«Абай мирасының шығысқа қатысының зерттелуі»

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 92 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

1КІРІСПЕ . . . 4-8

2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ

2. 1 Абай мұрасының шығысқа қарым-қатынасының зерттелу жолы . . . 9-28

2. 2 Абайдың исламиятқа қатысы . . . 29-71

2. 3 Қазақ әдебиеті мен шығыс әдебиеті арасындағы үндестік . . . 72-88

3 ҚОРЫТЫНДЫ . . . 89-90

4 ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 91-92

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеті көршілес, туысқан шығыс халықтарының мәдениеті және әдебиетінің даму процесімен ежелден тығыз байланысты. Қазақ әдебиеті мен қырғыз, өзбек, тәжік, түрікмен, азербайжан, татар халықтары әдебиетінің арасында ерте заманнан үзілмей келе жатқан жақындық бар. Әдеби процестегі ұқсастық, бірлестіктер де, ауыз әдебиетіндегі өлеңді термелеп не жырлап айту салтындағы ұқсастық сияқты, ақындық өнердің ортақ ерекшеліктері де, қазақ пен қырғыз арасында кең өріс алған айтыс және бұл халықтардың поэзиясына тән кейбір лирикалық жанрлар да осы әдебиеттердің ежелгі жақындығын байқатады. Бұған қоса Қорқыт туралы аңыз, «Алпамыс батыр», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» секілді ертегі, аңыз бен эпикалық жырлардың бірнеше халыққа ертеден ортақ шығарма болуы осы көршілес, туыстас халықтардың әдебиеті тарихи тамырлас екендігін айқын көрсетеді. Сюжеттік, мазмұндық негізі бірлес, біркелкі болғанымен, бұл шығармалардың бірнеше халыққа ортақ нұсқалары бір-бірінің құр қайталамасы ғана емес. Мысалы, қазақ, өзбек, қарақалпақ, тағы басқа халықтарға ертеден белгілі «Алпамыс батыр» жырын алсақ, оның әр тілдегі нұсқасының өзіндік ұлттық сипаты, қасиет-ерекшеліктері бар екенін көреміз. Сан жылдар бойы халық арасына кең тарап, халықпен бірге жасасып келген «Алпамыс» сияқты эпикалық шығармалардың уақыт озған сайын шыңдалып отыруы, әдебиетте халықтық, ұлттық сипаттар дараланып, дамыған сайын халықтық әдебиетке тән дәстүр-ерекшекліктерімен біте қайнасып өңделе түсуі әбден заңды. Сондықтан, осындай бірнеше халыққа ортақ шығармалдардың әр ұлттық нұсқасының өзіндік, дербес құндылығы бар екендігін, басқа бір нұсқаның құр қайталамасы, көлеңкесі ғана еместігін де ескеру керек. [1, 65б]

Қазақ әдебиетінің көршілес шығыс халықтары әдебиетімен байланысын, жақындығын көрсететін басқа да жәйттер, фактілер көп. Қырғыз халқының орасан зор бітімді эпикалық жыры «Манастың» ішінде қазақ эпосында белгілі Ер Көкше батырды кездестіреміз. Қырғыз, қазақ, өзбек, түркмен халықтарына ортақ ертегілік сюжеттер мен образдар да мол. Түркмен және азербайжан халықтарының ең бір таңдаулы эпикалық жыры «Көрұғлы» қазақ арасында да көп тараған, халық үлкен ықыласпен ұйып тыңдайтын шығарманың бірі болған.

Сонымен бірге қазақ ішінде қытай, моңғол, үнді, араб, парсы сияқты шығыс елдерінің ертедегі аңыздары, әңгімелері кең тарады. Бұлардың қатарында араб халқының белгілі «Мың бір түн», үнді елінің «Тоты-намасы» сияқты дүние жүзіне белгілі әдебиет үлгілері, өте-мөте мол жайылған нұсқалары қазақ арасына бір жағынан Орта Азия әдебиеті арқылы, Фирдоуси, Навои, Низами және басқа ақындардың шығыстық сюжетке поэма, дастан етіп жазған шығармалары арқылы кең жайылғанын айта кету керек. [2, 156б]

Қазақ ішінде осы жолмен келіп тараған поэма-дастандардың қатарында «Шах-нама», «Ләйлі-Мәжнүн», «Таһир-Зуһра» сияқты көптеген шығармалар бар.

Қазақ әдебиеті мен Орта Азия, татар мен азербайжан халықтарының және басқа шығыс елдерінің әдебиетімен байланысы ХІХ ғасырдың екінші жартысында өте-мөте кең өріс алды. Қазақ әдебиетінің көрнекті қайраткерлері Абай, Ыбырай, Шоқан Орта Азия халаықтарының, сондай-ақ қытай, араб, үнді халықтарының таңдаулы әдеби нұсқаларын халық арасына тарату, оларды қазақ әдебиетінің қорына қосу ісіне үлкен мән берді. Шоқанның «Манасты» орыс тіліне аудару ісін тұңғыш рет қолға алғаны, Абайдың шығыс тақырыптарына «Масғұт», «Әзім», «Ескендір» сияқты әңгіме-өлең, поэмаларын шығаруы, Ыбырайдың қытай, үнді, араб, парсы халықтары ертегі-әңгімелерінің сюжетіне бірнеше әңгіме жазғаны- осылардың өзі-ақ қазақ ағартушыларының шығыс әдебиетінің шынайы халықтық үлгілерін жоғары бағалағандығына айғақ бола алады. Абай шығыс халықтарының ертегі-аңыздары, әңгімелері, халықтық дастандары мен поэмаларын қазақ арасына мол таратумен бірге Орта Азияның классикалық әдебиеті нұсқаларын, Фирдоуси, Навои, Низами шығармаларын насихаттауға да ерекше зер салды. Шығыстық сюжетке шығармалар нысанасын өзінше түсініп, ғибрат үшін айтуға жарарлық нәр іздеді. Олардың өзінің творчестволық көрігінен өткізіп, ағартушылық, демократтық ой-пікірлерімен ұштастырады. Сондықтан олар бастапқы түп нұсқасын өзгертіп басқаша бір реңк алып та кетеді, өйткені ақынды шығарманың тек шығыс сарындас желісі қанағаттандыра бермейді. Қисса, хикая жазған ақындардың кейбіреулері фантастикаға толы аңыздарды әсірелей баяндап, ертегілік қиялды үстелеп, қосарлап, адам нанғысыз етіп жіберетін де кездері болған.

Абайдың бұл сүрлеумен жүрмей, тың, жаңа бағыт ұстанғандығын «Ескендір», «Әзім», «Масғұт» секілді поэмаларынан аңғаруға болады. Ескендір жайында қазақ арасына да тараған түрлі аңыздар болғаны белгілі. Оны «Ай мүйізді Ескендір Зұлқарнайын» деп қасиетті адамдар санатына қосушылық та болған. Ескендірдің арнаулы шаштаразы болыпты-мыс, шаштаразы Ескендірдің мүйізі бар екенін айтып қойып, жазаға кіріптар болып өліпті-міс дескен. [3, 141б] Абай өзінің шығармасында Ескендірді бір алуан жан, ерекше қасиет иесі есебінде көрсетіп, пір тұтып жатпайды. Оның шығармасындағы Ескендір ашуы бар, өкініші бар, жаза басуы, күдігі бар адам. Оның жауынгершілікке, атақ-құмарлыққа салынып, көппен есептеспей, алдына жан шықпай кетуі ақынға ұнамайды. Ол көп елдерді жаулап, өзіне бағындырып талан-таражға ұшыратқан қаһарлы хан ретінде сипатталады, ол көпке дейін жаугершіліктен тиылмаған, қашан кереметті іс көргенше, ақылға мойындамаған, найзаның ұшы, қылыштың қырын жұмсап, жұрт билемек болған адам болып көрінеді.

Ескендір мен Аристотельдің тарихта болған адамдар екені мәлім. Абай сол тарихи адамдардың іс-әрекетін өзінше бағалайды. Аристотель зор ақын иесі, жаугершіліктен береке күтпеген адам болса, Ескендір адам қанны судай ағызып, бейбіт елдерге күш көрсетіп, озбыршылықты қостаған:

Жазықсыз жақын жердің бәрін шапты,

Дарияның суындай қандар ақты.

Шапқан елдің бәрін де бодан қылып,

Өктемдікпен қолына тартып апты. [4, 54б]

Абай Ескендірді сөз ету арқылы өктемдерге, ел жаулауды құмартып, жаулық сағынып тұратындарға деген ойын ашық айтқан, күш көрсетуді мадақ көретіндердің адам баласына келтірер жақсылығы аз, олар өздерінің бүліншілік ісіне мәз, сондықтан ондайлардың қауіпті ісінен сақ болу жөн демек.

«Масғұт» поэмасында әйелдің қоғам өміріндегі орны ерекше зор бағаланып, онда әйелді ардақтау, қасиеттеу идеясы уағыздалады.

Сөйтіп аңыз-әңгімелердегі баяндалған оқиғаға өз заманының тілек-талабы тұрғысынан баға береді:

Сол заманда-ақ надандар шырыш бұзған,

Жалғанның дәмін бұзып қауіп қылғызған,

Ақыл мен мал екеуін асырай алмай,

Арашашы іздепті қатын, қыздан.

Ендігіге не сұрау бұл заманды?

Ақыл-ой ар-намыс жоқ еш адамда.

Өлген, мола, туған жер жібермейді,

Әйтпесе тұрмас едім осы маңда. [4, 75б]

Ертегілік сюжетті Абай өзінің ғылым-білімге, еңбекке шақырған ағартушылық ой-пікірлеріне жанастыра бағалап, өз заманының кертартпа күштерін, жаңалыққа жол бермей отырған адамдарды сынау мақсатына сай қолданады.

Абайдың ертегі, аңыздарды жаңғырта өңдей айтуды құнттағандығын «Әзімнен» де байқаймыз. Шығарманың сюжетін қайдан алғандығы туралы Абай:

Бір сөзім «Мың бір түннен» оқып көрген,

Өлең қып сол сөзімді айтқым келген, - [4, 57б]

«Әзімнің» сақталған желісіне қарағанда, бір сұмның Әзім сияқтылардың талайын алдап, отқа итеріп, зұлымдылық істеп, пиғыл бұзғандығы, оның өмірден жазасын тартқандығы көрсетілмек болған сияқты. Абай ертегіге өзінше пікір қосып, оқиғаға қатысқан адамдардың ғибратты, ғибратсыз істерін баяндамақ. Абай ертегіні тіпті өзгертіп жібермеген, өз тарапынан кейбір қосымшалар енгізе отырған.

Бір іс қой әуелден-ақ ел салтында,

Орыс, неміс болса да, қай халқында.

Пайда деп тән саулыққа ішетұғын

Миуадан тартқан қамыр ас алдында, - [4, 61б]

деген сөздер «Мың бір түн» ертегісінің нұсқасына тән емес. Бұл сөздер ертегіні жаңғырта айтпақ болған Абай талабынан туған сияқты.

Бұл кезде шығыс әдебиетінің үлгілерін ел арасында тарату ісімен қисса жазған кітаби ақындардың бір тобы да көп шұғылданды. Кітаби ақындар деп аталып жүргендер - мұсылманша оқып, хат танып, шығармаларын кітаби тілмен жазып, діни араб, парсы сөздерін орынсыз қолданған, сол сияқты татар тілінің элементтерін сөзге көп кіргізген ақындар. Бұлардың ішінен шығыс әдебиетінің нұсқаларын әңгіме-өлең, поэма-дастан етіп жазған, ел арасында айтылып жүргендерін өзінше өңдеп, жинап бастырған Шәді Жәңгіров, Ақылбек бин Сабал, Мәулекей, Жүсіпбек Шайхұлисламов сияқты бірнеше ақынды атауға болады. Бұл ақындардың еңбегінің сөзсіз құндылығы - олар қазақ әдебиетінің тақырыптық, сюжеттік арнасын кеңейтіп, оны шығыс әдебиетінің үлгілерімен молықтыру ісіне себін тигізді. Алайда, олар шығыс әдебиетінің ең халықтық, асыл нұсқаларын сұрыптап, талдап алу жағынан қарағанда, үнемі ойлаған жерден шығып отырмайды. Мұның себебі - олар өздері дінге сенді, діни қағидаларды уағыздауды міндет етті. Мысалы, Жүсіпбек секілді ақындар діни сарындағы шығармаларды нәсихаттап таратуға күш салды. Дүние тануының тараңдығы, көзқарастарында елеулі қайшылық барлығы олардың ақындық қызметіне әсерін тигізбей қойған жоқ. [5, 171б]

Диссертациялық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Абай мұрасының шығысқа қатысты зерттелу белгілерін танып білу әрекетін білімгерлерге Абайдың шығысқа қатысы жайлы оның орны мен мағынасын түсіндіру, тереңірек зерттелінген жәйіттерін ой-санасына жеткізу. Диссертациялық жұмысымның екінші мақсаты - білімгерлердің ойлау қабілетін, адамгершілігін және жан-жақтылығын жетілдіру.

Диссертациялық жұмысым Абайдың Шығыс пен Исламға қатысы жайында танытқан профессор Мекемтас Мырзахметұлы ағайдың еңбектеріндегі Абайдың Исламиятқа байланысты сөздерінің мағынасы мен мәні оның адам өміріне деген қажеттілігі жөнінде.

Осы талаптың тұрғысынан қарағанда, қазақ халқының мәдениеті, тарихынан елеулі орын алатыны және XIX ғасырдың ішінде, Шығыс пен Батыстың мәдени өмірімен араласуы, өз мәдениетіміздің тарихындағы орнын белгілейтін оның Ислам әлемінің және адамгершілік талғамының биіктігі, жан-жақты ауқымдылығы, ол жұртымызға деген жемісті еңбегі.

Бұл мәселеде Абайдың шығысқа қарым-қатынасы жайында қалған мұралар - салмағы, қадір-қасиеттері, шынайы мәнінде ғажайып туындыларында ол өзінің Ислам дінінің сопылық жолын таныта алса керек. Тіпті, осы күнге дейін Абайдың өзінің шығармаларында атап көрсеткен шығыстың ұлы классиктерінің өнер иелері дәуірі ұсынған, өнердің барлық түрлерін игеріп, соның әрбір салаларынан өздерінің талант күштерін көрсете білген табиғи талантты шығыс ойшылдарына ақынның өзі де елеулі мән беріп отырғанында сөз жоқ.

М. Әуезов Абайдың шығыс классиктеріне қарым-қатынасын анықтағанда, Абайдың Науаи, Низами, Фзулилер мен Қожа Ахмет Иассауидің «Хикметі», Сопы Аллаяр тәрізді ірі ақындардың суфизм әдебиетіне қатынасын өте терең ажыратуы. Яғни суфизм поэзиясы өмірде тумай қойылмайтын адам бойындағы ең қастерлі абзал қасиет - бақытқа жетудің жолы деген көзқарас тұрғысынан жырлайды.

Сонымен, бұл тақырыпты нақты және анық мынадай әдебиеттерде мәлімдеген: «Абай және Шығыс», «Абайтану тарихы» М. Мырзахметұлы.

Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, ал негізгі бөлім үш бөлімнен тұрады: Абай мұрасының шығысқа қатынасының зерттелу жолы; Абайдың Исламиятқа қатысы; Қазақ әдебиеті мен шығыс әдебиеті арасындағы үндестік. Сонан соң қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.