Түркі халықтарының тарихы

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім
а) Қалалық қоныстар
ә) Шаруашылық және қоғамдық құрылыс
б) Мәдениет ескерткіштері

ІІІ. Қорытынды

ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Орыс және басқа тілдерде жазылған шығармалардың көбісінде түріктерді көшпелілер ретінде көрсетуге тырысу белең алған. Махмуд Қашқари жазып алған аңыздарда Ескендір заманында Мәуараннахрда, Талас пен Шу алқабында қала тұрмысының әлі жүзеге келмегендігін аңғартатын тұстар бар. Бірақ сол заманның өзінде-ақ көп қалалардың болғандығын тарихи және археологиялық деректерден біле аламыз.
Ош (3000 жыл), Самарқан (2500 жыл), Түркістан (2500 жыл), Бұхара, Рамитен, Байкент және Мерв сияқты қалалардың түркілер тарапынан салынғандығы жөнінде көне иран және еврей аңыздары хабар береді.
Археологиялық зерттеулер мен жазба деректер негізінде б.з.б. VI-IV ғасырлардағы Орта Азияда қалалардың 3 типінің болғандығын атап өтпекшіміз:
1. Ішкі және сыртқы дуалдары мен ішкі бекінісі бар қалалар (Марақант). Олар егіншілік шаруашылығы дамыған оазистердің саяси және мәдени орталықтары ретінде көрінген.
2. Тұрғын үйлі дуалдары бар үлкен қалалар. Мұнда 3-4 қатар қалың дуалдар тартылған, үлкен алаңқайлары және бар. Бұл дуалдардың арасындағы жерлер халықтың негізгі тұрғын алаңы болып есептелінген. Қаланың ішкі жағында, әсіресе орта тұсында ешқандай құрылыстар жоқ және бұл жерлер қоғамдық мал тұрағына арналған болуы керек.
3. Қалың дуалдардан жасалған үлкен тұрғын массивтер, олардағы бекіністердің ішкі жағы тұрғын үйлер есебінде пайдаланылған.
ХХ ғасырдың ақырында орыс ғалымдары тарапынан Ыстықкөл (Қырғызстан) төңірегіндегі барысқандықтардың қала мен қалашықтарының орнында жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде жергілікті тұрғындардың шыны ыдыстары табылды.
Қазақстан мен Орта Азияның әр түрлі жерлерінен көптеген қорымдар, тұрақтар, қалалар орындары табылып, олардан тас, қола, темір, мыс, алтын және ағаш-сүйек бұйымдар көмбелері: қазандар, құрбандық ыдыстары, шырағдандар, еңбек құралдары, қару-жарақтар және ат әбзелдері – ер-тұрман заттары қазып алынды. Олардың көпшілігі жануарлар мен аңдардың, кейде адамның бедерлі және бейнелерімен сәнделген.Сондай-ақ, қабірлер үстіне орнатылған іргелі құрылымдардың жаңа үлгілері пайда болған. Бесшатыр обаларынан алынған материалдар Жетісудағы сақ тайпалапының мәдениеті туралы түсінікті байыта түседі.

1. А. Ювалы, Н. Имашова «Жалпы түрік тарихы» Түркістан, 2004 жыл.

2. Р. Артаоғлы, Б. Баймаханов «Қысқаша түркі тарихы» Шымкент, 2001 жыл.

3. А. Ювалы, С. Әбушәріп, С. Сыздықов «Түркі халықтарының тарихы» 2 бөлімдік. Бірінші бөлім: көне заманнан бүгінге дейін. Түркістан, 2004 жыл.