Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытуға әсер ететін табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен факторлардың маңызын анықтау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытудың табиғи
алғышарттары
1.1 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты дамытудағы алатын орыны ... ... ..5
1.2 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты дамытудағы рольі ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Қарағанды облысының климатының туризм мен демалысты дамытудағы алатын орны ... ... ..16
1.4 Қарағанды облысының ішкі суларын туристік. рекреациялық мақсатта пайдалану мүмкіндіктері ... ... ... ... ..26
2. Қарағанды облысында табиғи және антропогендік ресурстарын
рекреациялық тұргыдан бағалау
2.1 Қарағанды облысының аумағында туризмді дамытудың тарихи
және әлеуметтік.экономикалық алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.2 Қарағанды облысының туристік шаруашылығына талдау ... ... ... ... ... ... ... .48
2.3 Жетісу Алатауының бальнеологиялық маңызы бар гидротермальды минералды су көздері ... ... ... ... ... ... ... ...85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...146
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... 154
1. Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытудың табиғи
алғышарттары
1.1 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты дамытудағы алатын орыны ... ... ..5
1.2 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты дамытудағы рольі ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Қарағанды облысының климатының туризм мен демалысты дамытудағы алатын орны ... ... ..16
1.4 Қарағанды облысының ішкі суларын туристік. рекреациялық мақсатта пайдалану мүмкіндіктері ... ... ... ... ..26
2. Қарағанды облысында табиғи және антропогендік ресурстарын
рекреациялық тұргыдан бағалау
2.1 Қарағанды облысының аумағында туризмді дамытудың тарихи
және әлеуметтік.экономикалық алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2.2 Қарағанды облысының туристік шаруашылығына талдау ... ... ... ... ... ... ... .48
2.3 Жетісу Алатауының бальнеологиялық маңызы бар гидротермальды минералды су көздері ... ... ... ... ... ... ... ...85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ...146
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... 154
Елімізде рекреакциялық жағынан негізінен толы зерттелмеген аймақ Қарағанды облысы болып табылады. Қарағанды облысы табиғат жағдайларының алуан түрлілігі, қолайлы эстетикалық тартылымдылығы мен экстримальды қолайсыз жағдайлары рекреациялық іс- әрекетте асқан шеберлік пен ептілікті қажет ететін туризмнің барлық барлық салаларын қамтуға мүмкіндік береді. Халық жиі қоныстанған ауыр өнеркәсіп салалары қарқынды дамыған Қарағанды облысының рекреациялық тұрғыдан тиімді пайдалану елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылғы дәстүрлі халыққа жолдауына сәйкес туризм кластерін құруды жүзеге асырып, облыс халқын жұмыспен қамтамассыз ете отырып, шетелдік және отандық туристерді тартуға мүміндік береді.
Бітіру тау-кен, қара-түсті металлургия ауыр машина жасау, жеңі және тамақ өнеркәсібі, егіншілік пен мал шаруашылығы қатар дамыған Қарағанды облысының жазықтары мен аласа таулы бөліктеріндегі тұрғындардың қажеттіліктерін өтеу үшін рекреациялық ресурстарының қуатын анықтап, ескі туристік оралықтарды қайта жаңғыртып жаңа демалыс аудандарын игеруді көздеуімен өзекті.
Бітіру тау-кен, қара-түсті металлургия ауыр машина жасау, жеңі және тамақ өнеркәсібі, егіншілік пен мал шаруашылығы қатар дамыған Қарағанды облысының жазықтары мен аласа таулы бөліктеріндегі тұрғындардың қажеттіліктерін өтеу үшін рекреациялық ресурстарының қуатын анықтап, ескі туристік оралықтарды қайта жаңғыртып жаңа демалыс аудандарын игеруді көздеуімен өзекті.
1. Қарағанды облысының табиғи-рекреациялық ресурстарын тиімді пайдалану арқылы туризмді дамыту қазіргі кезеңдегі адамдардың таза табиғат аясында қоршаған ортаның құбылыстарымен тікелей араласып, қарқынды демалып физикалық күш-қуаттарын қалпынакелтіруге мүмкіндік береді.
2. Аймақтың нашар игерілген Жаңаарқа, Бұқаржырау аудандарының туристік-рекреациялық қызымет көрсету саласына тарту арқылы аймаққа түсірілетін рекреациялық салмақты теңестіру қажет.
3. Қарағанды облысының табиғи ландшафтларын сол қалпында сақтап, аумқтың рекреациялық маңызы бар экологиялық жүйелерін қорғау үшін шаруашылықтық мақсатта пайдалануды шектеп резервациялау, жаңадан ұлттық табиғат бақтарын құру арқылы табиғатты рекреациялық мақсатта пйдаланудың тиімділігін арттыру қажет.
4. Қарағанды облысының туризм мен демалысты тиімді ұйымдастырып, мемлекет тарапынан бақылау жасап, қолдау көрсету арқылы туристік инфрақұрылымдарды қалыптастыру болашақта үлкен экономикалық пайда әкеліп, жергілікті халықты жұмыспен қамтамасызетуге мүмкіндік береді.
5. Қарағанды облысының табиғи рекреациялық ресурстарының қоры мол болғанына қарамастан халықтың біркелкі қоныстанбауына, қалалардың шоғырлану ерекшелігіне, антропогендік рекреациялық ресурстармен қанығу дәрежесіне сәйкес оларды тұтыну аумақтық тұрғыдан әркелкі болуымен туристік ифрақұрылымдары толық қалыптаспуымен, әркелкі орналасуымен және материалдық базалары нашар болуымен ерекшеленеді.
6. «Қарқаралы» мемлекеттік ұлттық табиғат бағында демалысты ұйымдастыру шаралары жүзеге асырылатын болашағы зор маңызды аумақтардың бірі болып табылатыны анықталды.
7. табиғи ландшафларының алуантүрлілігі мен бірегейлігі экологиялық, ғылыми-танымдық, мінәжаттық және экстримальды сипаттағы тау туризмін дамытуға қолайлы жағдай тудырады.
8. Шетелдік және отандық туристерді тарту мақсатында облыс аумағындағы тарихи-археологиялық ескерткіштерді қалпына келтіріп, Сарыарқаның халқының өзіне тән салт-дәстүрін ашып көрсететін этно-мәдени бақ ашу қажет.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. 1.Закон О туристской деятельности в Республике Казахстан: Закон Республики Казахстан от 13 июнья 2001. №211-ІІ. 4-5 стр.
2. 2.Социално-Экономический паспорт Алматинской областиза 2004,2005 год. Управление экономики Акима Алматинской области,2005,2006
3. .Концепция развития туризма в Республике Казахстан. Постоновление Правительство Республики Казахстан от 6 марта 2001. №333. 7-8 стр.
4. Социално-Экономический паспорт Алматинской областиза 2004, год. Управление экономики Акима Алматинской области,Талдыкорган,2006, 76-77стр.
5. Н.Ә. Назарбаевтың 2005 жылғы дәстүрлі Қазақстан халықына
жолдауы. //Егемен Қазақстан. 2005, ақпан.
6. А.А.Пузырева. Климатическая районирования Южного Казахстана. –АлмаАта: Наука,1975,174-180стр.
7. Л.К.Диденко-Кислицина. Кайназой Юго-Восточного Казахстана.-Алматы:2001,7-8стр.
8. Физическая география Республики Казахстан/Под.Ред. Жаналиевой.-Алматы: Қазақ университеті,1998, бетін кейін жазам
9. В.М.Чупахин.Высотныее геосистемыгор ЮжногоКазахстана и Средней Азии .Алма-Ата: Наука, 1974165-186стр.
10. В.С.Воитович Новейщие горизонтальное движение по Джунгарскому разлому и их роль вразвитие рельефа.-М.: Изд. АН.СССР, 1959, 85-93стр.
11. Н.А.Гвоздецкий. Высотно-зональный закономерности ландшафтный диференциаций горных стран.-Алма-Ата:Наука,1974,151стр.
12. Каталог ледников СССР.том 13.Выпуск 2.Часть7(Бассейн реки Тентек).-Ленинград ,Гидрометеоиздат.1975.
13. 13Квалификционный справочник альписких маршрутов горных районов СССР.1959.
14. Каталог ледников СССР.том 3.Выпуск 4.Часть7(Бассейн реки Хоргос, Усек).-Ленинград ,Гидрометеоиздат.1975.
15. В.М.Чупахин.Физическая географияКазахстана.-Алам-ата:Мектеп , 1968 135-144стр.
16. В.И.Попов,Т.С.Гуляева,А.Ю.АбулхановаМетодические особенности .Рекреационная оценка горных территорий //Проблема развития туризма и возрождение исторической значимости Шелковго пути: сб.- Шимкент, 1998.
17. 17 Справочник по климату СССР.Выпуск18.Часть 5(Ветры)]
18. 18 Справочник по климату СССР.Выпуск18.Часть 5(Атмосферное давление)
19. 19 Л.П.Чубков,Ю.Н.Шварева. Основные черты климата в погодах//Климат Казахстана.-Л.:Гидрометеоиздат.,1969]
20. 20.А.С.Утешев Климат Казахстана.-Л.: Гидро метеоиздат.,1959,51- 79стр.] [15,17,22] (3- кесте)
21. 21 Л.П.Чубков,Оценка климатических условии с точки зрения отдыха и туризма //Географические проблемы организация туризма иотдыха: Вып.89: Климат ичеловек.-М.: Мысль,1975, стр 45-66стр.
22. Справочник по климату СССР.Выпуск18.Часть 3(Снежный покров)
23. 23.И.А.Афанасьева,Л.Н.Бондаренко,Т.с.Рустаманов.Метеорологические условия климатотерапии и отдыха вКазахстане втеплое времия года//Вопросы географии. В ып.89:Климат и человек.-М.:Мысль ,1972.
24. Жетісу Алатауының табиғи рекряциялық ресурстарын зерттеу тау алды жазықтарынан
25. 24 И.А.Афанасьева.Климато-Рекреационная оценка мест массового отдыха предгорных и горных районах Заилиского Алатау //Горные системы: Тезисы докл. Всесоюзного симпозюма «Горные геосистемы внутриконтинентальных пустын и полупустын». –Алматы: МФГО, 1982.
26. 25.Д.М.Демина, И.С.Кандор, Е.М.Ратнер. Тепловые состояние человека как основа для физологической характеристики климата местности и санитарно-климатическое районирование // воросы географии. Вып. 89: Климат и человек.- М.: Мысль, 1972.
27. В.С.Преображенский. Географические проблемы организации туризма и отдыха.- М.: Мысль21-30стр.
28. 27 И.С.Соседов, Л.Н.Филатова. Водные иводные ресурсы северного склона Джунгарского Алатау . – Алматы: Ғылым, 1978, 67-88 стр.
29. 28.В.И.Попов, Т.С.Гуляева, Л.Ю.Абулхатаева,Н.В.Пиманкина, Н.П.Гасанова, С.Ф.Буланин. Рекреационное оценка горных территорий Казахстана.- Алматы: Эвро, 2003 . 16-33стр 29.И.В.Северский, В.П.Благовещенский. Картирование количественных характиристики лавинной опасности (Напримере Восточного Казахстана).-М.: 1977(Выпуск31)
30. А.В.Авонян, В.К.Байченко, В:П:Салтанкин. Некоторые вопросы рекреационного использованиеводохранилищ.- М.:Знаниие, 1987 21-35стр.
31. Ресурсы поверхностных вод СССР.Том 13: Центральный и Южный Казахстан. Вып. 2.- -.:Гидрометеоиздат,1970.
32. Н.Н.Пальгов реки казахстана. Физикагеографические очерки.- Алма-Ата:Изд-во АН Каз ССР,1959.
33. 34.И.С.Соседов, А.Н.Филатова. Водный баланс и водные ресурсы северного склона Джунгарского Алатау. Алматы: Ғылым, 1984, 36-78стр.
34. Ресурсы поверхностных вод СССР. Центральный и Южный Казахстан. Бассейн оз. Балхаш. Т.13. вып.2 97-115 стр.
35. О цикличность стока рек Балхаш-Алакольской впадины- В ккн.: Проблемы физичееской и экономической и медицинской географии Казахстана. – Алма-Ата: Казахстан,1967, 21-59стр.
36. П.П.ФилонецОчерки внутренных вод Центрального, Южного и Восточного Казахстана(озера, водахранилища и ледники).- Алма-Ата Науку Каз ССР 1982, 112-151стр.
37. М.С.Шапиро.Территоряльная распределение ресурсов подземных вод Казахстана. – Алма-Ата:Наука, 1976, 133-155стр.
38. Подземные минеральные воды Казахстана.- Алма-Ата:197?
39. В.Ф.Холенок.Природные и лечебное богатства Казахстана.- Алма-Ата: Ғылымғ 1982,33-67стр.
40. Ж.С.Сыздықов, Т.К.Айтуаров,В.С.Жеваго. Подземные минеральные воды Казахстана. Алма-Ата: Ғылым, 1984, 12-93стр.
41. Л.Г.Гольдфейль. Описания курортов инекоторых лечебных местностей Казахской ССр.- М.: Мысль 1971, 38-76стр.
42. А.Р.Медеуов,М.Т.Нурланов.Селовые явления сейсмоактивныных территорях Казахстана. – Алматы: Қаржы -Қаражат,1996 18-73стр.
43. И.В.Северский, В.П.Благовещенский. Лавиноопасные районы Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1990 106-115 стр.
44. И.В.Северский.Снежные лавины Заилиского и Джунгарского Алатау.- Алма-Ата: Ғылым, 1980 115-126стр.
45. В,П,Благовещинский, Т.С.Гуляева, Высотная поясность стихиных экзогенных процесов в Жунгарском Алатау// Геоэкологические проблемы горных имежгорных систем:сб.- Алматы: Қазақ университеті,2001(материалы международной конференции)
46. В,П,Благовещинский, Т.С.Гуляева, Высотная поясность стихиных экзогенных процесов в Жунгарском Алатау // Геоэкологические проблемы горных имежгорных систем:сб.- Алматы: Қазақ университеті,2001(материалы международной конференции) .
47. И.В.Попов. Ркреационная оценка горных территории. –Алматы: Эвро,2000, 98-106стр.
48. Государственная программа «Возрождения исторических центров Шелкового пути, сохранение и преемственное развитие культурного наследие тюркоязычных государств, создание инфраструктуры туризма: 27 февраля 1998. №3859. 22-23 бет.
49. Марьяшев А.Н., Горячев А.А. Жетісудағы жартасқа салынған суреттері. А., 2002. 78-81 бет.
50. О туристской деятельности в Республике Казахстан: Закон Республики Казахстан от 13 июнья 2001. №211-ІІ. 4-5 бет.
51. О концепции развития туризма в Республике Казахстан. Постоновление Правительство Республики Казахстан от 6 марта 2001. №333. 7-8 бет.
52. Н.Ә. Назарбаевтың 2005 жылғы дәстүрлі Қазақстан халықына жолдауы. //Егемен Қазақстан. 2005, ақпан.
53. Марьяшев А.Н., Рогожинскии А.Е. Көксу өзені аңғарындағы жартасқа салынған суреттер. А., 1990. 17-20 бет.
54. Жетісу. Энциклопедия. А.,2004. 341-343 бет.
55. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. А., 2000. 44-47 бет.
56. Сайпов А.А. Теория и практика туризма Казахстана. А., 1999. 54-56 бет
57. Байпақов К.М., Марьяшев А.Н. Құлжабасы тауларындағы петроглифтер. А.,2004. 13-15 бет.
58. Байпақов К.М. Археология Казахстана. А.,1995. 22-25 бет.
59. Ердавлетов С.Р. Основы географии туризма. А.,1999. 30-33 бет.
60. Е. Тоқпанов, Б. Бисұлтанұлы. Ежелгі Қойлық қаласы. //Сарқан., 1998. №18.
61. Е.А. Тоқпанов.Ежелгі Қойлық қаласының туризмді дамыту мүмкіндіктері. //Қазақ тарихы. 2006. №2.
62. Котляров Е.А. География отдыха и туризма. М.1998. 93-95 бет.
63. Е. Тоқпанов. Жоңғар шапқыншылығының Сарқан өңіріндегі іздері. //Сарқан., 1998. №18.
64. ТынчероваЗ.В., Ягофаров Г.Ф. Основы планирование и организация туристской деятельности. А.2003. 65-69 бет.
65. Гулеев В.Г. Организация туристской деятельности. Уч. Пос., М.1996. 44-45 бет.
66. Забелина Н.М., Аралова Н.С. Путешествие в национальный парк. М.1999. 9-11 бет.
67. Об особо охроняемых природных территориях: Указ президента РК от 15.07.1997. 18-20 бет.
68. Мырзабеков Ж.М. Особо охроняемых природные территории Казахстана: (Экология, биоразнообразие, перспективы развития).-Алматы.2000. 44-46 бет.
69. Использование курортно-рекреакционныхресурсов Казахстана: Экспресс информация. Серия градостройтельство и архитектура. А.1988. №3. 73-75 бет.
70. Ключников Ю.И. Об изменчивости условий климатолечение в Казахстане. // Вопросы географии. Вып. 1989: Климат и человек.-М.:Мысль.1972. 34-35 бет.
71. Абуков А.Х. Туризм на новом этапе. Социальные аспекты развития туризма в СССР. М., 1993. 3-5 бет.
72. Азор В.И. Экономика и организация туризма. М.: Профиздат.1993. 31-33 бет.
73. Алаев Э.Б. Социально-экономическаягеография: Понятийно-терминологическии словарь. М. 1983. 80-81 бет.
74. Амирханов М.М., Татаринов А.А.,Трусов А.Д. Эконмическокие проблемы развитея рекреакционных регионов.М.1997. 27-34 бет.
75. Биржаков М.Б. Введение в туризм СПб.2004. 61-64 бет.
76. Биржаков М.Б. Паломническиии религиозный туризм. //Туристские фирмы СПб. 1997. 70-73 бет.
77. Ақышев К.А. Есік қорғаны. М.1978. 46-48 бет.
78. Рогожинскии А.Е., Әубәкіров Б.Ж., Сала Р. Қазақстанның ескерткіштері. // Орталық Азияның жартасқа сурет салу өнері ескерткіштері. А. 2004 14-15 бет.
79. Ж. Игіман, Е. Тоқпанов. Тарихнама археологиялық олжадан бастау алады. // Сарқан. 2001. №15-16.
80. Турсинбаева К.С. Развитие туризма Карагандинской области. Автореф. Дис. Канд. Алматы.2003. 3-5 бет.
81. Бейсенова А.С. Чокан Валиханов путешественник и географ. // Ч. Валиханов и современность. А-Ата. 1988. 53-55 бет.
82. Накатков Ю.С. История туризма Казахстана. А.2001. 14-17 бет.
83. Храбовченко В. В. Экологический туризм: учебно-методическое пособие. – М.: Финансы и статистика, 2004. 17-19 бет.
84. Квартальнов В. А. Туризм: Учебник. – М.: Финансы и статистика, 2004. 145-147 бет.
85. Самойленко А. А. География туризма: Учебное пособие для студентов ВУЗов. – Ростов-На-Дону: Феникс, 2006. 33-35 бет.
86. Емельянов Б. В. Организация экскурсионной работы: методика, опыт, - М.: Профиздат, 1984. 11-15 бет.
87. Вяткин Л. А. Туризм и спорт: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений (Вяткин Л., Сидорчук Е., Немытов Д. 2-е издание доп.) – Москва: Академия, 2004. 27-29 бет.
18.А.Афанасьева, Л.Н.Бондаренко, Т.C.Рустаманов. Метеорологические условия климатотерапии и отдыха в Казахстане втеплое времия года//Вопросы географии. В ып.89:Климат и человек.-М.:Мысль ,1972.
2. Аймақтың нашар игерілген Жаңаарқа, Бұқаржырау аудандарының туристік-рекреациялық қызымет көрсету саласына тарту арқылы аймаққа түсірілетін рекреациялық салмақты теңестіру қажет.
3. Қарағанды облысының табиғи ландшафтларын сол қалпында сақтап, аумқтың рекреациялық маңызы бар экологиялық жүйелерін қорғау үшін шаруашылықтық мақсатта пайдалануды шектеп резервациялау, жаңадан ұлттық табиғат бақтарын құру арқылы табиғатты рекреациялық мақсатта пйдаланудың тиімділігін арттыру қажет.
4. Қарағанды облысының туризм мен демалысты тиімді ұйымдастырып, мемлекет тарапынан бақылау жасап, қолдау көрсету арқылы туристік инфрақұрылымдарды қалыптастыру болашақта үлкен экономикалық пайда әкеліп, жергілікті халықты жұмыспен қамтамасызетуге мүмкіндік береді.
5. Қарағанды облысының табиғи рекреациялық ресурстарының қоры мол болғанына қарамастан халықтың біркелкі қоныстанбауына, қалалардың шоғырлану ерекшелігіне, антропогендік рекреациялық ресурстармен қанығу дәрежесіне сәйкес оларды тұтыну аумақтық тұрғыдан әркелкі болуымен туристік ифрақұрылымдары толық қалыптаспуымен, әркелкі орналасуымен және материалдық базалары нашар болуымен ерекшеленеді.
6. «Қарқаралы» мемлекеттік ұлттық табиғат бағында демалысты ұйымдастыру шаралары жүзеге асырылатын болашағы зор маңызды аумақтардың бірі болып табылатыны анықталды.
7. табиғи ландшафларының алуантүрлілігі мен бірегейлігі экологиялық, ғылыми-танымдық, мінәжаттық және экстримальды сипаттағы тау туризмін дамытуға қолайлы жағдай тудырады.
8. Шетелдік және отандық туристерді тарту мақсатында облыс аумағындағы тарихи-археологиялық ескерткіштерді қалпына келтіріп, Сарыарқаның халқының өзіне тән салт-дәстүрін ашып көрсететін этно-мәдени бақ ашу қажет.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. 1.Закон О туристской деятельности в Республике Казахстан: Закон Республики Казахстан от 13 июнья 2001. №211-ІІ. 4-5 стр.
2. 2.Социално-Экономический паспорт Алматинской областиза 2004,2005 год. Управление экономики Акима Алматинской области,2005,2006
3. .Концепция развития туризма в Республике Казахстан. Постоновление Правительство Республики Казахстан от 6 марта 2001. №333. 7-8 стр.
4. Социално-Экономический паспорт Алматинской областиза 2004, год. Управление экономики Акима Алматинской области,Талдыкорган,2006, 76-77стр.
5. Н.Ә. Назарбаевтың 2005 жылғы дәстүрлі Қазақстан халықына
жолдауы. //Егемен Қазақстан. 2005, ақпан.
6. А.А.Пузырева. Климатическая районирования Южного Казахстана. –АлмаАта: Наука,1975,174-180стр.
7. Л.К.Диденко-Кислицина. Кайназой Юго-Восточного Казахстана.-Алматы:2001,7-8стр.
8. Физическая география Республики Казахстан/Под.Ред. Жаналиевой.-Алматы: Қазақ университеті,1998, бетін кейін жазам
9. В.М.Чупахин.Высотныее геосистемыгор ЮжногоКазахстана и Средней Азии .Алма-Ата: Наука, 1974165-186стр.
10. В.С.Воитович Новейщие горизонтальное движение по Джунгарскому разлому и их роль вразвитие рельефа.-М.: Изд. АН.СССР, 1959, 85-93стр.
11. Н.А.Гвоздецкий. Высотно-зональный закономерности ландшафтный диференциаций горных стран.-Алма-Ата:Наука,1974,151стр.
12. Каталог ледников СССР.том 13.Выпуск 2.Часть7(Бассейн реки Тентек).-Ленинград ,Гидрометеоиздат.1975.
13. 13Квалификционный справочник альписких маршрутов горных районов СССР.1959.
14. Каталог ледников СССР.том 3.Выпуск 4.Часть7(Бассейн реки Хоргос, Усек).-Ленинград ,Гидрометеоиздат.1975.
15. В.М.Чупахин.Физическая географияКазахстана.-Алам-ата:Мектеп , 1968 135-144стр.
16. В.И.Попов,Т.С.Гуляева,А.Ю.АбулхановаМетодические особенности .Рекреационная оценка горных территорий //Проблема развития туризма и возрождение исторической значимости Шелковго пути: сб.- Шимкент, 1998.
17. 17 Справочник по климату СССР.Выпуск18.Часть 5(Ветры)]
18. 18 Справочник по климату СССР.Выпуск18.Часть 5(Атмосферное давление)
19. 19 Л.П.Чубков,Ю.Н.Шварева. Основные черты климата в погодах//Климат Казахстана.-Л.:Гидрометеоиздат.,1969]
20. 20.А.С.Утешев Климат Казахстана.-Л.: Гидро метеоиздат.,1959,51- 79стр.] [15,17,22] (3- кесте)
21. 21 Л.П.Чубков,Оценка климатических условии с точки зрения отдыха и туризма //Географические проблемы организация туризма иотдыха: Вып.89: Климат ичеловек.-М.: Мысль,1975, стр 45-66стр.
22. Справочник по климату СССР.Выпуск18.Часть 3(Снежный покров)
23. 23.И.А.Афанасьева,Л.Н.Бондаренко,Т.с.Рустаманов.Метеорологические условия климатотерапии и отдыха вКазахстане втеплое времия года//Вопросы географии. В ып.89:Климат и человек.-М.:Мысль ,1972.
24. Жетісу Алатауының табиғи рекряциялық ресурстарын зерттеу тау алды жазықтарынан
25. 24 И.А.Афанасьева.Климато-Рекреационная оценка мест массового отдыха предгорных и горных районах Заилиского Алатау //Горные системы: Тезисы докл. Всесоюзного симпозюма «Горные геосистемы внутриконтинентальных пустын и полупустын». –Алматы: МФГО, 1982.
26. 25.Д.М.Демина, И.С.Кандор, Е.М.Ратнер. Тепловые состояние человека как основа для физологической характеристики климата местности и санитарно-климатическое районирование // воросы географии. Вып. 89: Климат и человек.- М.: Мысль, 1972.
27. В.С.Преображенский. Географические проблемы организации туризма и отдыха.- М.: Мысль21-30стр.
28. 27 И.С.Соседов, Л.Н.Филатова. Водные иводные ресурсы северного склона Джунгарского Алатау . – Алматы: Ғылым, 1978, 67-88 стр.
29. 28.В.И.Попов, Т.С.Гуляева, Л.Ю.Абулхатаева,Н.В.Пиманкина, Н.П.Гасанова, С.Ф.Буланин. Рекреационное оценка горных территорий Казахстана.- Алматы: Эвро, 2003 . 16-33стр 29.И.В.Северский, В.П.Благовещенский. Картирование количественных характиристики лавинной опасности (Напримере Восточного Казахстана).-М.: 1977(Выпуск31)
30. А.В.Авонян, В.К.Байченко, В:П:Салтанкин. Некоторые вопросы рекреационного использованиеводохранилищ.- М.:Знаниие, 1987 21-35стр.
31. Ресурсы поверхностных вод СССР.Том 13: Центральный и Южный Казахстан. Вып. 2.- -.:Гидрометеоиздат,1970.
32. Н.Н.Пальгов реки казахстана. Физикагеографические очерки.- Алма-Ата:Изд-во АН Каз ССР,1959.
33. 34.И.С.Соседов, А.Н.Филатова. Водный баланс и водные ресурсы северного склона Джунгарского Алатау. Алматы: Ғылым, 1984, 36-78стр.
34. Ресурсы поверхностных вод СССР. Центральный и Южный Казахстан. Бассейн оз. Балхаш. Т.13. вып.2 97-115 стр.
35. О цикличность стока рек Балхаш-Алакольской впадины- В ккн.: Проблемы физичееской и экономической и медицинской географии Казахстана. – Алма-Ата: Казахстан,1967, 21-59стр.
36. П.П.ФилонецОчерки внутренных вод Центрального, Южного и Восточного Казахстана(озера, водахранилища и ледники).- Алма-Ата Науку Каз ССР 1982, 112-151стр.
37. М.С.Шапиро.Территоряльная распределение ресурсов подземных вод Казахстана. – Алма-Ата:Наука, 1976, 133-155стр.
38. Подземные минеральные воды Казахстана.- Алма-Ата:197?
39. В.Ф.Холенок.Природные и лечебное богатства Казахстана.- Алма-Ата: Ғылымғ 1982,33-67стр.
40. Ж.С.Сыздықов, Т.К.Айтуаров,В.С.Жеваго. Подземные минеральные воды Казахстана. Алма-Ата: Ғылым, 1984, 12-93стр.
41. Л.Г.Гольдфейль. Описания курортов инекоторых лечебных местностей Казахской ССр.- М.: Мысль 1971, 38-76стр.
42. А.Р.Медеуов,М.Т.Нурланов.Селовые явления сейсмоактивныных территорях Казахстана. – Алматы: Қаржы -Қаражат,1996 18-73стр.
43. И.В.Северский, В.П.Благовещенский. Лавиноопасные районы Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1990 106-115 стр.
44. И.В.Северский.Снежные лавины Заилиского и Джунгарского Алатау.- Алма-Ата: Ғылым, 1980 115-126стр.
45. В,П,Благовещинский, Т.С.Гуляева, Высотная поясность стихиных экзогенных процесов в Жунгарском Алатау// Геоэкологические проблемы горных имежгорных систем:сб.- Алматы: Қазақ университеті,2001(материалы международной конференции)
46. В,П,Благовещинский, Т.С.Гуляева, Высотная поясность стихиных экзогенных процесов в Жунгарском Алатау // Геоэкологические проблемы горных имежгорных систем:сб.- Алматы: Қазақ университеті,2001(материалы международной конференции) .
47. И.В.Попов. Ркреационная оценка горных территории. –Алматы: Эвро,2000, 98-106стр.
48. Государственная программа «Возрождения исторических центров Шелкового пути, сохранение и преемственное развитие культурного наследие тюркоязычных государств, создание инфраструктуры туризма: 27 февраля 1998. №3859. 22-23 бет.
49. Марьяшев А.Н., Горячев А.А. Жетісудағы жартасқа салынған суреттері. А., 2002. 78-81 бет.
50. О туристской деятельности в Республике Казахстан: Закон Республики Казахстан от 13 июнья 2001. №211-ІІ. 4-5 бет.
51. О концепции развития туризма в Республике Казахстан. Постоновление Правительство Республики Казахстан от 6 марта 2001. №333. 7-8 бет.
52. Н.Ә. Назарбаевтың 2005 жылғы дәстүрлі Қазақстан халықына жолдауы. //Егемен Қазақстан. 2005, ақпан.
53. Марьяшев А.Н., Рогожинскии А.Е. Көксу өзені аңғарындағы жартасқа салынған суреттер. А., 1990. 17-20 бет.
54. Жетісу. Энциклопедия. А.,2004. 341-343 бет.
55. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практика. А., 2000. 44-47 бет.
56. Сайпов А.А. Теория и практика туризма Казахстана. А., 1999. 54-56 бет
57. Байпақов К.М., Марьяшев А.Н. Құлжабасы тауларындағы петроглифтер. А.,2004. 13-15 бет.
58. Байпақов К.М. Археология Казахстана. А.,1995. 22-25 бет.
59. Ердавлетов С.Р. Основы географии туризма. А.,1999. 30-33 бет.
60. Е. Тоқпанов, Б. Бисұлтанұлы. Ежелгі Қойлық қаласы. //Сарқан., 1998. №18.
61. Е.А. Тоқпанов.Ежелгі Қойлық қаласының туризмді дамыту мүмкіндіктері. //Қазақ тарихы. 2006. №2.
62. Котляров Е.А. География отдыха и туризма. М.1998. 93-95 бет.
63. Е. Тоқпанов. Жоңғар шапқыншылығының Сарқан өңіріндегі іздері. //Сарқан., 1998. №18.
64. ТынчероваЗ.В., Ягофаров Г.Ф. Основы планирование и организация туристской деятельности. А.2003. 65-69 бет.
65. Гулеев В.Г. Организация туристской деятельности. Уч. Пос., М.1996. 44-45 бет.
66. Забелина Н.М., Аралова Н.С. Путешествие в национальный парк. М.1999. 9-11 бет.
67. Об особо охроняемых природных территориях: Указ президента РК от 15.07.1997. 18-20 бет.
68. Мырзабеков Ж.М. Особо охроняемых природные территории Казахстана: (Экология, биоразнообразие, перспективы развития).-Алматы.2000. 44-46 бет.
69. Использование курортно-рекреакционныхресурсов Казахстана: Экспресс информация. Серия градостройтельство и архитектура. А.1988. №3. 73-75 бет.
70. Ключников Ю.И. Об изменчивости условий климатолечение в Казахстане. // Вопросы географии. Вып. 1989: Климат и человек.-М.:Мысль.1972. 34-35 бет.
71. Абуков А.Х. Туризм на новом этапе. Социальные аспекты развития туризма в СССР. М., 1993. 3-5 бет.
72. Азор В.И. Экономика и организация туризма. М.: Профиздат.1993. 31-33 бет.
73. Алаев Э.Б. Социально-экономическаягеография: Понятийно-терминологическии словарь. М. 1983. 80-81 бет.
74. Амирханов М.М., Татаринов А.А.,Трусов А.Д. Эконмическокие проблемы развитея рекреакционных регионов.М.1997. 27-34 бет.
75. Биржаков М.Б. Введение в туризм СПб.2004. 61-64 бет.
76. Биржаков М.Б. Паломническиии религиозный туризм. //Туристские фирмы СПб. 1997. 70-73 бет.
77. Ақышев К.А. Есік қорғаны. М.1978. 46-48 бет.
78. Рогожинскии А.Е., Әубәкіров Б.Ж., Сала Р. Қазақстанның ескерткіштері. // Орталық Азияның жартасқа сурет салу өнері ескерткіштері. А. 2004 14-15 бет.
79. Ж. Игіман, Е. Тоқпанов. Тарихнама археологиялық олжадан бастау алады. // Сарқан. 2001. №15-16.
80. Турсинбаева К.С. Развитие туризма Карагандинской области. Автореф. Дис. Канд. Алматы.2003. 3-5 бет.
81. Бейсенова А.С. Чокан Валиханов путешественник и географ. // Ч. Валиханов и современность. А-Ата. 1988. 53-55 бет.
82. Накатков Ю.С. История туризма Казахстана. А.2001. 14-17 бет.
83. Храбовченко В. В. Экологический туризм: учебно-методическое пособие. – М.: Финансы и статистика, 2004. 17-19 бет.
84. Квартальнов В. А. Туризм: Учебник. – М.: Финансы и статистика, 2004. 145-147 бет.
85. Самойленко А. А. География туризма: Учебное пособие для студентов ВУЗов. – Ростов-На-Дону: Феникс, 2006. 33-35 бет.
86. Емельянов Б. В. Организация экскурсионной работы: методика, опыт, - М.: Профиздат, 1984. 11-15 бет.
87. Вяткин Л. А. Туризм и спорт: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений (Вяткин Л., Сидорчук Е., Немытов Д. 2-е издание доп.) – Москва: Академия, 2004. 27-29 бет.
18.А.Афанасьева, Л.Н.Бондаренко, Т.C.Рустаманов. Метеорологические условия климатотерапии и отдыха в Казахстане втеплое времия года//Вопросы географии. В ып.89:Климат и человек.-М.:Мысль ,1972.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытудың табиғи
алғышарттары
1.1 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты
дамытудағы алатын
орыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.2 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты д
амытудағы
рольі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Қарағанды облысының климатының туризм мен демалысты
дамытудағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...16
1.4 Қарағанды облысының ішкі суларын туристік- рекреациялық
мақсатта пайдалану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...26
2. Қарағанды облысында табиғи және антропогендік ресурстарын
рекреациялық тұргыдан бағалау
2.1 Қарағанды облысының аумағында туризмді дамытудың тарихи
және әлеуметтік-экономикалық алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.2 Қарағанды облысының туристік шаруашылығына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . 48
2.3 Жетісу Алатауының бальнеологиялық маңызы бар
гидротермальды минералды су
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
146
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 54
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде рекреакциялық жағынан негізінен толы
зерттелмеген аймақ Қарағанды облысы болып табылады. Қарағанды облысы
табиғат жағдайларының алуан түрлілігі, қолайлы эстетикалық тартылымдылығы
мен экстримальды қолайсыз жағдайлары рекреациялық іс- әрекетте асқан
шеберлік пен ептілікті қажет ететін туризмнің барлық барлық салаларын
қамтуға мүмкіндік береді. Халық жиі қоныстанған ауыр өнеркәсіп салалары
қарқынды дамыған Қарағанды облысының рекреациялық тұрғыдан тиімді
пайдалану елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылғы дәстүрлі халыққа жолдауына
сәйкес туризм кластерін құруды жүзеге асырып, облыс халқын жұмыспен
қамтамассыз ете отырып, шетелдік және отандық туристерді тартуға мүміндік
береді.
Бітіру тау-кен, қара-түсті металлургия ауыр машина жасау, жеңі және
тамақ өнеркәсібі, егіншілік пен мал шаруашылығы қатар дамыған Қарағанды
облысының жазықтары мен аласа таулы бөліктеріндегі тұрғындардың
қажеттіліктерін өтеу үшін рекреациялық ресурстарының қуатын анықтап, ескі
туристік оралықтарды қайта жаңғыртып жаңа демалыс аудандарын игеруді
көздеуімен өзекті.
Бітіру жұмысының мақсаты Қарағанды облысында туризм мен демалысты
дамытуға әсер ететін табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен
факторлардың маңызын анықтау, рекреациялық ресурстарын бағалап, оларға
талдау жасау арқылы, аумақтық ұйыымдастру мәселелерін қарастыру.
Бітіру жұмысыың міндеттері:
1. Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытуға мүмкіндік беретін
табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарына талдаужасауй отырып,
оның аймақтың экономикасындағы алатын орынын ашып көрсету;
2. Қарағанды облысының табиғи рекреациялық ресурстарының тартымдылығын
бағалау ;
3. Қарағанды облысының табиғи ландшафтларының тартымдылығы мен антропогеді
ресурстарымен қанығуын ескере отырып, туристік-рекреациялық тұрғыдан
аудандастыру негізінде аймақтың туристік-рекреациялық ресурстарының
үйлесімділігін айқындау;
4. Қарағанды облысында туризм мен демалысты аумақтық ұйымдастырылуының
қазіргі жағдайына тлдаужасау;
Бітіру жұмысыың нысаны ретінде Қарағанды облысының туристік-рекреациялық
ресурстарын,
Бітіру жұмысыың құралы-ретінде Қарағанды облысының туристік-рекреациялық
ресурстарын бағалау мен рекреациялық аудандастыру, туризм мен демалысты
аумақтық ұйымдастыруды алды. .
Жұмыстың әдіснамалық негі ретінде туризм мен демалысты ұйымдастырдың
аумақтық жүйелерін қалыптастыру мәселелерін қарастырған авторладың ғылыми
әдебиеттердегі жазба дерек көздері, салыстырмалы талдау, логикалық
үлгілеу, анықтамалық-талдау, синтездеу, картографиялық , статистикалық,
тарихи әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың практкалық маңызы Бітіру жұмысын жазу барысында жасалған
қорытындыларды студенттер мен туристік фирмалар маңызды дерек көздері
ретінде туризмді аймақтық деңгейде дамыту мақсатында қолдана алады
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделіп, жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, ғылыми жаңалығы мен прпктикалық маңызы құрылып, диссертацияны
қорғаудың құрылымымен пәні анықталған.
Бірінші тарауда Қарағанды облысында туризмді дамытуға мүмкіндік беретін
табиғи рекреациялық ресурстарына талдау жасалған.
Екінші тарауда Жетісу Алатауында туризмді дамытудың әлеуметтік-
экономикалық алғышарттары мен түйінді мәселелеріне жүйелілік талдау
жасалған.
1. Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытудың табиғи алғышарттары
1.1 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты дамытудағы
алатын орыны
Қарағанды облысында туризмді дамытудың табиғи және әлеуметтік-экономикалық
алғышарттары. Қарағанды облысында туризмді дамытудың табиғи және
әлеуметтік-экономикалық алғышарттарына сипаттама беру аймақтағы
шаруашылықтың жеке салаларының бірі ретіндегі туризмнің дамуын жүзеге
асырып, оның жақын болашақтағы экономикалық маңызын арттыруға мүмкіндік
беретін көптеген факторлармен жағдайларға талдау жасау қажет етеді.
Халық біршама тығыз қоныстанған Жетісу Алатауының бөктерінде көлік пен
коммуникация торларының біршама жақсы дамуы, табиғи-рекреациялық
ресурстардың мол қорының болуы және аймақтың өндірістік-экономикалық қуаты
болашақта туризмнің өркендеуіне мүмкіндік береді.
Аумақтың табиғи-рекреациялық қуатының сипаты көп жағдайда халықтың
сұранысын қамтамасыз ететін туризм мен демалыстың негізгі формалары мен
жеке түрлерін дамытып, туристік орталықтар мен кешендерді қалыптастыруға
мүмкіндік береді.
Туризмді дамытудың алғышарттары өз кезегінде аумақтың физикалық-
географиялық жағдайын ғана емес, жер бедерінің сипатын, климатының
маусымдық ерекшеліктерін, гидрологиялық және органикалық байлықтарын жан-
жақты зерттеуді талап етеді.
Ішкі эндогендік күштердің әсерінен түзіліп, экзогендік үрдістердің
бұзушы әрекетінен өзгеріске ұшыраған ерекш эстетикалық тартымдылығымен
көзге түсетін табиғат ескрткіштерінің, ұсақ шоқылардың өзен торлары мен
көлдердің жеткілікті болуы Қарағанды облысында туризм мен демалысты
дамытуға мүмкіндік береді.
Гелогиялық құрылысының ерекшелігәне сай мыс, темір-марганец
полиметалл, көмір кенінің болуына байланысты қара және түсті металлургия,
машина жасау, құрылыс индустриясы, отын өнеркәсібі қарқынды дамыған
Жезқазған-Сәтбаев, Балқаш-Саяқ, Қарағанды-Теміртау өнеркәсіпті аудандары
туризм мен демалысты дамытуға қолайлы жағдай тудырады. Өнеркәсібі жақсы
дамыған Қарағанды облысы Республикада өндіретін өнеркәсіп өнімінің 15-26%
береді. Облыстың шаруашылық кешенінде қара және түсті металлургия, химия
өнеркәсібі машина жасау сыяқты ауыр индустрия жетекші орын алады.Мұнда
Республикадағы болар прокаттары мен құбырларының, тазартылған мыстың,
кокстелетін көмірдің 100%, күмістің 60% жуығы, цементтің 30%, электр
энергиясының 20% астамы өндіріледі. Сонымен қатар тамақ өнеркәсібінің
үлесі 3,6%, тоқыма және тігін өнеркәсібінікі 1% машина жасау өнеркәсібі
өнімінің республика көлеміндегі үлес салмағы 4,5% құрайды 1.
Облыс аумағы арқылы өтетін Транс Қазақстан теміржолы, Алматы-Астана-
Петропавл автомобил жолы Өзбекстанға, Қырғызстанға, Қытаймен Ресейге шығуға
мүмкіндік береді.
Транс Қазақстан теміржолы мен Алматы-Астана тас жолы арқылы
қозғалатын жолаушы айналымының артуы Қарағанды облысында халықаралық
туризмді дамытуға қолайлы жағдай тудырады. Облыстың көліктік географиялық
жағдайы Батыс Европадан, Ресейден, Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс Азиядан келетін
және Орталық қазақстаннан аталған елдерге баратын туристерге транзиттік
қызымет көрсетуге мүмкіндік береді. Қарағанды,Теміртау, Жезқазған, Балқаш
қалалары мен аудан орталықтарында төсек қоры 1400, 780 орынды 30 жеке
меншік қонақ үй, Қарқаралы ұлттық табиғат бағы мен қорықшаларда 12 Аңшылар
үйі, Балқаш көлінің жағасында 10 демалыс лагерлері мен пансионаттар, 8
туристік база,бар. Соңғы жылдар Облыс және аудан орталықтарында жастарға,
туристер мен қонақтарға қызымет көрсететін мәдедени-сауықтық және боулинг
орталықтары, спорттық кешендер, аквобақтар іске қосылған 2.
Қарағанды облысының алуан түрлі гидрогеологиялық жағдайының
ерекшеліктеріне сай гидрокорбонатты-сульфатты-кальцилі- натрилі, сульфатты-
хлорлы-натрилі радонды ыстық бұлақтар мен емдік саздардың көптеген кен
орындары бар. Облыс аумағындағы шипажаылар мен демалыс үйлерінің саны 20.
Жезқазған, Балқаш, Қарағанды, Теміртау қалаларында жастарға, туристер мен
қонақтарға қызымет көрсететін демалыс орындарғыфнда заман талаптарына сай
келетін аквобақтар, боулинг орталықтары бар.
Өндірістің қарқынды дамыуна байланысты Қарқаралы ауданындағы
„Қарқаралы“, „Барыс“, „Сараарқа“, Балқаш қаласының маңындағы Бектау
атадағы „Сараарқа“ демалыс үйінің бөлімшесі қайта қалпына келтірілді.
Қарағанды облысында туризмді дамытуға әсер ететін көліктік-экономикалық
фактор. Халық жиі қоныстанған Қарағанды облысының өнеркәсіптік қалалары
мен Транс Қазақстан теміржолының бойында кліктік-коммуникация торы
қалыптасуы Орталық Азия мен Қазақстанды Қытаймен Батыс Европа, Ресей,
Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азиядан келетін туристерге транзиттік қызмет
көрсетуге мүмкіндік береді.
Туризмді дамытуға әсер ететін демографиялық фактор. Рекреакциялық іс-
әрекетті дамытуға әсер ететін фактордың бірі – демографиялық фактор.
Қарағанды облысында аумағындағы халқы тығыз қоныстанған аталғар таулы
аймақтағы туристердің басым бөлігі 25-45 жас аралығындағы адамдар құрайды.
Халықтың 45 жастан асқан бөлігі жеке демалысты, тау туризмін, балық
аулауды, аңшылықты қалайды. Ой еңбегімен айналысатын қызыметкерлер
негізінен шипажайларда немесе демалыс үйлерінде уақыттарын өткізгенді жөн
көреді. Ауыл тұрғындары мен зейнеткерлердің рекреациялық қарқындылығы баяу
болуына байланысты олар ең соңғы орында тұрады . Ірі өнеркәсіп орындары мен
жоғарғы оқу орындары өздерінің жеке меншік сауықтыру орындары мен мектеп
жасындағы балаларға арналған демалыс орталықтарын Нұра, Сарысу, Кеңгір,
өзендерінің аңғарларында, Жезқазған, Балқаш, Теміртау Қарқаралы
қалаларында және көрікті тау шатқалдарында салған. Қарағанды облысының
демографиялық жағдайына талдау жасай отырып, аймақтың жаңа рекреакциялық
жүйедегі кешендерін салуға болжам жасауға болады 3.
Туризмді дамытуға әсер ететін тарихи-мәдени факторлар. Қарағанды облысының
туристік-рекреакциялық ресурстарда ерекше орын алатын тарихи-мәдени
ескерткіштердің қатарына қола,ерте темір сақ-ғұн, кезеңдерінің қоныстары
мен қорғандары, ерте орта ғасырдың қалалары, түркі-қыпшақ заманының балбал
тастары, тарих қалдырған құнды жәдігерлер болып табылады.
Ә. Марғулан атындағы археология институтының ғалымдары 1950-1990
жылдар аралығында облыс аумағында қолаола, сақ, кезеңдерінің қорғандарының
толық тізімін жасап, картаға түсірді. Олар халқымыздың өткен тарихынан сыр
шертетін рухани материялдық мұра ретінде ғылыми-танмдық және экологиялық
туризмді дамыту мақсатында пайдаланылуда. Сонымен қатар аса жоғары орындалу
шеберлігімен ерекше көзге түсетін Ұлытаудағы Суреттас кешенінің аң
бейнелі суреттері Сарыарқаны мекендеген халқтардың тұрмыс салтын ғана
емес, көркем өнердің эволюциялық дамуын ашып көрсететін рекреациялық маңызы
бар рухани-материалдық құндылықтардың қатарына жатады.
Сонымен қатар Жезқазған мен Ұлытауда,ғы қола кезеңінің металл
балқытатын пештері сақталған Бегазы-Дандыбай қонысының, Талды қонысындағы
(Арғанаты, Басқырым тауларындағы) Алаша хан, Домбауыл, Жошы хан
сыяқты алтын орда кезеңінің сәулет ескерткіштерінің туристік-рекреациялық
маңызы зор 3.
1.2 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты дамытудағы рольі
Қарағанды облысы республиканың орталық бөлiгiнде. 1932 жылы 10
наурызда құрылған. Аумуағы — 428 мың шаршы шақырым. Халқы 1410,2 мың адам.
1997 жылы Қарағанды облысына Жезқазған облысы қосылды. Қарағанды облысы
Сарыарқаның орта тұсында орналасқан. Жер бедерi негiзiнен ұсақ, шоқылы,
төбелi, белестi жазық болып келедi
Ежелгі қатпарлы аймақ болып табылатын Қарағанды облысының аумағындағы
ұсақ шоқылары ұзақ уақыт денудатцияға ұшырағандықтан негізінен аласа таулар
басым. Аласа таулар негізінен ежелгі полезойға дейінгі және полезойлық
антиклинорилерде шоғырланған олардың қатарына тартымдылығымен ерекшеленетін
Қарқаралы, Шыңғыстау, Қызыларай, Кент, Ұлытау тауларын жатқызуға болады.
Ең биік нүктесі теңіз деңгейінен 1565 метр биіктікте орналасқан Ақсорын
тауы. Облыс аумағының жер бедерін туристік-рекреациялық тұрғыдан көтерінкі
аласа таулы алқаптары мен оларлың аралығын бөліп тұрған тектоникалық
иіндерге бөлуге болады. Жер бедері 200 метрден биік ойыстармен аласа таулы
ұсақ шоқылы болып келуімен ерекшелінеді 4.
Эпиполезойлық платформаның қалқаны болып табылатын аласа таулы шоқылы
Ұлытау үстірттерімен олардың бөліп тұрған теңіз – Қорғалжын ойыстары шоқылы
жалды аласа таулы, аридті – денудатциялық аласа таулы жер бедері кең
көлемді аумақты алып жатыр. Аталған аумақтағы тартымдылығымен ерекшеленетін
бірегей табиғат ескерткіштері ғылыми-тьанымдық, экологиялық туризмді
дамытуға мүмкіндік беретін маңызды нысандардың қатарына жатады.– Қорғалжың
ойысымен шығысында Ертіс бойы синиклизасымен шектеседі.
Туристік-рекреациялық маңызы бар табиғат ескерткіштерінің басым
бөлігі ұсақ шоқылар гранитті таулы алқаптардың маңында шоғырланған. Морфо
құрылымдық тұрғыдан шоқылардың биіктігі 25 – 30 метрден аспайтын аласа,
биіктігі 500 – 100 метрден асатын орташа биік және 100 – 200 метрден асатын
биік болып үш топқа бөлінеді..
Аласа таулы ұсақ шоқылы эрозиялық тектоникалық Ұлытау үстірті Қазақтың
ұсақ шоқыларының батыс бөлігін алып жатқан аласа тауларға каледон
қатпарлығында түзілген Ұлытау антиклинориіне жататын Арғанаты таулы алқабы
жатады. Бұл үстірттің бойлық бағытқа созылған құрылымы кембриге дейін
түзілген. Ежелгі таулы алқап болып табылады. Тау түзілу үрдісі ерте
аяқталғандықтан Ұлытау мезозойдың өзінде пенепленденген. Пенепленнің
бөлшектенуі көтерілулер жүрген төменгі полеогенде басталды. Миоценде
Ұлытаудың 100 метрге дейінгі биіктікте сазды жыныстар жатты. Плейстоценде
жүрген көтерілулер нәтижесінде Ұлытау мен Арғанатының батыс беткейлерінде
баспалдақ тәрізді құрылымдар мен тік беткейлі Каньон тәрізді өзен
аңғарлары түзілді. Шығыс беткейі біртіндеп аласаратындықтаң көлбеу болып
келеді. Шығысында ол Сарысу-Теңіз үстіртіне ұласады.
Батысында Ұлытау үстірті кең көлемді құрлымдық аккмулятивтік Торғай
Қолатымен ойысымен шектеледі. 500-600 метр биіктікте орналасқан
денудацйалық жазықтықтардан Ұлытау (1131 м), Едіге (1064м), Айыртау (850м),
Арғанат (757м) сияқты изометриялық қалдық таулар көтеріліп тұрады. Ұлытау
үстіртінің қазіргі жер бедері экзогендік және эндогендік күштердің әсерінен
қалыптасқан. Олардың қатарына аласа таулар денудациялық және аккмулятивтік
жазықтар жатады. Ұлытаудың аласа таулы бөлігіндегі жер бетіне шығып жатқан
гранитойдтардың аридті денудациялық әсерінен түзілген жер бедерінің ерекше
пішіндері Қотыртастар - түзілген. Олар әсіресе Ұлытау мен Едігенің үшкір
шыңдарында кең таралған. Белесті жолда Қыштау, жақсы Арғанаты сияқты аласа
таулар девонның қызыл түсті шөгінділерімен кембриге дейінгі тақта тастардан
тұрады. Ұсақ шоқылардың биіктігі аумақтың көтерілуіне сай 200 - ден 600 –
700 мертге дейінгі биіктік аралығында ауытқиды. Жондар мен жалдардың
салыстырмалы биіктігі 30 – 40 метрге жетеді 5.
Ұлытау мен жақсы Арғанатының шығысында полеозойға дейінгі метоморфты
жыныстарынан девонның қызыл түсті құмтастармен эффузифті жыныстарында жер
бедерінің конус тәрізді шоқылар таралған өсімдік өспеген кейбір жалаңаш
шоқылардың биіктігі 100 – 130 метрге дейін жетеді. Өзен анғарларына жақын
маңда эрозиялық – денудациялық ұсақ шоқылар дамыған олардың салыстырмалы
биіктігі 50 метрге дейін жетеді. Олар денудациялық үстірттерді өзен
суларының шаю нәтижесінде түзіледі. Ұлытаудың батыс беткейі мен Есіл –
Сарысу өзендерініңаралығының оңтүстік беткейлерінде 360 – 400 метр биіктік
аралығында үгілу қабатының қалыңдығы 10 метрге дейін жететін денудациялық
жазықтар түзілген. Жер бедерінің тегістелуі жазықтың, эрозиясының және ұсақ
шоқылар мен аласа таулардан үгілген бос жыныстардың екінші рет шгуінен
түзілген. Жазықтың беті сирек жағдайда тік беткейлі шоқылармен
күрделенеді.
Ұлытаудың оңтүстік шығыс шетімен сарысудың оң жақ жағалауында 400 – 500
метр биіктіктегі геометриялық белгілердің шегінде тегіс немесе әлсіз
толқынды қабатты жазықтар.
Пролювияльды, эелювияльды, пролювильды-аккумулятивті жазықтар
Ұлытаудың тау алды бөліктерімен Сарысу, Терісаққан Құланөтпес, Кеңгір,
Қараторғай, Сарыторғай, Ұлы жыланшық өзендерінің аңғарларында таралған олар
сазды әртүрлі түйіршікті құмды шөгінділерден тұрады 6.
Көлдік делювиальдық жазықтар Сарысу, Торғай өзендеріне жақын маңдағы
тұйық дефляциялық ойыстардан таралған. әлсіз еңіс көлбеу болып келетін
Қазақтың ұсақ шоқыларының қабатты жазықтары эрозиялық және сорлы –
дифлициялық ойыстармен күрделенген. Бір кезеңде палеоклиматтық жағдайдың
қазіргідей аридті емес гумидті болғаны айғақтайтын ежелгі Есіл өзен
аңғарлары Ұлатау аласа таулы алқабында кең таралған оларда жайылма үсті
текшелері бар. Олардың қатарына Ұлытаудың батыс беткейінен бастауалған
ежелгі жақсы Қайыңды, және Қараторғай шығыс беткейінен бастау алатын Қара
кңгір, Сары кеңгір, Терісаққан, Қыпшақ өзендерінің ескі арналарын жатқызуға
болады.
Сарысу – теңіз суайрығы. Ұлытаудың шығысы мен Көкшетау үстіртінің
аралығында созылып жатыр. Биіктігі 600 – 800 метр аралығында ауытқитын
үстірт солтүстік шығыстан оңтүстік батысқа субендік бағытта созылып жатыр.
Ол ұзақ уақыт құрлықтық жағдайда дамығандықтан жекелеген көтерінкі
үстірттермен ұсақ шоқылармен күрделенген. Көтерінкі денудациялық жазық
болып табылады. Теңіз бен Жезқазған ойыстарын бөліп тұрған ең бастысы су
айрығы болып табылады. Сарысу-Теңіз су айрығы Қарағанды облысының
солтүстігінде орналасқан субендік бағытта созылып жатқан үстірт. Оның
солтүыстік-шығысында серуендік-сауықтыру, аңшылық, ғылыми-танымдық және
экологиялық туризмді дамытуға қолайлы Теңіз-Қорғалжың ойысы орналасқан.
Оның кристаллды ірге тасын 2000 – 2500 метр тереңдікте жатыр Сарысу-Теңіз
су айрығының оңтүстік-батысында Жезқазған ойысы бар. Ойыстардың қазіргі
жер бедері төрттік дәуірдегі жаңа тектоникалық қозғалыстармен экзогендік
үрдістердің әсерінен түзілген 7.
Теңіз ойысының солтүстік және шығыс бөлігін 135 – 450 метрге дейінгі
оңтүстігінде 250, батысынды 350 метрге дейінгі биіктік белгілерінің
аралығында көлдік – алювиальды жазықтар таралған. Тегіс жазықты көл қазан
шұңқырлары мен ойыстар күрделендіреді. Қазіргі кезеңдегі көлдік алювильды
жазықтар Құланөтпес өзенінің аңғарында таралған. Теңіз көлінің оңтүстік-
батысы мен Қыпшақ көлінің солтүстігіндн, Есіл, Нұра өзендерінің
аңғарларындағы 300 – 360, 400 – 450 метр биіктік белгілерінің шегінде
алювильды жазықтар таралған.Теңіз ойысының орталық бөлігін қоршап жатқан
350-450 метрге деиінгі гипсометрялық белгілердің аралығында денудацйалық
жазықтар таралған олар Палезойдың қатпарлы негізінің денудация-лануының
нәтижесінде түзілген. Нұра, құлан өтпес өзендерінің аңғарымен ойыстың
оңтүстік – батыс бөлігінде 300 – 350 метр биіктік белгілері аралығында
құрылымдық қабатты жазықтар таралған. Өзен аңғарлары мен көл жағалауының
ландшафтлары бұқаралық сипаттағы демалыс пен саяжайлық рекреацияны дамытуға
қолайлы.
Қарағанды облысының орталық және оңтүстік бөлігін алып жатқан ұсақ
шоқылары аласа таулы белдеу кристаллды ірге тасы кембриге дейін және
калидон, герцин қатпарларында түзіліп мезозой мен кайнозой эраларында
денудацияланған жекелеген аласа таулы алқаптардан тұрады олардың қатарына
Бұғылы (1187 м), Жақсытағалы (1041 м), Қызылтас (1327 м), Қарқаралы (1403
м), Қызыларай (1565 м), Кент (1469 м), Көшүбай (1559 м), Қоңыр темірші
(1369 жатады, олардың басым бөлігі субендік бағытқа созылып жатар. Олар 700
метр биіктіктегі денудациялық деңгейден көтеріліп тұратындықтан айқын
байқалады. Аласа таулар белдеудің шегіндегі негізгі су айрықтар ендік
бағытта созылып жатыр. Олардың абсолюттік биіктігі 100–1200 метрден асады.
Қазақтың ұсақ шоқыларының орталық бөлігінде денудациялық үстірттерден
көтеріліп жатқан ірі кристаллды гранидті алқаптарда болып табылатын
Қызылтас, Қарқаралы, Қызыларай, Кент, Қосыбай, Қоңыртемерші таулары
орналасқан олардың аралығын денудуциялық үстірттер бөліп жатыр.
Сарыарқаның ұсақ шоқылы белдеуінің солтүстігімен оңтүстігі біртіндеп
бірнеше деңгейде тұратын баспалдақ тәрізді денудуциялық жазықтарға ұласады.
Олардың басым бөлігі ірі кристаллды гранитті жыныстардан тұратындықтан
Шайтанкөл, Қара батыр (Қарқаралы тауы)сыяқты бірегей табиғат
ескерткіштері мен хош иісті эфир майларына бай қарағайлы орман шоқтары
туризмді дамытуға қолайлы әсер ететіндіктен Қарқаралы ұлттық табиғат
бағының аумағында облыстағы маңызды туристік инфрақұрылымдық нысандар
шоғырланған.
Нұра, Шерубай тоқырауын өзендері бастау алатын Қызылтас тауының
солтүстік шығысында Есіл мен Нұра өзендерімен су айрығы болып табылатын
субендік бағытқа созылған Няз (833 м), Желтау (169 м). Солтүстік батыстан
оңтүстік батысқа суббоилық бағытта созылып жатқан Қызылтау (1055 м),
Арқалық (871 м), Мұжық (969 м) таулары бар.Олардың көпшілігі екінші
қатардағы су айрықты құрайды (Баянауыл, Қызылтау). Орта биіктіктегі
деңгейде субендік бағытта созылған тауаралық Қарасор сияқты тұйық ойыстар
бар (650м) 8.
Сарыарқаның орталығымен шығыс бөлігін қамтитын аласа таулы белдеу
ежелгі геторогенді құрылым болып табылады олардың басым бөлігі
негізіненполезойдың шөгінді эффузивті, метоморфті жыныстан тұратын
эпигерциндік плотформаның қатпарлы құрылымы болып табылады. Аласа таулы
белдеудуң шегіндегі ірі тектоникалық депрессиялардың бірі Қарағанды. Онда
жоғарға полезойдың шөгінді қабаттарының қалыңдығы 3000 метрге жетеді.
Сарыарқаның орталығымен шығысбөлігін қамтитын аласа таулы белдеу
генетикалық тұрғыдан эрозиялық тектоникалық денудатциялық және эрозиялық
жер бедеріне бөлінеді. Денудациялық ұсақ шоқылар әктасты, лавалы,
жанартаулық күлді, тақтатасты, құмтасты және гранитойды жыныстардан тұратын
жер бедерінің Қырқалы жанды типтерінде шоғырланған. Эрозиялық ұқсас
шоқылар өзен анғарлары мен көл қазан – шұңқырларының маңында шоғырланған.
Шоқы аралық және тауаралы қойыстардағы шағын алқапты денудациялық және
аккумулятивтік жазықтар алып жатыр. Денудациялық жазықтар полезойдың
эффузивті – шөгінді қабаттарында түзілген. Полеогенмен неогеннің
құрылықтық шөгінді қабаттарынан тұратын Сарыарқаның солтүстік – шығыс
бөлігінде қабатты жазықтар таралған 9.
Шерубай, Нұра, Сарысу, Мойынты, Шәмші, Талды басқада
өзендердіңаңғарларында алювиальды жазықтар таралған. Сарыарқаның
орталығымен шығыс бөлігінде көл қазан – шұңқырлары онша көп емес.
Генетикалық тұрғыдан олар ескі арналы аңғарлық суфозиялық және бөгемелі
көлдерге жатады. Жылу мен ылғалдың таралу ерекшеліктеріне сәйкес аласа
таулардың теңіз деңгейінен 600-800 метр аралығындағы биіктікте таудың сұр
топырағында өсетін жусанды-астық тұқымдас шөлейт, 800-1300 метр биіктік
аралығында ашық қызғылт-қоңыр топырақты бетегелі-бозды құрғақ дала
таралған. 1-кесте. Қарағанды облысының жер бедерінің сипаты мен әртүрлі
биіктіктік белдеулердегі текреациялық іс-әрекеттердің типтері.(В.И.Поповтың
жіктеуі бойынша)
ҚамтылаТау БиіктіРекреациТуристік іс-әрекеттердің түрлері
Битік тын беткек ялық
зоналардыңабсолютйлеріайырмаіс -екетт
биіктікнің сы ің
аты тер көлбеметр типтері
улігіесебім
ен
Аласа 1000 200 200- БұқаралыЕмдік-сауықтыру:шипажайлы қ емделу,
таулы 1600 250 қ емдік серуендер, климаттық
бұталы м сипаттағтерапия, күн және ауа ванналарын
ы қабылдау.
сауықтырСпорттық сауықтыру:тауда және
у жазықта шаңғы тебу, шанамен
серуендісырғанау, емдік шомылу, таза ауада
к серуенп, спорттық ойындар ойнау
Тау велосипеті,атпен серуендеу
туризмі, Жартасқа өрмелеу, жабайы
өсімдіктерді жинау,
дельтапланеризм, конькмен жүгіру
спорты.
Саяжайлық рекреация: Саяжайда
демалу, бағбандық және бал арасын
өсіру.
Мәдени-танымдық:(барлық зоналар
үшін) Саяхаттар, экотуризм, өнер
фестивальдары спорттықжарыстар,
т.б.
1300-1600 метр аралығындағы биіктікте күңгірт қызғылт-қоңыр топырақты
астық тұқымдас әртүрлі шөптесін өсімдікті дала, орташа биік таулы белдеумен
шектесетін сай-салар мен шатқалдарда таудың қоңыр топырағында аршалы-
көктеректі тоғайлар мен бұталы шалғындар қалыптасқан 10.
Қазіргі кезде аласа таулы белдеу спорттық-сауықтыру туризмі,
курорттық-шипажайлық жән саяжайлық рекреация толық дәрежеде дамыған жақсы
игерілген аумақтар болып табылады. Болашақта дельтапланеризм, ат туризмі,
тау велосипеді сыяқты туризмнің жаңа салалары дамуы мүмкін.
Қарағанды, Теміртау, Жезқазған сияқты ірі өндіріс орталықтары
шоғырланған Нұра, Кенгір, Сарысу өзендерінің алабында бұқаралық сипаттағы
жазғы демалыс орындарын салу көздеуде. 1-кестеде Қарағанды облысының жер
бедерінің сипатына сәйкес табиғи рекряциялық кешендерін кең көлемді
туристік іс-әрекет дамыту бағытында пайдалану мүмкіндіктері көрсетілген.
1.3 Қарағанды облысының климатының туризм мен демалысты дамытудағы алатын
орны
Қазіргі кезеңде туристік-рекряциялық іс-әрекеттің қарқынды дамуына
байланысты бұқаралық сипаттағы демалыс пен туризмді дамытуда климаттық
факторлардың рөлі бір шама артты.
Ландшафтның құрамдас бөлігі болып табылатын жер бедері, ішкі сулар,
топырақ пен өсімдіктер жамылғысы, гидроминералдық және тарихи мәдени
ескерткіштермен қатар Қарағанды облысының рекреациялық қуатын климат
қалыптастырады. Климат ресурстарының қолайлы және қолайсыз кезеңдерінің
ұзақтығы демалысқа жағымды әсеретіп, адамның далада таза ауада тынығуын
шектейді. Қоршаған ортаның кешенді әсері мен ағзаның жылу тиімділігі
рекреацияның температура реттеушілері арқылы реттелген жағдайда
метеорологиялық жағдай қолайлы болып есептелінеді. Қоршаған ортаның қолайлы
жағдайы суынып немесе шектен тыс ысыған жағдайда ағзаның температурасының
тұрақтылығының тете-теңдігін қамтамасызететін физиологиялық жүйені
шиеленістіріп жібереді. Бірінші жағдайда ағзаның температурасының төмендеу
қаупі төнсе, екінші жағдайда ағзаның шектен тыс қзыуына әкеп соқтырады.
Климат жағдайларын рекряциялық мақсатта бағалаудың маңызды міндеттерінің
бірі- басқа табиғи факторлармен қатар кең көлемді рекряциялық іс-
әрекеттерді дамытуға мүмкіндік беретін тартымды аудандарды анықтау болып
табылады 11.
Бағалау барысында туризм мен демалыстың жағдайын сипаттайтын
климаттың кеңістіктік-уақыттық параметрлерінің ерекшеліктерін ғана емес,
оның атмосфера циркуляциясына тәуелділігі мен үйлесімділігін, эквивалентті-
нәтижелі температураның сапалық көрсеткіштеріне баса назар аудару керек.
Белгілі бір аумақта демалыс нысандарын жобалап туристік бағыттарды құру
барысында сол аумақтың климатының қасиеттері мен белгілі бір уақыттағы ауа
райының негізгі элементтері болып табылатын метеорологиялық фактордың
үйлесімділігіне адам ағзасының физеологиялық жағдайының тәуелділігін ескеру
қажет.
Қарастырылатын Қарағанды облысы аумағының ауа райының режимі туралы
метеорологиялық дерек көздерінің аз болуына байланысты осы ендікке тән
атмосфера циркуляциясының жалпы заңдылықтары жиі қолданылады. Аумақты
климаттық-рекряциялық бағалаудың қазіргі кезеңдегі тәжірибесі жекелеген
метеорологиялық элементтерді ғана емес, олардың адам ағзасына кешенді
әсерін де ескереді. Ашық күнді, қоңыржай жылы, жартылай ылғалды ауа райы
көптеген рекряциялық іс-әрекеттерді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Адам
өмірі мен қызметіне атмосфера циркуляциясы мен оған байланысты туындайтын
климаттың жалпы атмосфералық құбылыстар, ауа райының типтерінің өзгеруімен
қатар метеорологиялық элементтердің әрекеттері әсер етеді. Әсіресе қыста
демалатын орынды таңдап, дұрыс шешім қабылдауда олар ерекше орын алады
12.
Қазақстанның орталығында орналасқан Қарағанды облысындағы ұсақ шоқылар
солтүстіктен енетін ауа массалары мен Сібір антициклонының ықпалы басқа
аумақтарға қарағанда анағұрлым жоғары. Аймаққа Ресейдің Европалық бөлігі
мен Оралдың үстінде қалыптасатын антициклонның әсерінен желтоқсанда
солтүстік-батыстан суық ауа массалары енеді. Осы мерзімде құрлықтың бетінің
күрт суынуына байланысты Сібір антициклоны батысқа қарай ығысатындықтан
оның ықпалы артып, бұлтсыз аязды ашық ауа райы қалыптасады.
Көп жылдық метеорологиялық бақылаулар мен синоптиклық карталардың
деректеріне жасалған талдаулардың көрсеткіштеріне сәйкес көршілес жатқан
Ақмола, Павлодар,облыстаындағы жазықтарда антициклондық алаңдардың жиі
пайдаболуына байланысты аязды, желсіз ашық ауа райы қалыптасады. Аумақтың
климатының рекряциялық іс-әрекетті жүзеге асыруға қолайлылығын оқып
үйренуде желдің маңызы зор. Қарағанды облысының көп бөлігінде батыс
румбтың желдері басым болып келеді. Жылдың суық кезеңінде аймақта желдің
күшінің біршама жоғары болуына байланысты орташа айлық көрсеткіші 4-5 мсек
дейін жетеді. Теңіз деңгейінен биіктеген сайын жер бедерінің тілімделуінің
артуы мен тау аралық ойыстардың ауасының ерекшеліктеріне байланысты 900-
1000 метр биіктікте желдің күші 2,5-3 мсек дейінт жетеді. Көршілес жатқан
Солтүстік Қазақстан Ертіс бойы, Құлынды жазықтарында антициклондық
жағдайдың қалыптасуына байланысты қыста күшті желдер сирек соғады.
Қаңтардағы желдің жылдамдығының ең жоғарғы көрсеткіші 4-9 мсек аспайды
13.
2-кесте. Қарағанды облысының аумағындағы желдің орташа айлық және жылдық
көрсеткіштері (А.С. Өтешевтің деректері бойынша)
МетеорологиТеңізЖелдің орташа айлық жылдамдығы мсек есебімен Жылды
ялық деңге қ
бекеттер йінен орташ
биікт а
ігі көрсе
ткіші
мсек
1 3 4
34 өте ыстық 750 шектен тыс 4-Ж қолайсыз ыстық
үлкен
34 ыстық 750-400 қалыпты 3-Ж
34 өте жылы 400-250 2-Ж
34-33 жылы 250-150 әлсіз 1-Ж ыстық
субқолайлы
32,9-31,0 қолайлы 100 төмен Қ қолайлы
30,9-29,0 салқын әлсіз 1-С салқын
ішінара салқын
қолайсыз
28,9-27,0 Суық 100 Қалыпты 2-С қолайсыз
26,9-27 өте суық шектен тыс суық
23 шұғыл суық 100 үлкен 3-С
100 4-С
Физиологтар климатты ыстық қолайсыз, ыстық субқолайлы, қолайлы, салқын
субқолайлы, суық қолайсыз бағалау санаттарына бөлінген 9 типке
топтастырды. Ыстықты да, суықтыда сезінбейтін температура жағдайы
демалушылар үшін ең қолайл болып табылады. Бұл терінің орташа өлшенген 31-
330С температурасы мен оған сәйкес келетін ауа-райының типінде (қалыпты)
байқалады. Біршама жоғары немесе төмен температуралы ауа райында терінің
температурасы мен жылу реттелуге түсетін салмақта артады.
Ауа райының Ж (жылы) және С (суық) типтерінде температураның көтерілуі
немесе төмен түсуі барысында ауа райы адам ағзасына қолайсыз әсер етеді.
Ауа райының 2-Ж, және 2-С сыныбы жаттыққан және спортпен шұғылданатын
адамдар үшін туристік-рекреациялық іс-әрекеттерді жүргізуге болады. Ауа
райының 4-Ж, және 4-С сыныбында ағзаның ауырлығы әр түрлі дәрежедегі
созылмалы ауруларының әрекеті байқалуы мүмкін болатындықтан туристік-
рекреациялық іс-әрекеттерді жүргізуге болмайды 19.
Климат жағдайлары мен адам ағзасының күйінің арасындағы өз ара
байланыс 1-кестеде анық көрсетілген. Қолайлылығы жоғары ауа райында
туризмнің барлық түрлерін жүргізуге болады. Ауа райының қолайлылығы орташа
(субқолайлы) болған жағдайда туризммен айналысу белгілі дәрежеде шектелуі
мүмкін. Қолайсыз ауа райы демалыстың барлық түрлерін шектейді.
Жергілікті жердің климаттық жағдайын оқып-үйрену үшін тек ағзаның жылу
жағдайын зерттеумен ғана шектелумей жеклеген метеорологиялық жығдайларды да
бағалау қажет. Желдің жылдамдығы 6 мсек. Жоғары болып, жаун-шашын 3 мм
асқанда және ұзақ тұманды болған кез-келген ауа райы қолайсыз болып
саналады 20.
Қарағанды облысының табиғи рекряциялық ресурстарын талдау жасау тау
алды жазықтарынан таулы-орманды белдеуге дейінгі барлық биіктік
ланшафтылық зоналарда жүргізіледі. Атап айтсақ, жылдың жылы мерзімінде Нұра
аңғарында туристік рекряциялық іс-әрекеттерді жүзеге асыруға қолайлы
метеорологиялық жағдайдың ұзақтығы 5-6 ай. Қолайлы кезеңдегі салыстырмалы
ылғалдылық 40-60% аралығында ауытқиды. Аталған ауданда жауын-шашынның ең
көп мөлшері сәуір мамыр, қазан, қараша айларында жауады. Күн сәулесінің
түсуінің орташа ұзақтығы желтоқсанда 100 сағаттан, шілдеде 300 сағатқа
дейін артуы, жылдың жылы мерзімінде әр түрлі мақсаттағы туристік-
рекряциялық іс-әрекеттерді жүзеге асыруға климатының қолайлы екенін
көрсетеді. Қыста қардың біршама жұқа болып, қаңтар, ақпан айларында 20-25
сантиметрден аспауы, жылынудың жиі байқалуы қарды пайдаланудың негізіндегі
әр түрлі рекряциялық іс-әрекеттерді жүргізуді тежеп, жүзеге асыруға
мүмкіндік бермейді 21.
Туризм мен демалыстың түрлерінің маусымдық ауысуына байланысты
биоклиматологияда климатты бағалаудың әр түрлі категориялары қолданылады.
Ауа-райының жағдайы туралы деректерді жинау Қарағанды облысының аумағындағы
бекеттер мен қосындарда жүргізілген көп жылдық метеорологиялық бақылаулар
мен ғылыми-зерттеу экспедицияларының көрсеткіштерін қолданды.
Климат пен ауа-райының көптеген факторларының ішінде адамның жылуды
сезінуіне ауа температурасы, жауын-шашынның мөлшері мен желдің жылдамдығы
әсер етеді.. Туризм мен демалыстың жазғы түрлерін ұйымдастыруға қолайлы ауа
райының типтерін бір-бірімен салыстыра отырып, жасалған талдаулардың
деректері тұтастай алғанда қысқы және жазғы рекряцияға орташа биік таулы
белдеудің біршама қолайлы екенін көрсетті. Онда жаздың екінші жартысында
температураның физиологиялық шегінен жоғары ауа райы: қапырық ыстық
кезеңдер мен метеотропты аулаулар өздерін қолайсз сезінетін ауа райының
жылдам құбылуы байқалмайды. Мұндай ауа- райы емдік-сауықтыру нысандары мен
инфрақұрылымдарын салуға қолайлы ылғалды әрі салқын ауа массаларын әкелетін
атмосфералық фронттардың енуіне кедергі жасайтын биік тау жоталары қоршап
жатқан тау аралық ойыстар мен аңғарларға да тән. Туристік-рекряциялық іс-
әрекеттерді жүзеге асыруға қолайлылық дәрежесі әртүрлі ауа-райының
таралуына жүргізілген зерттеулер нәтижелері орта биіктіктегі тауларда
салқын және қолайлы ауа-райының көбі жазғы кезеңде байқалып, көктем мен
күзде оның санының кемитінін көрсетті. Қарағанды облысында климат түзуші
факторларына жасалған талдаулар қысқы және жазғы кезеңдерде климат
жағдайлары қолайсыз болғандықтан гляциалшьды-нивальды белдеуде альпенизм,
тау туризмі хеллиски сияқты туризмнің экстремальды түрлерін дамытуға
болады. Әртүрлі рекряциялық іс-шараларды жүзеге асырудың қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін рекряциялық игерілу дәрежесін ескере отырып, таяу
жылдарда Нұра, Сарысу, Қеңгір өзендерінің алабында кешенді
гидрометрологиялық бақылаулар жүргізуді ұйымдастыру қажет. Қазақстанның ірі
өнеркәсіпті қала аглолярацияларынан шалғай орналасуы, демалыс пен туризмнің
инфрақұрылымының нашар дамуына байланысты Жетісу Алатауының климаты қолайлы
тартымды аудандарын толық пайдаланудың мүмкіндігі болмай отыр 22.
1.4 Қарағанды облысының ішкі суларын туристік- рекреациялық
мақсатта пайдалану мүмкіндіктері
Аумақты рекреациялық мақсатқа пайдаланудың тиімділігін бағалауда су
нысандары орасан зор роль атқарады. Суды туристік мақсатқа пайдалануға
тікелей су нысандарының маңында немесе оның айдындарында халықтың
рекряциялық іс-әрекеттермен шұғылдануын жатқызады. Рекреациялық пайдалану
түсінігі су айдынының шегіндегі демалушылардың іс-әрекетімен демалысының
түрі, орны мен жүзеге асыратын уақытының арасындағы үйлесімділікті қамтиды.
Жағажайда демалып, ауа және су ванналарын қабылдап, шомылу адам ағзасының
температурасын реттеудің жүйкелік-гуморальдық, жүрек-қантамырлық
тетіктерін шынықтырумен қатар зат алмасуды реттеп, тіршілік үрдісін
ынталандырады. Судың емдік қасиетімен қатар рекреациялық іс-әрекеттерде
орасан зор роль атқаратындықтан демалыс аймақтарының басым көпшілігі
теңіздер мен көлдердің, су қоймаларының жағасында және өзен аңғарларында
орналасады
Су нысандарының құндылығы мен рекреациялық мақсатқа қолдануға қолайлығын
анықтайтын маңызды факторлардың бірі -оның қандай да бір табиғи-климаттық
биіктік белдеуде орналасуы болып табылады. Белгілі бір су нысандарының
географиялық орны мен табиғи-климаттық жағдайының ерекшеліктері өткізуге
болатын рекреациялық іс-әрекекеттердің түрлерін іріктеп алып, қолайлы
уақытты анықтауға мүмкіндік береді.
Қарағанды облысының аумағындағы рекреациялық мақсатқа қолданылатын
негізгі су нысандары өзендер, көлдер мен су қоймалары болып табылады.
Орталық Қазақстандағы судың сапасы мен экожүйесіне тікелей немесе жанама
әсер ететін өзен аңғарының беткейлері, арнасының морфологиясы, жағалауының
жағдайы сыяқты факторлар оны рекряциялық мақсатқа қолдануды белгілі
дәрежеде шектеуі мүмкін. Қарағанды облысының өзендерінің ағысы баяу, арнасы
кең, суының температурасы жоғары болуына байланысты рекреациялық мақсатқа
қолдануға жарамдылығы біршама жоғары болуымен ерекшелентіндіктен
гидрологиялық режимі өзіне тәнерекшеліктері, ландшафтларының эстетикалық
тартымдылығы көп салалы рекрнеациялық іс-әрекеттерді жүзегеасыруға
мүмкіндік береді.
Қоректену режимі мен туристік-рекреациялық мақсатқа пайдалану жағдайына
қарай Қарағанды облысының өзендерін еріген қар, жаңбыр суларынан аралас
қоректенетін тұрақты ағыны бар аласа таулы алқаптардың өзендері жатады.
Олардың жылдық ағынының 75-80 % еріген қар, 15-20% жаңбыр сулары құрайды.
Су шығынының ең жоғарғы деңгейі қар мен мұздықтар қарқынды еритін сәуір,
тамыз айларының аралығында байқалады. Күзгі және қысқы кезеңде шығыны күрт
төмендеп кететіндіктен жылдық ағыннын небәрі 10-12% құрайды. Ағынның жыл
ішіндегі тарауы жылдың сулылығына онша тәуелді болмайды Судың шығыны 8-10
м3сек дейін жетеді. 1400 метрге дейінгі биіктікті ен бастау алатынн Нұра,
Сарысу, Қара Кеңгір Түндік өзендері еріген қар және көктемгі-жазғы жаңбыр
суларымен қоректенеді. Негізінен бұқаралық сипаттағы туризм мен демалыс
дамыған аймақ болып табылады 23.
Қарағанды, Теміртау қалаларының маңындағы Нұра өзенінің ңғарларында
жазғы демалыс үйлер салынған. Нұра, Сарысу, Қара Кеңгір Түндік жайылмалары
бұқаралық сипаттағы жазғы демалыс аймағы боып табылатындықтан
гидроклиматтық жағдайы саяжайлық рекреацияны дамытып,су және күн ваннасын
қабылдап шомылу мен денені шынықтыру мақсатында қолдануға қолайлы.
Жергілікті жердегі теңіз деңгейінен биіктігіне, климат жағдайына,
гидрологиялық режимі мен тереңдігіне байланысты Қарағанды облысының су
қоймалары мен өзендеріндегі шомылу маусымының ұзақтығы 1,5-2 айдан аспайды.
Физиологтардың жалпы қабылданған пікіріне сай шомылу маусымына судың
температурасы 17ºС жеткенде ғана басталатынын ескерсек Қарағанды облысының
ірі өзендері температураның жоғары болуына байланысты шомылып, су, ауа, күн
ванналарын қабылдауға қолайлы.
Өзендер мен көлдерде, су ванналарын қабылдаудың бірқатар
айырмашылықтары бар:баяу толқыды әлсіз желді кез 1-гидростатикалық
балл,әлсіз динамикалық 2-3 балл, біршама динамикалық 3-баллмен есептеледі.
Суы салқын ағысы қатты тау өзендерінде шомылуды температура режимін
бағалаудың суық және салқын дәрежесіне, ал қаттыағынының ағзаға әсерін
сауықтыру сипатындағы әлсіз динамикалыққа жатады. Соңғы жылдары суық суды
құйыну, емдік меқсатта денені шынықтыру үрдісі байқалуда. Қарағанды
облысындағы өзен суларының температура жағдайы шомылу мен денені
шынықтыруға ең қолайлы өзендердің қатарына Нұра, Сарысу, Кеңгір өзендерінің
орта ағыстарын жатқызуға болады 24.
Су ресурстарын рекреациялық мақсатқа пайдаланудың тиімділігі өзен
суының сапасынада байланысты болатыны белгілі. Қарағанды облысының ірі
өзендерінің жоғарғы ағыстары өндірістік мақсатта нашар игерілгендіктен
ластануы шамалы. Соған қарамастан ұйымдаспаған демалыс, саяжайлық рекреация
мен туризм таулы аймақтардағы сунысандарының ластануына белгілі дәрежеде
әсеретеді.Олар:
- тауалды және таулы аудандарда ұйымдаспаған демалыстың мөлшерінің артуы;
- демалушылардың тау аңғарларының шектеулі шағын көрікті аумақтарында
шоғырлануы;
- жаппай демалушылар үшін санитарлық-гигиеналық жағдайдың болмауы;
- атқаратын қызыметі әртүрлі рекреациялық және шаруашылық нысандарын
пайдалануды басқару мен қадағалаудың дұрыс жолға қойылмауы;
- рекреанттардың экологиялық мәдениетінің төмендігі.
Нұра, Сарысу, Кеңгір сыяқты өзендерінің орта ағыстарында шаруашылық
әректінің ықпалы бар. Олардың суын ластаушы негізгі көздер ауылшаруашылығы,
тұрғын үй-комуналдық шаруашылық,өнеркәсіп пен туризм болып табылады. өзен
суына түсетін азот пен фосфор басқада еріген зыянды химиялық қосылыстар
аумақтық табиғат кешендеріне орасан зор нұқсан келтіреіп, адам денсаулығына
кері әсеретеді.
Қарағанды облысыныңнегізгі су нысандары өзендер болып табылады.
Олардың ағынының қалыптасуына климат пен ландшафтлық белдеулері, алаптардың
геоморфологиялық және гидрогиологиялық жағдайлары, сонымен қатар тау
жоталарының азональдылығы әсер етеді. Аймақтың Лепсі өзенінің алабына
дейінгі батыс бөлігі Балқаш, шығыс бөлігі Алакөл алабына жатады.Жоталардың
солтүстік және батыс экспозицияларының ылғалды ұстап қалу мүмкіндіктері
зор болғандықтан өзен торларымен жақсы қамтамассыз етілген. Оңтүстік
беткейлеріне жауын-шашын аз түсетіндіктен құрғақ әрі өзен торлары өте сирек
аз сулы болып келеді.
Табиғи су ресурстарының модулі жергілікті жердің теңіз деңгейінен
биіктігінің артуына байланысты аласа таулар мен тау алды жазықтарында 0,1-
ден биік таулы белдеулерде 5 лсек., дейін өзгереді. Жетісу Алатауындағы
13500 км2 алып жатқан қалпына келетін жер асты суының көлемі 2126 млн3жыл.
Аймақтың оңтүсттік-батысы мен оңтүстігіндегі аласа және орташа биік таулы
белдеулерде жауын-шашынның аз түсуіне (250 мм) байланысты Малайсары мен
Желдіқара Қоянтау, Алтынемел жотасында өзен торлары нашар дамыған. Аталған
таулы аймақтың өзендерінің басым көпшілігі 12 өзен алабына жатады. Олардың
су айырықтары басты жоталардың біліктік бөліктері арқылы өтеді 25.
Қарағанды облысының оңтүстік-батыс бөлігінің жер асты су ресурстары 2865
км2. Көлемі 1417 м3 құрайды. Қоректену сипаты мен салаларының орналасуына
қарай Жетісу Алатауының барлық өзендері үш типке бөлінді. Олар биік таулы
мұздықты, орташа биікк таулы және маусымдық. Бастауын 3400-3500 метр
биіктіктегі гляциальды-нивальды белдеулерден алатын Ырғайты, Тентек,
Лепсі, Басқан, Ақсу, Қаратал, Көксу, Бұрқан сияқты ірі өзендердің барлығы
дерлік бірінші типке жатады
Қарағанды облысының рекреациялық мақсатта пайдаланылатын негізгі өзендері
мен көлдеріне қысқаша гидрологиялық шолу. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытудың табиғи
алғышарттары
1.1 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты
дамытудағы алатын
орыны ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
1.2 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты д
амытудағы
рольі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Қарағанды облысының климатының туризм мен демалысты
дамытудағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...16
1.4 Қарағанды облысының ішкі суларын туристік- рекреациялық
мақсатта пайдалану
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...26
2. Қарағанды облысында табиғи және антропогендік ресурстарын
рекреациялық тұргыдан бағалау
2.1 Қарағанды облысының аумағында туризмді дамытудың тарихи
және әлеуметтік-экономикалық алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.2 Қарағанды облысының туристік шаруашылығына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . 48
2.3 Жетісу Алатауының бальнеологиялық маңызы бар
гидротермальды минералды су
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
146
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 54
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Елімізде рекреакциялық жағынан негізінен толы
зерттелмеген аймақ Қарағанды облысы болып табылады. Қарағанды облысы
табиғат жағдайларының алуан түрлілігі, қолайлы эстетикалық тартылымдылығы
мен экстримальды қолайсыз жағдайлары рекреациялық іс- әрекетте асқан
шеберлік пен ептілікті қажет ететін туризмнің барлық барлық салаларын
қамтуға мүмкіндік береді. Халық жиі қоныстанған ауыр өнеркәсіп салалары
қарқынды дамыған Қарағанды облысының рекреациялық тұрғыдан тиімді
пайдалану елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылғы дәстүрлі халыққа жолдауына
сәйкес туризм кластерін құруды жүзеге асырып, облыс халқын жұмыспен
қамтамассыз ете отырып, шетелдік және отандық туристерді тартуға мүміндік
береді.
Бітіру тау-кен, қара-түсті металлургия ауыр машина жасау, жеңі және
тамақ өнеркәсібі, егіншілік пен мал шаруашылығы қатар дамыған Қарағанды
облысының жазықтары мен аласа таулы бөліктеріндегі тұрғындардың
қажеттіліктерін өтеу үшін рекреациялық ресурстарының қуатын анықтап, ескі
туристік оралықтарды қайта жаңғыртып жаңа демалыс аудандарын игеруді
көздеуімен өзекті.
Бітіру жұмысының мақсаты Қарағанды облысында туризм мен демалысты
дамытуға әсер ететін табиғи және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен
факторлардың маңызын анықтау, рекреациялық ресурстарын бағалап, оларға
талдау жасау арқылы, аумақтық ұйыымдастру мәселелерін қарастыру.
Бітіру жұмысыың міндеттері:
1. Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытуға мүмкіндік беретін
табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарына талдаужасауй отырып,
оның аймақтың экономикасындағы алатын орынын ашып көрсету;
2. Қарағанды облысының табиғи рекреациялық ресурстарының тартымдылығын
бағалау ;
3. Қарағанды облысының табиғи ландшафтларының тартымдылығы мен антропогеді
ресурстарымен қанығуын ескере отырып, туристік-рекреациялық тұрғыдан
аудандастыру негізінде аймақтың туристік-рекреациялық ресурстарының
үйлесімділігін айқындау;
4. Қарағанды облысында туризм мен демалысты аумақтық ұйымдастырылуының
қазіргі жағдайына тлдаужасау;
Бітіру жұмысыың нысаны ретінде Қарағанды облысының туристік-рекреациялық
ресурстарын,
Бітіру жұмысыың құралы-ретінде Қарағанды облысының туристік-рекреациялық
ресурстарын бағалау мен рекреациялық аудандастыру, туризм мен демалысты
аумақтық ұйымдастыруды алды. .
Жұмыстың әдіснамалық негі ретінде туризм мен демалысты ұйымдастырдың
аумақтық жүйелерін қалыптастыру мәселелерін қарастырған авторладың ғылыми
әдебиеттердегі жазба дерек көздері, салыстырмалы талдау, логикалық
үлгілеу, анықтамалық-талдау, синтездеу, картографиялық , статистикалық,
тарихи әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың практкалық маңызы Бітіру жұмысын жазу барысында жасалған
қорытындыларды студенттер мен туристік фирмалар маңызды дерек көздері
ретінде туризмді аймақтық деңгейде дамыту мақсатында қолдана алады
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделіп, жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, ғылыми жаңалығы мен прпктикалық маңызы құрылып, диссертацияны
қорғаудың құрылымымен пәні анықталған.
Бірінші тарауда Қарағанды облысында туризмді дамытуға мүмкіндік беретін
табиғи рекреациялық ресурстарына талдау жасалған.
Екінші тарауда Жетісу Алатауында туризмді дамытудың әлеуметтік-
экономикалық алғышарттары мен түйінді мәселелеріне жүйелілік талдау
жасалған.
1. Қарағанды облысында туризм мен демалысты дамытудың табиғи алғышарттары
1.1 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты дамытудағы
алатын орыны
Қарағанды облысында туризмді дамытудың табиғи және әлеуметтік-экономикалық
алғышарттары. Қарағанды облысында туризмді дамытудың табиғи және
әлеуметтік-экономикалық алғышарттарына сипаттама беру аймақтағы
шаруашылықтың жеке салаларының бірі ретіндегі туризмнің дамуын жүзеге
асырып, оның жақын болашақтағы экономикалық маңызын арттыруға мүмкіндік
беретін көптеген факторлармен жағдайларға талдау жасау қажет етеді.
Халық біршама тығыз қоныстанған Жетісу Алатауының бөктерінде көлік пен
коммуникация торларының біршама жақсы дамуы, табиғи-рекреациялық
ресурстардың мол қорының болуы және аймақтың өндірістік-экономикалық қуаты
болашақта туризмнің өркендеуіне мүмкіндік береді.
Аумақтың табиғи-рекреациялық қуатының сипаты көп жағдайда халықтың
сұранысын қамтамасыз ететін туризм мен демалыстың негізгі формалары мен
жеке түрлерін дамытып, туристік орталықтар мен кешендерді қалыптастыруға
мүмкіндік береді.
Туризмді дамытудың алғышарттары өз кезегінде аумақтың физикалық-
географиялық жағдайын ғана емес, жер бедерінің сипатын, климатының
маусымдық ерекшеліктерін, гидрологиялық және органикалық байлықтарын жан-
жақты зерттеуді талап етеді.
Ішкі эндогендік күштердің әсерінен түзіліп, экзогендік үрдістердің
бұзушы әрекетінен өзгеріске ұшыраған ерекш эстетикалық тартымдылығымен
көзге түсетін табиғат ескрткіштерінің, ұсақ шоқылардың өзен торлары мен
көлдердің жеткілікті болуы Қарағанды облысында туризм мен демалысты
дамытуға мүмкіндік береді.
Гелогиялық құрылысының ерекшелігәне сай мыс, темір-марганец
полиметалл, көмір кенінің болуына байланысты қара және түсті металлургия,
машина жасау, құрылыс индустриясы, отын өнеркәсібі қарқынды дамыған
Жезқазған-Сәтбаев, Балқаш-Саяқ, Қарағанды-Теміртау өнеркәсіпті аудандары
туризм мен демалысты дамытуға қолайлы жағдай тудырады. Өнеркәсібі жақсы
дамыған Қарағанды облысы Республикада өндіретін өнеркәсіп өнімінің 15-26%
береді. Облыстың шаруашылық кешенінде қара және түсті металлургия, химия
өнеркәсібі машина жасау сыяқты ауыр индустрия жетекші орын алады.Мұнда
Республикадағы болар прокаттары мен құбырларының, тазартылған мыстың,
кокстелетін көмірдің 100%, күмістің 60% жуығы, цементтің 30%, электр
энергиясының 20% астамы өндіріледі. Сонымен қатар тамақ өнеркәсібінің
үлесі 3,6%, тоқыма және тігін өнеркәсібінікі 1% машина жасау өнеркәсібі
өнімінің республика көлеміндегі үлес салмағы 4,5% құрайды 1.
Облыс аумағы арқылы өтетін Транс Қазақстан теміржолы, Алматы-Астана-
Петропавл автомобил жолы Өзбекстанға, Қырғызстанға, Қытаймен Ресейге шығуға
мүмкіндік береді.
Транс Қазақстан теміржолы мен Алматы-Астана тас жолы арқылы
қозғалатын жолаушы айналымының артуы Қарағанды облысында халықаралық
туризмді дамытуға қолайлы жағдай тудырады. Облыстың көліктік географиялық
жағдайы Батыс Европадан, Ресейден, Оңтүстік, Оңтүстік-Шығыс Азиядан келетін
және Орталық қазақстаннан аталған елдерге баратын туристерге транзиттік
қызымет көрсетуге мүмкіндік береді. Қарағанды,Теміртау, Жезқазған, Балқаш
қалалары мен аудан орталықтарында төсек қоры 1400, 780 орынды 30 жеке
меншік қонақ үй, Қарқаралы ұлттық табиғат бағы мен қорықшаларда 12 Аңшылар
үйі, Балқаш көлінің жағасында 10 демалыс лагерлері мен пансионаттар, 8
туристік база,бар. Соңғы жылдар Облыс және аудан орталықтарында жастарға,
туристер мен қонақтарға қызымет көрсететін мәдедени-сауықтық және боулинг
орталықтары, спорттық кешендер, аквобақтар іске қосылған 2.
Қарағанды облысының алуан түрлі гидрогеологиялық жағдайының
ерекшеліктеріне сай гидрокорбонатты-сульфатты-кальцилі- натрилі, сульфатты-
хлорлы-натрилі радонды ыстық бұлақтар мен емдік саздардың көптеген кен
орындары бар. Облыс аумағындағы шипажаылар мен демалыс үйлерінің саны 20.
Жезқазған, Балқаш, Қарағанды, Теміртау қалаларында жастарға, туристер мен
қонақтарға қызымет көрсететін демалыс орындарғыфнда заман талаптарына сай
келетін аквобақтар, боулинг орталықтары бар.
Өндірістің қарқынды дамыуна байланысты Қарқаралы ауданындағы
„Қарқаралы“, „Барыс“, „Сараарқа“, Балқаш қаласының маңындағы Бектау
атадағы „Сараарқа“ демалыс үйінің бөлімшесі қайта қалпына келтірілді.
Қарағанды облысында туризмді дамытуға әсер ететін көліктік-экономикалық
фактор. Халық жиі қоныстанған Қарағанды облысының өнеркәсіптік қалалары
мен Транс Қазақстан теміржолының бойында кліктік-коммуникация торы
қалыптасуы Орталық Азия мен Қазақстанды Қытаймен Батыс Европа, Ресей,
Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азиядан келетін туристерге транзиттік қызмет
көрсетуге мүмкіндік береді.
Туризмді дамытуға әсер ететін демографиялық фактор. Рекреакциялық іс-
әрекетті дамытуға әсер ететін фактордың бірі – демографиялық фактор.
Қарағанды облысында аумағындағы халқы тығыз қоныстанған аталғар таулы
аймақтағы туристердің басым бөлігі 25-45 жас аралығындағы адамдар құрайды.
Халықтың 45 жастан асқан бөлігі жеке демалысты, тау туризмін, балық
аулауды, аңшылықты қалайды. Ой еңбегімен айналысатын қызыметкерлер
негізінен шипажайларда немесе демалыс үйлерінде уақыттарын өткізгенді жөн
көреді. Ауыл тұрғындары мен зейнеткерлердің рекреациялық қарқындылығы баяу
болуына байланысты олар ең соңғы орында тұрады . Ірі өнеркәсіп орындары мен
жоғарғы оқу орындары өздерінің жеке меншік сауықтыру орындары мен мектеп
жасындағы балаларға арналған демалыс орталықтарын Нұра, Сарысу, Кеңгір,
өзендерінің аңғарларында, Жезқазған, Балқаш, Теміртау Қарқаралы
қалаларында және көрікті тау шатқалдарында салған. Қарағанды облысының
демографиялық жағдайына талдау жасай отырып, аймақтың жаңа рекреакциялық
жүйедегі кешендерін салуға болжам жасауға болады 3.
Туризмді дамытуға әсер ететін тарихи-мәдени факторлар. Қарағанды облысының
туристік-рекреакциялық ресурстарда ерекше орын алатын тарихи-мәдени
ескерткіштердің қатарына қола,ерте темір сақ-ғұн, кезеңдерінің қоныстары
мен қорғандары, ерте орта ғасырдың қалалары, түркі-қыпшақ заманының балбал
тастары, тарих қалдырған құнды жәдігерлер болып табылады.
Ә. Марғулан атындағы археология институтының ғалымдары 1950-1990
жылдар аралығында облыс аумағында қолаола, сақ, кезеңдерінің қорғандарының
толық тізімін жасап, картаға түсірді. Олар халқымыздың өткен тарихынан сыр
шертетін рухани материялдық мұра ретінде ғылыми-танмдық және экологиялық
туризмді дамыту мақсатында пайдаланылуда. Сонымен қатар аса жоғары орындалу
шеберлігімен ерекше көзге түсетін Ұлытаудағы Суреттас кешенінің аң
бейнелі суреттері Сарыарқаны мекендеген халқтардың тұрмыс салтын ғана
емес, көркем өнердің эволюциялық дамуын ашып көрсететін рекреациялық маңызы
бар рухани-материалдық құндылықтардың қатарына жатады.
Сонымен қатар Жезқазған мен Ұлытауда,ғы қола кезеңінің металл
балқытатын пештері сақталған Бегазы-Дандыбай қонысының, Талды қонысындағы
(Арғанаты, Басқырым тауларындағы) Алаша хан, Домбауыл, Жошы хан
сыяқты алтын орда кезеңінің сәулет ескерткіштерінің туристік-рекреациялық
маңызы зор 3.
1.2 Қарағанды облысының жер бедерінің туризм мен демалысты дамытудағы рольі
Қарағанды облысы республиканың орталық бөлiгiнде. 1932 жылы 10
наурызда құрылған. Аумуағы — 428 мың шаршы шақырым. Халқы 1410,2 мың адам.
1997 жылы Қарағанды облысына Жезқазған облысы қосылды. Қарағанды облысы
Сарыарқаның орта тұсында орналасқан. Жер бедерi негiзiнен ұсақ, шоқылы,
төбелi, белестi жазық болып келедi
Ежелгі қатпарлы аймақ болып табылатын Қарағанды облысының аумағындағы
ұсақ шоқылары ұзақ уақыт денудатцияға ұшырағандықтан негізінен аласа таулар
басым. Аласа таулар негізінен ежелгі полезойға дейінгі және полезойлық
антиклинорилерде шоғырланған олардың қатарына тартымдылығымен ерекшеленетін
Қарқаралы, Шыңғыстау, Қызыларай, Кент, Ұлытау тауларын жатқызуға болады.
Ең биік нүктесі теңіз деңгейінен 1565 метр биіктікте орналасқан Ақсорын
тауы. Облыс аумағының жер бедерін туристік-рекреациялық тұрғыдан көтерінкі
аласа таулы алқаптары мен оларлың аралығын бөліп тұрған тектоникалық
иіндерге бөлуге болады. Жер бедері 200 метрден биік ойыстармен аласа таулы
ұсақ шоқылы болып келуімен ерекшелінеді 4.
Эпиполезойлық платформаның қалқаны болып табылатын аласа таулы шоқылы
Ұлытау үстірттерімен олардың бөліп тұрған теңіз – Қорғалжын ойыстары шоқылы
жалды аласа таулы, аридті – денудатциялық аласа таулы жер бедері кең
көлемді аумақты алып жатыр. Аталған аумақтағы тартымдылығымен ерекшеленетін
бірегей табиғат ескерткіштері ғылыми-тьанымдық, экологиялық туризмді
дамытуға мүмкіндік беретін маңызды нысандардың қатарына жатады.– Қорғалжың
ойысымен шығысында Ертіс бойы синиклизасымен шектеседі.
Туристік-рекреациялық маңызы бар табиғат ескерткіштерінің басым
бөлігі ұсақ шоқылар гранитті таулы алқаптардың маңында шоғырланған. Морфо
құрылымдық тұрғыдан шоқылардың биіктігі 25 – 30 метрден аспайтын аласа,
биіктігі 500 – 100 метрден асатын орташа биік және 100 – 200 метрден асатын
биік болып үш топқа бөлінеді..
Аласа таулы ұсақ шоқылы эрозиялық тектоникалық Ұлытау үстірті Қазақтың
ұсақ шоқыларының батыс бөлігін алып жатқан аласа тауларға каледон
қатпарлығында түзілген Ұлытау антиклинориіне жататын Арғанаты таулы алқабы
жатады. Бұл үстірттің бойлық бағытқа созылған құрылымы кембриге дейін
түзілген. Ежелгі таулы алқап болып табылады. Тау түзілу үрдісі ерте
аяқталғандықтан Ұлытау мезозойдың өзінде пенепленденген. Пенепленнің
бөлшектенуі көтерілулер жүрген төменгі полеогенде басталды. Миоценде
Ұлытаудың 100 метрге дейінгі биіктікте сазды жыныстар жатты. Плейстоценде
жүрген көтерілулер нәтижесінде Ұлытау мен Арғанатының батыс беткейлерінде
баспалдақ тәрізді құрылымдар мен тік беткейлі Каньон тәрізді өзен
аңғарлары түзілді. Шығыс беткейі біртіндеп аласаратындықтаң көлбеу болып
келеді. Шығысында ол Сарысу-Теңіз үстіртіне ұласады.
Батысында Ұлытау үстірті кең көлемді құрлымдық аккмулятивтік Торғай
Қолатымен ойысымен шектеледі. 500-600 метр биіктікте орналасқан
денудацйалық жазықтықтардан Ұлытау (1131 м), Едіге (1064м), Айыртау (850м),
Арғанат (757м) сияқты изометриялық қалдық таулар көтеріліп тұрады. Ұлытау
үстіртінің қазіргі жер бедері экзогендік және эндогендік күштердің әсерінен
қалыптасқан. Олардың қатарына аласа таулар денудациялық және аккмулятивтік
жазықтар жатады. Ұлытаудың аласа таулы бөлігіндегі жер бетіне шығып жатқан
гранитойдтардың аридті денудациялық әсерінен түзілген жер бедерінің ерекше
пішіндері Қотыртастар - түзілген. Олар әсіресе Ұлытау мен Едігенің үшкір
шыңдарында кең таралған. Белесті жолда Қыштау, жақсы Арғанаты сияқты аласа
таулар девонның қызыл түсті шөгінділерімен кембриге дейінгі тақта тастардан
тұрады. Ұсақ шоқылардың биіктігі аумақтың көтерілуіне сай 200 - ден 600 –
700 мертге дейінгі биіктік аралығында ауытқиды. Жондар мен жалдардың
салыстырмалы биіктігі 30 – 40 метрге жетеді 5.
Ұлытау мен жақсы Арғанатының шығысында полеозойға дейінгі метоморфты
жыныстарынан девонның қызыл түсті құмтастармен эффузифті жыныстарында жер
бедерінің конус тәрізді шоқылар таралған өсімдік өспеген кейбір жалаңаш
шоқылардың биіктігі 100 – 130 метрге дейін жетеді. Өзен анғарларына жақын
маңда эрозиялық – денудациялық ұсақ шоқылар дамыған олардың салыстырмалы
биіктігі 50 метрге дейін жетеді. Олар денудациялық үстірттерді өзен
суларының шаю нәтижесінде түзіледі. Ұлытаудың батыс беткейі мен Есіл –
Сарысу өзендерініңаралығының оңтүстік беткейлерінде 360 – 400 метр биіктік
аралығында үгілу қабатының қалыңдығы 10 метрге дейін жететін денудациялық
жазықтар түзілген. Жер бедерінің тегістелуі жазықтың, эрозиясының және ұсақ
шоқылар мен аласа таулардан үгілген бос жыныстардың екінші рет шгуінен
түзілген. Жазықтың беті сирек жағдайда тік беткейлі шоқылармен
күрделенеді.
Ұлытаудың оңтүстік шығыс шетімен сарысудың оң жақ жағалауында 400 – 500
метр биіктіктегі геометриялық белгілердің шегінде тегіс немесе әлсіз
толқынды қабатты жазықтар.
Пролювияльды, эелювияльды, пролювильды-аккумулятивті жазықтар
Ұлытаудың тау алды бөліктерімен Сарысу, Терісаққан Құланөтпес, Кеңгір,
Қараторғай, Сарыторғай, Ұлы жыланшық өзендерінің аңғарларында таралған олар
сазды әртүрлі түйіршікті құмды шөгінділерден тұрады 6.
Көлдік делювиальдық жазықтар Сарысу, Торғай өзендеріне жақын маңдағы
тұйық дефляциялық ойыстардан таралған. әлсіз еңіс көлбеу болып келетін
Қазақтың ұсақ шоқыларының қабатты жазықтары эрозиялық және сорлы –
дифлициялық ойыстармен күрделенген. Бір кезеңде палеоклиматтық жағдайдың
қазіргідей аридті емес гумидті болғаны айғақтайтын ежелгі Есіл өзен
аңғарлары Ұлатау аласа таулы алқабында кең таралған оларда жайылма үсті
текшелері бар. Олардың қатарына Ұлытаудың батыс беткейінен бастауалған
ежелгі жақсы Қайыңды, және Қараторғай шығыс беткейінен бастау алатын Қара
кңгір, Сары кеңгір, Терісаққан, Қыпшақ өзендерінің ескі арналарын жатқызуға
болады.
Сарысу – теңіз суайрығы. Ұлытаудың шығысы мен Көкшетау үстіртінің
аралығында созылып жатыр. Биіктігі 600 – 800 метр аралығында ауытқитын
үстірт солтүстік шығыстан оңтүстік батысқа субендік бағытта созылып жатыр.
Ол ұзақ уақыт құрлықтық жағдайда дамығандықтан жекелеген көтерінкі
үстірттермен ұсақ шоқылармен күрделенген. Көтерінкі денудациялық жазық
болып табылады. Теңіз бен Жезқазған ойыстарын бөліп тұрған ең бастысы су
айрығы болып табылады. Сарысу-Теңіз су айрығы Қарағанды облысының
солтүстігінде орналасқан субендік бағытта созылып жатқан үстірт. Оның
солтүыстік-шығысында серуендік-сауықтыру, аңшылық, ғылыми-танымдық және
экологиялық туризмді дамытуға қолайлы Теңіз-Қорғалжың ойысы орналасқан.
Оның кристаллды ірге тасын 2000 – 2500 метр тереңдікте жатыр Сарысу-Теңіз
су айрығының оңтүстік-батысында Жезқазған ойысы бар. Ойыстардың қазіргі
жер бедері төрттік дәуірдегі жаңа тектоникалық қозғалыстармен экзогендік
үрдістердің әсерінен түзілген 7.
Теңіз ойысының солтүстік және шығыс бөлігін 135 – 450 метрге дейінгі
оңтүстігінде 250, батысынды 350 метрге дейінгі биіктік белгілерінің
аралығында көлдік – алювиальды жазықтар таралған. Тегіс жазықты көл қазан
шұңқырлары мен ойыстар күрделендіреді. Қазіргі кезеңдегі көлдік алювильды
жазықтар Құланөтпес өзенінің аңғарында таралған. Теңіз көлінің оңтүстік-
батысы мен Қыпшақ көлінің солтүстігіндн, Есіл, Нұра өзендерінің
аңғарларындағы 300 – 360, 400 – 450 метр биіктік белгілерінің шегінде
алювильды жазықтар таралған.Теңіз ойысының орталық бөлігін қоршап жатқан
350-450 метрге деиінгі гипсометрялық белгілердің аралығында денудацйалық
жазықтар таралған олар Палезойдың қатпарлы негізінің денудация-лануының
нәтижесінде түзілген. Нұра, құлан өтпес өзендерінің аңғарымен ойыстың
оңтүстік – батыс бөлігінде 300 – 350 метр биіктік белгілері аралығында
құрылымдық қабатты жазықтар таралған. Өзен аңғарлары мен көл жағалауының
ландшафтлары бұқаралық сипаттағы демалыс пен саяжайлық рекреацияны дамытуға
қолайлы.
Қарағанды облысының орталық және оңтүстік бөлігін алып жатқан ұсақ
шоқылары аласа таулы белдеу кристаллды ірге тасы кембриге дейін және
калидон, герцин қатпарларында түзіліп мезозой мен кайнозой эраларында
денудацияланған жекелеген аласа таулы алқаптардан тұрады олардың қатарына
Бұғылы (1187 м), Жақсытағалы (1041 м), Қызылтас (1327 м), Қарқаралы (1403
м), Қызыларай (1565 м), Кент (1469 м), Көшүбай (1559 м), Қоңыр темірші
(1369 жатады, олардың басым бөлігі субендік бағытқа созылып жатар. Олар 700
метр биіктіктегі денудациялық деңгейден көтеріліп тұратындықтан айқын
байқалады. Аласа таулар белдеудің шегіндегі негізгі су айрықтар ендік
бағытта созылып жатыр. Олардың абсолюттік биіктігі 100–1200 метрден асады.
Қазақтың ұсақ шоқыларының орталық бөлігінде денудациялық үстірттерден
көтеріліп жатқан ірі кристаллды гранидті алқаптарда болып табылатын
Қызылтас, Қарқаралы, Қызыларай, Кент, Қосыбай, Қоңыртемерші таулары
орналасқан олардың аралығын денудуциялық үстірттер бөліп жатыр.
Сарыарқаның ұсақ шоқылы белдеуінің солтүстігімен оңтүстігі біртіндеп
бірнеше деңгейде тұратын баспалдақ тәрізді денудуциялық жазықтарға ұласады.
Олардың басым бөлігі ірі кристаллды гранитті жыныстардан тұратындықтан
Шайтанкөл, Қара батыр (Қарқаралы тауы)сыяқты бірегей табиғат
ескерткіштері мен хош иісті эфир майларына бай қарағайлы орман шоқтары
туризмді дамытуға қолайлы әсер ететіндіктен Қарқаралы ұлттық табиғат
бағының аумағында облыстағы маңызды туристік инфрақұрылымдық нысандар
шоғырланған.
Нұра, Шерубай тоқырауын өзендері бастау алатын Қызылтас тауының
солтүстік шығысында Есіл мен Нұра өзендерімен су айрығы болып табылатын
субендік бағытқа созылған Няз (833 м), Желтау (169 м). Солтүстік батыстан
оңтүстік батысқа суббоилық бағытта созылып жатқан Қызылтау (1055 м),
Арқалық (871 м), Мұжық (969 м) таулары бар.Олардың көпшілігі екінші
қатардағы су айрықты құрайды (Баянауыл, Қызылтау). Орта биіктіктегі
деңгейде субендік бағытта созылған тауаралық Қарасор сияқты тұйық ойыстар
бар (650м) 8.
Сарыарқаның орталығымен шығыс бөлігін қамтитын аласа таулы белдеу
ежелгі геторогенді құрылым болып табылады олардың басым бөлігі
негізіненполезойдың шөгінді эффузивті, метоморфті жыныстан тұратын
эпигерциндік плотформаның қатпарлы құрылымы болып табылады. Аласа таулы
белдеудуң шегіндегі ірі тектоникалық депрессиялардың бірі Қарағанды. Онда
жоғарға полезойдың шөгінді қабаттарының қалыңдығы 3000 метрге жетеді.
Сарыарқаның орталығымен шығысбөлігін қамтитын аласа таулы белдеу
генетикалық тұрғыдан эрозиялық тектоникалық денудатциялық және эрозиялық
жер бедеріне бөлінеді. Денудациялық ұсақ шоқылар әктасты, лавалы,
жанартаулық күлді, тақтатасты, құмтасты және гранитойды жыныстардан тұратын
жер бедерінің Қырқалы жанды типтерінде шоғырланған. Эрозиялық ұқсас
шоқылар өзен анғарлары мен көл қазан – шұңқырларының маңында шоғырланған.
Шоқы аралық және тауаралы қойыстардағы шағын алқапты денудациялық және
аккумулятивтік жазықтар алып жатыр. Денудациялық жазықтар полезойдың
эффузивті – шөгінді қабаттарында түзілген. Полеогенмен неогеннің
құрылықтық шөгінді қабаттарынан тұратын Сарыарқаның солтүстік – шығыс
бөлігінде қабатты жазықтар таралған 9.
Шерубай, Нұра, Сарысу, Мойынты, Шәмші, Талды басқада
өзендердіңаңғарларында алювиальды жазықтар таралған. Сарыарқаның
орталығымен шығыс бөлігінде көл қазан – шұңқырлары онша көп емес.
Генетикалық тұрғыдан олар ескі арналы аңғарлық суфозиялық және бөгемелі
көлдерге жатады. Жылу мен ылғалдың таралу ерекшеліктеріне сәйкес аласа
таулардың теңіз деңгейінен 600-800 метр аралығындағы биіктікте таудың сұр
топырағында өсетін жусанды-астық тұқымдас шөлейт, 800-1300 метр биіктік
аралығында ашық қызғылт-қоңыр топырақты бетегелі-бозды құрғақ дала
таралған. 1-кесте. Қарағанды облысының жер бедерінің сипаты мен әртүрлі
биіктіктік белдеулердегі текреациялық іс-әрекеттердің типтері.(В.И.Поповтың
жіктеуі бойынша)
ҚамтылаТау БиіктіРекреациТуристік іс-әрекеттердің түрлері
Битік тын беткек ялық
зоналардыңабсолютйлеріайырмаіс -екетт
биіктікнің сы ің
аты тер көлбеметр типтері
улігіесебім
ен
Аласа 1000 200 200- БұқаралыЕмдік-сауықтыру:шипажайлы қ емделу,
таулы 1600 250 қ емдік серуендер, климаттық
бұталы м сипаттағтерапия, күн және ауа ванналарын
ы қабылдау.
сауықтырСпорттық сауықтыру:тауда және
у жазықта шаңғы тебу, шанамен
серуендісырғанау, емдік шомылу, таза ауада
к серуенп, спорттық ойындар ойнау
Тау велосипеті,атпен серуендеу
туризмі, Жартасқа өрмелеу, жабайы
өсімдіктерді жинау,
дельтапланеризм, конькмен жүгіру
спорты.
Саяжайлық рекреация: Саяжайда
демалу, бағбандық және бал арасын
өсіру.
Мәдени-танымдық:(барлық зоналар
үшін) Саяхаттар, экотуризм, өнер
фестивальдары спорттықжарыстар,
т.б.
1300-1600 метр аралығындағы биіктікте күңгірт қызғылт-қоңыр топырақты
астық тұқымдас әртүрлі шөптесін өсімдікті дала, орташа биік таулы белдеумен
шектесетін сай-салар мен шатқалдарда таудың қоңыр топырағында аршалы-
көктеректі тоғайлар мен бұталы шалғындар қалыптасқан 10.
Қазіргі кезде аласа таулы белдеу спорттық-сауықтыру туризмі,
курорттық-шипажайлық жән саяжайлық рекреация толық дәрежеде дамыған жақсы
игерілген аумақтар болып табылады. Болашақта дельтапланеризм, ат туризмі,
тау велосипеді сыяқты туризмнің жаңа салалары дамуы мүмкін.
Қарағанды, Теміртау, Жезқазған сияқты ірі өндіріс орталықтары
шоғырланған Нұра, Кенгір, Сарысу өзендерінің алабында бұқаралық сипаттағы
жазғы демалыс орындарын салу көздеуде. 1-кестеде Қарағанды облысының жер
бедерінің сипатына сәйкес табиғи рекряциялық кешендерін кең көлемді
туристік іс-әрекет дамыту бағытында пайдалану мүмкіндіктері көрсетілген.
1.3 Қарағанды облысының климатының туризм мен демалысты дамытудағы алатын
орны
Қазіргі кезеңде туристік-рекряциялық іс-әрекеттің қарқынды дамуына
байланысты бұқаралық сипаттағы демалыс пен туризмді дамытуда климаттық
факторлардың рөлі бір шама артты.
Ландшафтның құрамдас бөлігі болып табылатын жер бедері, ішкі сулар,
топырақ пен өсімдіктер жамылғысы, гидроминералдық және тарихи мәдени
ескерткіштермен қатар Қарағанды облысының рекреациялық қуатын климат
қалыптастырады. Климат ресурстарының қолайлы және қолайсыз кезеңдерінің
ұзақтығы демалысқа жағымды әсеретіп, адамның далада таза ауада тынығуын
шектейді. Қоршаған ортаның кешенді әсері мен ағзаның жылу тиімділігі
рекреацияның температура реттеушілері арқылы реттелген жағдайда
метеорологиялық жағдай қолайлы болып есептелінеді. Қоршаған ортаның қолайлы
жағдайы суынып немесе шектен тыс ысыған жағдайда ағзаның температурасының
тұрақтылығының тете-теңдігін қамтамасызететін физиологиялық жүйені
шиеленістіріп жібереді. Бірінші жағдайда ағзаның температурасының төмендеу
қаупі төнсе, екінші жағдайда ағзаның шектен тыс қзыуына әкеп соқтырады.
Климат жағдайларын рекряциялық мақсатта бағалаудың маңызды міндеттерінің
бірі- басқа табиғи факторлармен қатар кең көлемді рекряциялық іс-
әрекеттерді дамытуға мүмкіндік беретін тартымды аудандарды анықтау болып
табылады 11.
Бағалау барысында туризм мен демалыстың жағдайын сипаттайтын
климаттың кеңістіктік-уақыттық параметрлерінің ерекшеліктерін ғана емес,
оның атмосфера циркуляциясына тәуелділігі мен үйлесімділігін, эквивалентті-
нәтижелі температураның сапалық көрсеткіштеріне баса назар аудару керек.
Белгілі бір аумақта демалыс нысандарын жобалап туристік бағыттарды құру
барысында сол аумақтың климатының қасиеттері мен белгілі бір уақыттағы ауа
райының негізгі элементтері болып табылатын метеорологиялық фактордың
үйлесімділігіне адам ағзасының физеологиялық жағдайының тәуелділігін ескеру
қажет.
Қарастырылатын Қарағанды облысы аумағының ауа райының режимі туралы
метеорологиялық дерек көздерінің аз болуына байланысты осы ендікке тән
атмосфера циркуляциясының жалпы заңдылықтары жиі қолданылады. Аумақты
климаттық-рекряциялық бағалаудың қазіргі кезеңдегі тәжірибесі жекелеген
метеорологиялық элементтерді ғана емес, олардың адам ағзасына кешенді
әсерін де ескереді. Ашық күнді, қоңыржай жылы, жартылай ылғалды ауа райы
көптеген рекряциялық іс-әрекеттерді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Адам
өмірі мен қызметіне атмосфера циркуляциясы мен оған байланысты туындайтын
климаттың жалпы атмосфералық құбылыстар, ауа райының типтерінің өзгеруімен
қатар метеорологиялық элементтердің әрекеттері әсер етеді. Әсіресе қыста
демалатын орынды таңдап, дұрыс шешім қабылдауда олар ерекше орын алады
12.
Қазақстанның орталығында орналасқан Қарағанды облысындағы ұсақ шоқылар
солтүстіктен енетін ауа массалары мен Сібір антициклонының ықпалы басқа
аумақтарға қарағанда анағұрлым жоғары. Аймаққа Ресейдің Европалық бөлігі
мен Оралдың үстінде қалыптасатын антициклонның әсерінен желтоқсанда
солтүстік-батыстан суық ауа массалары енеді. Осы мерзімде құрлықтың бетінің
күрт суынуына байланысты Сібір антициклоны батысқа қарай ығысатындықтан
оның ықпалы артып, бұлтсыз аязды ашық ауа райы қалыптасады.
Көп жылдық метеорологиялық бақылаулар мен синоптиклық карталардың
деректеріне жасалған талдаулардың көрсеткіштеріне сәйкес көршілес жатқан
Ақмола, Павлодар,облыстаындағы жазықтарда антициклондық алаңдардың жиі
пайдаболуына байланысты аязды, желсіз ашық ауа райы қалыптасады. Аумақтың
климатының рекряциялық іс-әрекетті жүзеге асыруға қолайлылығын оқып
үйренуде желдің маңызы зор. Қарағанды облысының көп бөлігінде батыс
румбтың желдері басым болып келеді. Жылдың суық кезеңінде аймақта желдің
күшінің біршама жоғары болуына байланысты орташа айлық көрсеткіші 4-5 мсек
дейін жетеді. Теңіз деңгейінен биіктеген сайын жер бедерінің тілімделуінің
артуы мен тау аралық ойыстардың ауасының ерекшеліктеріне байланысты 900-
1000 метр биіктікте желдің күші 2,5-3 мсек дейінт жетеді. Көршілес жатқан
Солтүстік Қазақстан Ертіс бойы, Құлынды жазықтарында антициклондық
жағдайдың қалыптасуына байланысты қыста күшті желдер сирек соғады.
Қаңтардағы желдің жылдамдығының ең жоғарғы көрсеткіші 4-9 мсек аспайды
13.
2-кесте. Қарағанды облысының аумағындағы желдің орташа айлық және жылдық
көрсеткіштері (А.С. Өтешевтің деректері бойынша)
МетеорологиТеңізЖелдің орташа айлық жылдамдығы мсек есебімен Жылды
ялық деңге қ
бекеттер йінен орташ
биікт а
ігі көрсе
ткіші
мсек
1 3 4
34 өте ыстық 750 шектен тыс 4-Ж қолайсыз ыстық
үлкен
34 ыстық 750-400 қалыпты 3-Ж
34 өте жылы 400-250 2-Ж
34-33 жылы 250-150 әлсіз 1-Ж ыстық
субқолайлы
32,9-31,0 қолайлы 100 төмен Қ қолайлы
30,9-29,0 салқын әлсіз 1-С салқын
ішінара салқын
қолайсыз
28,9-27,0 Суық 100 Қалыпты 2-С қолайсыз
26,9-27 өте суық шектен тыс суық
23 шұғыл суық 100 үлкен 3-С
100 4-С
Физиологтар климатты ыстық қолайсыз, ыстық субқолайлы, қолайлы, салқын
субқолайлы, суық қолайсыз бағалау санаттарына бөлінген 9 типке
топтастырды. Ыстықты да, суықтыда сезінбейтін температура жағдайы
демалушылар үшін ең қолайл болып табылады. Бұл терінің орташа өлшенген 31-
330С температурасы мен оған сәйкес келетін ауа-райының типінде (қалыпты)
байқалады. Біршама жоғары немесе төмен температуралы ауа райында терінің
температурасы мен жылу реттелуге түсетін салмақта артады.
Ауа райының Ж (жылы) және С (суық) типтерінде температураның көтерілуі
немесе төмен түсуі барысында ауа райы адам ағзасына қолайсыз әсер етеді.
Ауа райының 2-Ж, және 2-С сыныбы жаттыққан және спортпен шұғылданатын
адамдар үшін туристік-рекреациялық іс-әрекеттерді жүргізуге болады. Ауа
райының 4-Ж, және 4-С сыныбында ағзаның ауырлығы әр түрлі дәрежедегі
созылмалы ауруларының әрекеті байқалуы мүмкін болатындықтан туристік-
рекреациялық іс-әрекеттерді жүргізуге болмайды 19.
Климат жағдайлары мен адам ағзасының күйінің арасындағы өз ара
байланыс 1-кестеде анық көрсетілген. Қолайлылығы жоғары ауа райында
туризмнің барлық түрлерін жүргізуге болады. Ауа райының қолайлылығы орташа
(субқолайлы) болған жағдайда туризммен айналысу белгілі дәрежеде шектелуі
мүмкін. Қолайсыз ауа райы демалыстың барлық түрлерін шектейді.
Жергілікті жердің климаттық жағдайын оқып-үйрену үшін тек ағзаның жылу
жағдайын зерттеумен ғана шектелумей жеклеген метеорологиялық жығдайларды да
бағалау қажет. Желдің жылдамдығы 6 мсек. Жоғары болып, жаун-шашын 3 мм
асқанда және ұзақ тұманды болған кез-келген ауа райы қолайсыз болып
саналады 20.
Қарағанды облысының табиғи рекряциялық ресурстарын талдау жасау тау
алды жазықтарынан таулы-орманды белдеуге дейінгі барлық биіктік
ланшафтылық зоналарда жүргізіледі. Атап айтсақ, жылдың жылы мерзімінде Нұра
аңғарында туристік рекряциялық іс-әрекеттерді жүзеге асыруға қолайлы
метеорологиялық жағдайдың ұзақтығы 5-6 ай. Қолайлы кезеңдегі салыстырмалы
ылғалдылық 40-60% аралығында ауытқиды. Аталған ауданда жауын-шашынның ең
көп мөлшері сәуір мамыр, қазан, қараша айларында жауады. Күн сәулесінің
түсуінің орташа ұзақтығы желтоқсанда 100 сағаттан, шілдеде 300 сағатқа
дейін артуы, жылдың жылы мерзімінде әр түрлі мақсаттағы туристік-
рекряциялық іс-әрекеттерді жүзеге асыруға климатының қолайлы екенін
көрсетеді. Қыста қардың біршама жұқа болып, қаңтар, ақпан айларында 20-25
сантиметрден аспауы, жылынудың жиі байқалуы қарды пайдаланудың негізіндегі
әр түрлі рекряциялық іс-әрекеттерді жүргізуді тежеп, жүзеге асыруға
мүмкіндік бермейді 21.
Туризм мен демалыстың түрлерінің маусымдық ауысуына байланысты
биоклиматологияда климатты бағалаудың әр түрлі категориялары қолданылады.
Ауа-райының жағдайы туралы деректерді жинау Қарағанды облысының аумағындағы
бекеттер мен қосындарда жүргізілген көп жылдық метеорологиялық бақылаулар
мен ғылыми-зерттеу экспедицияларының көрсеткіштерін қолданды.
Климат пен ауа-райының көптеген факторларының ішінде адамның жылуды
сезінуіне ауа температурасы, жауын-шашынның мөлшері мен желдің жылдамдығы
әсер етеді.. Туризм мен демалыстың жазғы түрлерін ұйымдастыруға қолайлы ауа
райының типтерін бір-бірімен салыстыра отырып, жасалған талдаулардың
деректері тұтастай алғанда қысқы және жазғы рекряцияға орташа биік таулы
белдеудің біршама қолайлы екенін көрсетті. Онда жаздың екінші жартысында
температураның физиологиялық шегінен жоғары ауа райы: қапырық ыстық
кезеңдер мен метеотропты аулаулар өздерін қолайсз сезінетін ауа райының
жылдам құбылуы байқалмайды. Мұндай ауа- райы емдік-сауықтыру нысандары мен
инфрақұрылымдарын салуға қолайлы ылғалды әрі салқын ауа массаларын әкелетін
атмосфералық фронттардың енуіне кедергі жасайтын биік тау жоталары қоршап
жатқан тау аралық ойыстар мен аңғарларға да тән. Туристік-рекряциялық іс-
әрекеттерді жүзеге асыруға қолайлылық дәрежесі әртүрлі ауа-райының
таралуына жүргізілген зерттеулер нәтижелері орта биіктіктегі тауларда
салқын және қолайлы ауа-райының көбі жазғы кезеңде байқалып, көктем мен
күзде оның санының кемитінін көрсетті. Қарағанды облысында климат түзуші
факторларына жасалған талдаулар қысқы және жазғы кезеңдерде климат
жағдайлары қолайсыз болғандықтан гляциалшьды-нивальды белдеуде альпенизм,
тау туризмі хеллиски сияқты туризмнің экстремальды түрлерін дамытуға
болады. Әртүрлі рекряциялық іс-шараларды жүзеге асырудың қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін рекряциялық игерілу дәрежесін ескере отырып, таяу
жылдарда Нұра, Сарысу, Қеңгір өзендерінің алабында кешенді
гидрометрологиялық бақылаулар жүргізуді ұйымдастыру қажет. Қазақстанның ірі
өнеркәсіпті қала аглолярацияларынан шалғай орналасуы, демалыс пен туризмнің
инфрақұрылымының нашар дамуына байланысты Жетісу Алатауының климаты қолайлы
тартымды аудандарын толық пайдаланудың мүмкіндігі болмай отыр 22.
1.4 Қарағанды облысының ішкі суларын туристік- рекреациялық
мақсатта пайдалану мүмкіндіктері
Аумақты рекреациялық мақсатқа пайдаланудың тиімділігін бағалауда су
нысандары орасан зор роль атқарады. Суды туристік мақсатқа пайдалануға
тікелей су нысандарының маңында немесе оның айдындарында халықтың
рекряциялық іс-әрекеттермен шұғылдануын жатқызады. Рекреациялық пайдалану
түсінігі су айдынының шегіндегі демалушылардың іс-әрекетімен демалысының
түрі, орны мен жүзеге асыратын уақытының арасындағы үйлесімділікті қамтиды.
Жағажайда демалып, ауа және су ванналарын қабылдап, шомылу адам ағзасының
температурасын реттеудің жүйкелік-гуморальдық, жүрек-қантамырлық
тетіктерін шынықтырумен қатар зат алмасуды реттеп, тіршілік үрдісін
ынталандырады. Судың емдік қасиетімен қатар рекреациялық іс-әрекеттерде
орасан зор роль атқаратындықтан демалыс аймақтарының басым көпшілігі
теңіздер мен көлдердің, су қоймаларының жағасында және өзен аңғарларында
орналасады
Су нысандарының құндылығы мен рекреациялық мақсатқа қолдануға қолайлығын
анықтайтын маңызды факторлардың бірі -оның қандай да бір табиғи-климаттық
биіктік белдеуде орналасуы болып табылады. Белгілі бір су нысандарының
географиялық орны мен табиғи-климаттық жағдайының ерекшеліктері өткізуге
болатын рекреациялық іс-әрекекеттердің түрлерін іріктеп алып, қолайлы
уақытты анықтауға мүмкіндік береді.
Қарағанды облысының аумағындағы рекреациялық мақсатқа қолданылатын
негізгі су нысандары өзендер, көлдер мен су қоймалары болып табылады.
Орталық Қазақстандағы судың сапасы мен экожүйесіне тікелей немесе жанама
әсер ететін өзен аңғарының беткейлері, арнасының морфологиясы, жағалауының
жағдайы сыяқты факторлар оны рекряциялық мақсатқа қолдануды белгілі
дәрежеде шектеуі мүмкін. Қарағанды облысының өзендерінің ағысы баяу, арнасы
кең, суының температурасы жоғары болуына байланысты рекреациялық мақсатқа
қолдануға жарамдылығы біршама жоғары болуымен ерекшелентіндіктен
гидрологиялық режимі өзіне тәнерекшеліктері, ландшафтларының эстетикалық
тартымдылығы көп салалы рекрнеациялық іс-әрекеттерді жүзегеасыруға
мүмкіндік береді.
Қоректену режимі мен туристік-рекреациялық мақсатқа пайдалану жағдайына
қарай Қарағанды облысының өзендерін еріген қар, жаңбыр суларынан аралас
қоректенетін тұрақты ағыны бар аласа таулы алқаптардың өзендері жатады.
Олардың жылдық ағынының 75-80 % еріген қар, 15-20% жаңбыр сулары құрайды.
Су шығынының ең жоғарғы деңгейі қар мен мұздықтар қарқынды еритін сәуір,
тамыз айларының аралығында байқалады. Күзгі және қысқы кезеңде шығыны күрт
төмендеп кететіндіктен жылдық ағыннын небәрі 10-12% құрайды. Ағынның жыл
ішіндегі тарауы жылдың сулылығына онша тәуелді болмайды Судың шығыны 8-10
м3сек дейін жетеді. 1400 метрге дейінгі биіктікті ен бастау алатынн Нұра,
Сарысу, Қара Кеңгір Түндік өзендері еріген қар және көктемгі-жазғы жаңбыр
суларымен қоректенеді. Негізінен бұқаралық сипаттағы туризм мен демалыс
дамыған аймақ болып табылады 23.
Қарағанды, Теміртау қалаларының маңындағы Нұра өзенінің ңғарларында
жазғы демалыс үйлер салынған. Нұра, Сарысу, Қара Кеңгір Түндік жайылмалары
бұқаралық сипаттағы жазғы демалыс аймағы боып табылатындықтан
гидроклиматтық жағдайы саяжайлық рекреацияны дамытып,су және күн ваннасын
қабылдап шомылу мен денені шынықтыру мақсатында қолдануға қолайлы.
Жергілікті жердегі теңіз деңгейінен биіктігіне, климат жағдайына,
гидрологиялық режимі мен тереңдігіне байланысты Қарағанды облысының су
қоймалары мен өзендеріндегі шомылу маусымының ұзақтығы 1,5-2 айдан аспайды.
Физиологтардың жалпы қабылданған пікіріне сай шомылу маусымына судың
температурасы 17ºС жеткенде ғана басталатынын ескерсек Қарағанды облысының
ірі өзендері температураның жоғары болуына байланысты шомылып, су, ауа, күн
ванналарын қабылдауға қолайлы.
Өзендер мен көлдерде, су ванналарын қабылдаудың бірқатар
айырмашылықтары бар:баяу толқыды әлсіз желді кез 1-гидростатикалық
балл,әлсіз динамикалық 2-3 балл, біршама динамикалық 3-баллмен есептеледі.
Суы салқын ағысы қатты тау өзендерінде шомылуды температура режимін
бағалаудың суық және салқын дәрежесіне, ал қаттыағынының ағзаға әсерін
сауықтыру сипатындағы әлсіз динамикалыққа жатады. Соңғы жылдары суық суды
құйыну, емдік меқсатта денені шынықтыру үрдісі байқалуда. Қарағанды
облысындағы өзен суларының температура жағдайы шомылу мен денені
шынықтыруға ең қолайлы өзендердің қатарына Нұра, Сарысу, Кеңгір өзендерінің
орта ағыстарын жатқызуға болады 24.
Су ресурстарын рекреациялық мақсатқа пайдаланудың тиімділігі өзен
суының сапасынада байланысты болатыны белгілі. Қарағанды облысының ірі
өзендерінің жоғарғы ағыстары өндірістік мақсатта нашар игерілгендіктен
ластануы шамалы. Соған қарамастан ұйымдаспаған демалыс, саяжайлық рекреация
мен туризм таулы аймақтардағы сунысандарының ластануына белгілі дәрежеде
әсеретеді.Олар:
- тауалды және таулы аудандарда ұйымдаспаған демалыстың мөлшерінің артуы;
- демалушылардың тау аңғарларының шектеулі шағын көрікті аумақтарында
шоғырлануы;
- жаппай демалушылар үшін санитарлық-гигиеналық жағдайдың болмауы;
- атқаратын қызыметі әртүрлі рекреациялық және шаруашылық нысандарын
пайдалануды басқару мен қадағалаудың дұрыс жолға қойылмауы;
- рекреанттардың экологиялық мәдениетінің төмендігі.
Нұра, Сарысу, Кеңгір сыяқты өзендерінің орта ағыстарында шаруашылық
әректінің ықпалы бар. Олардың суын ластаушы негізгі көздер ауылшаруашылығы,
тұрғын үй-комуналдық шаруашылық,өнеркәсіп пен туризм болып табылады. өзен
суына түсетін азот пен фосфор басқада еріген зыянды химиялық қосылыстар
аумақтық табиғат кешендеріне орасан зор нұқсан келтіреіп, адам денсаулығына
кері әсеретеді.
Қарағанды облысыныңнегізгі су нысандары өзендер болып табылады.
Олардың ағынының қалыптасуына климат пен ландшафтлық белдеулері, алаптардың
геоморфологиялық және гидрогиологиялық жағдайлары, сонымен қатар тау
жоталарының азональдылығы әсер етеді. Аймақтың Лепсі өзенінің алабына
дейінгі батыс бөлігі Балқаш, шығыс бөлігі Алакөл алабына жатады.Жоталардың
солтүстік және батыс экспозицияларының ылғалды ұстап қалу мүмкіндіктері
зор болғандықтан өзен торларымен жақсы қамтамассыз етілген. Оңтүстік
беткейлеріне жауын-шашын аз түсетіндіктен құрғақ әрі өзен торлары өте сирек
аз сулы болып келеді.
Табиғи су ресурстарының модулі жергілікті жердің теңіз деңгейінен
биіктігінің артуына байланысты аласа таулар мен тау алды жазықтарында 0,1-
ден биік таулы белдеулерде 5 лсек., дейін өзгереді. Жетісу Алатауындағы
13500 км2 алып жатқан қалпына келетін жер асты суының көлемі 2126 млн3жыл.
Аймақтың оңтүсттік-батысы мен оңтүстігіндегі аласа және орташа биік таулы
белдеулерде жауын-шашынның аз түсуіне (250 мм) байланысты Малайсары мен
Желдіқара Қоянтау, Алтынемел жотасында өзен торлары нашар дамыған. Аталған
таулы аймақтың өзендерінің басым көпшілігі 12 өзен алабына жатады. Олардың
су айырықтары басты жоталардың біліктік бөліктері арқылы өтеді 25.
Қарағанды облысының оңтүстік-батыс бөлігінің жер асты су ресурстары 2865
км2. Көлемі 1417 м3 құрайды. Қоректену сипаты мен салаларының орналасуына
қарай Жетісу Алатауының барлық өзендері үш типке бөлінді. Олар биік таулы
мұздықты, орташа биікк таулы және маусымдық. Бастауын 3400-3500 метр
биіктіктегі гляциальды-нивальды белдеулерден алатын Ырғайты, Тентек,
Лепсі, Басқан, Ақсу, Қаратал, Көксу, Бұрқан сияқты ірі өзендердің барлығы
дерлік бірінші типке жатады
Қарағанды облысының рекреациялық мақсатта пайдаланылатын негізгі өзендері
мен көлдеріне қысқаша гидрологиялық шолу. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz