Кәсіпкерлік қызметке салық салу мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің дамуы ... ... ... .5
1.2 Еуропа елдері және Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметке салық салу тәртібін салыстыру ... ... .14
2 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ ТӘРТІБІ
2.1 Кәсіпкерлік қызметке салынатын салық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Алматы қаласы Бостандық ауданының салық басқармасы бойынша кәсіпкерлік қызметтен түскен салықтар түсімдеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ...49
3.1 Кәсіпкерлік қызметке салық салу бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... .61
1 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің дамуы ... ... ... .5
1.2 Еуропа елдері және Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметке салық салу тәртібін салыстыру ... ... .14
2 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ ТӘРТІБІ
2.1 Кәсіпкерлік қызметке салынатын салық түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Алматы қаласы Бостандық ауданының салық басқармасы бойынша кәсіпкерлік қызметтен түскен салықтар түсімдеріне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... 40
3 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ...49
3.1 Кәсіпкерлік қызметке салық салу бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... .61
Кез-келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жағдайының тұрақты дамуына, ең алдымен мемлекет тарапынан қабылданған және жүзеге асырылған реформалар нәтижесінде қол жеткізуге болады. Отандық тәжирибе көрсетіп отырғандай, ел экономикасының дамуы тәуелсіздікке қол жеткізіп, бүгінгі күнге дейін атқарылған жұмыстың нәтижесін көрсетеді.
Кәсіпкерлік қызметті дамытудың негізгі жолдарының бірі - салықтық реттеу болып табылады. Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын рөліне тікелей байланысты. Өйткені,егер салық салу тәжірибе жүзінде максималды мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе - теңдік сақталатын болса бұл рөл жағымды болып келеді. Салық салуды дұрыс жолға қоюды қатамасыз ету күрделі және қарама қайшы мәселе болып табылады,өйткені мемлекет үшін ең бірінші және ең негізгі мәселе болып салық салуды жоғарылату болатын болса,ал жеке тұлғалар мен шаруашылық субъектілер салық төлеуді азайтуға ұмтылады.
Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кірісін қамтамасыз етуге, қоғам мүддесін қолдауға болады. Салық ауыртпалығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым салық төлеушінің салық төлеуге деген ынтасы мен мүмкіншілігі төмендейді. Сондықтан мемлекеттер салықтар, салық ставкалары мен жеңілдіктері тәрізді реттеу құралдары арқылы реттеушілік қызметін жүзеге асыру барысында оның экономиканы, өндіріс пен инвестицияны ынталандыруға тигізетін әсерін де басты назарда ұстауы қажет.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызмет экономиканың маңызды саласы болып табылады. Бұл саланың дамуына да мемлекет тарапынан көптеген жұмыстар іске асып жатыр. Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрлерін қолданбай еліміздің экономикасын, халықтық әлеуметтік ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның бірі кәсіпкерлік қызметің дамуы. Кәсіпкерліктің дамуы экономикалық белсенділіктің негізгі факторы.
Нарықтық экономика жолын ұстанған тәуелсіз елімізде кәсіпкерлік қызмет барысында кедергі келмейтін салық жүйесін қалыптастыру маңызды мәселелер қатарына еніп отыр. Осы мақсатта кәсіпкерлік қызметке арнайы салық режимі қолданылады. Салық режимі – салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Кәсіпкерлік қызметті дамытудың негізгі жолдарының бірі - салықтық реттеу болып табылады. Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын рөліне тікелей байланысты. Өйткені,егер салық салу тәжірибе жүзінде максималды мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе - теңдік сақталатын болса бұл рөл жағымды болып келеді. Салық салуды дұрыс жолға қоюды қатамасыз ету күрделі және қарама қайшы мәселе болып табылады,өйткені мемлекет үшін ең бірінші және ең негізгі мәселе болып салық салуды жоғарылату болатын болса,ал жеке тұлғалар мен шаруашылық субъектілер салық төлеуді азайтуға ұмтылады.
Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кірісін қамтамасыз етуге, қоғам мүддесін қолдауға болады. Салық ауыртпалығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым салық төлеушінің салық төлеуге деген ынтасы мен мүмкіншілігі төмендейді. Сондықтан мемлекеттер салықтар, салық ставкалары мен жеңілдіктері тәрізді реттеу құралдары арқылы реттеушілік қызметін жүзеге асыру барысында оның экономиканы, өндіріс пен инвестицияны ынталандыруға тигізетін әсерін де басты назарда ұстауы қажет.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызмет экономиканың маңызды саласы болып табылады. Бұл саланың дамуына да мемлекет тарапынан көптеген жұмыстар іске асып жатыр. Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрлерін қолданбай еліміздің экономикасын, халықтық әлеуметтік ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның бірі кәсіпкерлік қызметің дамуы. Кәсіпкерліктің дамуы экономикалық белсенділіктің негізгі факторы.
Нарықтық экономика жолын ұстанған тәуелсіз елімізде кәсіпкерлік қызмет барысында кедергі келмейтін салық жүйесін қалыптастыру маңызды мәселелер қатарына еніп отыр. Осы мақсатта кәсіпкерлік қызметке арнайы салық режимі қолданылады. Салық режимі – салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
1. «Салық Кодек» Алматы -2010ж.
2. «Статистиканың жалпы теориясың Ызғарбек Әміреұлы, Алматы-1998ж.
3. Н. Назарбаев Қазақстан – 2030, ел президентінің Қазақстан халқына жодауы, Білім:2009ж.
4. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы. Алматы: Қазақ Университеті, 2003 ж.;
5. Караваева И.В. Налоговое регулирование рыночной экономики. Учебное пособие для вузов. Москва: Юнити-Дана, 2000 г.;
6. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение. Москва: Инфра-М, 2000;
7. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. Общая часть: Учебник- Алматы: « Норма-К»- 2003 г.;
8. Байдуйсенов А.Д. Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер// Финансы Казахстана, № 4, 2001г.
9. Назарбаев Н.Ә. Басты мұрат- халықтың әл-ауқатын арттыру// Орталық Қазақстан, 8 сәуір, 2003 ж;
10. Кусаинов К.К. Механизмы налогового администрирования// Финансы Казахстана, № 3, 2001 ж;
11. Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник/ Под редакцией А.А. Смаилова. Алматы: 2002 г.
12. Вестник предпринимателя, №7 – 2008г. (28 – 30стр.)
13. Арзаева М.Ж. «Шағын және орта бизнесті қаржылық – несиелік реттеудің объективтік қажеттігі» // Вестник КазНУ №3 (31)
14. Мейірбеков Б. «Елдегі жеке кәсіпкерлікті тиімді дамыту жолдары» // Қаз ҰУ Хабаршысы №1 – 2004ж.
15. Нұрақым Райхан «Шағын кәсіпкерлік: кеше мен бүгін» №5 – 2005ж. Ақиқат.
16. Алдабергенова.С.К. «Вступления Казахстана в ВТО: анализ системных условий, конструктивная направленность, негативные последствия» Алматы-2004.
17. Аникеева. Л.В. «Казахстан на пути к новой модели развития: тенденций потенциала и импиративы роста» Алматы-2001.
18. Жаланбасова.С. «Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдармалар»
Алматы-2005.
19.Сунугалиева.Г.«Қазақстандағы экономика өсімі, көзі, факторы,тенденциясы, және болашаққа болжау» Алматы КазНУ-2004.
20. Абирбекова.С., Кембаева.С. « Қазіргі кезеңдегі шағын және орта бизнесті дамыту мәселелері» Алматы КазНТУ-2004.
21. Саулембекова.А.К. «экономические орриентиры на пути к ускоренной модернизаций» Алматы-2005.
22. Ергалиев.Т.Н. «Государство и бизнес в 21-веке» Алматы-2004.
23. Жексембаева. Т. «Развитие открытой рыночной экономики Казахстана» Алматы-2004.
24. «Шағын және орта бизнес жұмысыздықты жоймақ» Алматы ақшамы-2008ж., 10-қазан
25.«Қазақстан Республикасында шағын бизнесті дамыту жолдары» АльПари-2008ж. №3.
26.Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. “ Шет мемлекеттердің салықтары” / Алматы 2001 ж. “Экономика”.
27.Султанова Б.Б. «Налоговый учет» / Алматы 2007ж.
28. «Пайдаға салынатын салықтар» - Бюллетень бухгалтера 2009ж. №1 29. «Кәсіпорынның қызметін басқару» - Бюллетень бухгалтера 2009ж. №9 30. «Факторы, влияющие на налоговую базу» - Вестник Налоговой Службы РК 2009ж. №4 31. «Регистрация предприятия в налоговых органах в 2009 году» - Бюллетень бухгалтера 2009ж. №7
2. «Статистиканың жалпы теориясың Ызғарбек Әміреұлы, Алматы-1998ж.
3. Н. Назарбаев Қазақстан – 2030, ел президентінің Қазақстан халқына жодауы, Білім:2009ж.
4. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы. Алматы: Қазақ Университеті, 2003 ж.;
5. Караваева И.В. Налоговое регулирование рыночной экономики. Учебное пособие для вузов. Москва: Юнити-Дана, 2000 г.;
6. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение. Москва: Инфра-М, 2000;
7. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. Общая часть: Учебник- Алматы: « Норма-К»- 2003 г.;
8. Байдуйсенов А.Д. Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер// Финансы Казахстана, № 4, 2001г.
9. Назарбаев Н.Ә. Басты мұрат- халықтың әл-ауқатын арттыру// Орталық Қазақстан, 8 сәуір, 2003 ж;
10. Кусаинов К.К. Механизмы налогового администрирования// Финансы Казахстана, № 3, 2001 ж;
11. Уровень жизни населения в Казахстане. Статистический сборник/ Под редакцией А.А. Смаилова. Алматы: 2002 г.
12. Вестник предпринимателя, №7 – 2008г. (28 – 30стр.)
13. Арзаева М.Ж. «Шағын және орта бизнесті қаржылық – несиелік реттеудің объективтік қажеттігі» // Вестник КазНУ №3 (31)
14. Мейірбеков Б. «Елдегі жеке кәсіпкерлікті тиімді дамыту жолдары» // Қаз ҰУ Хабаршысы №1 – 2004ж.
15. Нұрақым Райхан «Шағын кәсіпкерлік: кеше мен бүгін» №5 – 2005ж. Ақиқат.
16. Алдабергенова.С.К. «Вступления Казахстана в ВТО: анализ системных условий, конструктивная направленность, негативные последствия» Алматы-2004.
17. Аникеева. Л.В. «Казахстан на пути к новой модели развития: тенденций потенциала и импиративы роста» Алматы-2001.
18. Жаланбасова.С. «Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдармалар»
Алматы-2005.
19.Сунугалиева.Г.«Қазақстандағы экономика өсімі, көзі, факторы,тенденциясы, және болашаққа болжау» Алматы КазНУ-2004.
20. Абирбекова.С., Кембаева.С. « Қазіргі кезеңдегі шағын және орта бизнесті дамыту мәселелері» Алматы КазНТУ-2004.
21. Саулембекова.А.К. «экономические орриентиры на пути к ускоренной модернизаций» Алматы-2005.
22. Ергалиев.Т.Н. «Государство и бизнес в 21-веке» Алматы-2004.
23. Жексембаева. Т. «Развитие открытой рыночной экономики Казахстана» Алматы-2004.
24. «Шағын және орта бизнес жұмысыздықты жоймақ» Алматы ақшамы-2008ж., 10-қазан
25.«Қазақстан Республикасында шағын бизнесті дамыту жолдары» АльПари-2008ж. №3.
26.Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. “ Шет мемлекеттердің салықтары” / Алматы 2001 ж. “Экономика”.
27.Султанова Б.Б. «Налоговый учет» / Алматы 2007ж.
28. «Пайдаға салынатын салықтар» - Бюллетень бухгалтера 2009ж. №1 29. «Кәсіпорынның қызметін басқару» - Бюллетень бухгалтера 2009ж. №9 30. «Факторы, влияющие на налоговую базу» - Вестник Налоговой Службы РК 2009ж. №4 31. «Регистрация предприятия в налоговых органах в 2009 году» - Бюллетень бухгалтера 2009ж. №7
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Кәсіпкерлік қызметке салық салу мәселелері
Орындаушы: __________________
Ғылыми жетекші: __________________ Досжан Р.Д
Норма бақылаушы: __________________ Досжан Р.Д
Кафедра меңгерушісі:
Қорғауға жіберілді __________________ Арзаева М.Ж
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметтің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..5
1.2 Еуропа елдері және Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметке
салық салу тәртібін
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .14
2 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ ТӘРТІБІ
2.1 Кәсіпкерлік қызметке салынатын салық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Алматы қаласы Бостандық ауданының салық басқармасы бойынша кәсіпкерлік
қызметтен түскен салықтар түсімдеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...40
3 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
3.1 Кәсіпкерлік қызметке салық салу бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Кез-келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жағдайының тұрақты
дамуына, ең алдымен мемлекет тарапынан қабылданған және жүзеге асырылған
реформалар нәтижесінде қол жеткізуге болады. Отандық тәжирибе көрсетіп
отырғандай, ел экономикасының дамуы тәуелсіздікке қол жеткізіп, бүгінгі
күнге дейін атқарылған жұмыстың нәтижесін көрсетеді.
Кәсіпкерлік қызметті дамытудың негізгі жолдарының бірі - салықтық
реттеу болып табылады. Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын рөліне
тікелей байланысты. Өйткені,егер салық салу тәжірибе жүзінде максималды
мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында
үйлесімді тепе - теңдік сақталатын болса бұл рөл жағымды болып келеді.
Салық салуды дұрыс жолға қоюды қатамасыз ету күрделі және қарама қайшы
мәселе болып табылады,өйткені мемлекет үшін ең бірінші және ең негізгі
мәселе болып салық салуды жоғарылату болатын болса,ал жеке тұлғалар мен
шаруашылық субъектілер салық төлеуді азайтуға ұмтылады.
Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін
ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кірісін қамтамасыз етуге, қоғам
мүддесін қолдауға болады. Салық ауыртпалығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
салық төлеушінің салық төлеуге деген ынтасы мен мүмкіншілігі төмендейді.
Сондықтан мемлекеттер салықтар, салық ставкалары мен жеңілдіктері тәрізді
реттеу құралдары арқылы реттеушілік қызметін жүзеге асыру барысында оның
экономиканы, өндіріс пен инвестицияны ынталандыруға тигізетін әсерін де
басты назарда ұстауы қажет.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызмет экономиканың маңызды
саласы болып табылады. Бұл саланың дамуына да мемлекет тарапынан көптеген
жұмыстар іске асып жатыр. Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрлерін қолданбай
еліміздің экономикасын, халықтық әлеуметтік ахуалын көтеру мүмкін емес.
Соның бірі кәсіпкерлік қызметің дамуы. Кәсіпкерліктің дамуы экономикалық
белсенділіктің негізгі факторы.
Нарықтық экономика жолын ұстанған тәуелсіз елімізде кәсіпкерлік қызмет
барысында кедергі келмейтін салық жүйесін қалыптастыру маңызды мәселелер
қатарына еніп отыр. Осы мақсатта кәсіпкерлік қызметке арнайы салық режимі
қолданылады. Салық режимі – салықтарды және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдері төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу
кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Тиімді нарықтық экономиканы құруда кәсіпкерлік қызметтің мәні оның
бәсекелік ортаны қалыптастыру мен дамытуға жәрдемдесетін құрылымдық фактор
ретіндегі орны мен рөлімен анықталады. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі
функциялары – бұл көбінесе жергілікті нарықты қажетті өнім мен қызметтермен
қамтамасыз ету, жұмыспен қамтылу мәселесін шешудегі жәрдем. Бұндай
мәселелердің оңтайлы шешілуі ауыспалы кезеңде орын алатын әлеуметтік
дағдарыстың зардаптарын азайтады.
Бүгінгі таңда республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның
негізі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру күн
тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да кәсіпкерлік төңірегіндегі
көптеген мәселелердің экономикадағы рөлінің аса маңыздылығын дәлелдейді.
Оның негізгі маңыздылығын ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында:
Еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір басымды бағыты кәсіпкерлік
деп аталынғандығы айқындайды. Сондықтан, кәсіпкерлікті дамытуды басқару
еліміздің жүзеге асырып жатқан саясатының стратегиялық мәселесі болып
табылады. Кәсіпкерлік қызметті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш
күші деп білуіміз қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кәсіпкерлік дамыған нарықтық
шаруышылықтың бөлінбес бір элементі болып табылады. Кәсіпкерлік халықтың әл-
ауқатын арттырумен қатар, жаңа қосымша жұмыс орындарының ашылуын құру
сияқты дәйекті мәселелер оның актуалдылыгын көрсетеді және экономиканы
реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді.
Сондықтан, бұл жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасындағы
кәсіпкерлік қызметтің даму сипаты мен ерекшеліктері және оны қолдау
мәселелерін зерттеу болып табылады, яғни оның даму үрдістерін және
проблемаларын айқындау және оған мемлекеттік қолдау қажеттілігін негіздеуді
талдау болып табылады.
Диплом жұмысы Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметке салық салу деген
тақырыбына арналған. Бұл тақырыпты таңдап алған себебім, Кәсіпкерлік қызмет
нарықтық экономиканың маңызды әрі біртұтас құрылымдарының бірі. Олар
экономиканы басқарудың жалпы мақсатына жетуді қамтамасыз ететін, өзіне
жүктелген міндеттері бар.
Аталған дипломдық жұмыс негізгі үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде – Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметке
салық салу негіздері қарастырылды.
Екінші бөлімде – Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметке
салық салу тәртібі талданды.
Үшінші бөлімде – Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметке салық
салуды жетілдіру бағыттарына талдау жүргізілді.
1 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметтің дамуы
Қазіргі таңдағы еліміздегі өзекті мәселелердің бірі – кәсіпкерлік
қызметті дамыту. Өйткені ол әлеуметтік – экономикалық мәселелерді дамыту
бағдарламасын шешу барысындағы қуатты тұтқалардың бірі болып табылады.
Біздің елімізде қазіргі таңда экономиканың аталмыш секторындағы
субъектілердің саны күн санап өсуде және оның дамуына басым көңіл бөлінуде,
елбасы ұсынған “Қазақстан-2030” стратегиялық даму бағдарламасының
бөлімдерінің бірі елдегі шағын бизнесті дамыту болып табылады. Экономиканың
аталмыш секторын қолдау барысында біршама шаралардың жүргізіліп жатқаны
баршаға атап айтқанда,олардың іс-әрекет барысына ықпал ететін нормативтік
құжаттар қабылданып,жұмыс жасауда, жаңа Салық Кодексі іске қосылып,онда
шағын бизнес субъектілеріне салық салудың арнайы салық режимі қарастырылып,
банктер тарапынан әр түрлі мерзімге несиелер берілуде. Осындай қол
жеткізілген нәтижелерімізді одан әрі жетілдіру барысында жекелеген
қағидаларды басшылыққа ала отырып, жұмыс жасаумыз керек.
Кәсіпкерлік қызметті дамытудың негізгі жолдарының бірі - салықтық
реттеу болып табылады. Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын рөліне
тікелей байланысты. Өйткені, егер салық салу тәжірибе жүзінде максималды
мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында
үйлесімді тепе - теңдік сақталатын болса бұл рөл жағымды болып келеді.
Салық салуды дұрыс жолға қоюды қатамасыз ету күрделі және қарама қайшы
мәселе болып табылады,өйткені мемлекет үшін ең бірінші және ең негізгі
мәселе болып салық салуды жоғарылату болатын болса, ал жеке тұлғалар мен
шаруашылық субъектілер салық төлеуді азайтуға ұмтылады.
Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін
ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кірісін қамтамасыз етуге, қоғам
мүддесін қолдауға болады. Салық ауыртпалығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
салық төлеушінің салық төлеуге деген ынтасы мен мүмкіншілігі төмендейді.
Сондықтан мемлекеттер салықтар, салық ставкалары мен жеңілдіктері тәрізді
реттеу құралдары арқылы реттеушілік қызметін жүзеге асыру барысында оның
экономиканы, өндіріс пен инвестицияны ынталандыруға тигізетін әсерін де
басты назарда ұстауы қажет.
Сонымен бірге,салық жүйесі салық қатынастарының негізін
қалыптастыратын белгілі бір қағидаларға негізделеді.
Салық Кодексінде еліміздің өзінің салық салу қағидалары тұжырымдалған.
Олар:
салық салудың міндеттілігі, яғни салық төлеуші салық заңдарына
сәйкес салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді толық
әрі уақытылы төлеуге міндетті;
айқындылығы,яғни салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің
туындауының,орындалуының, тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртіптерін
салық заңнамаларында бекіту мүмкіндігін көрсетеді;
салық салудың әділеттілігі, яғни Қазақстанда салық салу жалпыға
бірдей міндетті болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңілдігін беруге
тыйым салынады.
салық жүйесінің біртұтастылығы, яғнм Қазақстан Республикасының салық
жүйесі бүкіл ел аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып
табылады;
салық заңнамаларның жариялылығы,яғнм салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілерін ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануға тиіс.
Біздің пікірімізше Қазақстанның салық салу қағидалары барлық
талаптарға сай. Дамыған шет мемлекеттер тәжірибесі дәлелдеп отырғандай
мемлекеттің экономиканы жанама реттеуі тікелей реттегенге қарағанда
әлдеқайда тиімдірек. Салық салу қағидалары,салық ставкалары мен
жеңілдіктері тәрізді реттеу құралдарын ұтымды пайдалана білген ретте шағын
және орта кәсіпкерліктің дамуына өзіндік оң әсерін тигізеді.
Мемлекеттің экономикалық қызметі - шағын және орта кәсіпкерлік
өкілдерінің іс - әрекетіне араласпай, экономика саласындағы әрекетін ретке
келтіріп отыру. Соның ішінде салықтық реттеу мемлекеттік қаржылық реттеудің
құрамдас бөлігі болып табылады. Салықтық реттеу экономикаға, экономикалық
процестерге салық түрлерін, салық ставкаларын, салық жеңілдіктерін
өзгерту,салық салудың жалпы деңгейін арттыру немесе төмендету арқылы жанама
түрде ықпал ету, сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субъектілер мен жеке
тұлға табысының бір бөлігін алу арқылы олардың өндірістік емес мүмкіндігін
төмендету арқылы әсер ету болып табылады. Салықтық реттеудің басты мақсаты
өндірістің, шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына ықпал ету, шетелдік
инвесторларды,ғылыми-техникалық прогресті ынталандыру шараларын жүзеге
асыру.
Демек, салықтық реттеудің бір жағынан жиынтық сұранысқа әсер ету
арқылы ұдайы өндіріс деңгейін өзгертуге бағытталса, екінші жағынан
төлеушіні ынталандыру арқылы әсер етуге бағытталады. Сондықтан нарықтағы
кәсіпкер заңды және жеке тұлғалардың, өзге субъектілердің іскерлік
белсенділігін ынталандыру, олардың бәсекелік қабілеттерін арттыру,
экономика салаларының қалыпты дамуына жағдай жасау үшін салықтардың
мемлекеттік басқа да реттеу құралдарымен үйлеісімді қызмет етуін
жандандырған жөн.
Экономикалық бағамның өсуі, шағын және орта кәсіпорынның дамуы мен
ұлттық экономиканың көтерілуін білдіреді. Қазақстанның халықаралық еңбек
және айырбас бөлімінде өткізуді салыстыру артықшылығы және халықтың
жұмыспен қамтылуын дамыту, шекті түрде ішкі шаруашылықтың дамуы бұл шағын
кәсіпорынның шаруашылық қызметін, шаруашылық түрлерінің көптігін
ынталандыру қажет.
Кәсіпкерлік туралы түсінік 18 ғасырда пайда болып,жекеменшігі бар
адаммен қатар тұрды. Экономикалық тәуекелге қандайда болмасын коммерциялық
идеяны және өз ресурстарын тиімді слудан ғана тәуелді емес екенін түсінді.
Маңызды факторы-өндірісті рационалды ұйымдастыру болып табылады. Бұл
кезеңге кәсіпкіндік пайда алу үшін жұмыс істейтін жекеменшік адам
кәсіпкерді бейнелейді А.Смит.
Кантильонның А.Смит ойынан айырмашылығы, ол кәсіпкер адамдарды белгілі
бағаға сатып алғысы келетіндер мен белгісіз бағаға сататын,яғни нарықтық
сұраныс пен ұсыныс арасындағы пайданы алу мақсатында. Бұл ойға Ж.Б. Сэйдің
көзқарастары да қосылады, яғни бұл да кәсіпкерді төмен табыс облысына
ресурстарды жеткізетін адаммен бейнелейді. Бұл жағдайда кәсіпкер меншік
иесіне қарағанда кеңірек қарастырылады: яғни максималды шаруашылық
нәтижелеріне жету мақсатында, өндіріс факторларын қамтитын экономикалық
агентті айтады.
Басқа анықтамалардан өзіне назар аударатын И.Г. Тюненнің әдісі,
кәсіпкерлікті инновациялық қызметке байланыстырып, ал кәсіпкердің
функцияларын новатор адаммен байланыстырады.
Кейінгі зерттеулерде кәсіпкерлерді жұмыссыздарға жұмыс беретін адамдар
деп санады. Бұл әдістің нәтижесінде капиталға икемдену негізінде құрылған
еңбекшілерді жұмысқа салу теориясы өмірге келді. Капиталист кәсіпкердің
синонимы болып, ал функциялары кәсіпкерлік табыс алудағы, қосымша құнға
тіркелген.
Кәсіпкерлік теорияға маңызды үлес қосқан Й.Шумпеттердің ойынша
кәсіпкерлерді экономикалық дамудың ілгерлеуші күші болып табылатынын
есептеген.
Шағын және орта кәсіпкерлік қызмет көптеген ауырлықтарға қарамастан,
дамуда, яғни экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-техникалық мәселерді шешудегі
өсу темпіріне қарағанда. Шағын және орта кәсіпкерлік әлеуметтік белгіленген
нарықтық шаруашылық жағдайында қоғамдық өндіріс процесінің теңқұқылық
қатысушысы болып табылады. Кәсіпкерлерді шаруашылық субьектілерін деп
айтсақ болады.
Нарықтық шаруашылықтың қазіргі заманғы жүйесі шағын кәсіпкерліктің
тиімді үйлесімді болуын талап етеді. Бұл - ХХ ғасырдың екінші жартысындағы
дамыған елдердің экономикасының маңызды ерекшелігі – шағын кәсіпорындардың
пайдасына ірі құрылымдық алға жылжу, бұл бәсекеге қабілеттілікпен,
сұранысқа жылдам үн қатумен және ғылыми - техникалық алға басуды
тездетумен, кадрларды орынды қолданумен, ақша қаражатының аз жұмсалуымен
және т. б. байланысты. АҚШ-та, мысалы, тіркелген 18,1 млн фирманың 97%-ы
қызметкерлерінің саны кемінде 500 адам шағын кәсіпкерлік санатына жатады,
фирмалардың 90% - да 15-тен аз адам еңбек етеді. Шағын кәсіпкерліктің
үлесіне ЖІӨ 38%-ы және жұмыс күшінің 47%-ы келеді. АҚШ шағын кәсіпкерлікті
қолдапудың мемлекеттік құрылымдары кадрларды дайындау, маркетинг, сыртқы
рыноктарға шығу және т.б. бағдарламалардың бір қатарын іске асырды. Жетпіс
мыңға жуық шағын кәсіпорындарға мемлекеттік бюджет есебінен 2 млрд.
доллардан аса инвестиция жаңа және жұмыс істейтін кәсіпорындарды құру мен
дамытуға бөлінген. Тек соңғы он жылдықта ғана шағын кәсіпорындарға (ШК) 31
млрд. доллар несиеге 180 мың мемлекеттік кепілдіктер берілген. Мұнда "
Шағын бизнес туралы" заң тағы 1953 жылы қабылданған болатын. Демек, АҚШ-та:
шағын бизнес – күллі экономиканың жотасы деп тегін айтылмайды.
Қазіргі заманғы экономикаға ШК кемінде екі үлкен тобының бар болуы
маңызды екенін атап кету керек. Олардың бірі өнеркәсіп алыптарының қосымша
жеткізушілерінің рөлі ретінде, ал екіншісі — дербес жұмыс жасауды артық
көреді. Бұл топтардың арақатынасы АҚШ-та -50:50, Ұлыбританияда -20:80,
Жапонияда -70:30, Францияда - 40:60.
Бұдан басқа, әр түрлі мемлекеттердің ғалымдары мен сарапшылары шағын
және орта кәсіпкерліктің жұмыссыздықпен күрестегі мағынасы өте зор деген
қорытындыға келді. Ол дамыған елдерде азаматтардың 70-80%-на жұмыс және
мемлекеттік бюджетке түсімдердің басым үлесін береді. Бүгінгі күні әлемнің
жетекші державаларында осы экономиканың осы әр 10 секторының 9-ы, ал
Жапонияда, Германияда – барлық кәсіпорындардың жартысы жатады, оларда
халықтың еңбекке қабілетті 23-тей бөлігі жұмыс істейді. Үлгі ретінде
Голландияны келтіруге болады. Халқының саны 16 млн. адам бұл елде
(Қазақстанда 15,0 млн.) 4 млн.-ға тарта шаруашылық жүргізетін субъектілер
бар.
ҚР статистика жөніндегі агенттігінің деректері бойынша елімізде 2009
жылдың 1-қазанына тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны (бұдан
әрі – ШКС) 626187, жұмыс істеп тұрғандарының саны – 481623 немесе жұмыс
істеп тұрған шаруашылық жүргізуші субъектілерінің жалпы санының 90,1%,
олардың ішінде шағын бизнес кәсіпорындарының саны 103291 (19,33%) жеке
кәсіпкерлер – 231440 (43,3%) болған. ШКС-де істейтіндердің саны – 1343,3
мың адам немесе жұмыс істейтіндердің жалпы санының 18,88% -ы болған.
Сондықтан экономиканың одан арғы даму кезеңді шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдауға қажетті байланысты (құқықтық, салықтық) талаптардың
жасалуымен.
Мәлімет үшін: 1987 жылдың 1-мамырында Қазақстанда 1986 жылдың 19-
қарашасында Жеке еңбек қызметі туралы КСРО заңы күшіне енгізілгенде жеке
кәсіпкерлікке іс жүзінде рұқсат етілді. 1990 жылдың 11-желтоқсанында Қазақ
КСР-дағы шаруашылық қызметінің еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы
заң қабылданды, бұл шын мәнінде кәсіпкерліктің дамуының негізіне айналды,
ал 1992 жылдың 4-шілдесінде Қазақстан Республикасының Жекеше кәсіпкерлікті
қорғау туралы өте маңызды заңы қабылданды. 1992-1994 жылдардағы
кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту жөніндегі бірінші екі мемлекеттік
бағдарламаның Қазақстан экономикасы үшін күрделі кезеңде іске асырылғанын,
соған қарамастан республикада жеке кәсіпкерліктің құрылу мен қалыптасу
негізінің қалануына мүмкіндік берді. Олардың нәтижелері бойынша мемлекеттік
мүлікті мерзімінен ұзарта сату, жеке және заңды тұлғаларға несиелік көмек
көрсету, мемлекеттік меншіктің еңбек ұжымдары мүшелерінің меншігіне
акциялар түрінде өтуі үшін, соның ішінде жеңілдік бағалармен сату жолымен
жеңілдік талаптарын жасау енгізілді. Сол кезеңде тауарлық биржалар, бағалы
қағаздардың биржалары, валюталық биржалар коммерциялық банктер, тұтас-
делдалдық кәсіпорындар, маклерлік институттар, коммерциялық ақпараттық
орталықтар, жарнамалық агенттіктер және басқалары құрыла бастады. Қазіргі
таңда кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған
кезекті бағдарламасының тиімді түрде іске асырылып жатқанын атап кету
керек. Оның негізгі міндеті - жоғары технологиялық өндірістерді құруға
бағдар алған шағын кәсіпкерлікті дамыту жолымен орта тапты қалыптастыруға
бағытталған институттық жағдайларды жетілдіру. Ұлттық мүддеге орай ескеру
және дүниежүзілік жалпыға бірдей әлемдік үрдіс жағдайында кәсіпкерлік
қызметті мәдениетті түрде жүргізуді ғаламдандыруға жаңа талаптарды ескеру
керек.
Кәсіпкерлік қызметті дамыту қарқынын арттыру үшін 1997 жылдың
маусымында-ақ: "Жеке кәсіпкерлік туралы", "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау туралы" заңдар қабылданды; қолданыстағы заңнамалық актілерге
бірқатар өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Сонымен қатар шағын
кәсіпкерлік субъектілерін тіркеудің, оларды жабудың, лицензиялау мен
патенттеудің тәртібі оңайлатылды; оңайлатылған есептілік құрылымы жасалды,
оның өсуін көтермелеу мақсатында қолданылмайтын мемлекеттік мүліктің бөлігі
шағын кәсіпкерлікке берілді, мемлекеттік қолдау, соның ішінде қаражаттық
қолдау жүйесі ұйымдастырылды. 1997 жылдың 19-маусымындағы " шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттің қолдауы туралы" заңға сәйкес шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне жеке кәсіпкерлер, өндірістік кооперативтер, шаруашылық
серiктестiктері (акционерлік қоғамдардан басқалары) - қызметкерлерінің
жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын және активтерінің орташа жылдық
жалпы құны алпыс мың есептік көрсеткіштерден аспайтын кәсіпорындар жатады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін өндірістік алаңдарды, офистік
жайларды мерзімін ұзартуа сату көзделді, орнында болғанмен елдің алыс
аудандарында жатқан кәсіпорындарға жеңілдіктер айқындалды және т. б. Бұдан
басқа мәселенің өзектілігіне орай орай 1999 жылдың қазанынан бастап барлық
бақылайтын органдардың тексерулері ҚР Үкіметінің қаулысына және ҚР Бас
прокурорының 1999 жылдың 29-қазанындағы бұйрығына сәйкес прокуратура
органдарында заңдылық пен олардың негізділігіне қатысты тіркеуден және
тексеруден өткізіледі. Шағын кәсіпкерлікті қолдау үшін ҚР мемлекеттік кіріс
министрлігі патент бойынша жүзеге асырылатын жеке кәсіпкерліктің қызмет
түрлерінің тізімін 1999 жылы 56 –дан 2000 жылы 131-ге дейін көбейтті. Бірақ
атап өту керек 2001 жылы Салық кодексінде бұл тізімнің күші жойылды: тізім
кәсіпорындағы қызметкерлердің табыс мөлшері мен саны бойынша шектеулермен
ауыстырылды. 2000 жылдың 11-сәуірінен 31- желтоқсанына дейін және 2003
жылдың 1-қаңтарынан 1-қазанына дейін министрлік шағын кәсіпкерлік
субъектілерін тексеруді тоқтатқан болатын. 1999 жылдың қазанынан бастап
шаруа (фермер) қожалықтары үшін бірыңғай жер салығы енгізілді. Бір жолғы
талондар енгізілді. Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша 50-дей инфражүйе
объектісі, соның ішінде: АҚ Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ құрылды,
кәсіпкерлікті қолдауы үшін оған 10 млрд.-тан аса теңге. 20 кәсіпкерлік -
инкубатор және 3 техникалық бақ бөлінді. Бұл тәуір нәтижелер берді. Алдымен
кәсіпкерлік ұғымына қазақстандық заңнамаға сәйкес анықтама береміз,
себебі кәсіпкерлік қызметтің негізгі белгілер содан туындайды. ҚР Азаматтық
кодексіне (бұдан әрі ҚР АК) сәйкес Кәсiпкерлiк - меншiк түрлерiне
қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке)
сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке
меншiкке (жеке кәсiпкерлiк) не мемлекеттiк кәсiпорынды шаруашылық басқару
құқығына (мемлекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы қызметi. Кәсiпкерлiк
қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және мүлiктiк
жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады. Кәсіпкерліктің төмендегідей белгілерін
атауға мүмкіндік береді:
1. Дербестік. Кәсіпкердің мүліктік және ұйымдық дербестігін шартты
түрде бөліп көрсетуге болады. Қызметтің экономикалық базасы сияқты мүліктік
дербестік кәсіпкерде айрықша өзіндік мүліктің бар болуымен анықталады.
Мүліктік дербестік көлемі негізінде осы мүліктік субъекті жататын заңдық
атағына байланысты болады. Мүліктің меншік иесінің дербестігі анағұрлым
басым. Шаруашылық жүргізу құқығында жұмыс істейтін кәсіпорындардың да
айтарлықтай мүліктік, бірақ заңмен шектелген дербестігі бар. Ұйымдық
дербестік — кәсіпкерлік қызмет барысында дербес шешімдерді қабылдау
мүмкіншілігі. Осындай қызметпен шұғылдану туралы шешім қабылдау, қызметтің
түрін, ұйымдық – құқықтық нысанын, құрылтайшылардың шеңберін таңдау – мұның
бәрі - ұйымдық дербестіктің көрінуі.
2. Тәуекел. Кәсіпкерлік қызмет тәуекелге ұшырайды. Осы арқылы ол
шаруашылық жүргізудің нашар нәтижелері кезінде мемлекетке жүгінуге
мүмкіндігі болған зиянды кәсіпорындардың біле тұра жол берген әкімшілік -
жоспарлы экономика кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті түрде
ерекшеленеді. Кәсіпкерлік тәуекел - табысты жұмысқа қуатты ынта.
3. Кәсіпкерлік қызмет әрқашан табысты жүйелі түрде алуға бағытталған.
4. Жоғарыда келтірілген кәсіпкерлік анықтамасына сәйкес субъектілер
табысты тауарларды сатудан, жұмыстарды орындаудан немесе қызмет көрсетуден
алады. Бірақ бұл тұжырым түзетуді талап етеді. Істің мәні мынада,
кәсіпкерлік қызмет көп қырлы және оның бағыттарын көрсетілген тізім арқылы
ұсынуға болмайды. Осылайша, субъект табысты мүлікті иелену құқығын іске
асыру барысында ала алады (мысалы, оны жалға беру кезінде. Жалдау - иелік
ету және пайдалану, бірақ иелену емес). Патент иесі табысты жүйелі түрде
алады, басқа дамдарға өзінің зияткерлік қызметі нәтижесін пайдалануына
құқығын беріп, лицензиялық шарттар жасасады.
5. Кәсіпкерлік қызметті заңмен анықталған ретте кәсіпкерлер ретінде
заңмен белгілеген тәртіппен тіркелген адамдар жүзеге асырады.
Енді кәсіпкерліктің негізгі құқықтық принциптеріне қысқаша тоқталайық.
Оларға, мыналар жатады: Қазіргі уақытта заңды тұлғасы құрылмаған жеке
тұлғалар және есірткі, психотроптық заттардың және прекурсорларының
айналымымен байланысты қызметті: акцизделетін өнімдерді (алтын, платина мен
күмістен жасалған зергерлік бұйымдарды өндіруді қоспағанда); өндіру және
(немесе) өткеру, ойын-сауық және шоу-бизнесі, стандарттау, метрология,
сертификаттау, сапаны тіркеу мен басқару саласындағы қызметті; сақтандыру
рыногындағы қызметті (сақтандыру агенті қызметін қоспағанда): бағалы
қағаздардың рыногындағы қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар
шағынкәсіпкерліктің субъектілері бола алмайды.
Акцизделетін өнімдердің тізбесі ҚР Салық кодексінде нақты анықталғанын
атап көрсетеміз. Атап айтқанда спирттің барлық түрлерi, алкоголь өнiмi,
темекi бұйымдары, құрамында темекi бар басқа бұйымдар, албырт және бекіре
балықтың уылдырығы, бензин (авиациялық бензиндi қоспағанда), дизель отыны,
жеңiл автомобильдер, оқпен ататын және газ қаруы, шикi мұнай жатады. Ойын
бизнесi, лотереяны ұйымдастыру мен өткiзу қызметтің акцизделетiн түрлерi
болып табылады.
Көрсетілген заңда енгізілген өзгертулермен байланысты ойын бизнесiнің
жаңа ұғымы берілген. Бұрын ойын бизнесi делініп құмар ойындарды (казино,
бильярд), лотереяларды өткiзу түсіндірілсе, қазіргі уақытта ойын бизнесi -
құмар ойындарды ұйымдастырып, өткiзуге және (немесе) табыс табу мақсатымен
бәс тiгуге байланысты кәсiпкерлiк қызмет.
Шағын кәсiпкерлiк субъектiсi ұғымына мыналар түседі:
- заңды тұлға құрмайтын, қызметкерлерінің саны жеке кәсіпкердің өзін
қосқанда 15 адамнан аспайтын, тоқсандық табысы 2,5 млн. теңгеден аспайтын
жеке кәсіпкерлер (кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалар);
- қызметкерлерінің саны бір тоқсанда 25 адамнан аспайтын, тоқсандық
табысы 3 млн. теңгеден аспайтын заңды тұлғалар).
Ең алдымен кәсіпкерлік ұғымын анықтап алайық. Ағылшын тілінен
тікелей аударылғанда "бизнес" сөзі кәсіпкерлікті білдіреді. Егер осы
ұғымды кең мәнінде анықтап қарасақ, онда кәсіпкерлік - заңды және жеке
тұлғалардың (кәсіпорындар, ұйымдардың) жүзеге асыратын қызметі, табиғи
игіліктерді алу (жер қойнауларынан өнімдерді алғашқы өндіру), тауарларды
өндіру, ие болу және сатып алу немесе басқа тауарларға айырбастау үшін
қызмет көрсету, қызметтер немесе мүдделес адамдардың өзара пайдасына ақша
болып шығады.
Алан Хоскинг өзінің Кәсіпкерлік курсы оқулығында мұны былай
түсіндіреді:Егер бөлек адам тауарларды өзінің қолдануы мен тұтынуы үшін
алса, өндірсе немесе сатып алса, қызмет көрсетсе, онда ол кәсіпкер болып
табылмайды. Егер ол өзінің қолдануы мен тұтынуынан көбірек мөлшерде алса,
өндірсе немесе сатып алса, қызмет көрсетсе, артығын ауыстырса және сатса,
онда ол кәсіпкерлікті кәсіпкерлікті жүзеге асырады деп айтуға болады.
Алан Хоскинг көмегімен кәсіпкерліктің мазмұнын терең түсіну үшін:
тауарлар және қызмет көрсету, айырбас секілді басқа негіз болатын ұғымдарға
қысқаша сипаттама берейік. Тауарлар - айырбасқа арналған физикалық,
материалдық заттар. Қызмет көрсету сезілмейді және көрінбейді. Қызмет
көрсетуге: банк ісі, сақтандыру, көлік, туризм жатады. Оларға сонымен қатар
қоғамдық қоректену және ойын-сауық саласы да жатады. Оларды тауарларды
сату, мысалы жеткізу, орнату, (кір жуатын машиналар сияқты өнеркәсіп
жабдықтарға немесе немесе электр тұрмыстық құралдарға) сатқаннан кейінгі
қызмет ету. Қызметтердің басқа түрлері тауарларды өткеруге жағдай жасай
алады: жарнама сатып алушыға оған қажетті ақпаратты мүмкіндік береді, несие
беру еңбегіне ақы төлеуді жеңілдетеді.
Айырбас - негізгі ұғым. Онсыз (ішкі, дүниежүзілік және т.б.) базар
жоқ. Кәсіпкерлік қызметтің барлық түрлері айырбасты қамтиды. Өндіруші
тауарды өндіреді де сатушыға оны сатады, онымен белгілі бір бағамен
ауысады. Өз кезегінде, саудагер бұл тауарды сатып алушыға қандай да бір
бағамен сатады, жұмысшы жалақыға жұмыс күшін алмастырады, акционер
капиталды дивидендтерді айырбасқа салады, банкир пайыздарға айырбасқа
ақшаны қарызға береді.
Экономикалық қызмет – айырбастың жалпы және кеңінен тараған түрі -
тауарлар айырбасы немесе ақша арқылы қызмет көрсету. Тауарлар немесе қызмет
көрсету басқа тауарларға немесе қызметтерге алмастырылады, айырбастың
мұндай түрі бартер деп аталады.
Айырбастың негізгі буыны - өзара пайда. Еркін экономика жағдайында ешкім
ешкімді бірдеңені сатып алуға немесе сатуға күштемейді. Сатып алушылар
тауарларды, көрсетілетін қызметтерді кең таңдайды, ал сатушылар өз тауарын
қайда және қашан сатуды өзі таңдай алады. Сатушылар сатып алушыға бола
өзара бәсекелеседі, ал соңғысы, сауда-саттықтың жақсы талаптарын таңдап,
өзінің қарауынша еркін сатып алады. Басқаша айтқанда, сатып алушы мен
сатушы арасында тауарды сату, сатып алу жөнінде тұрақты (сөйлесу) процесі,
ал сатушылар арасында бәсеке орын алады. Бірақ тек сатып алушы және сатушы
қанағаттанған жағдайда ғана мәміле жасалған болып есептеледі - міне осының
өзі өзара тиімді сауда- саттықты білдіреді. Бизнестің функциялары былай
жіктеледі:
Қаржы мен есепке алуды жүргізу. Инвесторлар немесе несие берушілердің
қаражаты есебінен капиталды жұмылдыру. Сатудан табыстарды қорландыру.
Капиталды кәсіпкерлік аясында және оның сыртында қолдануды басқару.
Кадрлық. Кәсіпкерлік қажеттіліктеріне сәйкес іріктеу және жұмысқа қабылдау,
қызметкерлерді қолдануға қатысты барлық сұрақтарды шешу.
Материалдық - техникалық қамтамасыз ету. Шаруашылық қызметке қажетті
шикізат, машиналарды және жабдықтарды сатып алу.
Өндірістік. Шикізат пен басқа жеткізілімдерді кәсіпорынның
клиенттеріне сатуға жарамды өнім түріне айналдыру.
Маркетинг. Тұтынушылардың мұқтаждықтарын анықтау және кәсіпорын және
оның контрагенттері арасындағы айырбас процесін басқару.
Кәсіпкерлікті қолдау - бастама және басқару тәжірибесі арқылы
кәсіпкерлік ойларын тарату.
Ғылыми - зерттеу, яғни, жаңа технологиялық процестерді немесе
кәсіпкерлікті жақсартуға, жаңа өнім нарығының тиімділігін артыруға,
өткеруді кеңейтуге арналған жаңа өнімді іске асыру жөніндегі қызмет.
Жұртшылықпен байланыс (паблик рилейшнз) - бұқаралық ақпарат
құралдары арқылы кәсіпорын мен қоғамдық құрылымдар арасындағы қатынастарды
жүзеге асыру және басқару.
Жақсы ұйымды құру принциптері. Олар, A.Хоскингтің Курс
предпринимательства кітабында баяндалған. Бұл орайда құрастырушы-авторлар
осы принциптердің қоғамымыздың нақты жағдайында ылғи қолданыла бермейді деп
өздеріне есеп береді. Басқару бірлігі. Ұйымдардың құрылымына,
өкілеттіктерді орталық-тандыру және біреуге беру дәрежесіне қарамастан,
күллі кәсіпорынның қызметі үшін бір адам толық және абсолютті жауаптылықты
көтеруі тиіс. Өкілеттіктердің берілуінің скалярлық әдісі. Толық және
абсолютті жауаптылық тек қана өкілеттіктерді басқаруды ғана емес, сонымен
қатар басшылық желісі бойынша олардың бөлігін басқа адамдарға беруді,
табыстауды білдіреді.
Бағындыру бірлігі. Кез келген қызметшінің (қызметкердің) тек бір
бастығы ғана бар болуы мүмкін.
Сәйкестік принципі. Берілген өкілеттіктер жауаптылық деңгейіне сай
болуы тиіс. Егер адамға белгілі бір міндеттер жүктелсе, онда оған осы
міндеттемелерді орындауға қажетті лайықты өкілеттіктерді беру керек.
Басқару ауқымдары. Тиімді басқарудағы адамдардың саны шектелуі тиіс.
Бұл бірқатар жағдаяттарға, орындалатын жұмыстың сипатына байланысты
болады. Коммуникациялар, байланыс жүйесі. Формалды, сондай-ақ формалды емес
байланыс желілері белгіленіп, үнемі ұсталып тұрылуы тиіс. Бағдарлау
принципі. Ұйым бөлімшелері өздеріне жүктелген мақсаттарының сипатына сәйкес
құрылып, субъективті факторларға тәуелді болмауы тиіс. Іріктеу принципі.
Басшылар жоспардан тыс шығатын, яғни кәсіпкерлікті жүргізуге ғана не
қолайлы не қолайлсыз ақпаратты ғана алуы тиіс. Сайып келгенде, артық,
қолдануға жарамсыз ақпаратты алып тастауға болады. Жұмысты ажырату.
Жұмыстың алуан түрлерінің түрлі сипаттамалары бар. Сондықтан ұйымды құру
кезінде біліктілігі жоғары жеке еңбек, мысалы, жартылай білікті
қайталанатын операциялардан гөрі басқа шарттарды талап ететінін ескерген
жөн. Күрделі элементті қарапайым құрастырушыларға бөлу, мамандандыру және
стандарттау. Бұ әдістер ұйымда кеңінен қолданылуы тиіс, себебі бұл
шығындарды төмендетуге мүмкіндік береді. Операциялардың жүзеге
асырылуын бақылау. Бұл функция осы мақсатына анық арналған аппараттың
тапсырылуы тиіс. Әкімшілікшіліктің белгілі бір бөлігі операциялардың
орындалуын күн сайын қадағалап отыруы тиіс. Іске шығармашылықпен қараудыт
көтермелеген жөн. Жоспарлау үнемі жұмыстың орындалуының алдында жасалуы
керек. Икемділік. Ұйымның құрылымы коммерциялық қызметтің әдістерінің,
міндерттері, мақсаттары, ауқымдарының өзгеруіне, жаңа технологиялар және
ресурстардың пайда болуына орай оған түзетулер енгізуге мүмкіндік
беретіндей болуы тиіс. Әлбетте, айтарлықтай өзгерістерді енгізу жан-жақты
зерттеуді талап етеді. Ұйымдастырудың барлық деңгейлеріне қолдың
жетерлігі. Кез келген қызметкердің шағым жасауына, ескерпелерін айтуына
немесе тиісті жетекшіге арызын ұсынуына құқығы және мүмкіншілігі бар болуы
тиіс. Кәсіпорынды орналастыру . Келешек кәсіпорныңызды орналастыруға жерді
таңдаған уақытыңыз және жұмсаған күш-жігеріңіз келешек табысыңызға тікелей
бара-бар болады. Кәсіпкерлі-гіңіздің ерекшелігі, өткеру рыногының әлеуеті,
білікті қызметкерлерді жалдау мүмкіншілігі, сонымен қатар бәсекелес
кәсіпорындардың бар болуы – осы факторлардың бәрі таңдауыңызды анықтайды.
1.2 Еуропа елдері және Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызметке салық
салу тәртібін салыстыру
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін
қалыптастырудың күрделі жолынан өтті. Ендігі уақытта қай мəселе дұрыс
шешілді, ал қайсысын жетілдіруге мүмкіндіктер бар екендігін түсіну талап
етіледі. Мұны түсіну үшін осындай жолдан өткен басқа елдермен, мысалы Шығыс
Еуропа елдерімен өз еліңді салыстыру қажет. Əдеттегідей, Шығыс Еуропа
елдерінің салық саясаты жеке капиталды тартуға есептелген. Салық
жеңілдіктерінің көтермелеу ықпалын кəсіпкерлік қызметке жанама көмек нысаны
ретінде қарастыруға болады. Бұл жұмыста корпоративтік табыс салығы (КТС),
жеке табыс салығы (ЖТС) жəне қосымша құн салығы (ҚҚС) үлгісінде Шығыс
Еуропа елдерінің (Польша, Чехия, Венгрия) жəне Қазақстанның салық
жүйелерінің қазіргі замандағы жай-күйі салыстырмалы түрде талданады.
Польшада салық салудың барлық түрлерін Парламент бекітеді. Соңғы жылдары
Польшаның салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады, ол өзгерістер
салық жүйесіне барынша нақтылық беру жəне нарықтық экономикасы бар елдердің
салық стандарттарына сəйкес келуге бағытталды. Шығу көзіне қарамастан жеке
тұлғалардың кірістеріне салық салынады. Табыс салығының салық салудың
прогрессивтік шкаласының мынадай ставкалары бар. Польшаның резиденттерінен
басқа, Польшада 183 күннен астам жүрген, сондай-ақ Польшаның аумағында
кіріс көзі бар адамдар салық төлеушілер болып табылады. Ерлізайыптылар
өздерінің бірлескен кірістерін теңбе-тең бөле отырып, салықты бөлек немесе
бірге төлей алады. Польшада осы салықтан босатудың жүзден астам түрі бар,
ал заңнамада көзделген салық жеңілдіктерінің түрлі нысандары салық салу
базасын (яғни кірісті) азайтуға, сол сияқты есептелген табыс салығын
тікелей азайтуға негізделу мүмкін.
1-кесте
Жеке тұлғалардың кірістеріне салық салу ставкалары*
Жылдық кіріс Салық ставкасы
37024 злотыйдан кем (9077еуро) 19% минус 518,16 злотый
37024-74048 6516 злотый +37024 злотыйдан астам
кірістен 30%
74048 астам (18153 еуро) 17624 злотый +74048 злотыйдан астам
кірістен 40%
*Дерек көзі: Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю. Экономикс: Принципы,
проблемы и политика. В 2 т. : Пер. с англ. Т. 1.
Барынша маңызды салық жеңілдіктеріне құрылыс салуға жер учаскесін
сатып алу жəне тікелей тұрғын үй салу болып табылады (бес пəтерді салуға
ақша жұмсай отырып салық төлеуші өз кірісін белгілі бір квотаға - 133 мың
злотый немесе 32,6 мың еуроға азайтады). Кірістің азаюы сондай-ақ ғылыми,
білім беру, мəдени мақсаттарға жəне денсаулық сақтау ісіне мүлікті өтеусіз
беруге (сыйға тартуға) байланысты болады (алайда өтеусіз беру сомасы
кірістің 15%-нан аспауы тиіс). Сонымен бірге кіріс зейнетақымен
қамсыздандыру (жасына жəне мүгедектігіне байланысты зейнетақы),
науқастануына байланысты жəрдемақылар жəне жазатайым жағдайлар есебінен
жарналар көлеміне қарай азайтылады. Заңды тұлғалардың кірістеріне салық:
бұл салықты төлеушілер заңды тұлғалар жəне заңды тұлғаның мəртебесі бар
ұйымдық құрылымдар болып табылады. Табыс пен шығыс арасындағы айырма
ретінде түсіндірілетін кіріс салық есептеуге негіз болып табылады.
Соңғы он ылда бұл салықтың қысқаруға қарай айтарлықтай өзгеруі орын
алды. Егер 1996 жылы заңды тұлғалардың табыс салығының ставкасы 40% жетсе,
кейіннен ол жылына 2% үрдіспен – 2000 жылы 32% дейін төмендеді. Одан кейін
ставканың төмендеу үрдісі тез жылдамдап, 2004 жылы ол 19% тең болды.
Польшаның аумағынан тыс тіркелген компаниялардың шектеулі салық
мəртебесі болады жəне Польшаның аумағында алынған пайда үшін ғана салық
төлейді. Заңды тұлғалардың кірістеріне салықтан мына кірістер босатылады:
- ауыл шаруашылығы қызметінен кірістер, оған ауыл шаруашылығының
кейбір салаларындағы қызметті жүзеге асыруға байланысты алынған кірістер
кірмейді;
- орман туралы заң шеңберінде орман шаруашылықтарынан алынған
кірістер;
- өтемақы ретінде жəне қайырымдылық мақсатта алынған төлемдер (білім
беру, денсаулық сақтау, мəдениет, спорт жəне т.б. қоса алғанда);
- халықаралық келісімдер арқылы реттелетін кірістер.
Польшаның пайда алу салығының тартымды ерекшелігі ретінде заңнаманың
салық төлеушінің кез келген шығыстарының сомаларын шығындарға жатқызуға
рұқсат беретінін атап өтуге болады. Сонымен қатар жарнама шығыстарын, пайда
əкелмейтін объектілерге салымдарды, ғылымға қолдау көрсету мен дамытуға
байланысты салымдарды, білім беру, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны
қорғау, қайырымдылыққа жұмсалатын шығындарды шығындарға жатқызу рұқсат
етілген. Жылдық амортизациялық аударымдар 1,5% - 50% ауқымында түрленіп
отырады, ал олардың мөлшері негізгі қорлардың түріне байланысты. Қаржылық
шығын туындаған жағдайда заңнамада кезекті бес салық жылы бойы пайдаға
салықты есептеген кезде шығын сомасын есепке алуға рұқсат етіледі, сонымен
бірге бір жылдағы амортизациялық аударымдардың ең жоғары сомасы шығындар
сомасының жартысынан аспауы тиіс. Сонымен қатар, Польшада қайта өңделген
қалдықтарды пайдаланудан жасалған операциялардан алынған кірістің бір
бөлігі салық салудан босатылады. Бұл бөлік өндіріс барысында пайдаланған
шикізат пен қалдықтардың жалпы құнына қатысты пайдаланылған қалдықтар
құнының пайыздық ара-қатынасы ретінде айқындалады. Осындай жеңілдік
берілген қалдықтардың тізбесі, сондай-ақ олардың құнын айқындауға арналған
жан-жақты ереже Қаржы министрінің Декретінде айқындалған. Тізбеде майлағыш
заттар, аккумуляторлар, ескі-құсқы нəрселер, макулатура, əйнекке арналған
ыдыс жəне басқалары сияқты бірқатар позиция бар.
Табыс салығынан сондай-ақ 30 млн. доллар жəне одан астам ақша салған
шетелдік инвесторлар босатылады (5-10 жылға). Польшада табыс салығының
ставкаларын одан əрі ырықтандыру u1078 жоспарланып отырғанын атап өткен
жөн: бірте-бірте 22% мөлшеріндегі табыс салығының бірыңғай ставкасына көшу
болжанып отыр. Арнайы экономикалықкедендік аймақтар: арнайы экономикалық
аймақтар (бұдан əрі - АЭА) Польшаның аумағында 1994 жылдан бері бар жəне
ел экономикасына инвестицияларды тартудың барынша тиімді тəсілдерінің бірі
болып табылады. АЭА аумағында шетелік инвесторлар едəуір салық
жеңілдіктерін жəне артықшылықтарын алуға мүмкіндігі болады, ол жеңілдіктер
шаруашылық жүргізуші субъектілердің пайдаға салықтан ішінара немесе толық
(АЭА-на байланысты) босатылуынан, сондай-ақ инвестициялық шығындардың бір
бөлігін шығыс бабы ретінде есепке алудан тұрады. Пайда алу салығынан босату
(инвестордың таңдауы бойынша) ең аз мөлшері 100 мың еуро (400 мың злотыйдан
астам) болатын инвестициялық шығындар негізінде немесе жаңа жұмыс орындарын
құру арқылы жүзеге асырылады. Əдеттегідей, жеңілдіктер мөлшері бастапқы
инвестициялық шығындардың 50 %-нан не жұмыс күшіне екі жыл бойы жұмсалған
шығындардың 50%-нан аспауы тиіс. Шағын жəне орта бизнеске қатысты барынша
оңтайлы жағдайлар жасалған, олардың мемлекеттік қолдауының ең жоғары көлемі
65% жете алады. Бес жыл бойы инвестор рұқсатта көрсетілген кəсіпкерлік
қызметті жүргізуге, АЭА-да инвестициялау барысында алынғантартылған
негізгі қорлардың меншік құқығын сақтауға жəненемесе құрылған жұмыс
орындарының санын сақтауға міндетті.
Сондай-ақ Польшаның аумағында еркін кедендік аймақтар жəне қосымша
кедендік қоймалар жұмыс істейді. Еркін кедендік аймақтарда жұмыс істейтін
шаруашылық жүргізуші субъектілері бөлшек сауданы қоспағанда, кез келген
шаруашылық қызметпен айналыса алады. Еркін кедендік аймақ жəне шетелдік
мемлекет арасындағы сауда айналымы импортқа квоталарға жатпайды, кедендік
рұқсаттарды талап етпейді жəне оған кедендік баждар салынбайды. Қосымша құн
салығы (ҚҚС): бұл салық айналымға салықты ауыстыра отырып, 1993 жылғы
шілдеде енгізілді. Кəсіпорындар жəне жеке тұлғалар баламасы 10 мың еуроға
жəне одан астам (40,8 мың злотый) жылдық айналым кезінде ҚҚС төлеушілер
ретінде тіркелуге міндетті.
Заңнамада ҚҚС-ның төрт ставкасы көзделеді. Негізгі ставка 22% құрайды
жəне тауарлар мен қызмет көрсетудің басым түрлеріне қолданылады.
Төмендетілген ставка 7% өндірістің ауыл шаруашылығы құралдарына (минералдық
тыңайтқыштар, пестицидтер, агротехника), құрылыс материалдарына жəне қызмет
көрсетуге,дəрі-дəрмекке жəне кейбір басқа да денсаулық сақтау тауарларына,
бірқатар тағам өнеркəсібі тауарларына, балалар киіміне жəне кейбір басқа да
балалар тауарларына, сондай-ақ көлік сияқты (таксиді қоспағанда) басқа да
қызмет көрсету түрлеріне қолданылады. Қайта өңделген өнімдерге ҚҚС ставкасы
3% құрайды. Əдетте ауыл шаруашылығы өнімдерін сатқан кезде ҚҚС қайтару
механизмі мынадай: ҚҚС төлеуші болып табылмайтын шаруа өз өнімін өткізген
кезде сату бағасынан басқа сатып алушыдан ҚҚС өтемақысын алады. 3% ставкасы
бойынша ҚҚС салық салу сүт шикізатына, ара балына, көкөністер мен жеміс-
жидекке, балық аулау жəне балықты қайта өңдеу өнімдеріне, мал шаруашылығы,
орман жəне аң аулау шаруашылықтарына қолданылады. 0% мөлшеріндегі ҚҚС
ставкасы қаржылық есепті жүргізген жəне тауарларды шет елге əкетуді
растайтын құжаттаманы алған жағдайда тауарлар мен қызмет көрсету экспортына
қатысты.
2-кесте
Жеке тұлғалардан табыс салығының ставкалары*
Жылдық кіріс Салық ставкасы
109200 кронаға дейін (3584 еуро) 15% 16380 крона +109200 кронадан астам
109200-218400(7170 еуро) кірістен 20% 38200 крона +218400
218400-331200 (10870 еуро) кронадан астам кірістен 25%
66420 крона +331200 кронадан астам
331200 астам кірістен 32%
*Дерек көзі: Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю. Экономикс: Принципы,
проблемы и политика. В 2 т. : Пер. с англ. Т. 1. 2007
Алайда шетелде тапсырыс берілген, бірақ Польшада көрсетілген қызметке
22% ставка салынады. Тек толығымен шетелде жүзеге асырылған қызмет көрсету
ғана экспорт ретінде танылады жəне соларға ғана нөльге тең ставка
қолданылады. Осыдан басқа ҚҚС-нан кейбір негізгі азық-түлік түрлері, сондай-
ақ бі-лім беру, денсаулық сақтау, сондай-ақ почта сияқты əлеуметтік-мəдени
мəні бар салалардағы қызмет көрсету босатылған. Көптеген еуропалық
елдердегі сияқты ҚҚС Польшадан кетіп бара жат-қан жəне одан тауарлар
əкететін шетелдік туристерге өтеледі. Шетелдік туристердің 200 еуродан
астам (ҚҚС қоса алғанда 815 мың злотыйға жуық) сатып алған тауарлардан ҚҚС
қайтаруға құқығыбар.
Чехия салық заңнамасының негізін құрайтын заңдар 1998 жылы айтарлықтай
дəрежеде қайта қаралды. Атап айтқанда, заңды тұлғалардың табыс салығының
ставкасы 39%-дан 35%-ға дейін өзгерді, ал 2000 жылғы 1 қаңтардан бастап ол
31% болды, салық салынбайтын кірістердің шектері көтерілді, шетелдіктерге
ҚҚС қайтару туралы бөлім жаңадан құрылды. Чехия Республикасының ЕЭҚ-на
кіруіне байланысты оның салық жүйесі біріккен Еуропа елдерінің салық
заңдарымен бір ізге келтіру жағына қарай едəуір өзгерістерге ұшырады: 2006
жылы заңды тұлғалардың пайдасына салықтың біртіндеп 31%-дан 24%-ға дейін
төмендеуі (2004 жылы – 28%, 2005 жылы - 26%, 2006 жылы – 24%), өткен
жылдардың шығындарын есептен шығару мүмкіндігі жəне сол арқылы кейінгі 5
жыл бойы салық салынатын пайданы азайту мүмкіндігі (2004 жылға дейін – 7
жыл), балаларға салық салынбайтын минимум жылына 25 560 кронаға (830 еуро)
дейін артты жəне т.б.
Жеке тұлғалардан табыс салығы мынадай кірістерден алынады:
- Жалдамалы еңбек жəне қызметтік ұстау жөніндегі кіріс;
- Кəсіпкерлік немесе басқа да тəуелсіз кіріс қызметтен кіріс;
- Капиталдан кіріс;
- Жалға алудан кіріс;
- Басқа да кірістер. 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап табыс салығы
ставкасының жаңа шкаласы қолданылады.
Жалақыдан қызметкерге, оның жұмыс істемейтін зайыбына (жұбайына) жəне
18 жасқа дейінгі балаларына (немесе егер баласы оқып жатса жəне ата-
анасымен бірге тұрса жəне жеке табыс көзі болмаса 26 жасқа дейін) салық
салынбайтын минимум шегеріледі. Заңды тұлғалардан табыс салығы Чехия
Республикасының аумағындағы көздерден жəне шетелдегі көздерден келіп
түсетін кірістерден алынады. Екінші жағынан алғанда, Чехия Республикасының
аумағында ұзақ уақыт бойы болмайтын төлеушілер тек оның аумағында алынған
кірістерден ғана салық төлеуге міндетті. Егер заңда басқа тікелей нұсқаулар
болмаса, салықтың мəні қызметтің барлық түрінен жəне барлық мүлікті
иеленуден түсетін кірістер болып табылады. Заңды тұлғалардың кірістерінен
салықтар ставкасы 2004 жылдан бастап 28 % болып табылады, ол бірте-бірте
2006 жылы 24%-ға дейін түседі. Инвестициялық, пай жəне зейнетақы қорлары
үшін салықтар ставкасы 2004 жылдан бастап заңда көрсетілген баптарға
азайтылған салық салу базасының 15%-на тең. Барлық жағдайларда жылдық
балансқа шығыстардың мынадай түрлері кірмейді: тұрақсыздық айыбы,
айыппұлдар, фирманың негізгі капиталын сатып алу, сақтандыру бойынша
алынған ақшадан асатын шығын, презентация шығыстары. Салық салынатын
пайданы 2000 кронаға дейін сыйлықтардың құнына (мектептерге, ауруханаларға
жəне т.б.) азайтуға болады, бірақ ол салық салынатын пайданың базасынан 5%
аспауы тиіс. Зейнетақы жəне медициналық сақтандыруға аударымдар.
Жалданатын қызметкердің есептелген жалақысынан мыналар аударылады:
- əлеуметтік сақтандыруға – 8%;
- медициналық сақтандыруға – 4,5%.
Кəсіпорын сондай-ақ есептелген жалақыға:
- əлеуметтік сақтандыруға–26%;
- медициналық сақтандыруға – 9% есептеуге міндетті.
Бұл шығыстар шығындар болып есептеледі жəне кəсіпорынның салық
салынатын пайдасын азайтады. Қосымша құн салығы: ҚҚС Чехия
Республикасында 1993 жылғы 1 қаңтардан бастап енгізілді. Бұл салық ел
ішіндегі қызметке, импорттық тауарлар жəне шетелдік көлік фирмасы Чехияда
жүзеге асыратын тұрақты емес жолаушыларды автобуспен халықаралық
тасымалдауға салынады. Осы қызмет солардың пайдасына жүзеге асырылатын,
Чехия Республикасында тұратын адамдар, ал тауарларды əкелген кезде –
тауарлар солар үшін өткізілуі тиіс адамдар салықты міндетті төлеушілер
болып табылады. Ел ішіндегі тұрақты u1077 емес автобуспен тасымалдау
кезінде салықты шетелдік көлік ұйымы төлейді. Салық жеке тұлғаларға, сол
сияқты заңды тұлғаларға да салынады. Салық салу мəні болып заңда
көзделген, ақылы жəне өтеусіз жүзеге асырылатын барлық қызмет түрлері
танылады, оған қоса ел ішіндегі табиғи орындау жатады. Егер тауарлар баж
салығынан босатылса, олар ҚҚС төлеуден де босатылады. Төлеуші жүзеге
асыратын тауарларды шет елге əкету салық салудан босатылған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Кәсіпкерлік қызметке салық салу мәселелері
Орындаушы: __________________
Ғылыми жетекші: __________________ Досжан Р.Д
Норма бақылаушы: __________________ Досжан Р.Д
Кафедра меңгерушісі:
Қорғауға жіберілді __________________ Арзаева М.Ж
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметтің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..5
1.2 Еуропа елдері және Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметке
салық салу тәртібін
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .14
2 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ ТӘРТІБІ
2.1 Кәсіпкерлік қызметке салынатын салық
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Алматы қаласы Бостандық ауданының салық басқармасы бойынша кәсіпкерлік
қызметтен түскен салықтар түсімдеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...40
3 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
3.1 Кәсіпкерлік қызметке салық салу бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ..49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Кез-келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жағдайының тұрақты
дамуына, ең алдымен мемлекет тарапынан қабылданған және жүзеге асырылған
реформалар нәтижесінде қол жеткізуге болады. Отандық тәжирибе көрсетіп
отырғандай, ел экономикасының дамуы тәуелсіздікке қол жеткізіп, бүгінгі
күнге дейін атқарылған жұмыстың нәтижесін көрсетеді.
Кәсіпкерлік қызметті дамытудың негізгі жолдарының бірі - салықтық
реттеу болып табылады. Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын рөліне
тікелей байланысты. Өйткені,егер салық салу тәжірибе жүзінде максималды
мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында
үйлесімді тепе - теңдік сақталатын болса бұл рөл жағымды болып келеді.
Салық салуды дұрыс жолға қоюды қатамасыз ету күрделі және қарама қайшы
мәселе болып табылады,өйткені мемлекет үшін ең бірінші және ең негізгі
мәселе болып салық салуды жоғарылату болатын болса,ал жеке тұлғалар мен
шаруашылық субъектілер салық төлеуді азайтуға ұмтылады.
Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін
ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кірісін қамтамасыз етуге, қоғам
мүддесін қолдауға болады. Салық ауыртпалығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
салық төлеушінің салық төлеуге деген ынтасы мен мүмкіншілігі төмендейді.
Сондықтан мемлекеттер салықтар, салық ставкалары мен жеңілдіктері тәрізді
реттеу құралдары арқылы реттеушілік қызметін жүзеге асыру барысында оның
экономиканы, өндіріс пен инвестицияны ынталандыруға тигізетін әсерін де
басты назарда ұстауы қажет.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызмет экономиканың маңызды
саласы болып табылады. Бұл саланың дамуына да мемлекет тарапынан көптеген
жұмыстар іске асып жатыр. Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрлерін қолданбай
еліміздің экономикасын, халықтық әлеуметтік ахуалын көтеру мүмкін емес.
Соның бірі кәсіпкерлік қызметің дамуы. Кәсіпкерліктің дамуы экономикалық
белсенділіктің негізгі факторы.
Нарықтық экономика жолын ұстанған тәуелсіз елімізде кәсіпкерлік қызмет
барысында кедергі келмейтін салық жүйесін қалыптастыру маңызды мәселелер
қатарына еніп отыр. Осы мақсатта кәсіпкерлік қызметке арнайы салық режимі
қолданылады. Салық режимі – салықтарды және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдері төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу
кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Тиімді нарықтық экономиканы құруда кәсіпкерлік қызметтің мәні оның
бәсекелік ортаны қалыптастыру мен дамытуға жәрдемдесетін құрылымдық фактор
ретіндегі орны мен рөлімен анықталады. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі
функциялары – бұл көбінесе жергілікті нарықты қажетті өнім мен қызметтермен
қамтамасыз ету, жұмыспен қамтылу мәселесін шешудегі жәрдем. Бұндай
мәселелердің оңтайлы шешілуі ауыспалы кезеңде орын алатын әлеуметтік
дағдарыстың зардаптарын азайтады.
Бүгінгі таңда республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның
негізі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру күн
тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да кәсіпкерлік төңірегіндегі
көптеген мәселелердің экономикадағы рөлінің аса маңыздылығын дәлелдейді.
Оның негізгі маңыздылығын ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында:
Еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір басымды бағыты кәсіпкерлік
деп аталынғандығы айқындайды. Сондықтан, кәсіпкерлікті дамытуды басқару
еліміздің жүзеге асырып жатқан саясатының стратегиялық мәселесі болып
табылады. Кәсіпкерлік қызметті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш
күші деп білуіміз қажет.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кәсіпкерлік дамыған нарықтық
шаруышылықтың бөлінбес бір элементі болып табылады. Кәсіпкерлік халықтың әл-
ауқатын арттырумен қатар, жаңа қосымша жұмыс орындарының ашылуын құру
сияқты дәйекті мәселелер оның актуалдылыгын көрсетеді және экономиканы
реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді.
Сондықтан, бұл жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасындағы
кәсіпкерлік қызметтің даму сипаты мен ерекшеліктері және оны қолдау
мәселелерін зерттеу болып табылады, яғни оның даму үрдістерін және
проблемаларын айқындау және оған мемлекеттік қолдау қажеттілігін негіздеуді
талдау болып табылады.
Диплом жұмысы Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметке салық салу деген
тақырыбына арналған. Бұл тақырыпты таңдап алған себебім, Кәсіпкерлік қызмет
нарықтық экономиканың маңызды әрі біртұтас құрылымдарының бірі. Олар
экономиканы басқарудың жалпы мақсатына жетуді қамтамасыз ететін, өзіне
жүктелген міндеттері бар.
Аталған дипломдық жұмыс негізгі үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде – Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметке
салық салу негіздері қарастырылды.
Екінші бөлімде – Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметке
салық салу тәртібі талданды.
Үшінші бөлімде – Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметке салық
салуды жетілдіру бағыттарына талдау жүргізілді.
1 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТКЕ САЛЫҚ САЛУ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметтің дамуы
Қазіргі таңдағы еліміздегі өзекті мәселелердің бірі – кәсіпкерлік
қызметті дамыту. Өйткені ол әлеуметтік – экономикалық мәселелерді дамыту
бағдарламасын шешу барысындағы қуатты тұтқалардың бірі болып табылады.
Біздің елімізде қазіргі таңда экономиканың аталмыш секторындағы
субъектілердің саны күн санап өсуде және оның дамуына басым көңіл бөлінуде,
елбасы ұсынған “Қазақстан-2030” стратегиялық даму бағдарламасының
бөлімдерінің бірі елдегі шағын бизнесті дамыту болып табылады. Экономиканың
аталмыш секторын қолдау барысында біршама шаралардың жүргізіліп жатқаны
баршаға атап айтқанда,олардың іс-әрекет барысына ықпал ететін нормативтік
құжаттар қабылданып,жұмыс жасауда, жаңа Салық Кодексі іске қосылып,онда
шағын бизнес субъектілеріне салық салудың арнайы салық режимі қарастырылып,
банктер тарапынан әр түрлі мерзімге несиелер берілуде. Осындай қол
жеткізілген нәтижелерімізді одан әрі жетілдіру барысында жекелеген
қағидаларды басшылыққа ала отырып, жұмыс жасаумыз керек.
Кәсіпкерлік қызметті дамытудың негізгі жолдарының бірі - салықтық
реттеу болып табылады. Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын рөліне
тікелей байланысты. Өйткені, егер салық салу тәжірибе жүзінде максималды
мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында
үйлесімді тепе - теңдік сақталатын болса бұл рөл жағымды болып келеді.
Салық салуды дұрыс жолға қоюды қатамасыз ету күрделі және қарама қайшы
мәселе болып табылады,өйткені мемлекет үшін ең бірінші және ең негізгі
мәселе болып салық салуды жоғарылату болатын болса, ал жеке тұлғалар мен
шаруашылық субъектілер салық төлеуді азайтуға ұмтылады.
Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін
ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кірісін қамтамасыз етуге, қоғам
мүддесін қолдауға болады. Салық ауыртпалығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
салық төлеушінің салық төлеуге деген ынтасы мен мүмкіншілігі төмендейді.
Сондықтан мемлекеттер салықтар, салық ставкалары мен жеңілдіктері тәрізді
реттеу құралдары арқылы реттеушілік қызметін жүзеге асыру барысында оның
экономиканы, өндіріс пен инвестицияны ынталандыруға тигізетін әсерін де
басты назарда ұстауы қажет.
Сонымен бірге,салық жүйесі салық қатынастарының негізін
қалыптастыратын белгілі бір қағидаларға негізделеді.
Салық Кодексінде еліміздің өзінің салық салу қағидалары тұжырымдалған.
Олар:
салық салудың міндеттілігі, яғни салық төлеуші салық заңдарына
сәйкес салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді толық
әрі уақытылы төлеуге міндетті;
айқындылығы,яғни салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің
туындауының,орындалуының, тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртіптерін
салық заңнамаларында бекіту мүмкіндігін көрсетеді;
салық салудың әділеттілігі, яғни Қазақстанда салық салу жалпыға
бірдей міндетті болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңілдігін беруге
тыйым салынады.
салық жүйесінің біртұтастылығы, яғнм Қазақстан Республикасының салық
жүйесі бүкіл ел аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып
табылады;
салық заңнамаларның жариялылығы,яғнм салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік құқықтық актілерін ресми басылымдарда міндетті түрде
жариялануға тиіс.
Біздің пікірімізше Қазақстанның салық салу қағидалары барлық
талаптарға сай. Дамыған шет мемлекеттер тәжірибесі дәлелдеп отырғандай
мемлекеттің экономиканы жанама реттеуі тікелей реттегенге қарағанда
әлдеқайда тиімдірек. Салық салу қағидалары,салық ставкалары мен
жеңілдіктері тәрізді реттеу құралдарын ұтымды пайдалана білген ретте шағын
және орта кәсіпкерліктің дамуына өзіндік оң әсерін тигізеді.
Мемлекеттің экономикалық қызметі - шағын және орта кәсіпкерлік
өкілдерінің іс - әрекетіне араласпай, экономика саласындағы әрекетін ретке
келтіріп отыру. Соның ішінде салықтық реттеу мемлекеттік қаржылық реттеудің
құрамдас бөлігі болып табылады. Салықтық реттеу экономикаға, экономикалық
процестерге салық түрлерін, салық ставкаларын, салық жеңілдіктерін
өзгерту,салық салудың жалпы деңгейін арттыру немесе төмендету арқылы жанама
түрде ықпал ету, сонымен бірге шаруашылық жүргізуші субъектілер мен жеке
тұлға табысының бір бөлігін алу арқылы олардың өндірістік емес мүмкіндігін
төмендету арқылы әсер ету болып табылады. Салықтық реттеудің басты мақсаты
өндірістің, шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына ықпал ету, шетелдік
инвесторларды,ғылыми-техникалық прогресті ынталандыру шараларын жүзеге
асыру.
Демек, салықтық реттеудің бір жағынан жиынтық сұранысқа әсер ету
арқылы ұдайы өндіріс деңгейін өзгертуге бағытталса, екінші жағынан
төлеушіні ынталандыру арқылы әсер етуге бағытталады. Сондықтан нарықтағы
кәсіпкер заңды және жеке тұлғалардың, өзге субъектілердің іскерлік
белсенділігін ынталандыру, олардың бәсекелік қабілеттерін арттыру,
экономика салаларының қалыпты дамуына жағдай жасау үшін салықтардың
мемлекеттік басқа да реттеу құралдарымен үйлеісімді қызмет етуін
жандандырған жөн.
Экономикалық бағамның өсуі, шағын және орта кәсіпорынның дамуы мен
ұлттық экономиканың көтерілуін білдіреді. Қазақстанның халықаралық еңбек
және айырбас бөлімінде өткізуді салыстыру артықшылығы және халықтың
жұмыспен қамтылуын дамыту, шекті түрде ішкі шаруашылықтың дамуы бұл шағын
кәсіпорынның шаруашылық қызметін, шаруашылық түрлерінің көптігін
ынталандыру қажет.
Кәсіпкерлік туралы түсінік 18 ғасырда пайда болып,жекеменшігі бар
адаммен қатар тұрды. Экономикалық тәуекелге қандайда болмасын коммерциялық
идеяны және өз ресурстарын тиімді слудан ғана тәуелді емес екенін түсінді.
Маңызды факторы-өндірісті рационалды ұйымдастыру болып табылады. Бұл
кезеңге кәсіпкіндік пайда алу үшін жұмыс істейтін жекеменшік адам
кәсіпкерді бейнелейді А.Смит.
Кантильонның А.Смит ойынан айырмашылығы, ол кәсіпкер адамдарды белгілі
бағаға сатып алғысы келетіндер мен белгісіз бағаға сататын,яғни нарықтық
сұраныс пен ұсыныс арасындағы пайданы алу мақсатында. Бұл ойға Ж.Б. Сэйдің
көзқарастары да қосылады, яғни бұл да кәсіпкерді төмен табыс облысына
ресурстарды жеткізетін адаммен бейнелейді. Бұл жағдайда кәсіпкер меншік
иесіне қарағанда кеңірек қарастырылады: яғни максималды шаруашылық
нәтижелеріне жету мақсатында, өндіріс факторларын қамтитын экономикалық
агентті айтады.
Басқа анықтамалардан өзіне назар аударатын И.Г. Тюненнің әдісі,
кәсіпкерлікті инновациялық қызметке байланыстырып, ал кәсіпкердің
функцияларын новатор адаммен байланыстырады.
Кейінгі зерттеулерде кәсіпкерлерді жұмыссыздарға жұмыс беретін адамдар
деп санады. Бұл әдістің нәтижесінде капиталға икемдену негізінде құрылған
еңбекшілерді жұмысқа салу теориясы өмірге келді. Капиталист кәсіпкердің
синонимы болып, ал функциялары кәсіпкерлік табыс алудағы, қосымша құнға
тіркелген.
Кәсіпкерлік теорияға маңызды үлес қосқан Й.Шумпеттердің ойынша
кәсіпкерлерді экономикалық дамудың ілгерлеуші күші болып табылатынын
есептеген.
Шағын және орта кәсіпкерлік қызмет көптеген ауырлықтарға қарамастан,
дамуда, яғни экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-техникалық мәселерді шешудегі
өсу темпіріне қарағанда. Шағын және орта кәсіпкерлік әлеуметтік белгіленген
нарықтық шаруашылық жағдайында қоғамдық өндіріс процесінің теңқұқылық
қатысушысы болып табылады. Кәсіпкерлерді шаруашылық субьектілерін деп
айтсақ болады.
Нарықтық шаруашылықтың қазіргі заманғы жүйесі шағын кәсіпкерліктің
тиімді үйлесімді болуын талап етеді. Бұл - ХХ ғасырдың екінші жартысындағы
дамыған елдердің экономикасының маңызды ерекшелігі – шағын кәсіпорындардың
пайдасына ірі құрылымдық алға жылжу, бұл бәсекеге қабілеттілікпен,
сұранысқа жылдам үн қатумен және ғылыми - техникалық алға басуды
тездетумен, кадрларды орынды қолданумен, ақша қаражатының аз жұмсалуымен
және т. б. байланысты. АҚШ-та, мысалы, тіркелген 18,1 млн фирманың 97%-ы
қызметкерлерінің саны кемінде 500 адам шағын кәсіпкерлік санатына жатады,
фирмалардың 90% - да 15-тен аз адам еңбек етеді. Шағын кәсіпкерліктің
үлесіне ЖІӨ 38%-ы және жұмыс күшінің 47%-ы келеді. АҚШ шағын кәсіпкерлікті
қолдапудың мемлекеттік құрылымдары кадрларды дайындау, маркетинг, сыртқы
рыноктарға шығу және т.б. бағдарламалардың бір қатарын іске асырды. Жетпіс
мыңға жуық шағын кәсіпорындарға мемлекеттік бюджет есебінен 2 млрд.
доллардан аса инвестиция жаңа және жұмыс істейтін кәсіпорындарды құру мен
дамытуға бөлінген. Тек соңғы он жылдықта ғана шағын кәсіпорындарға (ШК) 31
млрд. доллар несиеге 180 мың мемлекеттік кепілдіктер берілген. Мұнда "
Шағын бизнес туралы" заң тағы 1953 жылы қабылданған болатын. Демек, АҚШ-та:
шағын бизнес – күллі экономиканың жотасы деп тегін айтылмайды.
Қазіргі заманғы экономикаға ШК кемінде екі үлкен тобының бар болуы
маңызды екенін атап кету керек. Олардың бірі өнеркәсіп алыптарының қосымша
жеткізушілерінің рөлі ретінде, ал екіншісі — дербес жұмыс жасауды артық
көреді. Бұл топтардың арақатынасы АҚШ-та -50:50, Ұлыбританияда -20:80,
Жапонияда -70:30, Францияда - 40:60.
Бұдан басқа, әр түрлі мемлекеттердің ғалымдары мен сарапшылары шағын
және орта кәсіпкерліктің жұмыссыздықпен күрестегі мағынасы өте зор деген
қорытындыға келді. Ол дамыған елдерде азаматтардың 70-80%-на жұмыс және
мемлекеттік бюджетке түсімдердің басым үлесін береді. Бүгінгі күні әлемнің
жетекші державаларында осы экономиканың осы әр 10 секторының 9-ы, ал
Жапонияда, Германияда – барлық кәсіпорындардың жартысы жатады, оларда
халықтың еңбекке қабілетті 23-тей бөлігі жұмыс істейді. Үлгі ретінде
Голландияны келтіруге болады. Халқының саны 16 млн. адам бұл елде
(Қазақстанда 15,0 млн.) 4 млн.-ға тарта шаруашылық жүргізетін субъектілер
бар.
ҚР статистика жөніндегі агенттігінің деректері бойынша елімізде 2009
жылдың 1-қазанына тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны (бұдан
әрі – ШКС) 626187, жұмыс істеп тұрғандарының саны – 481623 немесе жұмыс
істеп тұрған шаруашылық жүргізуші субъектілерінің жалпы санының 90,1%,
олардың ішінде шағын бизнес кәсіпорындарының саны 103291 (19,33%) жеке
кәсіпкерлер – 231440 (43,3%) болған. ШКС-де істейтіндердің саны – 1343,3
мың адам немесе жұмыс істейтіндердің жалпы санының 18,88% -ы болған.
Сондықтан экономиканың одан арғы даму кезеңді шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдауға қажетті байланысты (құқықтық, салықтық) талаптардың
жасалуымен.
Мәлімет үшін: 1987 жылдың 1-мамырында Қазақстанда 1986 жылдың 19-
қарашасында Жеке еңбек қызметі туралы КСРО заңы күшіне енгізілгенде жеке
кәсіпкерлікке іс жүзінде рұқсат етілді. 1990 жылдың 11-желтоқсанында Қазақ
КСР-дағы шаруашылық қызметінің еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы
заң қабылданды, бұл шын мәнінде кәсіпкерліктің дамуының негізіне айналды,
ал 1992 жылдың 4-шілдесінде Қазақстан Республикасының Жекеше кәсіпкерлікті
қорғау туралы өте маңызды заңы қабылданды. 1992-1994 жылдардағы
кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту жөніндегі бірінші екі мемлекеттік
бағдарламаның Қазақстан экономикасы үшін күрделі кезеңде іске асырылғанын,
соған қарамастан республикада жеке кәсіпкерліктің құрылу мен қалыптасу
негізінің қалануына мүмкіндік берді. Олардың нәтижелері бойынша мемлекеттік
мүлікті мерзімінен ұзарта сату, жеке және заңды тұлғаларға несиелік көмек
көрсету, мемлекеттік меншіктің еңбек ұжымдары мүшелерінің меншігіне
акциялар түрінде өтуі үшін, соның ішінде жеңілдік бағалармен сату жолымен
жеңілдік талаптарын жасау енгізілді. Сол кезеңде тауарлық биржалар, бағалы
қағаздардың биржалары, валюталық биржалар коммерциялық банктер, тұтас-
делдалдық кәсіпорындар, маклерлік институттар, коммерциялық ақпараттық
орталықтар, жарнамалық агенттіктер және басқалары құрыла бастады. Қазіргі
таңда кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған
кезекті бағдарламасының тиімді түрде іске асырылып жатқанын атап кету
керек. Оның негізгі міндеті - жоғары технологиялық өндірістерді құруға
бағдар алған шағын кәсіпкерлікті дамыту жолымен орта тапты қалыптастыруға
бағытталған институттық жағдайларды жетілдіру. Ұлттық мүддеге орай ескеру
және дүниежүзілік жалпыға бірдей әлемдік үрдіс жағдайында кәсіпкерлік
қызметті мәдениетті түрде жүргізуді ғаламдандыруға жаңа талаптарды ескеру
керек.
Кәсіпкерлік қызметті дамыту қарқынын арттыру үшін 1997 жылдың
маусымында-ақ: "Жеке кәсіпкерлік туралы", "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау туралы" заңдар қабылданды; қолданыстағы заңнамалық актілерге
бірқатар өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Сонымен қатар шағын
кәсіпкерлік субъектілерін тіркеудің, оларды жабудың, лицензиялау мен
патенттеудің тәртібі оңайлатылды; оңайлатылған есептілік құрылымы жасалды,
оның өсуін көтермелеу мақсатында қолданылмайтын мемлекеттік мүліктің бөлігі
шағын кәсіпкерлікке берілді, мемлекеттік қолдау, соның ішінде қаражаттық
қолдау жүйесі ұйымдастырылды. 1997 жылдың 19-маусымындағы " шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттің қолдауы туралы" заңға сәйкес шағын кәсіпкерлік
субъектілеріне жеке кәсіпкерлер, өндірістік кооперативтер, шаруашылық
серiктестiктері (акционерлік қоғамдардан басқалары) - қызметкерлерінің
жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын және активтерінің орташа жылдық
жалпы құны алпыс мың есептік көрсеткіштерден аспайтын кәсіпорындар жатады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін өндірістік алаңдарды, офистік
жайларды мерзімін ұзартуа сату көзделді, орнында болғанмен елдің алыс
аудандарында жатқан кәсіпорындарға жеңілдіктер айқындалды және т. б. Бұдан
басқа мәселенің өзектілігіне орай орай 1999 жылдың қазанынан бастап барлық
бақылайтын органдардың тексерулері ҚР Үкіметінің қаулысына және ҚР Бас
прокурорының 1999 жылдың 29-қазанындағы бұйрығына сәйкес прокуратура
органдарында заңдылық пен олардың негізділігіне қатысты тіркеуден және
тексеруден өткізіледі. Шағын кәсіпкерлікті қолдау үшін ҚР мемлекеттік кіріс
министрлігі патент бойынша жүзеге асырылатын жеке кәсіпкерліктің қызмет
түрлерінің тізімін 1999 жылы 56 –дан 2000 жылы 131-ге дейін көбейтті. Бірақ
атап өту керек 2001 жылы Салық кодексінде бұл тізімнің күші жойылды: тізім
кәсіпорындағы қызметкерлердің табыс мөлшері мен саны бойынша шектеулермен
ауыстырылды. 2000 жылдың 11-сәуірінен 31- желтоқсанына дейін және 2003
жылдың 1-қаңтарынан 1-қазанына дейін министрлік шағын кәсіпкерлік
субъектілерін тексеруді тоқтатқан болатын. 1999 жылдың қазанынан бастап
шаруа (фермер) қожалықтары үшін бірыңғай жер салығы енгізілді. Бір жолғы
талондар енгізілді. Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша 50-дей инфражүйе
объектісі, соның ішінде: АҚ Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ құрылды,
кәсіпкерлікті қолдауы үшін оған 10 млрд.-тан аса теңге. 20 кәсіпкерлік -
инкубатор және 3 техникалық бақ бөлінді. Бұл тәуір нәтижелер берді. Алдымен
кәсіпкерлік ұғымына қазақстандық заңнамаға сәйкес анықтама береміз,
себебі кәсіпкерлік қызметтің негізгі белгілер содан туындайды. ҚР Азаматтық
кодексіне (бұдан әрі ҚР АК) сәйкес Кәсiпкерлiк - меншiк түрлерiне
қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке)
сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке
меншiкке (жеке кәсiпкерлiк) не мемлекеттiк кәсiпорынды шаруашылық басқару
құқығына (мемлекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы қызметi. Кәсiпкерлiк
қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және мүлiктiк
жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады. Кәсіпкерліктің төмендегідей белгілерін
атауға мүмкіндік береді:
1. Дербестік. Кәсіпкердің мүліктік және ұйымдық дербестігін шартты
түрде бөліп көрсетуге болады. Қызметтің экономикалық базасы сияқты мүліктік
дербестік кәсіпкерде айрықша өзіндік мүліктің бар болуымен анықталады.
Мүліктік дербестік көлемі негізінде осы мүліктік субъекті жататын заңдық
атағына байланысты болады. Мүліктің меншік иесінің дербестігі анағұрлым
басым. Шаруашылық жүргізу құқығында жұмыс істейтін кәсіпорындардың да
айтарлықтай мүліктік, бірақ заңмен шектелген дербестігі бар. Ұйымдық
дербестік — кәсіпкерлік қызмет барысында дербес шешімдерді қабылдау
мүмкіншілігі. Осындай қызметпен шұғылдану туралы шешім қабылдау, қызметтің
түрін, ұйымдық – құқықтық нысанын, құрылтайшылардың шеңберін таңдау – мұның
бәрі - ұйымдық дербестіктің көрінуі.
2. Тәуекел. Кәсіпкерлік қызмет тәуекелге ұшырайды. Осы арқылы ол
шаруашылық жүргізудің нашар нәтижелері кезінде мемлекетке жүгінуге
мүмкіндігі болған зиянды кәсіпорындардың біле тұра жол берген әкімшілік -
жоспарлы экономика кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті түрде
ерекшеленеді. Кәсіпкерлік тәуекел - табысты жұмысқа қуатты ынта.
3. Кәсіпкерлік қызмет әрқашан табысты жүйелі түрде алуға бағытталған.
4. Жоғарыда келтірілген кәсіпкерлік анықтамасына сәйкес субъектілер
табысты тауарларды сатудан, жұмыстарды орындаудан немесе қызмет көрсетуден
алады. Бірақ бұл тұжырым түзетуді талап етеді. Істің мәні мынада,
кәсіпкерлік қызмет көп қырлы және оның бағыттарын көрсетілген тізім арқылы
ұсынуға болмайды. Осылайша, субъект табысты мүлікті иелену құқығын іске
асыру барысында ала алады (мысалы, оны жалға беру кезінде. Жалдау - иелік
ету және пайдалану, бірақ иелену емес). Патент иесі табысты жүйелі түрде
алады, басқа дамдарға өзінің зияткерлік қызметі нәтижесін пайдалануына
құқығын беріп, лицензиялық шарттар жасасады.
5. Кәсіпкерлік қызметті заңмен анықталған ретте кәсіпкерлер ретінде
заңмен белгілеген тәртіппен тіркелген адамдар жүзеге асырады.
Енді кәсіпкерліктің негізгі құқықтық принциптеріне қысқаша тоқталайық.
Оларға, мыналар жатады: Қазіргі уақытта заңды тұлғасы құрылмаған жеке
тұлғалар және есірткі, психотроптық заттардың және прекурсорларының
айналымымен байланысты қызметті: акцизделетін өнімдерді (алтын, платина мен
күмістен жасалған зергерлік бұйымдарды өндіруді қоспағанда); өндіру және
(немесе) өткеру, ойын-сауық және шоу-бизнесі, стандарттау, метрология,
сертификаттау, сапаны тіркеу мен басқару саласындағы қызметті; сақтандыру
рыногындағы қызметті (сақтандыру агенті қызметін қоспағанда): бағалы
қағаздардың рыногындағы қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар
шағынкәсіпкерліктің субъектілері бола алмайды.
Акцизделетін өнімдердің тізбесі ҚР Салық кодексінде нақты анықталғанын
атап көрсетеміз. Атап айтқанда спирттің барлық түрлерi, алкоголь өнiмi,
темекi бұйымдары, құрамында темекi бар басқа бұйымдар, албырт және бекіре
балықтың уылдырығы, бензин (авиациялық бензиндi қоспағанда), дизель отыны,
жеңiл автомобильдер, оқпен ататын және газ қаруы, шикi мұнай жатады. Ойын
бизнесi, лотереяны ұйымдастыру мен өткiзу қызметтің акцизделетiн түрлерi
болып табылады.
Көрсетілген заңда енгізілген өзгертулермен байланысты ойын бизнесiнің
жаңа ұғымы берілген. Бұрын ойын бизнесi делініп құмар ойындарды (казино,
бильярд), лотереяларды өткiзу түсіндірілсе, қазіргі уақытта ойын бизнесi -
құмар ойындарды ұйымдастырып, өткiзуге және (немесе) табыс табу мақсатымен
бәс тiгуге байланысты кәсiпкерлiк қызмет.
Шағын кәсiпкерлiк субъектiсi ұғымына мыналар түседі:
- заңды тұлға құрмайтын, қызметкерлерінің саны жеке кәсіпкердің өзін
қосқанда 15 адамнан аспайтын, тоқсандық табысы 2,5 млн. теңгеден аспайтын
жеке кәсіпкерлер (кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалар);
- қызметкерлерінің саны бір тоқсанда 25 адамнан аспайтын, тоқсандық
табысы 3 млн. теңгеден аспайтын заңды тұлғалар).
Ең алдымен кәсіпкерлік ұғымын анықтап алайық. Ағылшын тілінен
тікелей аударылғанда "бизнес" сөзі кәсіпкерлікті білдіреді. Егер осы
ұғымды кең мәнінде анықтап қарасақ, онда кәсіпкерлік - заңды және жеке
тұлғалардың (кәсіпорындар, ұйымдардың) жүзеге асыратын қызметі, табиғи
игіліктерді алу (жер қойнауларынан өнімдерді алғашқы өндіру), тауарларды
өндіру, ие болу және сатып алу немесе басқа тауарларға айырбастау үшін
қызмет көрсету, қызметтер немесе мүдделес адамдардың өзара пайдасына ақша
болып шығады.
Алан Хоскинг өзінің Кәсіпкерлік курсы оқулығында мұны былай
түсіндіреді:Егер бөлек адам тауарларды өзінің қолдануы мен тұтынуы үшін
алса, өндірсе немесе сатып алса, қызмет көрсетсе, онда ол кәсіпкер болып
табылмайды. Егер ол өзінің қолдануы мен тұтынуынан көбірек мөлшерде алса,
өндірсе немесе сатып алса, қызмет көрсетсе, артығын ауыстырса және сатса,
онда ол кәсіпкерлікті кәсіпкерлікті жүзеге асырады деп айтуға болады.
Алан Хоскинг көмегімен кәсіпкерліктің мазмұнын терең түсіну үшін:
тауарлар және қызмет көрсету, айырбас секілді басқа негіз болатын ұғымдарға
қысқаша сипаттама берейік. Тауарлар - айырбасқа арналған физикалық,
материалдық заттар. Қызмет көрсету сезілмейді және көрінбейді. Қызмет
көрсетуге: банк ісі, сақтандыру, көлік, туризм жатады. Оларға сонымен қатар
қоғамдық қоректену және ойын-сауық саласы да жатады. Оларды тауарларды
сату, мысалы жеткізу, орнату, (кір жуатын машиналар сияқты өнеркәсіп
жабдықтарға немесе немесе электр тұрмыстық құралдарға) сатқаннан кейінгі
қызмет ету. Қызметтердің басқа түрлері тауарларды өткеруге жағдай жасай
алады: жарнама сатып алушыға оған қажетті ақпаратты мүмкіндік береді, несие
беру еңбегіне ақы төлеуді жеңілдетеді.
Айырбас - негізгі ұғым. Онсыз (ішкі, дүниежүзілік және т.б.) базар
жоқ. Кәсіпкерлік қызметтің барлық түрлері айырбасты қамтиды. Өндіруші
тауарды өндіреді де сатушыға оны сатады, онымен белгілі бір бағамен
ауысады. Өз кезегінде, саудагер бұл тауарды сатып алушыға қандай да бір
бағамен сатады, жұмысшы жалақыға жұмыс күшін алмастырады, акционер
капиталды дивидендтерді айырбасқа салады, банкир пайыздарға айырбасқа
ақшаны қарызға береді.
Экономикалық қызмет – айырбастың жалпы және кеңінен тараған түрі -
тауарлар айырбасы немесе ақша арқылы қызмет көрсету. Тауарлар немесе қызмет
көрсету басқа тауарларға немесе қызметтерге алмастырылады, айырбастың
мұндай түрі бартер деп аталады.
Айырбастың негізгі буыны - өзара пайда. Еркін экономика жағдайында ешкім
ешкімді бірдеңені сатып алуға немесе сатуға күштемейді. Сатып алушылар
тауарларды, көрсетілетін қызметтерді кең таңдайды, ал сатушылар өз тауарын
қайда және қашан сатуды өзі таңдай алады. Сатушылар сатып алушыға бола
өзара бәсекелеседі, ал соңғысы, сауда-саттықтың жақсы талаптарын таңдап,
өзінің қарауынша еркін сатып алады. Басқаша айтқанда, сатып алушы мен
сатушы арасында тауарды сату, сатып алу жөнінде тұрақты (сөйлесу) процесі,
ал сатушылар арасында бәсеке орын алады. Бірақ тек сатып алушы және сатушы
қанағаттанған жағдайда ғана мәміле жасалған болып есептеледі - міне осының
өзі өзара тиімді сауда- саттықты білдіреді. Бизнестің функциялары былай
жіктеледі:
Қаржы мен есепке алуды жүргізу. Инвесторлар немесе несие берушілердің
қаражаты есебінен капиталды жұмылдыру. Сатудан табыстарды қорландыру.
Капиталды кәсіпкерлік аясында және оның сыртында қолдануды басқару.
Кадрлық. Кәсіпкерлік қажеттіліктеріне сәйкес іріктеу және жұмысқа қабылдау,
қызметкерлерді қолдануға қатысты барлық сұрақтарды шешу.
Материалдық - техникалық қамтамасыз ету. Шаруашылық қызметке қажетті
шикізат, машиналарды және жабдықтарды сатып алу.
Өндірістік. Шикізат пен басқа жеткізілімдерді кәсіпорынның
клиенттеріне сатуға жарамды өнім түріне айналдыру.
Маркетинг. Тұтынушылардың мұқтаждықтарын анықтау және кәсіпорын және
оның контрагенттері арасындағы айырбас процесін басқару.
Кәсіпкерлікті қолдау - бастама және басқару тәжірибесі арқылы
кәсіпкерлік ойларын тарату.
Ғылыми - зерттеу, яғни, жаңа технологиялық процестерді немесе
кәсіпкерлікті жақсартуға, жаңа өнім нарығының тиімділігін артыруға,
өткеруді кеңейтуге арналған жаңа өнімді іске асыру жөніндегі қызмет.
Жұртшылықпен байланыс (паблик рилейшнз) - бұқаралық ақпарат
құралдары арқылы кәсіпорын мен қоғамдық құрылымдар арасындағы қатынастарды
жүзеге асыру және басқару.
Жақсы ұйымды құру принциптері. Олар, A.Хоскингтің Курс
предпринимательства кітабында баяндалған. Бұл орайда құрастырушы-авторлар
осы принциптердің қоғамымыздың нақты жағдайында ылғи қолданыла бермейді деп
өздеріне есеп береді. Басқару бірлігі. Ұйымдардың құрылымына,
өкілеттіктерді орталық-тандыру және біреуге беру дәрежесіне қарамастан,
күллі кәсіпорынның қызметі үшін бір адам толық және абсолютті жауаптылықты
көтеруі тиіс. Өкілеттіктердің берілуінің скалярлық әдісі. Толық және
абсолютті жауаптылық тек қана өкілеттіктерді басқаруды ғана емес, сонымен
қатар басшылық желісі бойынша олардың бөлігін басқа адамдарға беруді,
табыстауды білдіреді.
Бағындыру бірлігі. Кез келген қызметшінің (қызметкердің) тек бір
бастығы ғана бар болуы мүмкін.
Сәйкестік принципі. Берілген өкілеттіктер жауаптылық деңгейіне сай
болуы тиіс. Егер адамға белгілі бір міндеттер жүктелсе, онда оған осы
міндеттемелерді орындауға қажетті лайықты өкілеттіктерді беру керек.
Басқару ауқымдары. Тиімді басқарудағы адамдардың саны шектелуі тиіс.
Бұл бірқатар жағдаяттарға, орындалатын жұмыстың сипатына байланысты
болады. Коммуникациялар, байланыс жүйесі. Формалды, сондай-ақ формалды емес
байланыс желілері белгіленіп, үнемі ұсталып тұрылуы тиіс. Бағдарлау
принципі. Ұйым бөлімшелері өздеріне жүктелген мақсаттарының сипатына сәйкес
құрылып, субъективті факторларға тәуелді болмауы тиіс. Іріктеу принципі.
Басшылар жоспардан тыс шығатын, яғни кәсіпкерлікті жүргізуге ғана не
қолайлы не қолайлсыз ақпаратты ғана алуы тиіс. Сайып келгенде, артық,
қолдануға жарамсыз ақпаратты алып тастауға болады. Жұмысты ажырату.
Жұмыстың алуан түрлерінің түрлі сипаттамалары бар. Сондықтан ұйымды құру
кезінде біліктілігі жоғары жеке еңбек, мысалы, жартылай білікті
қайталанатын операциялардан гөрі басқа шарттарды талап ететінін ескерген
жөн. Күрделі элементті қарапайым құрастырушыларға бөлу, мамандандыру және
стандарттау. Бұ әдістер ұйымда кеңінен қолданылуы тиіс, себебі бұл
шығындарды төмендетуге мүмкіндік береді. Операциялардың жүзеге
асырылуын бақылау. Бұл функция осы мақсатына анық арналған аппараттың
тапсырылуы тиіс. Әкімшілікшіліктің белгілі бір бөлігі операциялардың
орындалуын күн сайын қадағалап отыруы тиіс. Іске шығармашылықпен қараудыт
көтермелеген жөн. Жоспарлау үнемі жұмыстың орындалуының алдында жасалуы
керек. Икемділік. Ұйымның құрылымы коммерциялық қызметтің әдістерінің,
міндерттері, мақсаттары, ауқымдарының өзгеруіне, жаңа технологиялар және
ресурстардың пайда болуына орай оған түзетулер енгізуге мүмкіндік
беретіндей болуы тиіс. Әлбетте, айтарлықтай өзгерістерді енгізу жан-жақты
зерттеуді талап етеді. Ұйымдастырудың барлық деңгейлеріне қолдың
жетерлігі. Кез келген қызметкердің шағым жасауына, ескерпелерін айтуына
немесе тиісті жетекшіге арызын ұсынуына құқығы және мүмкіншілігі бар болуы
тиіс. Кәсіпорынды орналастыру . Келешек кәсіпорныңызды орналастыруға жерді
таңдаған уақытыңыз және жұмсаған күш-жігеріңіз келешек табысыңызға тікелей
бара-бар болады. Кәсіпкерлі-гіңіздің ерекшелігі, өткеру рыногының әлеуеті,
білікті қызметкерлерді жалдау мүмкіншілігі, сонымен қатар бәсекелес
кәсіпорындардың бар болуы – осы факторлардың бәрі таңдауыңызды анықтайды.
1.2 Еуропа елдері және Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік қызметке салық
салу тәртібін салыстыру
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін
қалыптастырудың күрделі жолынан өтті. Ендігі уақытта қай мəселе дұрыс
шешілді, ал қайсысын жетілдіруге мүмкіндіктер бар екендігін түсіну талап
етіледі. Мұны түсіну үшін осындай жолдан өткен басқа елдермен, мысалы Шығыс
Еуропа елдерімен өз еліңді салыстыру қажет. Əдеттегідей, Шығыс Еуропа
елдерінің салық саясаты жеке капиталды тартуға есептелген. Салық
жеңілдіктерінің көтермелеу ықпалын кəсіпкерлік қызметке жанама көмек нысаны
ретінде қарастыруға болады. Бұл жұмыста корпоративтік табыс салығы (КТС),
жеке табыс салығы (ЖТС) жəне қосымша құн салығы (ҚҚС) үлгісінде Шығыс
Еуропа елдерінің (Польша, Чехия, Венгрия) жəне Қазақстанның салық
жүйелерінің қазіргі замандағы жай-күйі салыстырмалы түрде талданады.
Польшада салық салудың барлық түрлерін Парламент бекітеді. Соңғы жылдары
Польшаның салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады, ол өзгерістер
салық жүйесіне барынша нақтылық беру жəне нарықтық экономикасы бар елдердің
салық стандарттарына сəйкес келуге бағытталды. Шығу көзіне қарамастан жеке
тұлғалардың кірістеріне салық салынады. Табыс салығының салық салудың
прогрессивтік шкаласының мынадай ставкалары бар. Польшаның резиденттерінен
басқа, Польшада 183 күннен астам жүрген, сондай-ақ Польшаның аумағында
кіріс көзі бар адамдар салық төлеушілер болып табылады. Ерлізайыптылар
өздерінің бірлескен кірістерін теңбе-тең бөле отырып, салықты бөлек немесе
бірге төлей алады. Польшада осы салықтан босатудың жүзден астам түрі бар,
ал заңнамада көзделген салық жеңілдіктерінің түрлі нысандары салық салу
базасын (яғни кірісті) азайтуға, сол сияқты есептелген табыс салығын
тікелей азайтуға негізделу мүмкін.
1-кесте
Жеке тұлғалардың кірістеріне салық салу ставкалары*
Жылдық кіріс Салық ставкасы
37024 злотыйдан кем (9077еуро) 19% минус 518,16 злотый
37024-74048 6516 злотый +37024 злотыйдан астам
кірістен 30%
74048 астам (18153 еуро) 17624 злотый +74048 злотыйдан астам
кірістен 40%
*Дерек көзі: Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю. Экономикс: Принципы,
проблемы и политика. В 2 т. : Пер. с англ. Т. 1.
Барынша маңызды салық жеңілдіктеріне құрылыс салуға жер учаскесін
сатып алу жəне тікелей тұрғын үй салу болып табылады (бес пəтерді салуға
ақша жұмсай отырып салық төлеуші өз кірісін белгілі бір квотаға - 133 мың
злотый немесе 32,6 мың еуроға азайтады). Кірістің азаюы сондай-ақ ғылыми,
білім беру, мəдени мақсаттарға жəне денсаулық сақтау ісіне мүлікті өтеусіз
беруге (сыйға тартуға) байланысты болады (алайда өтеусіз беру сомасы
кірістің 15%-нан аспауы тиіс). Сонымен бірге кіріс зейнетақымен
қамсыздандыру (жасына жəне мүгедектігіне байланысты зейнетақы),
науқастануына байланысты жəрдемақылар жəне жазатайым жағдайлар есебінен
жарналар көлеміне қарай азайтылады. Заңды тұлғалардың кірістеріне салық:
бұл салықты төлеушілер заңды тұлғалар жəне заңды тұлғаның мəртебесі бар
ұйымдық құрылымдар болып табылады. Табыс пен шығыс арасындағы айырма
ретінде түсіндірілетін кіріс салық есептеуге негіз болып табылады.
Соңғы он ылда бұл салықтың қысқаруға қарай айтарлықтай өзгеруі орын
алды. Егер 1996 жылы заңды тұлғалардың табыс салығының ставкасы 40% жетсе,
кейіннен ол жылына 2% үрдіспен – 2000 жылы 32% дейін төмендеді. Одан кейін
ставканың төмендеу үрдісі тез жылдамдап, 2004 жылы ол 19% тең болды.
Польшаның аумағынан тыс тіркелген компаниялардың шектеулі салық
мəртебесі болады жəне Польшаның аумағында алынған пайда үшін ғана салық
төлейді. Заңды тұлғалардың кірістеріне салықтан мына кірістер босатылады:
- ауыл шаруашылығы қызметінен кірістер, оған ауыл шаруашылығының
кейбір салаларындағы қызметті жүзеге асыруға байланысты алынған кірістер
кірмейді;
- орман туралы заң шеңберінде орман шаруашылықтарынан алынған
кірістер;
- өтемақы ретінде жəне қайырымдылық мақсатта алынған төлемдер (білім
беру, денсаулық сақтау, мəдениет, спорт жəне т.б. қоса алғанда);
- халықаралық келісімдер арқылы реттелетін кірістер.
Польшаның пайда алу салығының тартымды ерекшелігі ретінде заңнаманың
салық төлеушінің кез келген шығыстарының сомаларын шығындарға жатқызуға
рұқсат беретінін атап өтуге болады. Сонымен қатар жарнама шығыстарын, пайда
əкелмейтін объектілерге салымдарды, ғылымға қолдау көрсету мен дамытуға
байланысты салымдарды, білім беру, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны
қорғау, қайырымдылыққа жұмсалатын шығындарды шығындарға жатқызу рұқсат
етілген. Жылдық амортизациялық аударымдар 1,5% - 50% ауқымында түрленіп
отырады, ал олардың мөлшері негізгі қорлардың түріне байланысты. Қаржылық
шығын туындаған жағдайда заңнамада кезекті бес салық жылы бойы пайдаға
салықты есептеген кезде шығын сомасын есепке алуға рұқсат етіледі, сонымен
бірге бір жылдағы амортизациялық аударымдардың ең жоғары сомасы шығындар
сомасының жартысынан аспауы тиіс. Сонымен қатар, Польшада қайта өңделген
қалдықтарды пайдаланудан жасалған операциялардан алынған кірістің бір
бөлігі салық салудан босатылады. Бұл бөлік өндіріс барысында пайдаланған
шикізат пен қалдықтардың жалпы құнына қатысты пайдаланылған қалдықтар
құнының пайыздық ара-қатынасы ретінде айқындалады. Осындай жеңілдік
берілген қалдықтардың тізбесі, сондай-ақ олардың құнын айқындауға арналған
жан-жақты ереже Қаржы министрінің Декретінде айқындалған. Тізбеде майлағыш
заттар, аккумуляторлар, ескі-құсқы нəрселер, макулатура, əйнекке арналған
ыдыс жəне басқалары сияқты бірқатар позиция бар.
Табыс салығынан сондай-ақ 30 млн. доллар жəне одан астам ақша салған
шетелдік инвесторлар босатылады (5-10 жылға). Польшада табыс салығының
ставкаларын одан əрі ырықтандыру u1078 жоспарланып отырғанын атап өткен
жөн: бірте-бірте 22% мөлшеріндегі табыс салығының бірыңғай ставкасына көшу
болжанып отыр. Арнайы экономикалықкедендік аймақтар: арнайы экономикалық
аймақтар (бұдан əрі - АЭА) Польшаның аумағында 1994 жылдан бері бар жəне
ел экономикасына инвестицияларды тартудың барынша тиімді тəсілдерінің бірі
болып табылады. АЭА аумағында шетелік инвесторлар едəуір салық
жеңілдіктерін жəне артықшылықтарын алуға мүмкіндігі болады, ол жеңілдіктер
шаруашылық жүргізуші субъектілердің пайдаға салықтан ішінара немесе толық
(АЭА-на байланысты) босатылуынан, сондай-ақ инвестициялық шығындардың бір
бөлігін шығыс бабы ретінде есепке алудан тұрады. Пайда алу салығынан босату
(инвестордың таңдауы бойынша) ең аз мөлшері 100 мың еуро (400 мың злотыйдан
астам) болатын инвестициялық шығындар негізінде немесе жаңа жұмыс орындарын
құру арқылы жүзеге асырылады. Əдеттегідей, жеңілдіктер мөлшері бастапқы
инвестициялық шығындардың 50 %-нан не жұмыс күшіне екі жыл бойы жұмсалған
шығындардың 50%-нан аспауы тиіс. Шағын жəне орта бизнеске қатысты барынша
оңтайлы жағдайлар жасалған, олардың мемлекеттік қолдауының ең жоғары көлемі
65% жете алады. Бес жыл бойы инвестор рұқсатта көрсетілген кəсіпкерлік
қызметті жүргізуге, АЭА-да инвестициялау барысында алынғантартылған
негізгі қорлардың меншік құқығын сақтауға жəненемесе құрылған жұмыс
орындарының санын сақтауға міндетті.
Сондай-ақ Польшаның аумағында еркін кедендік аймақтар жəне қосымша
кедендік қоймалар жұмыс істейді. Еркін кедендік аймақтарда жұмыс істейтін
шаруашылық жүргізуші субъектілері бөлшек сауданы қоспағанда, кез келген
шаруашылық қызметпен айналыса алады. Еркін кедендік аймақ жəне шетелдік
мемлекет арасындағы сауда айналымы импортқа квоталарға жатпайды, кедендік
рұқсаттарды талап етпейді жəне оған кедендік баждар салынбайды. Қосымша құн
салығы (ҚҚС): бұл салық айналымға салықты ауыстыра отырып, 1993 жылғы
шілдеде енгізілді. Кəсіпорындар жəне жеке тұлғалар баламасы 10 мың еуроға
жəне одан астам (40,8 мың злотый) жылдық айналым кезінде ҚҚС төлеушілер
ретінде тіркелуге міндетті.
Заңнамада ҚҚС-ның төрт ставкасы көзделеді. Негізгі ставка 22% құрайды
жəне тауарлар мен қызмет көрсетудің басым түрлеріне қолданылады.
Төмендетілген ставка 7% өндірістің ауыл шаруашылығы құралдарына (минералдық
тыңайтқыштар, пестицидтер, агротехника), құрылыс материалдарына жəне қызмет
көрсетуге,дəрі-дəрмекке жəне кейбір басқа да денсаулық сақтау тауарларына,
бірқатар тағам өнеркəсібі тауарларына, балалар киіміне жəне кейбір басқа да
балалар тауарларына, сондай-ақ көлік сияқты (таксиді қоспағанда) басқа да
қызмет көрсету түрлеріне қолданылады. Қайта өңделген өнімдерге ҚҚС ставкасы
3% құрайды. Əдетте ауыл шаруашылығы өнімдерін сатқан кезде ҚҚС қайтару
механизмі мынадай: ҚҚС төлеуші болып табылмайтын шаруа өз өнімін өткізген
кезде сату бағасынан басқа сатып алушыдан ҚҚС өтемақысын алады. 3% ставкасы
бойынша ҚҚС салық салу сүт шикізатына, ара балына, көкөністер мен жеміс-
жидекке, балық аулау жəне балықты қайта өңдеу өнімдеріне, мал шаруашылығы,
орман жəне аң аулау шаруашылықтарына қолданылады. 0% мөлшеріндегі ҚҚС
ставкасы қаржылық есепті жүргізген жəне тауарларды шет елге əкетуді
растайтын құжаттаманы алған жағдайда тауарлар мен қызмет көрсету экспортына
қатысты.
2-кесте
Жеке тұлғалардан табыс салығының ставкалары*
Жылдық кіріс Салық ставкасы
109200 кронаға дейін (3584 еуро) 15% 16380 крона +109200 кронадан астам
109200-218400(7170 еуро) кірістен 20% 38200 крона +218400
218400-331200 (10870 еуро) кронадан астам кірістен 25%
66420 крона +331200 кронадан астам
331200 астам кірістен 32%
*Дерек көзі: Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю. Экономикс: Принципы,
проблемы и политика. В 2 т. : Пер. с англ. Т. 1. 2007
Алайда шетелде тапсырыс берілген, бірақ Польшада көрсетілген қызметке
22% ставка салынады. Тек толығымен шетелде жүзеге асырылған қызмет көрсету
ғана экспорт ретінде танылады жəне соларға ғана нөльге тең ставка
қолданылады. Осыдан басқа ҚҚС-нан кейбір негізгі азық-түлік түрлері, сондай-
ақ бі-лім беру, денсаулық сақтау, сондай-ақ почта сияқты əлеуметтік-мəдени
мəні бар салалардағы қызмет көрсету босатылған. Көптеген еуропалық
елдердегі сияқты ҚҚС Польшадан кетіп бара жат-қан жəне одан тауарлар
əкететін шетелдік туристерге өтеледі. Шетелдік туристердің 200 еуродан
астам (ҚҚС қоса алғанда 815 мың злотыйға жуық) сатып алған тауарлардан ҚҚС
қайтаруға құқығыбар.
Чехия салық заңнамасының негізін құрайтын заңдар 1998 жылы айтарлықтай
дəрежеде қайта қаралды. Атап айтқанда, заңды тұлғалардың табыс салығының
ставкасы 39%-дан 35%-ға дейін өзгерді, ал 2000 жылғы 1 қаңтардан бастап ол
31% болды, салық салынбайтын кірістердің шектері көтерілді, шетелдіктерге
ҚҚС қайтару туралы бөлім жаңадан құрылды. Чехия Республикасының ЕЭҚ-на
кіруіне байланысты оның салық жүйесі біріккен Еуропа елдерінің салық
заңдарымен бір ізге келтіру жағына қарай едəуір өзгерістерге ұшырады: 2006
жылы заңды тұлғалардың пайдасына салықтың біртіндеп 31%-дан 24%-ға дейін
төмендеуі (2004 жылы – 28%, 2005 жылы - 26%, 2006 жылы – 24%), өткен
жылдардың шығындарын есептен шығару мүмкіндігі жəне сол арқылы кейінгі 5
жыл бойы салық салынатын пайданы азайту мүмкіндігі (2004 жылға дейін – 7
жыл), балаларға салық салынбайтын минимум жылына 25 560 кронаға (830 еуро)
дейін артты жəне т.б.
Жеке тұлғалардан табыс салығы мынадай кірістерден алынады:
- Жалдамалы еңбек жəне қызметтік ұстау жөніндегі кіріс;
- Кəсіпкерлік немесе басқа да тəуелсіз кіріс қызметтен кіріс;
- Капиталдан кіріс;
- Жалға алудан кіріс;
- Басқа да кірістер. 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап табыс салығы
ставкасының жаңа шкаласы қолданылады.
Жалақыдан қызметкерге, оның жұмыс істемейтін зайыбына (жұбайына) жəне
18 жасқа дейінгі балаларына (немесе егер баласы оқып жатса жəне ата-
анасымен бірге тұрса жəне жеке табыс көзі болмаса 26 жасқа дейін) салық
салынбайтын минимум шегеріледі. Заңды тұлғалардан табыс салығы Чехия
Республикасының аумағындағы көздерден жəне шетелдегі көздерден келіп
түсетін кірістерден алынады. Екінші жағынан алғанда, Чехия Республикасының
аумағында ұзақ уақыт бойы болмайтын төлеушілер тек оның аумағында алынған
кірістерден ғана салық төлеуге міндетті. Егер заңда басқа тікелей нұсқаулар
болмаса, салықтың мəні қызметтің барлық түрінен жəне барлық мүлікті
иеленуден түсетін кірістер болып табылады. Заңды тұлғалардың кірістерінен
салықтар ставкасы 2004 жылдан бастап 28 % болып табылады, ол бірте-бірте
2006 жылы 24%-ға дейін түседі. Инвестициялық, пай жəне зейнетақы қорлары
үшін салықтар ставкасы 2004 жылдан бастап заңда көрсетілген баптарға
азайтылған салық салу базасының 15%-на тең. Барлық жағдайларда жылдық
балансқа шығыстардың мынадай түрлері кірмейді: тұрақсыздық айыбы,
айыппұлдар, фирманың негізгі капиталын сатып алу, сақтандыру бойынша
алынған ақшадан асатын шығын, презентация шығыстары. Салық салынатын
пайданы 2000 кронаға дейін сыйлықтардың құнына (мектептерге, ауруханаларға
жəне т.б.) азайтуға болады, бірақ ол салық салынатын пайданың базасынан 5%
аспауы тиіс. Зейнетақы жəне медициналық сақтандыруға аударымдар.
Жалданатын қызметкердің есептелген жалақысынан мыналар аударылады:
- əлеуметтік сақтандыруға – 8%;
- медициналық сақтандыруға – 4,5%.
Кəсіпорын сондай-ақ есептелген жалақыға:
- əлеуметтік сақтандыруға–26%;
- медициналық сақтандыруға – 9% есептеуге міндетті.
Бұл шығыстар шығындар болып есептеледі жəне кəсіпорынның салық
салынатын пайдасын азайтады. Қосымша құн салығы: ҚҚС Чехия
Республикасында 1993 жылғы 1 қаңтардан бастап енгізілді. Бұл салық ел
ішіндегі қызметке, импорттық тауарлар жəне шетелдік көлік фирмасы Чехияда
жүзеге асыратын тұрақты емес жолаушыларды автобуспен халықаралық
тасымалдауға салынады. Осы қызмет солардың пайдасына жүзеге асырылатын,
Чехия Республикасында тұратын адамдар, ал тауарларды əкелген кезде –
тауарлар солар үшін өткізілуі тиіс адамдар салықты міндетті төлеушілер
болып табылады. Ел ішіндегі тұрақты u1077 емес автобуспен тасымалдау
кезінде салықты шетелдік көлік ұйымы төлейді. Салық жеке тұлғаларға, сол
сияқты заңды тұлғаларға да салынады. Салық салу мəні болып заңда
көзделген, ақылы жəне өтеусіз жүзеге асырылатын барлық қызмет түрлері
танылады, оған қоса ел ішіндегі табиғи орындау жатады. Егер тауарлар баж
салығынан босатылса, олар ҚҚС төлеуден де босатылады. Төлеуші жүзеге
асыратын тауарларды шет елге əкету салық салудан босатылған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz