асханада тамақтану, дистикалық тамақтану, елдік-профилактикалық тамқтану
үшін абономенттер жатады.бтлеттер , абономенттер және басқа да қатаң есеп
берудің банкілері олардың номиналды құны бойынша 006 “Қатаң есп беру
бланкілері” баланыстантыс шотта есепке алынады. Бұл шотта аналитикалық есеп
банкілердің әр атауы бойынша сериясын, номерлерін, санын, номеналарды
немесе есептік құнын көрсетумен, берілген және пайдаланылған қатаң есеп
беру банкілері бойынша карточка-анықтамаларда материалды-жауапты тұлға
бойынша жүргізіледі.
Кесте 1
451. “Кассадағы ұлттық валютада қолма-қол ақшалар” шоты бойынша
шоттардың типтік корреспондециясы
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Корреспенденцияланатын
шоттар
Дебет Кредит
1 2 3 4
1. Ұзақ мерзімді жалға берілген негізгі 451 705
құралдар бойынша жалға алушыдан жай
төлемінің келіп түсуі.
2. Қолма-қол ақшаға өнім өткізу 451 701
3. Өткізілген негізгі тауарлар үшін 451 722
қолма-қол төлемдердің түсуі.
4. Құнды қағаздарды өткізуден түсім 451 723
қолма-қол ақшамен алынды
5. Кассаға банктердегі сәйкес шоттардан ақша451 441,423,
қаражаттары келіп түсті. 424
6. Сатып алушылар мен тапсырыс дерушілрден 451 301
кассаға келіп түсті.
7. Жолдағы ақша қаражаттары кассаға түсті 451 411
8. Басқа кәсіпорындарда үлестік қатысуынан 451 871
табыстар кассаға түсті.
9. Есп беруші тұлғалар кассаға жұмсалынбаған451 333
немессе алдында алынған аванстарды
қайтару.
10. Кассаға болашақ кезең табыстары шотына 451 611
әртүрлі төлемдер түсті.
11. Үкіметтің атқарушы органдарымен 451 726
субадиялар қолма-қол ақшада алынды.
12. Кассада артық ақшалар анықталды. 451 727
13. Қолма-қол ақшаға материалдық емес 106 451
активтер алынды.
14. Қолма-қол ақшаға жабдықтар алынды. 123 451
15. Басқа да болашақ кезең шығындары 343 451
қолма-қол ақшамен төленді.
16. Алынған тауарлар қолма-қол ақшамен 222 451
төленді.
17. Өнімді өткізу мен тиеу бойынша шығындар 811 451
қолма-қол ақшамен төленді.
18. Банкігежолдағы ақша қаражатры ретінде 411 451
көрсетілетін ақща қаражатары кассадан
аударылды.
1 кестенің жалғасы
1 2 3 4
19. Құнды қағаздарға және де басқа 401,402 451
кәсіпорындарға қаржылық инвестициялар
қолма-қол ақшада жүргізілді.
20. Кассадан есеп беруге тиісті сома берілді.333 451
21. Жүмыскерге берілген қарыздың сомасы 681 451
көрсетілді.
22. Кассадан есептелген дивиденттер берілді. 333 451
23. Түгендеу кезінде кассада ақша 621 451
қаражаттарының жетіспеушілігі анықталды.
24. Есп айырысу шотынан кассаға қолма-қол 334 451
ақшалар түсті.
Банкілердің моменалды құны 006 баланыстан тыс шоттан есептен шығарылады
және қолданылған қатаң есеп беру бланкілерін, есеп брулерді және
бланкілердің сатылуы мен жойылуын растайтын басқа да құжаттарды есептеп
шығару актісінің кезінде карточка-анықтамаларда көрсетіледі.
Кассада санымен қатар құнды құжатта, жүмыскерлр еңбекақыларынң орнына
тамақ өнімдерін алтын талондар сақталуы мүмкін.
Есептік саясатта бекітілген мерзімде кассада сақталынатын ақша
қаражаттары мен қатаң есеп берудің бланкілеріне түгендеу жүргізу қажет. Оны
суъект басшысы тағайындайтын комиссия жүргізеді. ЖШС “Х” бұндай тексерудің
ай сайын жүргізеді. Кассалық операциялардың есебі компьютрлеген кезде
кассалық құжаттарды өңдудің бағдарламалық құралдарының жұмысының дұрыстығы
да тексеру қажет. Қажеттіліктерге кінәлі тұлғалар бекітілген тәртіпте
жауапкершілікке тартылады.
Ақша қаражаттары мен қатаң есеп беру бланкілерін түгендеу (флһорма № 15)
нәтижелерін ақша қаражаттрының бар болуын түгендеу актісінде және
құндылықтар мен қатаң есеп беру бланкілерінің түгендеу тізімінде орма №
түг.-15 рәсімделді. Кассада анықталған ақша қаражаттарының артықшылығы
кіпріске алады. Бұл операция 451 “кассадағы ұлттық валютада қолма-қол
ақшалар” шотының дебеті және 727 “Негізгі емес қызметтен басқа да табыстар”
шотының кредиті бойынша көрсетіледі. Ақша қаражаттары мен құнды
қағаздарының жетілмеушілігі кассирдің мойнына жүктеледі. 333 “жұмыскерлер
мен басқада тұлғалардың қарызы” шотының кредиті, 451 “Кассадағы ұлттық
валютада қолма-қол ақшалар” шотының дебеті бойынша көрстіледі. ЖШС “Х”
кассадағы қолма-қол ақшалар есебі бойынша 2001 жылдың қазан айында шоттар
корреспонденциясын қарастырайық (2-кесте).
Сонымен, ЖШС “Х” кассадағы ақша қаражаттарының сбі кассалық опрацияларды
жүргізу туралы Ұлттық тәртібіне, сонымен қатар басқа да нармативтік және
нұсқаулық сәйкес жүргізімді кассадағы ұлттық валютада ақша қаражаттарының
есебі 451 “Кассадағы ұлттық валютада қолма-қол ақшалар” активті шотында
жүргізіледі.
Кесте 2
2001 жылғы қаңтар айына 451 “Шоты бойынша шоттар корреспонденциясы”
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Сомасы, Шоттар
теңге кореспонденциясы
Дебет Кредит
1. Кассаға есеп айырысу шотынан келіп 381402 451 441
түсті
2. Кассаға есеп беруге тиісті сомалар 500000 451 333
қайтарылды .
3. Кассаға қызметтер үшін несиелер 28105 451 687
4. Негізгі қызметтен табыс қолма-қол 3100 451 727
ақшада алынды.
5. Сеп беруге тиісті тұлғалар үшін 700000 333 451
кассадан ақша берілді.
6. Кассадан еңбекақы берілді. 381402 681 451
7. Кредиторлар алдындағы қарыздар 120988 687 451
кассадан өтелді.
ЖШС “Х” кассадағы ақша қозғалысының есебі үшін кассалық кітап қолданады.
Ақшалар келіп түскенде кіріс кассалық ордр, шыққанда шығыс кассалық ордер
тапсырылады.
2.2. Есеп айырысу шотындағы ақша қаражаттарының есебі.
Шаруашылық суъектілер уақытында бос ақша қаражаттарын сақтау және қолма-
қол есп айырысуларды жүзеге үшін банкте есеп айырысу, ағымдағы және өзінің
қызметінің сипаты мен қаржыландыру көздеріне байланысты басқа да шоттар
алады.
Банкте есеп айырысу шотын ашу үшін төмендегі құжаттар беріледі:
1) шотты алуға өтініш (банкте бекітілген үлгіде);
2) нотариальды расталған және юстиция органдарында тіркеуден өткен жарғы
мен құрылтайшылық келісім-шарттың көшірмеші;
3) шаруашылық суъектінің мемлекеттік тіркеу жөнінде статистикалық картоска
мен куәліктің көшірмеші;
4) натариальды расталған қолдардың үлгілері мен мөрдің оттискісі карточкасы
2 данада. Бірінші қолға құқық суъект басшысына, екіншісі бас баухгалтерге
берілді.
5) салық төлеуінің тіркеу номері (СТН)-шот иесінің.
Есеп айырысу шотына номер беріліп, кәсіпорынға хабарланады және
операциялар тіркелетін барлық құжаттарға қойылады. ЖШС “Х” Қарағанды
қаласында Халық Банкінің ФБ-де айырысу шоты бар. Сеп айырысу шотына
сомаларды есептеп алу немесе одан есептеп шығару бойынша операцияларды банк
шот ниелерінің жазбаша жарлығынң нгізінде (ақшалай гектр, қолма-қол ақшада
салымға хабарлама, төлем талабы) нмсе олардың клісімімен (соттың,
арбитраждың, салық және қаржылық органдардың шешімі бойынша даусыз тәртіпте
төлнетін төлмдерден басқа, жабдықтаушылар мен мердігелеудің төлем
құжаттарын төлеу) жүргізіледі.
ЖШС “Х” есеп айырысу шоты бойынша операцияларды рәсімдеуд клсідей
құжаттар қолданады.
Шот иесі чек-бұйрықты банкке ңбекақы, іс –сапарлық, шаруашылық-
операциялық және басқа да шығындарға көрсетілген саланы қолма-қол ақшадан
береді. Кәсіпорын ақшаны алу мақсаты бір дана берілетін гектің артқы
жағында көрстіледі. Мұнда түзетулер енгізуге болмайды.бірмезгілде чекпен
бірег чектік кітапшада сақталатын түйіршік толтырылады.
Чек атауы және үсынушы болуы мүмкін. Чектер берілген күнді санамағанда,
10 күнге дейін мрзімге беріледі.
Қолма-қол ақшада салымға хабарлама-шот иесінің банкке оның шотына
түсімді, депоненттелген еңбекақыны және де басқа да қолма-қол ақшада
енгізілетін сомаларды есепке алу үшін қабылдау бұйрығы. Хабарлама бір
данадан сиямнн жазылып береді, банк қабылданған ақшадарға шығыс кассалық
ордерге тірклетін квитанция береді.
Банкіге көрстілген соманы алуының шотына аудару төлем тапсырма бұйрығы
төленеді өтеу ақшасы төлеушіден болған жағдайда қолданылады. Тапсырмалар
тауарлы-материалдық құндылықтар, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін
есеп айрысу кезінде пайдаланылады (Тапсырмада тауарлы көліктік немесе
тауарды жіберу фактісін растайтын басқа құжаттық номері мен күніне сілтеме
жасалу керек) немесе тауарлы емс сипатта төлемдердіжүзеге асыруда, сонымен
қатар тауарлар мен қызметтерді алдын-ала өтеу, заңмен нмесе келісім-шартпен
қарстырылған жағдайларда аванстық төлемдер кезінде пайдаланылады.
Тапсырмалар бір текті жене әр текті болу мүмкін.
Төлем тапсырмалар суъектісінің шотында қаражаттардың бар болуы кезінде,
егер банк пен шот иесі арасында басқа келісілмеген жағдайда, орындауға
қабылданады. Жабдықтаушылар мен сатыпалушылардың арасында бір қалыпты және
тұрақты есеп айырусылар кезінде келісім-шарт негізінде және төлм
тапсырмасын қолданумен төлемдер тәртібінде есеп айырысуылар жүзеге
асырылады.
Байланыс кәсіпорындары арқылы ақшаларда аудару сомасы шектеусіз төлем
тапсырмасымен жүзеге асырады.
Егер төлем телеграф бойынша жүргізілсе. Онда тапсырма банкпен толық
теңгеде қабылданады. Төлеуші банкіг төлем тапсырманы оны жазыпберген күннен
бастап 10 күннен кешіктірмей беру қажет.
Есеп айырысу чегі-банк чек берушінің шотынан алушының шотына онда
көрсетілген соманы аударуға жазбаша талап. Чектермен тауарлар қызметтер
үшін есеп айырысады.
Есеп айырысу чегі, ереже бойынша, сатып алушы чек брумен чек ұстаушыға
төлем үшін чек ұстаушыға қызмет көрсететін банк мекемесіне оны көрсту үшін
береді.
Төлем талабы тапсырма – тауарлар, жұмыс қызметтердісатып алушы немесе
төлеушінің шотынан төмен сомасын банке өндіріп алуға бұйрық. Төлем талап-
тапсырма төлеушімн аквиваленді керек.
Бұл үшін банкте арнайы бөім қарастырылған. Төлушінің банкісі
акцлептілінеген талап-тапсырмаларды картотекаға салып, оларды қабылдауға
құқыға бар. Банкке талапы комплектіде береді: бір қалада сеп айырысса, және
жабдықталушы және төлеушіге банктің бір мекемесі қызмет көрсетсе – үш
данада; банктің әр мекмелерінде қызмт көрсетілсе 4 данада, басқа қаларада
есеп айыпһрысса – үш данада. Талап тилген тауарлы –материалдық құндылықтар,
орындалаған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін есеп айырысуларда, сонымен
қатар банк ережесімен бекітілген басқа да жағдайларда қолданылады. Талап
банкілері заңмен бекітілген жағдайларда төлеушінің шотынан қаржыларды
даусыз есептеп шығару мен ерекше шоттар бойыншақаржыларды алу үшін
қолданылуы мүмкін.
ЖШС “Х” есеп айрысу шотынан қаражаттарды келесідей орындаушы құжаттардың
негізінде есептеп шығарады: шаруашалық істер бойынша қызметтесінің бұйрығы,
сотпен берілген үкімдік қағаздар, шотараласуын спке алынған орындаушы
қолдар. Есп айрысу шоты бойынша операциялардың синтетикалық есбі 441
“Ағымдағы корреспонденттік шоттағы ұлттық валютада ақшалар” активті шотта
жүргізіледі.
Бұл шоттың дебеті бойынша есеп беру кезеңінің басы мен соңына ақаша
қаражаттарының қалдығы және олардың келіп түсуі, ал кридиті бойынша есеп
айырысу шотынан есептеп шығарылған ақша қаражаттары көрстіледі. Есеп айрысу
шотында ақаша қаражаттары есебін жүргізетін бухгалтер 445 “Есеп
айырысушотындағы ақшалар” шот банк үшін міндеттеме шот болып табылатындығын
білу қажет, өйткені банк ақшаларды сақтай отырып, кәсіпорын алдында өзін
қарызгер деп санайды. Төменде есеп айрысу шотында ақша қаражаттарының есебі
бойынша типтік корреспонденциялар келтіріледі (3 кесте):
Кесте 3
Есеп айрысу шотында ақша қаражаттарының қозғалысы бойынша шоттардың
типтік корреспонденциясы
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Корреспонденциаланатын
шоттар
Дебет Кредит
1 2 3 4
1. Дебиторлық қарыз шотынан есеп айырысу шотына 441 301,321-3
ақша қаражаттары келіп түсті. 23
2. Вексель бойынша нагізгі қараыздың сомасына 441 302
3. Есептелген пайыздар бойынша 441 332
4. Басқа дебиторлық қарыздың өтелуі бойынша 441 333,334
5. Пайдаланылмаған аванстар бойынша 441 352,351
6. Жолдағы 441 441
7. Аккредитивтің қолданылмаған қалдығы бойынша 441 421
8. Банктердегі арнайы шоттардын 441 423
9. Кассадан 441 451
10. Жарғылық капиталға құрылтайшылардың салымдары 441 511
бойынша
11. Несие түрінде 441 601
12. Болашақ кезең табыстарына жататын 441 611
13. Алынған аванстар бойынша 441 661,662
14. Өткізілген өнім ,орындалған жұмыс, атқарылған 441 701
қызмет үшін
15. Өткізілген материалдық емес активтер үшін 441 721
16. Өткізілген негізгі құралдар үшін 441 722
17. Өткізілген құнды қағаздар үшін 441 723
18. Акциялар бойынша дивиденттер, алынған қағаздар,441 724
берілген несиелер бойынша пайыздар түрінде
19. Атқарушы органдардың субсидиялары бойынша 441 726
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4
20. Ағымдағы жал бойынша жалдық төлм түрінде 441 727
21. Айып-пүл, үстем ақы, шартты орындамағаны үшін 441 727
айыптар бойынша
Сеп айырысу шотынан ақша қаражаттарының шығуы
1. Иныестициялар алу 141-144, 441
401-403
2. Келсі кзңдер үшін жал төлемін аудару 342 441
3. Тауарлы материалдық қорларды жабдықтау, 351,352 441
жұмыстар, қызметтерді орындау үшін аванс
аудару.
4. Аккредитивке аударылған ақша қаражжатры, чектік421-424 441
кітапшаларды беруде депонеттелді
5. Сеп айрысу шотынан кассаға ақшалар аударылды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz