Ш. Құдайбердіұлы шығармашылығындағы нәзирагөйлік дәстүр жалғастығы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. НӘЗИРАШЫЛДЫҚ ДӘСТҮРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
XIII.XIY және XIX.XX ғасырлардағы нәзира дәстүрі
а) Алтын Орда дәуірі әдебиетіндегі нәзирашылдық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
ә) XIX. XX ғасырдың бас кезіндегі жыр бәйгесі . нәзирашылдық дәстүрдің жалғастығы мен көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
Нәзира нақыштары ... ... ... ... ... ..15
2. ШӘКӘРІМ ЖӘНЕ ШЫҒЫСТЫҢ ПОЭМАСЫ
2.1. Шәкәрімнің ақындық ортасы ... ... ..17
2.2. Поэманың әдеби негізі ... ... ... ... ..22
2.3. «Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім...» Шәкәрімнің Ләйлі Мәжнүн» дастаны ... ... ..27
2.4. Дастанның көркемдік ерекшелігі ... ... ...37
3. АҚЫН ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ СОПЫЛЫҚ ІЛІМНІҢ ІЗДЕРІ
Сопылық ілімнің Шәкәріммен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
«Ләйлі Мәжнүндегі» сопылық идея ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ..51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ..53
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. НӘЗИРАШЫЛДЫҚ ДӘСТҮРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
XIII.XIY және XIX.XX ғасырлардағы нәзира дәстүрі
а) Алтын Орда дәуірі әдебиетіндегі нәзирашылдық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
ә) XIX. XX ғасырдың бас кезіндегі жыр бәйгесі . нәзирашылдық дәстүрдің жалғастығы мен көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
Нәзира нақыштары ... ... ... ... ... ..15
2. ШӘКӘРІМ ЖӘНЕ ШЫҒЫСТЫҢ ПОЭМАСЫ
2.1. Шәкәрімнің ақындық ортасы ... ... ..17
2.2. Поэманың әдеби негізі ... ... ... ... ..22
2.3. «Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім...» Шәкәрімнің Ләйлі Мәжнүн» дастаны ... ... ..27
2.4. Дастанның көркемдік ерекшелігі ... ... ...37
3. АҚЫН ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ СОПЫЛЫҚ ІЛІМНІҢ ІЗДЕРІ
Сопылық ілімнің Шәкәріммен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
«Ләйлі Мәжнүндегі» сопылық идея ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ..51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ..53
XIII-XIY ғасырлардағы түркі әдебиеті көне шығыстан, жер жүзі мәдениетінің сол дәуірдегі дамуынан бөлек, тұйық жатқан құбылыс емес, солармен тығыз байланыстағы дәстүрлі әдебиет. Орталық Азия, Оңтүстік Сібір, Орта Азия, Каспий, төменгі Еділ жағалауында ежелден өмір сүріп келген түркі халықтарының қоғамдық тіршілігінде, тарихында XIII-XIY ғасырда үлкен әлеуметтік өзгеріс болды. Оларды Шыңғысхан бастаған татар монғол шапқыншылары басып алып Алтын Орда мемлекетін құрды. Тасы өрге домалап тұрған монғол шапқыншылары Орта Азияны айналасы үш жылдың ішінде бағындырып үлгерген. Монғолдардың жеңіске тез жеткен себептері: түрлі хандықтарға бөлініп, бытырап жүрген түркі тайпаларының бірігіп күш көрсете алмауынан, бақталас хандардың басы қосылмай, монғолдармен жеке жеке соғысуынан болды. Монғол шапқыншылығына дейінгі Дешті Қыпшақтың қалаларында, сауда, өнеркәсіп жақсы дамыған еді. Басқыншылық кезінде бұрынғы гүлденген қалалардың біразы әлсіреді. Сығанақ, Отырар, Үргеніш деген қалалар сауданың қайта жандана бастағанынан байланысты қайта жандана бастады. Шынында да Алтын, Орда мемлекетінің экономикалық мәдени дәрежесі ең алдымен саудаға байланысты болды.
Бұл дәуірде түркі тіліндегі әдеби шығармалардың жанрлық ауқымы кеңейіп, енді Қарахандар дәуіріндегідей тек дидактикалық сарындағы ағартушылық мазмұнды шығармалар ғана емес, сонымен қатар лирикалық шығармалар да көрініс тапты. Бұл дәуірде Хорезмидің «Мұхаббатнамасы», Құтб ақынның «Хұсрау Шырыны», Сайф Сарайдың «Гүлстан бит түркиі» сияқты туындалардың негізі көне қыпшақ тілі болғанымен, бұл шығармалар XIII-XIY ғасырларда Алтын орда дәуірінде өмір сүріп, Сыр бойында, Хорезмиде, Каспий маңында, Мысырда тағы басқа аймақтарда тірлік кешкен қыпшақ оғыз сияқты ру ұлыстардың жасаған ортақ әдебиетінің ортақ үлгілері болып саналды. Бұл дәуірде Қарахандар дәуірінен жалғасып келе жатқан дидактикалық бағыт мейлінше дами түсті. Мұның дәлелі ислам қағидалары, Құран шарттары, діни аңыздар, сопылық ілімі секілді таза діни тақырыптарды толғайтын, «Қисса сул әнбие», «Гүлстан бит түрк», «Жұмжұма» деген шығармалар осы дәуірде дүниеге келді. Алтын орда дәуірі түркі тілді әдебиетінде аударма нәзирашылдық салты өркендеді. Көптеген парсы ақындарының әйгілі шығармалары түркі тіліне аударылды.
Бұл дәуірде түркі тіліндегі әдеби шығармалардың жанрлық ауқымы кеңейіп, енді Қарахандар дәуіріндегідей тек дидактикалық сарындағы ағартушылық мазмұнды шығармалар ғана емес, сонымен қатар лирикалық шығармалар да көрініс тапты. Бұл дәуірде Хорезмидің «Мұхаббатнамасы», Құтб ақынның «Хұсрау Шырыны», Сайф Сарайдың «Гүлстан бит түркиі» сияқты туындалардың негізі көне қыпшақ тілі болғанымен, бұл шығармалар XIII-XIY ғасырларда Алтын орда дәуірінде өмір сүріп, Сыр бойында, Хорезмиде, Каспий маңында, Мысырда тағы басқа аймақтарда тірлік кешкен қыпшақ оғыз сияқты ру ұлыстардың жасаған ортақ әдебиетінің ортақ үлгілері болып саналды. Бұл дәуірде Қарахандар дәуірінен жалғасып келе жатқан дидактикалық бағыт мейлінше дами түсті. Мұның дәлелі ислам қағидалары, Құран шарттары, діни аңыздар, сопылық ілімі секілді таза діни тақырыптарды толғайтын, «Қисса сул әнбие», «Гүлстан бит түрк», «Жұмжұма» деген шығармалар осы дәуірде дүниеге келді. Алтын орда дәуірі түркі тілді әдебиетінде аударма нәзирашылдық салты өркендеді. Көптеген парсы ақындарының әйгілі шығармалары түркі тіліне аударылды.
1. Мағауин М.
Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 2002 – 184 б.
2. Келімбетов Н.
Қазақ әдебиеті бастаулары. – Алматы: Ана тілі, 1998 – 256б.
3. Қирабаев С.
Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001 – 448б.
4. Әуезов М.
Шығармалары. – Алматы: Жазушы, Т 20. – 1985 – 496 б.
5. Қыраубаева А.
Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса дастандардың түп төркіні мен қалыптасуы. ф.ғ.докторы атағын алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы: Қазақ университеті, 1997.
6. Қоңыратбаев Ә.
Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1994 – 287 б.
7. Күмісбаев Ө.
Терең тамырлар. – Алматы: Ғылым, 1994 – 334 б.
8. Талжанов С.
Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1975 – 286 б.
9. Әуезов М.
Әр жылдар ойлары. – Алматы: Жазушы, 1959 – 150 б.
10. Келімбетов Н.
Шәкәрім және қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрінің көріністері // Шәкәрімтану мәселелері. – Алматы: Раритет, Т¬ 2. – 2007 – 448 б.
11. Ғабдуллин Н.
Абайдың нәзира үлгісі // Абай және қазіргі заман. – Алматы; Ғылым, 1994 – 72 б.
12. Әуезов М.
Абай Құнанбаев өмірі, творчествосы //Жиырма томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, Т 18. 1985 – 291 б.
13. Күмісбаев Ө.
Шәкәрім және шығыс әдебиеті // Түркістан – 2007 – 19 шілде. – 7б.
14. Құдайбердіұлы Ш.
Шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1988 – 560 б.
15. Әбу Насыр әл Фараби.
Әлеуметтік этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975 – 418б.
16. Яссауи А.
Диуани хикмет (Ақыл кітабы). – Алматы: Мұраттас, 1993 – 262 б.
17. Әбдіғазиұлы Б.
Шәкәрімнің «Ләйлі Мәжнүні» // Шәкәрімтану мәселелері. – Алматы: Раритет, Т 2. 2007 – 448 б.
18. Күмісбаев Ө.
Шәкәрім Хафизге неге барды? // Алматы ақшамы – 2007. – 15 сәуір.
19. XY-XYIII ғ.ғ. қазақ поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1982. – 240 б.
20. Аймауытов Ж. Әуезов М.
Абайдан соңғы ақындар. // Шәкәрімтану мәселелері. – Алматы: Раритет, Т 2. – 2007 – 448 б.
21. Шәкәрімұлы А.
Менің әкем, халық ұлы – Шәкәрім // Жұлдыз – 1992 - №11.
22. Дәдебаев Ж.
Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991 – 208 б.
23. Мырзахметов М.
Суфизм және Абай // Қазіргі Абайтанудың өзекті мәселелері.
Алматы: Ғылым, 2002. 274 б.
24. .Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998 – 384 б.
25. Негимов С.
Шешендік өнер. – Алматы: Ана тілі, 1997 – 208 б.
26. Шығыс сюжеттеріне құрылған қазақ дастандары // Қазақ халық әдебиеті. Көптомдық дастандар. Т-1. – Алматы: Жазушы, 1990. 304 б.
27. Шәһкәрім.
Қазақ тілі газетінің басқармасына өтініш // Қазақ тілі, 1924 - №13.
28. Қыраубайқызы А.
Шәкәрімнің «Ләйлі Мәжнүн» дастаны // Шәкәрімтану мәселелері. – Алматы: Раритет, Т 2. – 2007 – 448 б.
29. Ысқақұлы Д.
Физули қазақ тілінде // Әдебиет айдыны. – 2008. №21. 22 мамыр.
30. Сәтбаева Ш.
Ш. Құдайбердиев. – Алматы: Білім қоғамы, 1990 – 51 б.
31. Шәкәрім Құдайбердіұлы.
Жолсыз жаза. – Алматы: Жалын, 1988. – 256 б.
32. Ізтілеуова С.
Көзімнен міне ағып тұр қанды жасым // Шәкәрімтану мәселелері. – Алматы: Раритет, Т – 4. – 2007 – 385 б.
33. Балқыбек Ә.
Мәжнүн ақын кім еді? («Ләйлі Мәжнүн» поэмасына арқау болған Қайыс ибн әл Муллавахи араб ақыны туралы). // Қазақ әдебиеті – 2002 №4. 11 қазан.
34. Дербісәлин Ә.
Шәкәрім поэмалары // Дербісәлин Ә.Ж. Әдебиет туралы толғаныстар. – Алматы: Ғылым, 1990 – 296 б.
35. Негимов С.
Көркемдік шеберлік // Шәкәрімтану мәселелері. Алматы: Раритет, Т 2.- 2007 – 448 б.
36. Ахметбекова А.
Сопылық әдебиет және қисса дастан // Ұлт тағылымы. – 2008. №2.
37. Навои А.
Шығармалар жинағы. Он томдық. – Ташкент. Т 10. 1970 – 199 б.
38. Ежелгі дәуір әдебиеті (құраст. Қыраубайқызы). – Алматы: Ана тілі, 1991 – 280 б.
39. Төрәлі Е.
Ғашықтықтың ғаламат ғақлиясы // Алтын Орда. – 2007. №11. – 29 қараша – 5 желтоқсан.
40. Еврипид.
Медея (орыс тілінен ауд. Жұмалиев Қ). – Алматы: Өнер, 1986 – 221б.
Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 2002 – 184 б.
2. Келімбетов Н.
Қазақ әдебиеті бастаулары. – Алматы: Ана тілі, 1998 – 256б.
3. Қирабаев С.
Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001 – 448б.
4. Әуезов М.
Шығармалары. – Алматы: Жазушы, Т 20. – 1985 – 496 б.
5. Қыраубаева А.
Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса дастандардың түп төркіні мен қалыптасуы. ф.ғ.докторы атағын алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы: Қазақ университеті, 1997.
6. Қоңыратбаев Ә.
Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1994 – 287 б.
7. Күмісбаев Ө.
Терең тамырлар. – Алматы: Ғылым, 1994 – 334 б.
8. Талжанов С.
Аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1975 – 286 б.
9. Әуезов М.
Әр жылдар ойлары. – Алматы: Жазушы, 1959 – 150 б.
10. Келімбетов Н.
Шәкәрім және қазақ әдебиетіндегі нәзира дәстүрінің көріністері // Шәкәрімтану мәселелері. – Алматы: Раритет, Т¬ 2. – 2007 – 448 б.
11. Ғабдуллин Н.
Абайдың нәзира үлгісі // Абай және қазіргі заман. – Алматы; Ғылым, 1994 – 72 б.
12. Әуезов М.
Абай Құнанбаев өмірі, творчествосы //Жиырма томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы, Т 18. 1985 – 291 б.
13. Күмісбаев Ө.
Шәкәрім және шығыс әдебиеті // Түркістан – 2007 – 19 шілде. – 7б.
14. Құдайбердіұлы Ш.
Шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1988 – 560 б.
15. Әбу Насыр әл Фараби.
Әлеуметтік этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975 – 418б.
16. Яссауи А.
Диуани хикмет (Ақыл кітабы). – Алматы: Мұраттас, 1993 – 262 б.
17. Әбдіғазиұлы Б.
Шәкәрімнің «Ләйлі Мәжнүні» // Шәкәрімтану мәселелері. – Алматы: Раритет, Т 2. 2007 – 448 б.
18. Күмісбаев Ө.
Шәкәрім Хафизге неге барды? // Алматы ақшамы – 2007. – 15 сәуір.
19. XY-XYIII ғ.ғ. қазақ поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1982. – 240 б.
20. Аймауытов Ж. Әуезов М.
Абайдан соңғы ақындар. // Шәкәрімтану мәселелері. – Алматы: Раритет, Т 2. – 2007 – 448 б.
21. Шәкәрімұлы А.
Менің әкем, халық ұлы – Шәкәрім // Жұлдыз – 1992 - №11.
22. Дәдебаев Ж.
Өмір шындығы және көркемдік шешім. – Алматы: Ғылым, 1991 – 208 б.
23. Мырзахметов М.
Суфизм және Абай // Қазіргі Абайтанудың өзекті мәселелері.
Алматы: Ғылым, 2002. 274 б.
24. .Әдебиеттану терминдер сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1998 – 384 б.
25. Негимов С.
Шешендік өнер. – Алматы: Ана тілі, 1997 – 208 б.
26. Шығыс сюжеттеріне құрылған қазақ дастандары // Қазақ халық әдебиеті. Көптомдық дастандар. Т-1. – Алматы: Жазушы, 1990. 304 б.
27. Шәһкәрім.
Қазақ тілі газетінің басқармасына өтініш // Қазақ тілі, 1924 - №13.
28. Қыраубайқызы А.
Шәкәрімнің «Ләйлі Мәжнүн» дастаны // Шәкәрімтану мәселелері. – Алматы: Раритет, Т 2. – 2007 – 448 б.
29. Ысқақұлы Д.
Физули қазақ тілінде // Әдебиет айдыны. – 2008. №21. 22 мамыр.
30. Сәтбаева Ш.
Ш. Құдайбердиев. – Алматы: Білім қоғамы, 1990 – 51 б.
31. Шәкәрім Құдайбердіұлы.
Жолсыз жаза. – Алматы: Жалын, 1988. – 256 б.
32. Ізтілеуова С.
Көзімнен міне ағып тұр қанды жасым // Шәкәрімтану мәселелері. – Алматы: Раритет, Т – 4. – 2007 – 385 б.
33. Балқыбек Ә.
Мәжнүн ақын кім еді? («Ләйлі Мәжнүн» поэмасына арқау болған Қайыс ибн әл Муллавахи араб ақыны туралы). // Қазақ әдебиеті – 2002 №4. 11 қазан.
34. Дербісәлин Ә.
Шәкәрім поэмалары // Дербісәлин Ә.Ж. Әдебиет туралы толғаныстар. – Алматы: Ғылым, 1990 – 296 б.
35. Негимов С.
Көркемдік шеберлік // Шәкәрімтану мәселелері. Алматы: Раритет, Т 2.- 2007 – 448 б.
36. Ахметбекова А.
Сопылық әдебиет және қисса дастан // Ұлт тағылымы. – 2008. №2.
37. Навои А.
Шығармалар жинағы. Он томдық. – Ташкент. Т 10. 1970 – 199 б.
38. Ежелгі дәуір әдебиеті (құраст. Қыраубайқызы). – Алматы: Ана тілі, 1991 – 280 б.
39. Төрәлі Е.
Ғашықтықтың ғаламат ғақлиясы // Алтын Орда. – 2007. №11. – 29 қараша – 5 желтоқсан.
40. Еврипид.
Медея (орыс тілінен ауд. Жұмалиев Қ). – Алматы: Өнер, 1986 – 221б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
Ш. Құдайбердіұлы шығармашылығындағы нәзирагөйлік дәстүр жалғастығы
Орындаған:
4 курс студенті
Ғылыми жетекші:
Ф.ғд., профессор
Норма бақылаушы:
Ф.ғ.к., аға оқытушы, доцент
Қорғауға жіберілді:
_____ _____2009 ж.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор
Алматы – 2009
Р Е Ф Е Р А Т
Жұмыстың тақырыбы: Ш. Құдайбердіұлы шығармашылығындағы нәзирагөйлік дәстүр
жалғастығы.
Жұмыстың жалпы көлемі: 58.
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 40.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан ( I. Назирашылдық
дәстүрдің қалыптасу, даму кезеңдері. II. Шәкәрім және шығыстың поэмасы.
III. Ақын шығармаларындағы сопылық ілімнің іздері) және тараушалардан,
қорытынды бөлімі, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Ақын шығармашылығына шығыстың әсер еткен
ықпалы, соның нәтижесі болып табылатын атақты Ләйлі-Мәжнүн дастанының
назира дәстүрімен қазақ топырағында қазақ тілінде сөйлеуі, оның алған
сипаты – зерттеудің басты мақсаты. Осы орайда, төмендегідей мәселелерді
қарастыру міндеті қойылды:
• Орта ғасырда пайда болған, онан кейінгі XIX –XX ғасырда өзінің
жалғасын тапқан назира дәстүрінің таралу тарихын жинақтай отырып шолу;
Назира дәстүріне тән өзіндік нақыштарын белгілеу;
• Шәкәрімнің ақындық даму жолына әсер еткен ортаны белгілеу;
• Дастанның әдеби негізін анықтау;
• Шәкәрім жырлаған Ләйлі-Мәжнүн дастанына талдау жасау;
• Дастанның көркемдігіне тоқталу;
• Шәкәрім танымындағы, дастандағы сопылық идеяның сырын ашу:
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: XIII-XIV ғасырлардағы түркі тектес халықтар
әдебиетіндегі негізгі бағыттардың бірі - өткенге назар салу, өз заманындағы
тірлік-тынысына ұқсас жауапты өткен ойшылдар мен ұлылардың шығармаларынан
тауып, соларды өз тілінде қайта сөйлетуге ұмтылыс, кейде одан асырып жазу,
талант биігін танытуға талаптану еді. Мұндай ағымның бел алуына бір кезде
әл-Фараби ден қойған Қайта өрлеудің сол дәуірде жер жүзі мәдениетіне
жайылып жатуы орасан әсерін тигізді.Бұл әсерлер классикалық парсы
әдебиетіне еліктеуден, сондағы Қайта өрлеу идеясына бой ұрған ақындардың
шығармаларын, бұрынғы араб-парсы әдебиеті үлгілерін өз заманына лайықтап
қайта жаңғырту талпынысынан туған шығармалардан көрінді. Мұны нәзира
дәстүрі деп атады. Бұл дәстүр қазақ тарихында бодандық бұлты қоюлаған тұс
XIX-XX ғасырда жалғасын тапты. Диплом жұмыста төл әдебиетімізде осы
дәстүрді жалғастырушы ретінде Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармасы нысан етіп
алынды.
Жұмыста қолданылатын әдістер: баяндау, жүйелеу, салыстыру.
Пайдаланылған дереккөздері ретінде ақынның Шәкәрім. Шығармалары (1988)
атты шығармалар жинағы алынды. Сонымен қатар, Низами Гәнжауи мен Физулидің
(Ұлы ақындар кітапханасы. 1968) қолданылды. Теориялық негіз ретінде А.
Қыраубайқызы, Н. Келімбетов, Б. Әбдіғазиұлының еңбектері пайдаланылды.
Г Л О С С А Р И Й
Нәзира (араб.назират – жауап, ұқсату мағынасында) – мұсылмандық шығыс
поэзиясында орта ғасырларда қалыптасқан әдеби үрдіс. Белгілі бір ақынның
өзіне дейінгі классикалық, шығармаға жауап қатуы түрінде, өнер сынасу, өлең
жарыстыру мақсатында пайда болған.
Дастан (парс. Сөзі – тарихи әңгіме, ертегі, батырлар жыры) – Таяу және Орта
Шығыстың, Азияның, оңтүстік-шығыстың әдебиеті мен фольклорындағы эпикалық
жанр, өлең түріндегі уақиғалы шығарма. Көбінесе бұрыннан белгілі ертегі
сюжеттерінің, аңыз, хикаялардың әдеби өңделген түрі болып келеді.
Қисса (араб. әңгіме, ертегі, мысал дегенг мағына береді) – қазақ
әдебиетінде кітаби ақындардың Шығыс әдебиетінің сюжетіне шығарған
дастандарын, өлеңмен жазылған ертегі-хикаяны осылай атайды.
Қара өлең – қазақ халық поэзиясының байырғы жанрларының бірі. Он бір
буынды, төрт тармақты болып келеді де, ааба түрінде (қара өлең ұйқасы)
ұйқасады және міндетті түрде белгілі бір әуенмен айтылады.
Кітаби ақын – Шыңғыс әдебиетінің араб, парсы, түркі тілдес халықтарында бар
поэзияның озық үлгілерін өзінше жырлап, қазақ арасына таратып отырған,
шығыс тілінде шыққан кітаптар сюжетін қайта өңдеп, қисса-дастандар шығарған
өзгешелеу бір топ ақындар.
Мәснәуи – (мәсневи) (араб. – қосарланған деген мағынада), араб, парсы,
түркі тілді әдебиеттердегі қос тармақты шумақ қолданылатын өлең түрі.
Фирдаусидің Шахнамасы, Низамидің Хамсасы (Бес дастан) секілді
шығармаларда осы үлгі қолданған. Мәснәуи өзара ұйқасып келетін қос тармақты
өлең деген мағынада да, осы үлгіде жазылған өлеңнің жанрлық түрі деген
мағынада да қолданылады.
Сопылық – исламда XIII-IX ғ.ғ. пайда болған діни-мистикалық ілім.Сопылық
ілім адамды жетілдірудің жеке-дара мистикалық жүйесі болып табылады.
Сопылық жолға түскендер танымның үш сатысынан өтеді. Шариғатты тану,
тарихатқа түсу, хақиқатқа жетіп, фана болу. Орта Азияға кең тараған Қожа
Ахмет Яссауидің ілімі бойынша, сопылықтың төртінші сатысы бар. Ол –
мағрипатқа жету.Сопылық ілімнің өкілдері әл-Ғазали (1059-1111), орта
ғасырлық философ Суфи Алаяр (1720 жылдар шамасында өмір сүрген).
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. НӘЗИРАШЫЛДЫҚ ДӘСТҮРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
XIII-XIY және XIX-XX ғасырлардағы нәзира дәстүрі
а) Алтын Орда дәуірі әдебиетіндегі
нәзирашылдық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ә) XIX- XX ғасырдың бас кезіндегі жыр бәйгесі – нәзирашылдық дәстүрдің
жалғастығы мен
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .12
Нәзира
нақыштары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 15
2. ШӘКӘРІМ ЖӘНЕ ШЫҒЫСТЫҢ ПОЭМАСЫ
2.1. Шәкәрімнің ақындық
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2.2. Поэманың әдеби
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...22
2.3. Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім... Шәкәрімнің Ләйлі-Мәжнүн
дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.4. Дастанның көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
7
3. АҚЫН ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ СОПЫЛЫҚ ІЛІМНІҢ ІЗДЕРІ
Сопылық ілімнің Шәкәріммен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..42
Ләйлі-Мәжнүндегі сопылық
идея ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 53
К І Р І С П Е
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. XIII-XIY ғасырлардағы түркі әдебиеті көне
шығыстан, жер жүзі мәдениетінің сол дәуірдегі дамуынан бөлек, тұйық жатқан
құбылыс емес, солармен тығыз байланыстағы дәстүрлі әдебиет. Орталық Азия,
Оңтүстік Сібір, Орта Азия, Каспий, төменгі Еділ жағалауында ежелден өмір
сүріп келген түркі халықтарының қоғамдық тіршілігінде, тарихында XIII-XIY
ғасырда үлкен әлеуметтік өзгеріс болды. Оларды Шыңғысхан бастаған татар-
монғол шапқыншылары басып алып Алтын Орда мемлекетін құрды. Тасы өрге
домалап тұрған монғол шапқыншылары Орта Азияны айналасы үш жылдың ішінде
бағындырып үлгерген. Монғолдардың жеңіске тез жеткен себептері: түрлі
хандықтарға бөлініп, бытырап жүрген түркі тайпаларының бірігіп күш көрсете
алмауынан, бақталас хандардың басы қосылмай, монғолдармен жеке-жеке
соғысуынан болды. Монғол шапқыншылығына дейінгі Дешті Қыпшақтың
қалаларында, сауда, өнеркәсіп жақсы дамыған еді. Басқыншылық кезінде
бұрынғы гүлденген қалалардың біразы әлсіреді. Сығанақ, Отырар, Үргеніш
деген қалалар сауданың қайта жандана бастағанынан байланысты қайта жандана
бастады. Шынында да Алтын, Орда мемлекетінің экономикалық-мәдени дәрежесі
ең алдымен саудаға байланысты болды.
Бұл дәуірде түркі тіліндегі әдеби шығармалардың жанрлық ауқымы
кеңейіп, енді Қарахандар дәуіріндегідей тек дидактикалық сарындағы
ағартушылық мазмұнды шығармалар ғана емес, сонымен қатар лирикалық
шығармалар да көрініс тапты. Бұл дәуірде Хорезмидің Мұхаббатнамасы, Құтб
ақынның Хұсрау-Шырыны, Сайф Сарайдың Гүлстан бит-түркиі сияқты
туындалардың негізі көне қыпшақ тілі болғанымен, бұл шығармалар XIII-XIY
ғасырларда Алтын орда дәуірінде өмір сүріп, Сыр бойында, Хорезмиде, Каспий
маңында, Мысырда тағы басқа аймақтарда тірлік кешкен қыпшақ-оғыз сияқты ру-
ұлыстардың жасаған ортақ әдебиетінің ортақ үлгілері болып саналды. Бұл
дәуірде Қарахандар дәуірінен жалғасып келе жатқан дидактикалық бағыт
мейлінше дами түсті. Мұның дәлелі ислам қағидалары, Құран шарттары, діни
аңыздар, сопылық ілімі секілді таза діни тақырыптарды толғайтын, Қисса сул-
әнбие, Гүлстан бит-түрк, Жұмжұма деген шығармалар осы дәуірде дүниеге
келді. Алтын орда дәуірі түркі тілді әдебиетінде аударма-нәзирашылдық салты
өркендеді. Көптеген парсы ақындарының әйгілі шығармалары түркі тіліне
аударылды. Түпнұсқа шығарманың өлең өлшемін сақтау, ұйқас жүйесін үлгі тұту
және сюжеттік үлгісін өзгертпеу нәзира дәстүрінің басты шарттары
болғандықтан араб-парсы поэзиясынан нәзира түзген түркі өлеңі көркемдік
тұрғыдан көптеген өзгеріске ұшырады. Шығыс ақындарының көптеген мәснауи
поэмаларына қазақ поэзиясында да нәзиралар жазылғанымен, қазақ ақындары
нәзира дәстүрінің шығыс поэзиясындағы қағида заңдылықтарының бәрін сақтай
бермеген, шығыстық нәзира салты бойынша түпнұсқа туындының сюжеттік желісі,
идеялық мазмұнымен бірге өлең үлгісі, ұйқас жүйесі, тіпті өлшем қалыбы да
сақталуға тиіс. Шығыстық шығарманың тартымды сюжетін, терең ой-идеясын, аса
бай поэтикалық қазынасын пайдаланған қазақ ақындары оның өлең үлгісін
қайталамай, көбіне қазақ оқырманының қабылдауына жеңіл, талғамына сай
ұлттық төл поэзиямыздың ықылым заманнан келе жатқан – қара өлең түрін
таңдайды. Негізінен шығыстық үлгідегі түркі классикалық өлең дәстүрінде
қостармақ бәйіттің алар орны қандай болса, қазақ поэзиясы үшін қара өлеңнің
де маңызы сондай. Осындай шығыстың үлгілі дастандарының бірі Ләйлі-
Мәжнүнді қазақ даласына әкеліп, қара өлең үлгісімен қазақша сөйлеткен
қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен әдебиетінің сан ғасырлық қалыптасып
даму кезеңінде өшпес өнеге қалдырып, рухани болмысымызды жетілдіру жолында
таусылмас терең тағылым көрсетіп, әдебиет әлеміне ұлттық нәр, сан қырлы
нақыш сыйлаған замана заңғарларының бірегейі Шәкәрім Құдайбердіұлы болды.
Ақынның абзал есімі туған халқымен қауышқаннан бері қарай ойшылдың тұлғалық
дара болмысы, оның телегей теңіздей мұралары әр қырынан кешенді түрде
зерттеле бастады. Ардақты ақынның әзиз есіміне құрмет ретінде асыл сөз
жауһарлары мен келісті де көркем теңеулердің қандайын теңесек те,
қаламгердің тұлғалық қасиетіне жарасымды. Өйткені Шәкәрім ойшыл – барлық
ізгілік әлемінің сан түрлі мөлдіреген маржандары мен құндылық қасиеттерін
бойына сіңірген біртуар ақын. Ол – кемеңгер философ, әсем әуезді майталман
музыкант, сырлы сезімді, нәзік лепті лирик, терең құлашты, кең қарымды эпик
әрі сан ғасырлар қойнауының сиқырлы да сырлы шежіресін біздің дәуірімізге
жеткізуші тарихшы. Осы хақында ғалым, көрнекті жазушы Мұхтар Мағауин былай
дейді: Өз заманында зор даңққа жеткен, Абайдан соңғы кезеңде
әдебиетіміздің абыройлы ақсақалы саналған Шәкәрім өнернамасы екі ғасыр
шегінде бүкіл қазақ халқының рухани әлемінің бір бөлігіне айналған еді.
Шәкәрім ақын ғана емес, тарихшы, философ ретінен де кеңінен танымал болды
(1,1).
Тарихшы демекші, Шәкәрім қаламынан туған тарихи сипаттағы туындылар өткен
дәуірлегі қазақ халқының басынан өткерген тарихи кезеңінің талай-талай
тылсым тұстарынан хабардар етеді. Әлбетте, әдебиет – тарихтың айна қатесіз,
дәлме-дәл көшірмесі емес, әдебиет – халық өмірінің көркемдік шежіресі,
рухты шаттандырар әсемдік әлемі, эстетикалық ләззәтқа бөлеп, көркемдік
таным биігіне жетелейтін сұлулық дүниесінің ғажайып сазы мен әсерлі әуені.
Жинақтап айтсақ, Шәкәрімнің эпикалық шығармаларының поэзиялық және
прозалық тілмен жазылғандары, сондай-ақ аударма арқылы келгендері, белгілі
бір сюжетке нәзирагөйлік дәстүрмен жазғандары да бар. Оның тарихи негізді
поэмалары Еңлік-Кебек, Қалқаман-Мамыр және Қартайлақ-Айсұлу болса,
тарихи-әдеби дәстүр негізінде жазылғаны жоғарыда атап көрсеткендей Ләйлі-
Мәжнүн дастаны. Шәкәрім әдеби негізін Физулиден алып нәзира дстүрі бойынша
қайта жырлаған Ләйлі-Мәжнүн поэмасы – ақынның шығармашылығында өзіндік
орны бар туындылардың бірі. Абайдың ақындық мектебінен тағылым алған, Абай
баптаған ақындық ортаның белді өкілі, Абай жолын білімдарлықпен,
көркемдікті меңгеру деңгейінде жалғастыра білген Шәкәрім осы поэмасы арқылы
шығыс өмірімен өз халқының өміріндегі ортақ дүниелерді шебер байланыстыра
отырып, өз топырағына лайықтап, заманының талаптарына сай жырлап отырып, әр
құйғаны, ондағы тартыс-шиеленістерді өз табиғатымен, қазақ өмірімен
ұштастырады.
Өзінің өмірлік бағытына негізгі ұстаным етіп алған гуманизм идеясы –
имандылық пен инабаттылыққа негізделген ислам қағидалары, өзара түсіністік,
бір-бірін құрметтеу. Кезінде ұлы Абайдың Ғылымды іздеп, дүниені көздеп,
екі жаққа үңілдім дегендей, сол ұстаз жолын жалғастырған Шәкәрім де екі
жаққа бірдей назар салды. Сөйтіп, әлемдік ой парасатына ұмтылыс жасады,
жаһандық сөз өнерін танып білуге, ондағы бар қасиеттерді бойға сіңіруге
талпынады, өз ұлтының игілігіне айналдыруды көздейді. Көркемдік танымда да,
қоғамдық танымда да, өмірдің тіршіліктің барлық саласында осы ұстаныммен іс
атқарған Шәкәрім ақын бір кездегі Абай үшін шығысы болып кеткен алтын
көпірді онан әрі кеңейтті, іргесін нықтап бекітті. Оның Физули, Пушкин
шығармаларын өзіндік өзгеше үлгіде қайта жырлап қазақшалауы ақынның түйсік-
түсінігіне ғана емес, өзі бір перзенті болып табылатын ұлттың, халықтың
сұранысы мен қажетін өтеуіне лайықты атқарған іс деп білеміз.
Жұмыс тақырыбының зерттелу деңгейі. 80-жылдардың соңынан бастап Шәкәрімнің
шығармашылық мұралары шынайы ғылыми тұрғыдан, монографиялық сипатта жан-
жақты зерттеле бастады. Соңғы оншақты жылдың көлемінде шәкәрімтану
ғылымының іргесі бекіп, керегесі кеңи түсті. Шәкәрімді зерттеу, оның
шығармалары туралы пікір айту бүгін ғана басталған іс емес. Шәкәрімтанудың
тұңғыш іргетасы ақынның көзі тірісінде қаланған. Кезінде қазақ зиялыларының
бірі Әлихан Бөкейхановтың 1915 жылы Қазақ газетінің №121 санында Шәкәрім
ақынның Қалқаман-Мамыр поэмасы туралы жазылған талдау мақаласы Қыр
баласы деген бүркеншік атпен жарыққа шыққан. Шәкәрімнің ақындық табиғаты,
Абайдан кейінгі әдебиеттен алатын орны туралы тұңғыш байыпты пікір айтқан
Мұхтар Әуезов болды. 1934 жылы Әдебиет майданы журналының №11-12 санында
жарияланған Абай ақындығының айналасы деген мақаласында Мұхтар Әуезов
Шәкәрімді Абай дәстүрін талантты жалғастырушылардың, ұлы ақын шәкірттерінің
қатарына қосады. Шәкәрімнің шығармашылық мұрасын жариялау, насихаттаумен
қатар ол туралы ғылыми тиянақты пікір айтушылардың қатарында Сәкен
Сейфуллин де болды. Ақынның Ләйлі-Мәжнүн кітабына жазған алғысөзінде
Сәкен Сейфуллин Шәкәрім талантын жаңа бір қырынан сипаттап береді.
Тәуелсіздігімізден бергі заманда әдебиеттану ғылымы бойынша Шәкәрім
шығармашылығы қарқынды зерттеле бастады. Білікті ғалым Алма Қыраубаеваның
1997 жылы қорғалған Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың шығу
төркіні мен қалыптасуы атты докторлық диссертациясы, белгілі шығыстанушы
ғалым Өтеген Күмісбаевтың Шәкәрім мен Шығыс әдебиетінің байланысы жайлы
зерттеулері, Балтабай Әбдіғазиұлы 2001 жылы Шәкәрім шығармашылығының
дәстүрлік және көркемдік негіздері атты тақырыпта қорғалған докторлық
диссертациясының бір тарауын Шәкәрім шығармашылығындағы нәзирашылдық
дәстүріне арнап жазса, Шәкәрім шығармаларындағы сопылық таным жайлы
Салтанат Ізтілеуова, Қыдыр Төрәлі т.б. зерттеушілер қалам сілтеп жүр.
Басқа да ғылым салаларынан диссертациялық жұмыстар жазылып жатыр.
Мәселен, Г. Әбдірасылова Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы адам
мәселесі атты тақырыпта \1996\, ал А. Айтбаева Шәкәрім Құдайбердіұлының
діни-эстетикалық көзқарасы \1996\ атты тақырыпта кандидаттық диссертация
жазған. Өнертану ғылымы бойынша А. Сабирова Абай және Шәкәрім: музыкалық
эстетика және ән стилі атты тақырыпта, А. Әміребаев Шәкәрім
Құдайбердіұлының мәдени-тарихи тұрғыдағы дүниетанымы атты тақырыпта
кандидаттық диссертациялар қорғады. Мұндай қорғалып жатқан жұмыстар Шәкәрім
шығармашылығын танып, білуге ғылымның, қоғамның сұраныс-ынтасы ерекше
екенін көрсетеді. Басқаша айтсақ, Шәкәрімнің шығармашылық өмірі,
шығармалары мен еңбектері гуманитарлық ғылымдар контексінде кеңінен
зерттеле бастады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Бұл жұмыста Шәкәрімнің шығармашылығына шығыстың әсер еткен ықпалы, соның
нәтижесі болып табылатын атақты Ләйлі-Мәжнүн дастанының назира дәстүрімен
қазақ топырағында казақ тілінде сөйлеуі, оның алған сипаты – зерттеудің
басты мақсаты. Осы орайда, төмендегідей мәселелерді қарастыру міндеті
қойылды:
• Орта ғасырда пайда болған, онан кейінгі XIX –XX ғасырда өзінің
жалғасын тапқан назира дәстүрінің таралу тарихын жинақтай отырып шолу;
• Назира дәстүріне тән өзіндік нақыштарын белгілеу;
• Шәкәрімнің ақындық даму жолына әсер еткен ортаны белгілеу;
• Дастанның әдеби негізін анықтау;
• Шәкәрім жырлаған Ләйлі-Мәжнүн дастанына талдау жасау;
• Дастанның көркемдігіне тоқталу;
• Шәкәрім танымындағы, дастандағы сопылық идеяның сырын ашу:
Жұмыстың теориялық және методологиялық негіздері.
Қазақ әдебиеттану ғылымының жетістіктері осы жұмыста басшылыққа алынды. М.
Әуезов, М. Мағауин, Н. Келімбетов, А. Қыраубайқызы, Ш. Сәтбаева, Ә.
Дербісәлин, Ө. Күмісбаев, Б. Әбдіғазиұлы секілді ғалымдардың әдебиеттану
мен әдебиет тарихына қатысты ой-тұжырымдары жұмыстың теориялық жағын
қамтыса, Шәкәрімтану библиографиялық көрсеткіші дерек-мәлімет іздеуге өз
септігін тигізді.
Жұмыстың дереккөздері ретінде ақынның Шәкәрім. Шығармалары (1988) атты
шығармалар жинағы алынды. Сонымен қатар, Низами Гәнжауи мен Физулидің
шығармалары (Ұлы ақындар кітапханасы. 1968 ж) қолданылды.
Жұмыстың нысаны, деректілік негізі.
Жұмыстың негізгі нысаны ретінде Ш. Құдайбердіұлы шығармашылығындағы
нәзирагөйлік дәстүр жалғастығы қарастырылып, ақынның Ләйлі-Мәжнүн дастаны
талдауға алынды.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Жұмыстың зерттеу барысында баяндау, жүйелеу,
салыстыру әдістері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және оның
тараушаларынан, қорытындыдан және де пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1. Нәзирагөйлік дәстүрдің қалыптасу, даму кезеңдері.
Аңдату
Әр ұлттың жазба мұралары мен әдебиет тарихы алыс ғасырлар қойнауына
енген сайын, ол барынша құнды болып, барша адамзат баласының ортақ
қазынасына айналатыны белгілі. Осы тұрғыдан алып қарағанда түркі
халықтарының әдебиеті бірнеше ғасырлар үлесінде жатыр десек, артық
айтқандық болмас. Бұл туралы қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуші ғалым Н.
Келімбетов Түркиялық Н.С.Бонралының Түрік әдебиеті тарихы атты кітабынан:
Түрік әдебиетінің жиырма жеті ғасырлық тарихы бар. Бұл әдебиет Кореядан
Еуропаға созылып жатқан Орта Азия, Қорасан, Иран, Үндістан, Әзербайжан,
Анадолы, Мысыр, Сирия, Ирак т.б. көптеген жерлерде мемлекет құрған түріктер
жасаған әдебиет (2,195) деген мәлімет келтіреді. Расында, түркілер өткен
тарихта ірі оқиғалардың куәсі болып қана қоймастан, керек кезінде сондай
ұлы өркениетті жасаушы да бола білді. Өзінің басынан өткенін кейінгі
ұрпаққа аңыз-әпсана ретінде жеткізіп, одан бері де мәңгі өшпестей тас-
жартастарға ойып жазып отырды. Түркілер тарих сахнасына көтерілгелі бері
көрші жатқан шығыстағы көне Қытай, Монғол мен батыстағы бір кездері грек-
рим мәдениетімен өркениеті бар парсы тілдес халықтармен қарым-қатынас
орнатып, мәдени әрі әдеби байланыстар жасады. Сондай мәдени тоғысулардың
арқасында түркі даласында өшпестей болып, тарих, ұмытылмастай болып
мәдениет пен әдебиет қалды. Өзімен бірге Шығысқа ұлы серпілісті алып келген
ислам дініне дейін-ақ, түркілер өздерінің бай мәдениеті мен әдебиетін,
жазуын қалыптастырып үлгерді. Оған Орхон-Енисей, Талас бойынан табылған
Күлтегін, Тоныкөк ескерткіштері куә. Аталмыш тас ескерткіштерінде түркі
халықтарының көне тарихы мен әдебиетіне қатысты мол дүниелер жазылды. Ислам
діні келісімен бұл бай мұралар Шығыстың алтын-жауһарларымен толысып, тағы
бір саты жоғарыға көтерілді. Әдебиетке жаңаша тақырып, сом образдар әкелді.
Бұрынғы руна жазуын араб алфавиті ауыстырды. Ғылым мен білім жаңа сатыға
көтерілді. Әдебиеттанушы ғалым С. Қирабаевтың: Қазіргі қазақ әдебиетінің
ұзақ даму жолын шолып қарасақ, оның бай фольклорына қоса ерте ғасырдан
бастап-ақ түркі тектес халықтармен ортақ әдебиет жасағанын көреміз. Көне
түркі ескерткіштеріндегі жазулар (Орхон, Күлтегін, Білге-Қаған, Тоныкөк)
мен Қорқыт ата кітабы, Оғызнаме, дастанында кездесетін эпостық жыр
үлгілері, аңыз әңгімелер, Жүсіп Баласағұнның Құтты білігі, Махмұт
Қашқаридың Түркі тілдірінің сөздігі, Қожа Ахмет Иассауидің Даналық
кітабы, Ахмет Иугінекидің Ақиқат сыйы, кейінірек туған Кодекс
Куманикус, Махаббатнаме, Қисса сул-әнбие кітаптарында басылған халық
өлеңдері мен дастандарының үлгілері, мақал-мәтелдері осыны айғақтайды
(3,17) деп жазғанындай, қазақ әдебиетінің тарихы тереңдей түсті. Өкінішке
орай мұндай құнды болмысы бар қазақ әдебиеті бірнеше жылдар бойы толық
зерттелмей келді. Ортағасырлық әдеби жәдігерліктерді зерттеудегі басты
кедергі – ол шығармалардың діни астар алуында, не дінді көркем тілмен
үгіттеуінде еді. Сондықтан де ежелгі дәуір әдебиеті біраз жылдарға дейін
тың тақырыптар болып келді.
Бірнеше ғасырлар үлесінде жатқан түркі халықтарының әдебиет тарихын
ғалымдар (Ф. Көпрүлү, А. Бомбачи) екі топқа бөліп қарастырады: исламнан
алдыңғы және кейінгі дәуір деп. Академик М. Әуезов те осы пікірге қосылады.
..қазақ елінің ішкі өмірі екі үлкен дәуірге бөлінеді. Бұның біреуі – ісләм
діні кірген соңғы мезгіл. Екіншісі содан арғы ескі дәуір (4,19) деп екіге
бөліп берген. Ғалымдардың әдебиетті дәуірлеуде исламмен байланыстырып
қарауында үлкен мән бар. Себебі осы дінді қабылдау арқылы түркі халықтары
бұрынғы сенімін ғана ауыстырып қойған жоқ сонымен қатар, өздерінің болашақ
мәдениеті мен әдебиетіне де жаңа өзгерістер алып келді. Ислам дінімен бірге
түркілік әдебиетте жаңа бағыт, қуатты серпіліс пайда болды. Әдебиетте
бұрынғыдай тек тарихи оқиғалар ғана суреттелместен, бұдан былай көркем сөз
адамзатты хақ жолға үгіттеуші, жақсылық пен жамандықтың аражігін ажыратушы
ретінде көрініс бере бастады. Әдебиет деген атаудағы мағынасы кеңейе түсті.
Құранда айтылатын діни сюжеттер мұсылман шайырларының кітаптарынан орын
алды. YIII-IX ғасырларда ислам дінінің таралу ауқымы кеңейді.
XIII-XIY және XIX-XX ғасырлардағы нәзира дәстүрі.
а) Алтын Орда дәуірі әдебиетіндегі нәзираның көрінісі.
Египеттен – Ұлы Қытай қорғанына дейінгі аралықта билік құрған араб
халифатының қол астына қараған елдер Ислам мәдениеті дейтін өркениеттің
ортақ ошағын тұтатқан еді. Әл-Фараби – ежелгі грек оқымыстылары Платон,
Аристотель Пифагор, Евклид еңбектерін түгелдей меңгеріп, араб тіліне
аударып, оны дамытқан адам. Грек ойшылдарының еңбегін кейінгі шығыс
ғалымдары Әл-Фараби түсініктемелері арқылы оқыған. Еуропа елдері философия,
математика, астрономия, медицинаны ислам өркениеті арқылы білді. Көне
антикалық мәдениет дәстүрі мен шығыс дүниесін біріктіру арқылы еуропалық
Оянушылыққа жол салды. Демек, Түркі әдебиетіндегі мұндай жағдайлар
оянушылыққа жол салса, оның басты белгісі ретінде нәзира дәстүрінің де
қанат жая бастағынын аңғарамыз. А.Қыраубаева оянушылықты қытай дерегіне
сүйене отырып, фугу-көне дәуірге қайта оралу (фу – қайта оралу, гу – көне
дәуір). Италияда қайта туу деген ат берген (5,2) деп көрсетеді. Демек
мұнан аңғаратынымыз, көне дәуірдегі мұраларды қайта жаңғыртып, өзінше
жырлау. Оянушылық дәстүр көне грек, египет елдерінде кездеседі. Б.д.д YII
ғасырларда Саис Ренессансының болғандығы тарихта бар. Саис Ренессанысы
кейде Еуропа оянушылығымен \XY-XYIғ\ салыстырыла айтылады (6,3). Ал одан
бері Вавилон дәуіріне келсек, ол кезде де бұрынғы сюжет, мифтерді қайталай
жазып, жаңғыртып отырған. Вавилон әдебиетіндегі нәзира түгелімен
шумерлердің әдеби сюжеттерін қайталап жазған тек құдайлардың аттары ғана
өз заманына сай өзгертіліп жазылды (5,3).
XI-XII ғасырларда Шығыс Түркістан, жетісу, Сырдария, Талас, Шу
өңірінде Әмудария мен Сырдария аралығында Қарахан қағанаты құрылды.
Қағанаттың екі орталығы болды: Баласағұн, Қашқар. Қарахан мәдениетінің
құрылуы жөнінде әр түрлі болжамдар бар. Соның ішінде ол YIII-IX ғасырда
тарих сахнасына шыққан Қарлұқ мемлекетінің заңды жалғасы деп қаралады.
Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Боғра хан (915-955). Ол Тараз бен
Баласағұнды, Қашқарды 942 жылы өзіне қаратқан. Қарахан мемлекетінің тарихы
осы кезден басталады. Ол мемлекеттегі билеушіні Арслан (арыстан) және
Боғра (Бура) деп атаған. Арслан Қарахан ең жоғарғы билеуші есептелген, оның
астанасы алғашында Таразда, одан соң Қашқар қаласында болған. Қарахан
мемлекеті Ислам мәдениетін жасаушы мейлінше гүлденген елдердің бірімен
саналады. X ғасырдың басында ислам дінін Қараханидтер әулетінің ру басы
Сатуқ қабылдады. Ал оның ұлы Боғра хан Мұса 960 жылы исламды мемлекеттік
дін деп жариялады. Қарахан мемлекетінің билеушісі Сатұқ Боғра ханның ислам
дінін қабылдауы шынында да тұңғыш мұсылман түркі мемлекетінің құрылуына
себеп болды. Ислам дінін ресми дін ретінде қабылдауы, түркі тарихындағы ең
маңызды оқиғалардың бірі. Алайда Қарахан мемлекеті ислам мәдениетіне бет
бұрғанмен, сан ғасырлық тарихы бар көне мәдениеттен де бірден қол үзіп
кетпеген. Ұйғыр хандығындағы түркі тайпалары бұл дәуірде әлі де болса
буддизм, манихеизм сияқты көне діндерді ұстанатын. Өзге дін ұстанатын ұйғыр
хандығындағы түркі тайпаларының да Қарахан мемлекетіндегі қандастарына әсер
ықпалы аз болмаса керек. Қарахан дәуірінде дүниеген келген түркі
әдебиетінің ең көне де көркем мұраларының бірі Жүсіп Баласағұнның Құтты
білігінің бүгінгі күнге жеткен үш нұсқасының ең ескісінің мұсылман
мәдениетінің айнасы араб әліпбиімен емес, керісінше көне ұйғыр әліпбиімен
жазылуының өзі біраз жайды аңғартқандай.
Жаңадан құрылған Қарахан мемлекеті үшін бұл тарихи кезеңдегі басты мәселе –
елді басқарудың жаңа дәуір талаптарына сай келетін идеалогиясын жасап алу
еді. Бұл идеология жаңадан қабылданған ислам дінінің қағида-шарттарына
негізделуі тиіс болатын. ...Мемлекетті басқарудың исламға негізделген
әлеуметтік-этикалық нормалары белгілеу қажет болды (5,9). Осындай
қажеттіліктердің негізінен әл-Фарабидың трактаттары, Ибн Синаның Білім
кітабы, М. Қашқаридың түркі тілдерінің сөздігі, Ж. Баласағұнның
мемлекетті басқару жайындағы Құтты білігі т.б. дүниелер өмірге келді.
Мұндай еңбектер түркі халқының даңқын асырып, түркілерді әлемдік деңгейге
шығарды. \Шығыс пен Батыс, Азия мен Еуропа тоғысқан Қазақстан қалаларында
бір-біріне мүлде ұқсамайтын мәдениеттердің өзара кірігіп, бір-бірін байыта
түсулеріне аса қолайлы жағдай, ахуал туды. Өзара қарым-қатынас жасау
нәтижесінде отырықшы қалалықтар мен көшпенді тайпалар адамзаттың ежелгі
мәдениеті арқасында маржандай жарқыраған таңғаларлық мәдениет жасай алды.
Осылайша араб, парсы, қытай, үнді, бұлғар бойы, Кіші Азия, орта Азия,
Еуропа елдерінің бір-біріне араласуына кіндік Азия – Қазақстанның айрықша
рөлі болды. Тамыры терең түрік әдебиетінің ескеркіштері Орхон жазулары,
Қорқыт ата, Оғыз қағанды туғызған халық ежелгі Құран, Таурат, Інжіл,
Рамаяна Панчатандра Шаһнама миф-аңыздарымен салалана түсті. Діни
дидактика жанры туды. Осы мәдени үрдіс Монғол жаугершілігі тұсында да
толастаған жоқ. Қираған қалалар қайтадан еңсесін көтере бастады. Шыңғысхан
өлгеннен кейінгі бұлыңғыр бұлдыр жылдарда бұл қала қайтадан Сырдария
бойындағы мән-маңызы зор саяси және экономикалық орталық болды. Үргініштен
шыққан сол жол арқылы Алмалыққа одан әрмен кетті. Отырар Орта Азия мен
Қазақстанның оңтүстігіне кең тараған теңгелер орталығы ретінде де белгілі.
Қалада XII-XIY ғасырларда ірі қоғамдық ғимараттар салу ісі қолға алынды
(5, 8). Осы кезде Ақсақ Темір державасының мәдени жағынан жоғарғы деңгейге
көтерілгенін Ахмет Яссауи, Арыстан Баба кесенелері көрсетеді.
Қала мәдениетінің дамуы, әдебиет пен ғылымдағы ұлы тұлғалар Фараби,
Иассауи, Баласағұни, Қашқарилердің, Әли Рабғұзи, Құтб, Кәтиб, Хорезмилердің
шығармашылығы X-XIY ғасырлардағы әдебиетте жан-жақты өсу үрдісінің
болғандығын көрсетеді. Осындай даму үрдісі өз ішінде түрік оянушылығын
туғызды. Әдебиеттегі Түрік Оянушылығының белгілері, екі үлкен кезеңнен
кейін көрініп отыр. X-XII ғасырда Баласағұни Құтты білікте державалық
түрік мемлекетінің төрт құбыласы тең үлгісін жасағанда, Өтукен бектері,
Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөктер құрған ұлы Түрік қағанатын елестете
отырып жазса, Махмұт Қашқари түрік елінің бай мәдениетін, тілін, жан-жақты
сипаттап, түрік рухын ірілендіре түсті. Яни, түрік әдебиетіндегі
Оянушылықтың \Ренессанс\ бастамалары осы туындыгерлерде жатыр деп білеміз.
Түрік оянушылығының екінші бір көтеріле тұсы XIII-XYI ғасыр әдебиетінде
көрінді. Орта Азияда Науаи, Әл-Фараби шығармашылығында Оянушылықтың
көріністері бар екенін В.М.Жирмунский еңбегіне сүйеніп, қазақ
әдебиеттануында алғаш сөз еткен ғалым Әуелбек Қоңыратбаев болған. Әл-
Фарабидің ғылымдағы тұлғасының Леонардо да Винчимен ұқсастығы, Жүсіп
Баласағунидің көне антика әдебиеттерінің принциптеріне сүйенетіні, ежелгі
грек ойшылдарын дәріптеуі: Яссауи және оның ізіне ерген Иүгінеки,
Бақырғани, Хакім аталардың гуманизм идеяларын ту етуі: Нәзира дәстүріндегі
қиссалардың ежелгі сюжеттерді қайталай жаза отырып, онда адамгершілік,
түріктік мәселелерді көтеру: Ақындардың шығарманы ана тілі – түрік тілінде
жазу. Сөйтіп, түрік тілінің мәртебесін көтеруі(6,104).
Осы көне дәстүр араб тіліндегі әдеби үрдіс ретінде тарап, араб халифаты
қарамағынан шығып, Саманид патшалығы құрыла бастаған парсы әдебиетінде
қайта жаңғырды. Ал түрік-қазақ әдебиетінде Алтын Орда мемлекетінің кезінде
негізгі әдеби үрдіске айналды. Бұл дәуірде Қарахандар кезеңіндегідей
дидактикалық сипаттағы ақиқаттық-ағартушылық мазмұнды шығармалар ғана емес,
сонымен қатар лирикалық шығармалар көптеп жазылып, дүниеге келді. Яғни,
Алтын Орда дәуіріндегі әдебиеттің негізгі әдісі – нәзирашылдық. Қарахан
дәуірі әдебиетінде дәстүрлі сипат алған діни-сарындық бағыт Алтын Орда
дәуірінде де желісін үзбей, жалғастығын тауып жатты. Рабғұзидың Қисса сул-
әнбия Сайф Сараидың Гүлстан бит-түрк, т.б. шығармалар діни тақырыптарда
жазылды. Құтты білік, Ақиқат сыйы шығармаларда мұсылманшылдық сарын
көркемдік әдеп ретінде ғана көрініс тапса, Алтын Орда дәуіріндегі Қисса-
сул-әнбия, Гүлстан бит-түрк сияқты туындылар шариғат шарттары, ислам
қағидалары, Құрандағы аңыз әңгімелер, сопылық ілімі секілді таза діни
тақырыптарды толғады. Нәзираның негізгі тақырыптары әлі қол үзіп кетпеген
араб сюжеттері және оны жаңғыртқан парсы қисса-хикаялары болғанымен, ол
түрік оянушылығымен астарласып кетті. Ақындар ежелгі мифтерден әділ патша
және адамгершілік желілерін алып дамытты.
Нәзиралық әдебиет, қисса-дастан жанрының түрік әдебиетінде дамуына көрші
жатқан Иранмен әдеби байланыстар зор әсер етті. XIII-XI ғасырлардың бас
кезінде парсы әдебиетінде классикалық даму үрдісі болды. Араб тілді
әдебиеттің аясында мұсылмандық дәуірге дейінгі парсы мәдениетінің
культтеріне деген қызығушылық, оны жаңғыртушылық басталды. Оның жарқын
өкілдері: Абдаллах ибн ул-Мукаффа\724-759\, Башшар ибн Бурд\787 жылы қайтыс
болған\, Абу Нувас\762-815\. Осы кезде шубияшылар дейтін оппозиция
өкілдері шығармаларын ана тілінде жазып, иран тілінің мұраты үшін күрескен.
Өз өлеңдерінде тәуелсіз иран мемлекетін құру идеясын ұсынған. Иран
Оянушылығының бастамасында осындай көңіл-күйдің ықпалы болған (5,18). X
ғасырдың бас кезінде Саманидтер мемлекеті болып Араб халифатынан бөлінген
кезде парсы тілді иран әдебиеті жаңа қарқында дамыды. Оның орталығы болған
Бұхара бүкіл Иран мен Орта Азия елдерінің мәдени кіндігінің бірі болды.
Парсы әдеби мектебі қалыптасты. Екі тілде бірдей жазатын ақындар пайда
болды. Оның ішінде патшалар кітабын жазған Дакики, осы дастанды
жетілдіріп, құлпыртқан Фирдоусилер (Шахнама) бар. Бұл дәуірдегі парсы
әдебиеті елдік рухты көтерді. Нәзиралық шығармалар туды. Орта ғасырларда
нәзирашыл ақын қандай жанрға нәзира жазса да өзі үлгі алып отырған өлең
үлгісін сақтап отыруға да баса назар аударған.
ә) XIX-XX ғасырдың бас кезіндегі жыр бәйгесі – нәзирашылдық дәстүрдің
жалғастығы.
Сонымен, XIII-XIY ғ.ғ.Алтын Орда әдебиетінде нәзира дәстүрінің туып,
дамығаны туралы жоғарыда қамтылды XIX ғасырдың II жартысы мен XX ғасырдың
басында қазақтың ұлттық әдебиетінің даму кезеңінің алтын ғасыры басталды.
Шығыстық классикалық әдебиет дәстүрлерінің аса ықпалдық дәнекерлік құралы
болған аудармалық шығармалардың да ұлттық және әлемдік әдеби процесті
сабақтастырудағы маңызы анық. Қазақ поэзиясының көп ғасырлық тарихында
Шығыс халықтарының әдеби фольклорлық мұраларының ауларма тәсілі арқылы
халқымызға жетуі – әдеби байланыстардың рухани мәдениеттік ықпалының
көрінісі. Шығыстанушы профессор Ө. Күмісбаевтың пікірі біздің
пайымдауларымызға толық дәйек бола алады: Аударма әдебиеттерді бір-бірімен
таныстырады, табыстырады. Аударма өркендеген елдің өскен мәдениетін
көрсетеді, ол да көркем шығарма есепті өз алдына жеке өсір сүруге хұқы
әбден бар. Аударма дегеніміз бүгін келіп, ертең кетіп қалатын мейман емес,
ол да бір өзге жұрттан қалап әкеліп, өз аулыңа отырғызған жеміс ағашындай
ғой. Күтсең, бабын тапсаң нәрін, жемісін алақаныңа салады (7, 34). Көркем
аударманың шығармашылық ықпалы әлем әдебиеттерінің тақырып, идея көркемдік
тәсілдер жақтарынан өзара үндес бір-біріне үйрене дамуына, баюына нақты
әсер етіп келеді. Шығармашылық ықпалдастықтың нәзира дәстүріндегі үлгілері
Шығыс әдебиеттері байланыстарында кең өрістеді. Абайдың Ескендір,
Масғұттарыннан бастау алған дәстүр XX ғасырдың басында реалистік роман
жанрының күрт өрукендеуіне ықпал етті. Реалистік лириканың дамуы арта
түсті. Әдебиет қатарын толыға бастады. Осы тұста рухани мұраның
кемелденуіне қатысты факторлардың бірі ретінде атап айтатын мәселе бар. Ол
– әдебиетттер арасындағы байланыс, қаламгерлердің өзге жұрттардың ақын-
жазушыларымен, олардың шығармаларынментаныс болуы, ондағы үздік туындыларды
өз оқырманына жеткізуі. Жазу-сызуы кенжелеу дамыса да хазақ халқымыз
ежелден-ақ көне Шығыстың аса бай мәдениетімен, әдебиетімен байланысты
болды. Белгілі ғалым С. Талжановтың айтуынша: ..қазақ халқы өзінің сан
ғасырлық тарихында негізінен, бірнеше халқпен бас қосып, өзінше жоғын
солардын алғандай. Соның бірі классикалық шығыс, ескі грек-рим халқынан
біраз нәрсені алып пайдаланса керек, екіншісі, бұдан талай ғасыр бұрын
соғдияндар арқылы келген иран елімен ауыс-түйіс жасапты; үшіншісі, монғұл-
түркі елдерінің қарым-қатынас туыстығы, ...төртіншісі, араб халқының
байланысы; бесіншісі; аса күшті әсер орыс халқының әсері (8,173). Бұл әр
алуан халықтармен байланыс орнату, іргелес, қанаттас өмір сүру, тарих
сахнасында тағдырлас болу қазақ жұртының рухани дамуына, оның ішінде
көркемсөз өнерінің өркендеуіне ықпал жасады деген сөз. Қазақ жазба
әдебиетінің белесті кезеңі XIX-XX ғасырда шығыстық байланыс айрықша орын
алды. Шығыс ақындары, шығыс поэзиясы дегенімізде бір тақырыпқа бірнеше
ақынның қатарласа, жарыса жазып, өнер бәйгесіне түсуі шығыс аңыздарын жаңа
өмірге лайықтап, жаңғырта жырлауы, т.б. айтылады. Қазақ поэзиясында Абайдың
шығыс тақырыптарына Масғұт, Әзім, Ескендір атты өлең-поэма жазуы,
Ыбырайдың қытай, үнді, парсы, араб халықтары ертегі-әңгімелерінің
сюжеттеріне негіздеп тағлымдық, өсиетнамалық мәні бар қысқа әңгімелер
тудыруы, шығыс шайырларымен сусындаған Шәкәрімнің шығыс поэмаларын қазақша
сайратқаны, Шоқанның Манасты орыс тіліне тұңғыш болып аударуы – Шығыс
поэзиясының қазақтың алдыңғы қатарлы ақындарына қаншалықты дәрежеде әсер
бергендігі, қазақ ақындарының бай әдебиетті шығыстың құнды мұраларымен
қаншалықты байытқаны көрініс береді. Қазақ хандығы тұсындағы тарих (XY-
XYIIғ.) ерлік рухқа толы Қазтуған, Шәлгез, Доспамбет жырларын туғызды. Бұл
уақытта әдебиеттің жанры толғау болды. Жыраулық поэзия дамыды.
XYIII-ғасыр әдебиеті жыраулық поэзияның рухын сақтай отырып, бодандық
мәселесін сөз ете бастады. Бодандық бұлты қоюланған XIX-ғасырдың екінші
жартысынан былай әдебиетте қазақтың ұлттық оянушылығының бір көрінісі
ретінде XIII-XIY ғасырлардағы нәзира дәстүрі қайтадан жедел дами бастайды.
Ұлттық Оянушылықтың жан-жақты дамуының бір жағында Абай бастаған, ұлттық
сананы жаңаша дамытудың бағыты тұрса, екінші жағында қазақи салт-сана мен
имандылықтан айрылып қалмаудың жолын ескілікті дәстүрлерден іздеген ақындар
тобы жинақталады. Олар қазақтың ежелгі жазба әжеби үлгісін жақсы білетін,
мифтік-сюжеттер мен Құран хикаяларын, Әли мен Рабғузидың Қисса Жүсіп,
Қисас-ул әнбиелерін оқып көрген, Низами мен Құтбтың Хұсрау Шырынымен
таныс, Сағди мен Сәйф Сараи Гүлстанын естіп білген, Мың бір түн,
Тотынама, Шаһнама оқиғаларын жаттап өскен ақындар еді. Үлгі алған,
оқыған мектебі дәстүрлі классикалық түрік, араб-парсы әдебиеті болған
(5,175). Бұл ақындарды атап айтсақ Жүсіпбек. Шайхысламұлы, Әсет
Найманбайұлы, Әріп Тәңірбергенұлы, Ақылбек Сабалұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы,
Тұрмағамбет Ізтілеуұлы т.б. нәзира бағытындағы ақындар елеулі шығармаларды
дүниеге әкеліп, рухани қызметтер атқарды. Фирдауси, Низами, Наваи,
хамсаларынан, араб, парсы, үнді ертегі аңыздарынан және Орта Азия
халықтарының әдебиеті арқылы келген Ләйлі-Мәжнүн, Шахнаме, Тотынама,
Фархад-Шырын, Таһир-Зухра, Ескендір, Рүстем-дастан сынды лирикалық,
батырлық, ғашықтық дастандар қазақ топырағына жаңадан түлеп жаңғырып төл
туындыға айналды. Жалпы айтқанда қиссашыл-кітаби ақындар пайда болды.
Көкірек көздерін қасиетті Құранмен суарған ақындардың басты тақырыптары
ислам дініңінің адамгершілік, имандылық тұстарын көтеру еді. Олар дінді
шығармаларында жырлау арқылы бұл сенімнің қазақ арасына тарауына
айтарлықтай дәрежеде өз септігін тигізді. Абай да өз өлеңдерінде дәни
мәселелерге ерекше мін берген. Өз заманындағы дүмше молдаларды керек
кезінде сынап та отырған. Исламның негізгі қағидаларын түсіндіріп беру
үшін, бірнеше ғақлиялар жазды. Бұған айғақ ретінде ақын еңбектеріндегі 35,
37, 38-ші қарасөздерін айтуға болады. Сонымен қатар, Абайдың немере туысы
Шәкәрімнің де діни тақырыпқа жиі барып, оны өз шығармаларына арқау етіп
алғаны да баршаға белгілі.
1.2. Нәзира нақыштары.
Нәзира ұғымына алғаш анықтама берген Мұхтар Әуезов былай дейді: Көпке
мәлім болған тарихи шындықтар бойынша Шығыста бір классик жырлаған
тақырыпты келесі буында, тағы бір Шығыс ақыны қайталап, әңгіме ететін тың
дастандар шығаратын дәстүр бар еді. ...Олар біреуінің тақырыбын біреуі
алуды заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңін алмай және көбінше алдыңғы
айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да көп жерлерде өз еркімен өзгертіп,
тыңнан жырлап шығаратыны болған. Бұлайша бір тақырыптың әр аұында
қайталануы еш уақытта аударма деп танылуы керек емес. Ол өзінше бір қайта
жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт-шалым сынасып, жырмен жарысу
есепті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы
дәстүрге нәзира, нәзирагөйлік деп атау берген (9, 54). Нәзира – белгілі
бір ақынның шығармасына жауап ретінде жазылған туынды. Белгілі бір
ақынның өзіне дейінгі классикалық шығармаға жауап қатуы түрінде, өнер
сынасу, өлең жарыстыру мақсатында пайда болған. Жыр бәйгесіне тәуекел еткен
шайыр бұрыннан мәлім шиырдан жаңаша жол іздеуге, өзі өнеге тұтып отырған
дастанның тақырыбын, өлең өлшемін, көркемдеу өрімін пайдаланып, бастапқы
туындыдан асып кетпесе де, жетеғабыл түсетін, өзіндік бояу, реңі бар
шығарма жазуға тиіс. Бұл – ежелгі өнер иесі үшін ақындық кәмелет белгісі.
Өзі де нәзира шарттарын сақтап, Фердауси сарындарымен мәснәуи жазған Низами
дүние салғаннан кейінгі жерде (XIII) оның Хамсасын бағдарға алған нәзира
дәстүрі қаулай өркендеп кең өріс табады. Түркі, парсы, тілдес әдебиеттерге
әлденеше ғасыр өзек болады. Белгілі шығыстанушы ғалым Н. Келімбетов нәзира
дәстүрінің негізі мәселелері жайлы біршама ой айтады. Ғалым біріншіден,
нәзира дәстүрінің негізінде жазылған бірқатар шығармалардың күні бүгінге
дейінгі аударма ретінде қарастырылып жүргенін, соның салдарынан кезінде
нәзира дәстүрімен қазақ топырағына лайықталып жазылған қазақ поэзиясының
кейбір үлгілері әдебиет тарихынан өзінің орнын ала алмай жүргенін айтады.
Оған ғалым Ә. Фирдаусидің Шахнамесінен аударма деп айтылып жүрген Т.
Ізтілеуовтың Рүстем-Дастанын көрсетеді. Тіпті ол дастанды кезінде ұлы М.
Әуезовтің өзі аударма деп қарамағанын, қазақтың төл туындысы деп сананғанын
баса айтады. \Бағзы замандардағы нәзира үлгілерін таза аудармаға жатқыза
беруге тіпті де болмайтыны жөнінде талай айтылған. Мысалы, Әлішер Науаидың
Құстар тілі XII ғасырдағы парсы-тәжік ақыны Аттардың Құстар сөзі
поэмасына жауап нәзира түрінде дүниеге келген. Соның өзінде де, Е. Э.
Бертельстің есептеуі бойынша Науаи поэмасына саналанған 63 тәмсілдің 12-сі
ғана Аттар тәмсілімен сәйкеседі екен, ал қалған 51 тәмсіл түгелдей Науаи
қиялының жемісі. Әдетте нәзира дәстүрін еркін аударма деп қарайтындар
нәзира дәстүрінің табиғатын, мұрат-мақсатын, өзіндік ерекшеліктерін жете
түсінбейді. (10,139).Екіншіден, кейбір әдебиет зерттеушілердің еліктеу
ұғымының теріс түсіндіріліп келгенін айтады. Көркем әдебиеттегі еліктеудің
сыртқы формасын көреді де, ішкі табиғатына қатысты өзгерістерді аңғармайды.
Соның салдарынан нәзира дәстүрін сырттай еліктеу құбылысы деп бағалайды. Ал
профессор Н. Ғабдуллин нәзираның араб сөзі екенін, Шығыс халықтары
әдебиетіндегі осы дәстүрді ұстанған Фирдауси, Низами, Науаи және орыс ақын-
жазушыларының (Тургенев, Лермонтов т.б.) да шығармашылығында орын алған
үлгіоерін атайды, осы дәстүрдің табиғатына ғылыми сипаттама береді:
Нәзирада кейінгі ақын алдыңғы ақын жырлаған тақырыптың сюжет желісін
алады, шығарманың негігі қаһармандарын, оқиғаның ұызн-ырғасын сақтайды. Сол
себепті екі шығармадағы әңгіме бірдей сияқтанып тұрады. ...Нәзира екі
шайырдың бәсекесі емес, өнерге өнермен қайтарылған жауап. Нәзирада алдыңғы
ақын скреттеген оқиғалар мазмұны қайталанғанымен, кейінгі ақынның сол
оқиғаларды сипаттап айтуында, қаһармандардың әрекеттерін бейнелеуінде осы
шайырды өзіндік сарынмен танытатын ерекшелігі болады (11,66-67). Демек,
Шығыс халықтары ақындарының қайталап жырлау арқылы әрбір шығармашылық
тұлғаның өзіндік суреткерлік шеберлік қырларының айқындалатыны аңғарылады.
Сонымен шығыс поэзиясының қазақ әдебиетіне жасалған әсері түрлі
жолдармен жүзеге асты деуге болады. Біріншіден, Рудаки, Фирдауси, Низами,
Физули, Науаи, Сағди, Хафиз, Жәми сияқты шығыс шайырларының жырларын,
дастандарын қазақ ақындары өзінше қайта жырлап, тыңнан толғап, нәзирагөйлік
дәстүрмен жаңа шығармалар туғызды. Көпке мәлім болған әдеби сюжеттер,
тарихи шындықтар бойынша, М.Әуезов тілімен айтқанда: Абай А.С.Пушкиннің
Евгений Онегин поэмасын нәзиралауда Абай шығыс поэмасының бағзы
заманынан келе жатқан өлең жазу дәстүрін (Нәзира) қолданып, өзінің ұлы
ұстазының бұл тамаша шығармасының бүкіл сюжетін (мазмұнын) өз сөзімен, өз
тілімен қайта жазып шығады. Ал, араб-үнді, иран-түрік елдерінің ақындары
Ләйлі-Мәжнүн, Фархад-Шырын қиссаларының сюжеттерін, Ескендір-наме
поэмасын өз тілдерінде өңдеп жырлап ғасырдан ғасырға жеткізгені мәлім.
Абайдың өзі де әзербайжан классигі Низами мен өзбек классигі Науаиден кейін
солардың үлгісі бойынша Александр (Ескендір) мен Аристотель жөнінде поэма
жазды (12,168). Сөйтіп, Фирдауси, Низами, Науаи т.б. жырлаған Шаһ-наме,
Ләйлі-Мәжнүн, Хұсрау-Шырын, Ескендір сияқты дастандар қазақ
топырағына лайықты етіп қайта жырланды.
Екіншіден, қазақ ақындары араб, парсы, үнді т.б. Шығыс халықтарының сан-
алуан тақырыптағы аңыз-хикаялары желісін негізі етіп ала отырып, қазақ
оқырмеандарының ұғымына жақын келетін қисса-дастандар жазды. Бұған
Бозжігіт, Сейфүлмәлік, Таһир-Зуһра, Жүсіп-Зылиха, Шәкір-Шәкірат
сияқты қисса-дастандар дәлел бола алады.
2. Шәкәрім және шығыстың поэмасы.
2. 1. Шәкәрімнің ақындық ортасы.
Кез-келген ақын немесе жазушы белгілі бір әдеби ортада өсіп,
шыңдалады десек, сол қаламгерлер шығармашылық жолының қалыптасуына, қанат
жайып, толысуына ықпал ететін үрдістер, соның ішінде ақынның айналасы және
кемеліне жеткен тұлғаның сол ортадағы кейінгі буын өкілдеріне әсері ақындық
орта деген ұғымды тудырады. Бұл тұрғыда Шәкәрімге әсер еткен шығыс пен
батыс әдебиетінің өкілдерін санамалап айтуға болады.
Адам баласының ақыл-ойы талай заман бойына тудырған мәдениет қазынасына
Шығыс халықтарының қосқан үлесі өте мол. Қазақ халқының басқа шығыс
елдерімен мәдени, әдеби байланыының өрісі мейлінше кең. Шығыстың
классикалық небір асыл үлгілері қазақ сахарасына талай ғасыр бойы кең тарап
келді. Шығыс әдебиетіндегі сюжеттер қазақ шығармаларында аражігі ажырамай
жымдасып кетті. Осы мәселеде қазақ әдебиеті тарихында Шәкәрім шығыс
әдебиетінен Фирдоуси, Сағди, Хафиз, Науаи, Физули, Низамилерді өзіне ұстаз
тұтып, солардың шығармаларын бойына сіңдіре білді. Қазақ даласына ежелден
таныс Ләйлі-Мәжнүн махаббатын да алғаш қазақ топырағына әкелген осы Шәкәрім
болды. Арабта хамса, хамисун деген сөз бар, бұл бестік деген мағынаны
береді. Шығыстың классик ақындары Фирдауси, Низами, Жәми және Науаи
артттарына атақты бес дастандарын (хамса) жазып қалдырды. Бес поэманы
түркі тілдес поэзияда жалғыз Науаи жазған еді. Ал енді Әлішер Науаиден
кейінгі орынды сөзсіз Шәкәрім Құдайбердіұлына беруге болады. Сондықтан да
біз ақынды қазақ әдебиеті тарихында Хамсаның ( Бестікті) негізін
қалаған автор деп қараймыз (13,7). Шәкәрім ақынның Шығыс әдебиетінен нәр
алып өскенін айғақтайтын бір нәрсе – оның шығармаларында Шығыс ойшылдарының
есімдерінің аталып отыруы, Шығыс поэзиясы кейіпкерлерінің кездесуі.
Фирдауси, Сағди дастандарында әділдікпен аты шыққан Ануширван атты
кейіпкердің Шәкәрімде Науфал болып жүруі және оның әділдік пен
мейірімділіктің символы іспетті көрсетілу бір қарағанда елеусіздеу деталь
болғанмен, бұл қазақ ақынының Шығыс маржандарын жақсы білгендігін, мол
игергенін аңғартады. Ләйлі-Мәжнүн дастанындағы кіріспесінде Шәкәрімнің
бірқатар Шығыс жұлдыздары ақынның тарапынан ілтипатқа иеленеді:
Науаи, Сағди, Шәмси, Физули бар,
Сайқали, Қожа Хафиз, Фердаусилар...
Бәйітші елден асқан шешен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Д И П Л О М Ж Ұ М Ы С Ы
Ш. Құдайбердіұлы шығармашылығындағы нәзирагөйлік дәстүр жалғастығы
Орындаған:
4 курс студенті
Ғылыми жетекші:
Ф.ғд., профессор
Норма бақылаушы:
Ф.ғ.к., аға оқытушы, доцент
Қорғауға жіберілді:
_____ _____2009 ж.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д., профессор
Алматы – 2009
Р Е Ф Е Р А Т
Жұмыстың тақырыбы: Ш. Құдайбердіұлы шығармашылығындағы нәзирагөйлік дәстүр
жалғастығы.
Жұмыстың жалпы көлемі: 58.
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 40.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан ( I. Назирашылдық
дәстүрдің қалыптасу, даму кезеңдері. II. Шәкәрім және шығыстың поэмасы.
III. Ақын шығармаларындағы сопылық ілімнің іздері) және тараушалардан,
қорытынды бөлімі, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Ақын шығармашылығына шығыстың әсер еткен
ықпалы, соның нәтижесі болып табылатын атақты Ләйлі-Мәжнүн дастанының
назира дәстүрімен қазақ топырағында қазақ тілінде сөйлеуі, оның алған
сипаты – зерттеудің басты мақсаты. Осы орайда, төмендегідей мәселелерді
қарастыру міндеті қойылды:
• Орта ғасырда пайда болған, онан кейінгі XIX –XX ғасырда өзінің
жалғасын тапқан назира дәстүрінің таралу тарихын жинақтай отырып шолу;
Назира дәстүріне тән өзіндік нақыштарын белгілеу;
• Шәкәрімнің ақындық даму жолына әсер еткен ортаны белгілеу;
• Дастанның әдеби негізін анықтау;
• Шәкәрім жырлаған Ләйлі-Мәжнүн дастанына талдау жасау;
• Дастанның көркемдігіне тоқталу;
• Шәкәрім танымындағы, дастандағы сопылық идеяның сырын ашу:
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: XIII-XIV ғасырлардағы түркі тектес халықтар
әдебиетіндегі негізгі бағыттардың бірі - өткенге назар салу, өз заманындағы
тірлік-тынысына ұқсас жауапты өткен ойшылдар мен ұлылардың шығармаларынан
тауып, соларды өз тілінде қайта сөйлетуге ұмтылыс, кейде одан асырып жазу,
талант биігін танытуға талаптану еді. Мұндай ағымның бел алуына бір кезде
әл-Фараби ден қойған Қайта өрлеудің сол дәуірде жер жүзі мәдениетіне
жайылып жатуы орасан әсерін тигізді.Бұл әсерлер классикалық парсы
әдебиетіне еліктеуден, сондағы Қайта өрлеу идеясына бой ұрған ақындардың
шығармаларын, бұрынғы араб-парсы әдебиеті үлгілерін өз заманына лайықтап
қайта жаңғырту талпынысынан туған шығармалардан көрінді. Мұны нәзира
дәстүрі деп атады. Бұл дәстүр қазақ тарихында бодандық бұлты қоюлаған тұс
XIX-XX ғасырда жалғасын тапты. Диплом жұмыста төл әдебиетімізде осы
дәстүрді жалғастырушы ретінде Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармасы нысан етіп
алынды.
Жұмыста қолданылатын әдістер: баяндау, жүйелеу, салыстыру.
Пайдаланылған дереккөздері ретінде ақынның Шәкәрім. Шығармалары (1988)
атты шығармалар жинағы алынды. Сонымен қатар, Низами Гәнжауи мен Физулидің
(Ұлы ақындар кітапханасы. 1968) қолданылды. Теориялық негіз ретінде А.
Қыраубайқызы, Н. Келімбетов, Б. Әбдіғазиұлының еңбектері пайдаланылды.
Г Л О С С А Р И Й
Нәзира (араб.назират – жауап, ұқсату мағынасында) – мұсылмандық шығыс
поэзиясында орта ғасырларда қалыптасқан әдеби үрдіс. Белгілі бір ақынның
өзіне дейінгі классикалық, шығармаға жауап қатуы түрінде, өнер сынасу, өлең
жарыстыру мақсатында пайда болған.
Дастан (парс. Сөзі – тарихи әңгіме, ертегі, батырлар жыры) – Таяу және Орта
Шығыстың, Азияның, оңтүстік-шығыстың әдебиеті мен фольклорындағы эпикалық
жанр, өлең түріндегі уақиғалы шығарма. Көбінесе бұрыннан белгілі ертегі
сюжеттерінің, аңыз, хикаялардың әдеби өңделген түрі болып келеді.
Қисса (араб. әңгіме, ертегі, мысал дегенг мағына береді) – қазақ
әдебиетінде кітаби ақындардың Шығыс әдебиетінің сюжетіне шығарған
дастандарын, өлеңмен жазылған ертегі-хикаяны осылай атайды.
Қара өлең – қазақ халық поэзиясының байырғы жанрларының бірі. Он бір
буынды, төрт тармақты болып келеді де, ааба түрінде (қара өлең ұйқасы)
ұйқасады және міндетті түрде белгілі бір әуенмен айтылады.
Кітаби ақын – Шыңғыс әдебиетінің араб, парсы, түркі тілдес халықтарында бар
поэзияның озық үлгілерін өзінше жырлап, қазақ арасына таратып отырған,
шығыс тілінде шыққан кітаптар сюжетін қайта өңдеп, қисса-дастандар шығарған
өзгешелеу бір топ ақындар.
Мәснәуи – (мәсневи) (араб. – қосарланған деген мағынада), араб, парсы,
түркі тілді әдебиеттердегі қос тармақты шумақ қолданылатын өлең түрі.
Фирдаусидің Шахнамасы, Низамидің Хамсасы (Бес дастан) секілді
шығармаларда осы үлгі қолданған. Мәснәуи өзара ұйқасып келетін қос тармақты
өлең деген мағынада да, осы үлгіде жазылған өлеңнің жанрлық түрі деген
мағынада да қолданылады.
Сопылық – исламда XIII-IX ғ.ғ. пайда болған діни-мистикалық ілім.Сопылық
ілім адамды жетілдірудің жеке-дара мистикалық жүйесі болып табылады.
Сопылық жолға түскендер танымның үш сатысынан өтеді. Шариғатты тану,
тарихатқа түсу, хақиқатқа жетіп, фана болу. Орта Азияға кең тараған Қожа
Ахмет Яссауидің ілімі бойынша, сопылықтың төртінші сатысы бар. Ол –
мағрипатқа жету.Сопылық ілімнің өкілдері әл-Ғазали (1059-1111), орта
ғасырлық философ Суфи Алаяр (1720 жылдар шамасында өмір сүрген).
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. НӘЗИРАШЫЛДЫҚ ДӘСТҮРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
XIII-XIY және XIX-XX ғасырлардағы нәзира дәстүрі
а) Алтын Орда дәуірі әдебиетіндегі
нәзирашылдық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ә) XIX- XX ғасырдың бас кезіндегі жыр бәйгесі – нәзирашылдық дәстүрдің
жалғастығы мен
көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .12
Нәзира
нақыштары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 15
2. ШӘКӘРІМ ЖӘНЕ ШЫҒЫСТЫҢ ПОЭМАСЫ
2.1. Шәкәрімнің ақындық
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2.2. Поэманың әдеби
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...22
2.3. Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім... Шәкәрімнің Ләйлі-Мәжнүн
дастаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.4. Дастанның көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
7
3. АҚЫН ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ СОПЫЛЫҚ ІЛІМНІҢ ІЗДЕРІ
Сопылық ілімнің Шәкәріммен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..42
Ләйлі-Мәжнүндегі сопылық
идея ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 53
К І Р І С П Е
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. XIII-XIY ғасырлардағы түркі әдебиеті көне
шығыстан, жер жүзі мәдениетінің сол дәуірдегі дамуынан бөлек, тұйық жатқан
құбылыс емес, солармен тығыз байланыстағы дәстүрлі әдебиет. Орталық Азия,
Оңтүстік Сібір, Орта Азия, Каспий, төменгі Еділ жағалауында ежелден өмір
сүріп келген түркі халықтарының қоғамдық тіршілігінде, тарихында XIII-XIY
ғасырда үлкен әлеуметтік өзгеріс болды. Оларды Шыңғысхан бастаған татар-
монғол шапқыншылары басып алып Алтын Орда мемлекетін құрды. Тасы өрге
домалап тұрған монғол шапқыншылары Орта Азияны айналасы үш жылдың ішінде
бағындырып үлгерген. Монғолдардың жеңіске тез жеткен себептері: түрлі
хандықтарға бөлініп, бытырап жүрген түркі тайпаларының бірігіп күш көрсете
алмауынан, бақталас хандардың басы қосылмай, монғолдармен жеке-жеке
соғысуынан болды. Монғол шапқыншылығына дейінгі Дешті Қыпшақтың
қалаларында, сауда, өнеркәсіп жақсы дамыған еді. Басқыншылық кезінде
бұрынғы гүлденген қалалардың біразы әлсіреді. Сығанақ, Отырар, Үргеніш
деген қалалар сауданың қайта жандана бастағанынан байланысты қайта жандана
бастады. Шынында да Алтын, Орда мемлекетінің экономикалық-мәдени дәрежесі
ең алдымен саудаға байланысты болды.
Бұл дәуірде түркі тіліндегі әдеби шығармалардың жанрлық ауқымы
кеңейіп, енді Қарахандар дәуіріндегідей тек дидактикалық сарындағы
ағартушылық мазмұнды шығармалар ғана емес, сонымен қатар лирикалық
шығармалар да көрініс тапты. Бұл дәуірде Хорезмидің Мұхаббатнамасы, Құтб
ақынның Хұсрау-Шырыны, Сайф Сарайдың Гүлстан бит-түркиі сияқты
туындалардың негізі көне қыпшақ тілі болғанымен, бұл шығармалар XIII-XIY
ғасырларда Алтын орда дәуірінде өмір сүріп, Сыр бойында, Хорезмиде, Каспий
маңында, Мысырда тағы басқа аймақтарда тірлік кешкен қыпшақ-оғыз сияқты ру-
ұлыстардың жасаған ортақ әдебиетінің ортақ үлгілері болып саналды. Бұл
дәуірде Қарахандар дәуірінен жалғасып келе жатқан дидактикалық бағыт
мейлінше дами түсті. Мұның дәлелі ислам қағидалары, Құран шарттары, діни
аңыздар, сопылық ілімі секілді таза діни тақырыптарды толғайтын, Қисса сул-
әнбие, Гүлстан бит-түрк, Жұмжұма деген шығармалар осы дәуірде дүниеге
келді. Алтын орда дәуірі түркі тілді әдебиетінде аударма-нәзирашылдық салты
өркендеді. Көптеген парсы ақындарының әйгілі шығармалары түркі тіліне
аударылды. Түпнұсқа шығарманың өлең өлшемін сақтау, ұйқас жүйесін үлгі тұту
және сюжеттік үлгісін өзгертпеу нәзира дәстүрінің басты шарттары
болғандықтан араб-парсы поэзиясынан нәзира түзген түркі өлеңі көркемдік
тұрғыдан көптеген өзгеріске ұшырады. Шығыс ақындарының көптеген мәснауи
поэмаларына қазақ поэзиясында да нәзиралар жазылғанымен, қазақ ақындары
нәзира дәстүрінің шығыс поэзиясындағы қағида заңдылықтарының бәрін сақтай
бермеген, шығыстық нәзира салты бойынша түпнұсқа туындының сюжеттік желісі,
идеялық мазмұнымен бірге өлең үлгісі, ұйқас жүйесі, тіпті өлшем қалыбы да
сақталуға тиіс. Шығыстық шығарманың тартымды сюжетін, терең ой-идеясын, аса
бай поэтикалық қазынасын пайдаланған қазақ ақындары оның өлең үлгісін
қайталамай, көбіне қазақ оқырманының қабылдауына жеңіл, талғамына сай
ұлттық төл поэзиямыздың ықылым заманнан келе жатқан – қара өлең түрін
таңдайды. Негізінен шығыстық үлгідегі түркі классикалық өлең дәстүрінде
қостармақ бәйіттің алар орны қандай болса, қазақ поэзиясы үшін қара өлеңнің
де маңызы сондай. Осындай шығыстың үлгілі дастандарының бірі Ләйлі-
Мәжнүнді қазақ даласына әкеліп, қара өлең үлгісімен қазақша сөйлеткен
қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен әдебиетінің сан ғасырлық қалыптасып
даму кезеңінде өшпес өнеге қалдырып, рухани болмысымызды жетілдіру жолында
таусылмас терең тағылым көрсетіп, әдебиет әлеміне ұлттық нәр, сан қырлы
нақыш сыйлаған замана заңғарларының бірегейі Шәкәрім Құдайбердіұлы болды.
Ақынның абзал есімі туған халқымен қауышқаннан бері қарай ойшылдың тұлғалық
дара болмысы, оның телегей теңіздей мұралары әр қырынан кешенді түрде
зерттеле бастады. Ардақты ақынның әзиз есіміне құрмет ретінде асыл сөз
жауһарлары мен келісті де көркем теңеулердің қандайын теңесек те,
қаламгердің тұлғалық қасиетіне жарасымды. Өйткені Шәкәрім ойшыл – барлық
ізгілік әлемінің сан түрлі мөлдіреген маржандары мен құндылық қасиеттерін
бойына сіңірген біртуар ақын. Ол – кемеңгер философ, әсем әуезді майталман
музыкант, сырлы сезімді, нәзік лепті лирик, терең құлашты, кең қарымды эпик
әрі сан ғасырлар қойнауының сиқырлы да сырлы шежіресін біздің дәуірімізге
жеткізуші тарихшы. Осы хақында ғалым, көрнекті жазушы Мұхтар Мағауин былай
дейді: Өз заманында зор даңққа жеткен, Абайдан соңғы кезеңде
әдебиетіміздің абыройлы ақсақалы саналған Шәкәрім өнернамасы екі ғасыр
шегінде бүкіл қазақ халқының рухани әлемінің бір бөлігіне айналған еді.
Шәкәрім ақын ғана емес, тарихшы, философ ретінен де кеңінен танымал болды
(1,1).
Тарихшы демекші, Шәкәрім қаламынан туған тарихи сипаттағы туындылар өткен
дәуірлегі қазақ халқының басынан өткерген тарихи кезеңінің талай-талай
тылсым тұстарынан хабардар етеді. Әлбетте, әдебиет – тарихтың айна қатесіз,
дәлме-дәл көшірмесі емес, әдебиет – халық өмірінің көркемдік шежіресі,
рухты шаттандырар әсемдік әлемі, эстетикалық ләззәтқа бөлеп, көркемдік
таным биігіне жетелейтін сұлулық дүниесінің ғажайып сазы мен әсерлі әуені.
Жинақтап айтсақ, Шәкәрімнің эпикалық шығармаларының поэзиялық және
прозалық тілмен жазылғандары, сондай-ақ аударма арқылы келгендері, белгілі
бір сюжетке нәзирагөйлік дәстүрмен жазғандары да бар. Оның тарихи негізді
поэмалары Еңлік-Кебек, Қалқаман-Мамыр және Қартайлақ-Айсұлу болса,
тарихи-әдеби дәстүр негізінде жазылғаны жоғарыда атап көрсеткендей Ләйлі-
Мәжнүн дастаны. Шәкәрім әдеби негізін Физулиден алып нәзира дстүрі бойынша
қайта жырлаған Ләйлі-Мәжнүн поэмасы – ақынның шығармашылығында өзіндік
орны бар туындылардың бірі. Абайдың ақындық мектебінен тағылым алған, Абай
баптаған ақындық ортаның белді өкілі, Абай жолын білімдарлықпен,
көркемдікті меңгеру деңгейінде жалғастыра білген Шәкәрім осы поэмасы арқылы
шығыс өмірімен өз халқының өміріндегі ортақ дүниелерді шебер байланыстыра
отырып, өз топырағына лайықтап, заманының талаптарына сай жырлап отырып, әр
құйғаны, ондағы тартыс-шиеленістерді өз табиғатымен, қазақ өмірімен
ұштастырады.
Өзінің өмірлік бағытына негізгі ұстаным етіп алған гуманизм идеясы –
имандылық пен инабаттылыққа негізделген ислам қағидалары, өзара түсіністік,
бір-бірін құрметтеу. Кезінде ұлы Абайдың Ғылымды іздеп, дүниені көздеп,
екі жаққа үңілдім дегендей, сол ұстаз жолын жалғастырған Шәкәрім де екі
жаққа бірдей назар салды. Сөйтіп, әлемдік ой парасатына ұмтылыс жасады,
жаһандық сөз өнерін танып білуге, ондағы бар қасиеттерді бойға сіңіруге
талпынады, өз ұлтының игілігіне айналдыруды көздейді. Көркемдік танымда да,
қоғамдық танымда да, өмірдің тіршіліктің барлық саласында осы ұстаныммен іс
атқарған Шәкәрім ақын бір кездегі Абай үшін шығысы болып кеткен алтын
көпірді онан әрі кеңейтті, іргесін нықтап бекітті. Оның Физули, Пушкин
шығармаларын өзіндік өзгеше үлгіде қайта жырлап қазақшалауы ақынның түйсік-
түсінігіне ғана емес, өзі бір перзенті болып табылатын ұлттың, халықтың
сұранысы мен қажетін өтеуіне лайықты атқарған іс деп білеміз.
Жұмыс тақырыбының зерттелу деңгейі. 80-жылдардың соңынан бастап Шәкәрімнің
шығармашылық мұралары шынайы ғылыми тұрғыдан, монографиялық сипатта жан-
жақты зерттеле бастады. Соңғы оншақты жылдың көлемінде шәкәрімтану
ғылымының іргесі бекіп, керегесі кеңи түсті. Шәкәрімді зерттеу, оның
шығармалары туралы пікір айту бүгін ғана басталған іс емес. Шәкәрімтанудың
тұңғыш іргетасы ақынның көзі тірісінде қаланған. Кезінде қазақ зиялыларының
бірі Әлихан Бөкейхановтың 1915 жылы Қазақ газетінің №121 санында Шәкәрім
ақынның Қалқаман-Мамыр поэмасы туралы жазылған талдау мақаласы Қыр
баласы деген бүркеншік атпен жарыққа шыққан. Шәкәрімнің ақындық табиғаты,
Абайдан кейінгі әдебиеттен алатын орны туралы тұңғыш байыпты пікір айтқан
Мұхтар Әуезов болды. 1934 жылы Әдебиет майданы журналының №11-12 санында
жарияланған Абай ақындығының айналасы деген мақаласында Мұхтар Әуезов
Шәкәрімді Абай дәстүрін талантты жалғастырушылардың, ұлы ақын шәкірттерінің
қатарына қосады. Шәкәрімнің шығармашылық мұрасын жариялау, насихаттаумен
қатар ол туралы ғылыми тиянақты пікір айтушылардың қатарында Сәкен
Сейфуллин де болды. Ақынның Ләйлі-Мәжнүн кітабына жазған алғысөзінде
Сәкен Сейфуллин Шәкәрім талантын жаңа бір қырынан сипаттап береді.
Тәуелсіздігімізден бергі заманда әдебиеттану ғылымы бойынша Шәкәрім
шығармашылығы қарқынды зерттеле бастады. Білікті ғалым Алма Қыраубаеваның
1997 жылы қорғалған Қазақ әдебиетіндегі шығыстық қисса-дастандардың шығу
төркіні мен қалыптасуы атты докторлық диссертациясы, белгілі шығыстанушы
ғалым Өтеген Күмісбаевтың Шәкәрім мен Шығыс әдебиетінің байланысы жайлы
зерттеулері, Балтабай Әбдіғазиұлы 2001 жылы Шәкәрім шығармашылығының
дәстүрлік және көркемдік негіздері атты тақырыпта қорғалған докторлық
диссертациясының бір тарауын Шәкәрім шығармашылығындағы нәзирашылдық
дәстүріне арнап жазса, Шәкәрім шығармаларындағы сопылық таным жайлы
Салтанат Ізтілеуова, Қыдыр Төрәлі т.б. зерттеушілер қалам сілтеп жүр.
Басқа да ғылым салаларынан диссертациялық жұмыстар жазылып жатыр.
Мәселен, Г. Әбдірасылова Шәкәрім Құдайбердіұлы философиясындағы адам
мәселесі атты тақырыпта \1996\, ал А. Айтбаева Шәкәрім Құдайбердіұлының
діни-эстетикалық көзқарасы \1996\ атты тақырыпта кандидаттық диссертация
жазған. Өнертану ғылымы бойынша А. Сабирова Абай және Шәкәрім: музыкалық
эстетика және ән стилі атты тақырыпта, А. Әміребаев Шәкәрім
Құдайбердіұлының мәдени-тарихи тұрғыдағы дүниетанымы атты тақырыпта
кандидаттық диссертациялар қорғады. Мұндай қорғалып жатқан жұмыстар Шәкәрім
шығармашылығын танып, білуге ғылымның, қоғамның сұраныс-ынтасы ерекше
екенін көрсетеді. Басқаша айтсақ, Шәкәрімнің шығармашылық өмірі,
шығармалары мен еңбектері гуманитарлық ғылымдар контексінде кеңінен
зерттеле бастады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Бұл жұмыста Шәкәрімнің шығармашылығына шығыстың әсер еткен ықпалы, соның
нәтижесі болып табылатын атақты Ләйлі-Мәжнүн дастанының назира дәстүрімен
қазақ топырағында казақ тілінде сөйлеуі, оның алған сипаты – зерттеудің
басты мақсаты. Осы орайда, төмендегідей мәселелерді қарастыру міндеті
қойылды:
• Орта ғасырда пайда болған, онан кейінгі XIX –XX ғасырда өзінің
жалғасын тапқан назира дәстүрінің таралу тарихын жинақтай отырып шолу;
• Назира дәстүріне тән өзіндік нақыштарын белгілеу;
• Шәкәрімнің ақындық даму жолына әсер еткен ортаны белгілеу;
• Дастанның әдеби негізін анықтау;
• Шәкәрім жырлаған Ләйлі-Мәжнүн дастанына талдау жасау;
• Дастанның көркемдігіне тоқталу;
• Шәкәрім танымындағы, дастандағы сопылық идеяның сырын ашу:
Жұмыстың теориялық және методологиялық негіздері.
Қазақ әдебиеттану ғылымының жетістіктері осы жұмыста басшылыққа алынды. М.
Әуезов, М. Мағауин, Н. Келімбетов, А. Қыраубайқызы, Ш. Сәтбаева, Ә.
Дербісәлин, Ө. Күмісбаев, Б. Әбдіғазиұлы секілді ғалымдардың әдебиеттану
мен әдебиет тарихына қатысты ой-тұжырымдары жұмыстың теориялық жағын
қамтыса, Шәкәрімтану библиографиялық көрсеткіші дерек-мәлімет іздеуге өз
септігін тигізді.
Жұмыстың дереккөздері ретінде ақынның Шәкәрім. Шығармалары (1988) атты
шығармалар жинағы алынды. Сонымен қатар, Низами Гәнжауи мен Физулидің
шығармалары (Ұлы ақындар кітапханасы. 1968 ж) қолданылды.
Жұмыстың нысаны, деректілік негізі.
Жұмыстың негізгі нысаны ретінде Ш. Құдайбердіұлы шығармашылығындағы
нәзирагөйлік дәстүр жалғастығы қарастырылып, ақынның Ләйлі-Мәжнүн дастаны
талдауға алынды.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Жұмыстың зерттеу барысында баяндау, жүйелеу,
салыстыру әдістері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және оның
тараушаларынан, қорытындыдан және де пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1. Нәзирагөйлік дәстүрдің қалыптасу, даму кезеңдері.
Аңдату
Әр ұлттың жазба мұралары мен әдебиет тарихы алыс ғасырлар қойнауына
енген сайын, ол барынша құнды болып, барша адамзат баласының ортақ
қазынасына айналатыны белгілі. Осы тұрғыдан алып қарағанда түркі
халықтарының әдебиеті бірнеше ғасырлар үлесінде жатыр десек, артық
айтқандық болмас. Бұл туралы қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуші ғалым Н.
Келімбетов Түркиялық Н.С.Бонралының Түрік әдебиеті тарихы атты кітабынан:
Түрік әдебиетінің жиырма жеті ғасырлық тарихы бар. Бұл әдебиет Кореядан
Еуропаға созылып жатқан Орта Азия, Қорасан, Иран, Үндістан, Әзербайжан,
Анадолы, Мысыр, Сирия, Ирак т.б. көптеген жерлерде мемлекет құрған түріктер
жасаған әдебиет (2,195) деген мәлімет келтіреді. Расында, түркілер өткен
тарихта ірі оқиғалардың куәсі болып қана қоймастан, керек кезінде сондай
ұлы өркениетті жасаушы да бола білді. Өзінің басынан өткенін кейінгі
ұрпаққа аңыз-әпсана ретінде жеткізіп, одан бері де мәңгі өшпестей тас-
жартастарға ойып жазып отырды. Түркілер тарих сахнасына көтерілгелі бері
көрші жатқан шығыстағы көне Қытай, Монғол мен батыстағы бір кездері грек-
рим мәдениетімен өркениеті бар парсы тілдес халықтармен қарым-қатынас
орнатып, мәдени әрі әдеби байланыстар жасады. Сондай мәдени тоғысулардың
арқасында түркі даласында өшпестей болып, тарих, ұмытылмастай болып
мәдениет пен әдебиет қалды. Өзімен бірге Шығысқа ұлы серпілісті алып келген
ислам дініне дейін-ақ, түркілер өздерінің бай мәдениеті мен әдебиетін,
жазуын қалыптастырып үлгерді. Оған Орхон-Енисей, Талас бойынан табылған
Күлтегін, Тоныкөк ескерткіштері куә. Аталмыш тас ескерткіштерінде түркі
халықтарының көне тарихы мен әдебиетіне қатысты мол дүниелер жазылды. Ислам
діні келісімен бұл бай мұралар Шығыстың алтын-жауһарларымен толысып, тағы
бір саты жоғарыға көтерілді. Әдебиетке жаңаша тақырып, сом образдар әкелді.
Бұрынғы руна жазуын араб алфавиті ауыстырды. Ғылым мен білім жаңа сатыға
көтерілді. Әдебиеттанушы ғалым С. Қирабаевтың: Қазіргі қазақ әдебиетінің
ұзақ даму жолын шолып қарасақ, оның бай фольклорына қоса ерте ғасырдан
бастап-ақ түркі тектес халықтармен ортақ әдебиет жасағанын көреміз. Көне
түркі ескерткіштеріндегі жазулар (Орхон, Күлтегін, Білге-Қаған, Тоныкөк)
мен Қорқыт ата кітабы, Оғызнаме, дастанында кездесетін эпостық жыр
үлгілері, аңыз әңгімелер, Жүсіп Баласағұнның Құтты білігі, Махмұт
Қашқаридың Түркі тілдірінің сөздігі, Қожа Ахмет Иассауидің Даналық
кітабы, Ахмет Иугінекидің Ақиқат сыйы, кейінірек туған Кодекс
Куманикус, Махаббатнаме, Қисса сул-әнбие кітаптарында басылған халық
өлеңдері мен дастандарының үлгілері, мақал-мәтелдері осыны айғақтайды
(3,17) деп жазғанындай, қазақ әдебиетінің тарихы тереңдей түсті. Өкінішке
орай мұндай құнды болмысы бар қазақ әдебиеті бірнеше жылдар бойы толық
зерттелмей келді. Ортағасырлық әдеби жәдігерліктерді зерттеудегі басты
кедергі – ол шығармалардың діни астар алуында, не дінді көркем тілмен
үгіттеуінде еді. Сондықтан де ежелгі дәуір әдебиеті біраз жылдарға дейін
тың тақырыптар болып келді.
Бірнеше ғасырлар үлесінде жатқан түркі халықтарының әдебиет тарихын
ғалымдар (Ф. Көпрүлү, А. Бомбачи) екі топқа бөліп қарастырады: исламнан
алдыңғы және кейінгі дәуір деп. Академик М. Әуезов те осы пікірге қосылады.
..қазақ елінің ішкі өмірі екі үлкен дәуірге бөлінеді. Бұның біреуі – ісләм
діні кірген соңғы мезгіл. Екіншісі содан арғы ескі дәуір (4,19) деп екіге
бөліп берген. Ғалымдардың әдебиетті дәуірлеуде исламмен байланыстырып
қарауында үлкен мән бар. Себебі осы дінді қабылдау арқылы түркі халықтары
бұрынғы сенімін ғана ауыстырып қойған жоқ сонымен қатар, өздерінің болашақ
мәдениеті мен әдебиетіне де жаңа өзгерістер алып келді. Ислам дінімен бірге
түркілік әдебиетте жаңа бағыт, қуатты серпіліс пайда болды. Әдебиетте
бұрынғыдай тек тарихи оқиғалар ғана суреттелместен, бұдан былай көркем сөз
адамзатты хақ жолға үгіттеуші, жақсылық пен жамандықтың аражігін ажыратушы
ретінде көрініс бере бастады. Әдебиет деген атаудағы мағынасы кеңейе түсті.
Құранда айтылатын діни сюжеттер мұсылман шайырларының кітаптарынан орын
алды. YIII-IX ғасырларда ислам дінінің таралу ауқымы кеңейді.
XIII-XIY және XIX-XX ғасырлардағы нәзира дәстүрі.
а) Алтын Орда дәуірі әдебиетіндегі нәзираның көрінісі.
Египеттен – Ұлы Қытай қорғанына дейінгі аралықта билік құрған араб
халифатының қол астына қараған елдер Ислам мәдениеті дейтін өркениеттің
ортақ ошағын тұтатқан еді. Әл-Фараби – ежелгі грек оқымыстылары Платон,
Аристотель Пифагор, Евклид еңбектерін түгелдей меңгеріп, араб тіліне
аударып, оны дамытқан адам. Грек ойшылдарының еңбегін кейінгі шығыс
ғалымдары Әл-Фараби түсініктемелері арқылы оқыған. Еуропа елдері философия,
математика, астрономия, медицинаны ислам өркениеті арқылы білді. Көне
антикалық мәдениет дәстүрі мен шығыс дүниесін біріктіру арқылы еуропалық
Оянушылыққа жол салды. Демек, Түркі әдебиетіндегі мұндай жағдайлар
оянушылыққа жол салса, оның басты белгісі ретінде нәзира дәстүрінің де
қанат жая бастағынын аңғарамыз. А.Қыраубаева оянушылықты қытай дерегіне
сүйене отырып, фугу-көне дәуірге қайта оралу (фу – қайта оралу, гу – көне
дәуір). Италияда қайта туу деген ат берген (5,2) деп көрсетеді. Демек
мұнан аңғаратынымыз, көне дәуірдегі мұраларды қайта жаңғыртып, өзінше
жырлау. Оянушылық дәстүр көне грек, египет елдерінде кездеседі. Б.д.д YII
ғасырларда Саис Ренессансының болғандығы тарихта бар. Саис Ренессанысы
кейде Еуропа оянушылығымен \XY-XYIғ\ салыстырыла айтылады (6,3). Ал одан
бері Вавилон дәуіріне келсек, ол кезде де бұрынғы сюжет, мифтерді қайталай
жазып, жаңғыртып отырған. Вавилон әдебиетіндегі нәзира түгелімен
шумерлердің әдеби сюжеттерін қайталап жазған тек құдайлардың аттары ғана
өз заманына сай өзгертіліп жазылды (5,3).
XI-XII ғасырларда Шығыс Түркістан, жетісу, Сырдария, Талас, Шу
өңірінде Әмудария мен Сырдария аралығында Қарахан қағанаты құрылды.
Қағанаттың екі орталығы болды: Баласағұн, Қашқар. Қарахан мәдениетінің
құрылуы жөнінде әр түрлі болжамдар бар. Соның ішінде ол YIII-IX ғасырда
тарих сахнасына шыққан Қарлұқ мемлекетінің заңды жалғасы деп қаралады.
Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Боғра хан (915-955). Ол Тараз бен
Баласағұнды, Қашқарды 942 жылы өзіне қаратқан. Қарахан мемлекетінің тарихы
осы кезден басталады. Ол мемлекеттегі билеушіні Арслан (арыстан) және
Боғра (Бура) деп атаған. Арслан Қарахан ең жоғарғы билеуші есептелген, оның
астанасы алғашында Таразда, одан соң Қашқар қаласында болған. Қарахан
мемлекеті Ислам мәдениетін жасаушы мейлінше гүлденген елдердің бірімен
саналады. X ғасырдың басында ислам дінін Қараханидтер әулетінің ру басы
Сатуқ қабылдады. Ал оның ұлы Боғра хан Мұса 960 жылы исламды мемлекеттік
дін деп жариялады. Қарахан мемлекетінің билеушісі Сатұқ Боғра ханның ислам
дінін қабылдауы шынында да тұңғыш мұсылман түркі мемлекетінің құрылуына
себеп болды. Ислам дінін ресми дін ретінде қабылдауы, түркі тарихындағы ең
маңызды оқиғалардың бірі. Алайда Қарахан мемлекеті ислам мәдениетіне бет
бұрғанмен, сан ғасырлық тарихы бар көне мәдениеттен де бірден қол үзіп
кетпеген. Ұйғыр хандығындағы түркі тайпалары бұл дәуірде әлі де болса
буддизм, манихеизм сияқты көне діндерді ұстанатын. Өзге дін ұстанатын ұйғыр
хандығындағы түркі тайпаларының да Қарахан мемлекетіндегі қандастарына әсер
ықпалы аз болмаса керек. Қарахан дәуірінде дүниеген келген түркі
әдебиетінің ең көне де көркем мұраларының бірі Жүсіп Баласағұнның Құтты
білігінің бүгінгі күнге жеткен үш нұсқасының ең ескісінің мұсылман
мәдениетінің айнасы араб әліпбиімен емес, керісінше көне ұйғыр әліпбиімен
жазылуының өзі біраз жайды аңғартқандай.
Жаңадан құрылған Қарахан мемлекеті үшін бұл тарихи кезеңдегі басты мәселе –
елді басқарудың жаңа дәуір талаптарына сай келетін идеалогиясын жасап алу
еді. Бұл идеология жаңадан қабылданған ислам дінінің қағида-шарттарына
негізделуі тиіс болатын. ...Мемлекетті басқарудың исламға негізделген
әлеуметтік-этикалық нормалары белгілеу қажет болды (5,9). Осындай
қажеттіліктердің негізінен әл-Фарабидың трактаттары, Ибн Синаның Білім
кітабы, М. Қашқаридың түркі тілдерінің сөздігі, Ж. Баласағұнның
мемлекетті басқару жайындағы Құтты білігі т.б. дүниелер өмірге келді.
Мұндай еңбектер түркі халқының даңқын асырып, түркілерді әлемдік деңгейге
шығарды. \Шығыс пен Батыс, Азия мен Еуропа тоғысқан Қазақстан қалаларында
бір-біріне мүлде ұқсамайтын мәдениеттердің өзара кірігіп, бір-бірін байыта
түсулеріне аса қолайлы жағдай, ахуал туды. Өзара қарым-қатынас жасау
нәтижесінде отырықшы қалалықтар мен көшпенді тайпалар адамзаттың ежелгі
мәдениеті арқасында маржандай жарқыраған таңғаларлық мәдениет жасай алды.
Осылайша араб, парсы, қытай, үнді, бұлғар бойы, Кіші Азия, орта Азия,
Еуропа елдерінің бір-біріне араласуына кіндік Азия – Қазақстанның айрықша
рөлі болды. Тамыры терең түрік әдебиетінің ескеркіштері Орхон жазулары,
Қорқыт ата, Оғыз қағанды туғызған халық ежелгі Құран, Таурат, Інжіл,
Рамаяна Панчатандра Шаһнама миф-аңыздарымен салалана түсті. Діни
дидактика жанры туды. Осы мәдени үрдіс Монғол жаугершілігі тұсында да
толастаған жоқ. Қираған қалалар қайтадан еңсесін көтере бастады. Шыңғысхан
өлгеннен кейінгі бұлыңғыр бұлдыр жылдарда бұл қала қайтадан Сырдария
бойындағы мән-маңызы зор саяси және экономикалық орталық болды. Үргініштен
шыққан сол жол арқылы Алмалыққа одан әрмен кетті. Отырар Орта Азия мен
Қазақстанның оңтүстігіне кең тараған теңгелер орталығы ретінде де белгілі.
Қалада XII-XIY ғасырларда ірі қоғамдық ғимараттар салу ісі қолға алынды
(5, 8). Осы кезде Ақсақ Темір державасының мәдени жағынан жоғарғы деңгейге
көтерілгенін Ахмет Яссауи, Арыстан Баба кесенелері көрсетеді.
Қала мәдениетінің дамуы, әдебиет пен ғылымдағы ұлы тұлғалар Фараби,
Иассауи, Баласағұни, Қашқарилердің, Әли Рабғұзи, Құтб, Кәтиб, Хорезмилердің
шығармашылығы X-XIY ғасырлардағы әдебиетте жан-жақты өсу үрдісінің
болғандығын көрсетеді. Осындай даму үрдісі өз ішінде түрік оянушылығын
туғызды. Әдебиеттегі Түрік Оянушылығының белгілері, екі үлкен кезеңнен
кейін көрініп отыр. X-XII ғасырда Баласағұни Құтты білікте державалық
түрік мемлекетінің төрт құбыласы тең үлгісін жасағанда, Өтукен бектері,
Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөктер құрған ұлы Түрік қағанатын елестете
отырып жазса, Махмұт Қашқари түрік елінің бай мәдениетін, тілін, жан-жақты
сипаттап, түрік рухын ірілендіре түсті. Яни, түрік әдебиетіндегі
Оянушылықтың \Ренессанс\ бастамалары осы туындыгерлерде жатыр деп білеміз.
Түрік оянушылығының екінші бір көтеріле тұсы XIII-XYI ғасыр әдебиетінде
көрінді. Орта Азияда Науаи, Әл-Фараби шығармашылығында Оянушылықтың
көріністері бар екенін В.М.Жирмунский еңбегіне сүйеніп, қазақ
әдебиеттануында алғаш сөз еткен ғалым Әуелбек Қоңыратбаев болған. Әл-
Фарабидің ғылымдағы тұлғасының Леонардо да Винчимен ұқсастығы, Жүсіп
Баласағунидің көне антика әдебиеттерінің принциптеріне сүйенетіні, ежелгі
грек ойшылдарын дәріптеуі: Яссауи және оның ізіне ерген Иүгінеки,
Бақырғани, Хакім аталардың гуманизм идеяларын ту етуі: Нәзира дәстүріндегі
қиссалардың ежелгі сюжеттерді қайталай жаза отырып, онда адамгершілік,
түріктік мәселелерді көтеру: Ақындардың шығарманы ана тілі – түрік тілінде
жазу. Сөйтіп, түрік тілінің мәртебесін көтеруі(6,104).
Осы көне дәстүр араб тіліндегі әдеби үрдіс ретінде тарап, араб халифаты
қарамағынан шығып, Саманид патшалығы құрыла бастаған парсы әдебиетінде
қайта жаңғырды. Ал түрік-қазақ әдебиетінде Алтын Орда мемлекетінің кезінде
негізгі әдеби үрдіске айналды. Бұл дәуірде Қарахандар кезеңіндегідей
дидактикалық сипаттағы ақиқаттық-ағартушылық мазмұнды шығармалар ғана емес,
сонымен қатар лирикалық шығармалар көптеп жазылып, дүниеге келді. Яғни,
Алтын Орда дәуіріндегі әдебиеттің негізгі әдісі – нәзирашылдық. Қарахан
дәуірі әдебиетінде дәстүрлі сипат алған діни-сарындық бағыт Алтын Орда
дәуірінде де желісін үзбей, жалғастығын тауып жатты. Рабғұзидың Қисса сул-
әнбия Сайф Сараидың Гүлстан бит-түрк, т.б. шығармалар діни тақырыптарда
жазылды. Құтты білік, Ақиқат сыйы шығармаларда мұсылманшылдық сарын
көркемдік әдеп ретінде ғана көрініс тапса, Алтын Орда дәуіріндегі Қисса-
сул-әнбия, Гүлстан бит-түрк сияқты туындылар шариғат шарттары, ислам
қағидалары, Құрандағы аңыз әңгімелер, сопылық ілімі секілді таза діни
тақырыптарды толғады. Нәзираның негізгі тақырыптары әлі қол үзіп кетпеген
араб сюжеттері және оны жаңғыртқан парсы қисса-хикаялары болғанымен, ол
түрік оянушылығымен астарласып кетті. Ақындар ежелгі мифтерден әділ патша
және адамгершілік желілерін алып дамытты.
Нәзиралық әдебиет, қисса-дастан жанрының түрік әдебиетінде дамуына көрші
жатқан Иранмен әдеби байланыстар зор әсер етті. XIII-XI ғасырлардың бас
кезінде парсы әдебиетінде классикалық даму үрдісі болды. Араб тілді
әдебиеттің аясында мұсылмандық дәуірге дейінгі парсы мәдениетінің
культтеріне деген қызығушылық, оны жаңғыртушылық басталды. Оның жарқын
өкілдері: Абдаллах ибн ул-Мукаффа\724-759\, Башшар ибн Бурд\787 жылы қайтыс
болған\, Абу Нувас\762-815\. Осы кезде шубияшылар дейтін оппозиция
өкілдері шығармаларын ана тілінде жазып, иран тілінің мұраты үшін күрескен.
Өз өлеңдерінде тәуелсіз иран мемлекетін құру идеясын ұсынған. Иран
Оянушылығының бастамасында осындай көңіл-күйдің ықпалы болған (5,18). X
ғасырдың бас кезінде Саманидтер мемлекеті болып Араб халифатынан бөлінген
кезде парсы тілді иран әдебиеті жаңа қарқында дамыды. Оның орталығы болған
Бұхара бүкіл Иран мен Орта Азия елдерінің мәдени кіндігінің бірі болды.
Парсы әдеби мектебі қалыптасты. Екі тілде бірдей жазатын ақындар пайда
болды. Оның ішінде патшалар кітабын жазған Дакики, осы дастанды
жетілдіріп, құлпыртқан Фирдоусилер (Шахнама) бар. Бұл дәуірдегі парсы
әдебиеті елдік рухты көтерді. Нәзиралық шығармалар туды. Орта ғасырларда
нәзирашыл ақын қандай жанрға нәзира жазса да өзі үлгі алып отырған өлең
үлгісін сақтап отыруға да баса назар аударған.
ә) XIX-XX ғасырдың бас кезіндегі жыр бәйгесі – нәзирашылдық дәстүрдің
жалғастығы.
Сонымен, XIII-XIY ғ.ғ.Алтын Орда әдебиетінде нәзира дәстүрінің туып,
дамығаны туралы жоғарыда қамтылды XIX ғасырдың II жартысы мен XX ғасырдың
басында қазақтың ұлттық әдебиетінің даму кезеңінің алтын ғасыры басталды.
Шығыстық классикалық әдебиет дәстүрлерінің аса ықпалдық дәнекерлік құралы
болған аудармалық шығармалардың да ұлттық және әлемдік әдеби процесті
сабақтастырудағы маңызы анық. Қазақ поэзиясының көп ғасырлық тарихында
Шығыс халықтарының әдеби фольклорлық мұраларының ауларма тәсілі арқылы
халқымызға жетуі – әдеби байланыстардың рухани мәдениеттік ықпалының
көрінісі. Шығыстанушы профессор Ө. Күмісбаевтың пікірі біздің
пайымдауларымызға толық дәйек бола алады: Аударма әдебиеттерді бір-бірімен
таныстырады, табыстырады. Аударма өркендеген елдің өскен мәдениетін
көрсетеді, ол да көркем шығарма есепті өз алдына жеке өсір сүруге хұқы
әбден бар. Аударма дегеніміз бүгін келіп, ертең кетіп қалатын мейман емес,
ол да бір өзге жұрттан қалап әкеліп, өз аулыңа отырғызған жеміс ағашындай
ғой. Күтсең, бабын тапсаң нәрін, жемісін алақаныңа салады (7, 34). Көркем
аударманың шығармашылық ықпалы әлем әдебиеттерінің тақырып, идея көркемдік
тәсілдер жақтарынан өзара үндес бір-біріне үйрене дамуына, баюына нақты
әсер етіп келеді. Шығармашылық ықпалдастықтың нәзира дәстүріндегі үлгілері
Шығыс әдебиеттері байланыстарында кең өрістеді. Абайдың Ескендір,
Масғұттарыннан бастау алған дәстүр XX ғасырдың басында реалистік роман
жанрының күрт өрукендеуіне ықпал етті. Реалистік лириканың дамуы арта
түсті. Әдебиет қатарын толыға бастады. Осы тұста рухани мұраның
кемелденуіне қатысты факторлардың бірі ретінде атап айтатын мәселе бар. Ол
– әдебиетттер арасындағы байланыс, қаламгерлердің өзге жұрттардың ақын-
жазушыларымен, олардың шығармаларынментаныс болуы, ондағы үздік туындыларды
өз оқырманына жеткізуі. Жазу-сызуы кенжелеу дамыса да хазақ халқымыз
ежелден-ақ көне Шығыстың аса бай мәдениетімен, әдебиетімен байланысты
болды. Белгілі ғалым С. Талжановтың айтуынша: ..қазақ халқы өзінің сан
ғасырлық тарихында негізінен, бірнеше халқпен бас қосып, өзінше жоғын
солардын алғандай. Соның бірі классикалық шығыс, ескі грек-рим халқынан
біраз нәрсені алып пайдаланса керек, екіншісі, бұдан талай ғасыр бұрын
соғдияндар арқылы келген иран елімен ауыс-түйіс жасапты; үшіншісі, монғұл-
түркі елдерінің қарым-қатынас туыстығы, ...төртіншісі, араб халқының
байланысы; бесіншісі; аса күшті әсер орыс халқының әсері (8,173). Бұл әр
алуан халықтармен байланыс орнату, іргелес, қанаттас өмір сүру, тарих
сахнасында тағдырлас болу қазақ жұртының рухани дамуына, оның ішінде
көркемсөз өнерінің өркендеуіне ықпал жасады деген сөз. Қазақ жазба
әдебиетінің белесті кезеңі XIX-XX ғасырда шығыстық байланыс айрықша орын
алды. Шығыс ақындары, шығыс поэзиясы дегенімізде бір тақырыпқа бірнеше
ақынның қатарласа, жарыса жазып, өнер бәйгесіне түсуі шығыс аңыздарын жаңа
өмірге лайықтап, жаңғырта жырлауы, т.б. айтылады. Қазақ поэзиясында Абайдың
шығыс тақырыптарына Масғұт, Әзім, Ескендір атты өлең-поэма жазуы,
Ыбырайдың қытай, үнді, парсы, араб халықтары ертегі-әңгімелерінің
сюжеттеріне негіздеп тағлымдық, өсиетнамалық мәні бар қысқа әңгімелер
тудыруы, шығыс шайырларымен сусындаған Шәкәрімнің шығыс поэмаларын қазақша
сайратқаны, Шоқанның Манасты орыс тіліне тұңғыш болып аударуы – Шығыс
поэзиясының қазақтың алдыңғы қатарлы ақындарына қаншалықты дәрежеде әсер
бергендігі, қазақ ақындарының бай әдебиетті шығыстың құнды мұраларымен
қаншалықты байытқаны көрініс береді. Қазақ хандығы тұсындағы тарих (XY-
XYIIғ.) ерлік рухқа толы Қазтуған, Шәлгез, Доспамбет жырларын туғызды. Бұл
уақытта әдебиеттің жанры толғау болды. Жыраулық поэзия дамыды.
XYIII-ғасыр әдебиеті жыраулық поэзияның рухын сақтай отырып, бодандық
мәселесін сөз ете бастады. Бодандық бұлты қоюланған XIX-ғасырдың екінші
жартысынан былай әдебиетте қазақтың ұлттық оянушылығының бір көрінісі
ретінде XIII-XIY ғасырлардағы нәзира дәстүрі қайтадан жедел дами бастайды.
Ұлттық Оянушылықтың жан-жақты дамуының бір жағында Абай бастаған, ұлттық
сананы жаңаша дамытудың бағыты тұрса, екінші жағында қазақи салт-сана мен
имандылықтан айрылып қалмаудың жолын ескілікті дәстүрлерден іздеген ақындар
тобы жинақталады. Олар қазақтың ежелгі жазба әжеби үлгісін жақсы білетін,
мифтік-сюжеттер мен Құран хикаяларын, Әли мен Рабғузидың Қисса Жүсіп,
Қисас-ул әнбиелерін оқып көрген, Низами мен Құтбтың Хұсрау Шырынымен
таныс, Сағди мен Сәйф Сараи Гүлстанын естіп білген, Мың бір түн,
Тотынама, Шаһнама оқиғаларын жаттап өскен ақындар еді. Үлгі алған,
оқыған мектебі дәстүрлі классикалық түрік, араб-парсы әдебиеті болған
(5,175). Бұл ақындарды атап айтсақ Жүсіпбек. Шайхысламұлы, Әсет
Найманбайұлы, Әріп Тәңірбергенұлы, Ақылбек Сабалұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы,
Тұрмағамбет Ізтілеуұлы т.б. нәзира бағытындағы ақындар елеулі шығармаларды
дүниеге әкеліп, рухани қызметтер атқарды. Фирдауси, Низами, Наваи,
хамсаларынан, араб, парсы, үнді ертегі аңыздарынан және Орта Азия
халықтарының әдебиеті арқылы келген Ләйлі-Мәжнүн, Шахнаме, Тотынама,
Фархад-Шырын, Таһир-Зухра, Ескендір, Рүстем-дастан сынды лирикалық,
батырлық, ғашықтық дастандар қазақ топырағына жаңадан түлеп жаңғырып төл
туындыға айналды. Жалпы айтқанда қиссашыл-кітаби ақындар пайда болды.
Көкірек көздерін қасиетті Құранмен суарған ақындардың басты тақырыптары
ислам дініңінің адамгершілік, имандылық тұстарын көтеру еді. Олар дінді
шығармаларында жырлау арқылы бұл сенімнің қазақ арасына тарауына
айтарлықтай дәрежеде өз септігін тигізді. Абай да өз өлеңдерінде дәни
мәселелерге ерекше мін берген. Өз заманындағы дүмше молдаларды керек
кезінде сынап та отырған. Исламның негізгі қағидаларын түсіндіріп беру
үшін, бірнеше ғақлиялар жазды. Бұған айғақ ретінде ақын еңбектеріндегі 35,
37, 38-ші қарасөздерін айтуға болады. Сонымен қатар, Абайдың немере туысы
Шәкәрімнің де діни тақырыпқа жиі барып, оны өз шығармаларына арқау етіп
алғаны да баршаға белгілі.
1.2. Нәзира нақыштары.
Нәзира ұғымына алғаш анықтама берген Мұхтар Әуезов былай дейді: Көпке
мәлім болған тарихи шындықтар бойынша Шығыста бір классик жырлаған
тақырыпты келесі буында, тағы бір Шығыс ақыны қайталап, әңгіме ететін тың
дастандар шығаратын дәстүр бар еді. ...Олар біреуінің тақырыбын біреуі
алуды заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңін алмай және көбінше алдыңғы
айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да көп жерлерде өз еркімен өзгертіп,
тыңнан жырлап шығаратыны болған. Бұлайша бір тақырыптың әр аұында
қайталануы еш уақытта аударма деп танылуы керек емес. Ол өзінше бір қайта
жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт-шалым сынасып, жырмен жарысу
есепті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы
дәстүрге нәзира, нәзирагөйлік деп атау берген (9, 54). Нәзира – белгілі
бір ақынның шығармасына жауап ретінде жазылған туынды. Белгілі бір
ақынның өзіне дейінгі классикалық шығармаға жауап қатуы түрінде, өнер
сынасу, өлең жарыстыру мақсатында пайда болған. Жыр бәйгесіне тәуекел еткен
шайыр бұрыннан мәлім шиырдан жаңаша жол іздеуге, өзі өнеге тұтып отырған
дастанның тақырыбын, өлең өлшемін, көркемдеу өрімін пайдаланып, бастапқы
туындыдан асып кетпесе де, жетеғабыл түсетін, өзіндік бояу, реңі бар
шығарма жазуға тиіс. Бұл – ежелгі өнер иесі үшін ақындық кәмелет белгісі.
Өзі де нәзира шарттарын сақтап, Фердауси сарындарымен мәснәуи жазған Низами
дүние салғаннан кейінгі жерде (XIII) оның Хамсасын бағдарға алған нәзира
дәстүрі қаулай өркендеп кең өріс табады. Түркі, парсы, тілдес әдебиеттерге
әлденеше ғасыр өзек болады. Белгілі шығыстанушы ғалым Н. Келімбетов нәзира
дәстүрінің негізі мәселелері жайлы біршама ой айтады. Ғалым біріншіден,
нәзира дәстүрінің негізінде жазылған бірқатар шығармалардың күні бүгінге
дейінгі аударма ретінде қарастырылып жүргенін, соның салдарынан кезінде
нәзира дәстүрімен қазақ топырағына лайықталып жазылған қазақ поэзиясының
кейбір үлгілері әдебиет тарихынан өзінің орнын ала алмай жүргенін айтады.
Оған ғалым Ә. Фирдаусидің Шахнамесінен аударма деп айтылып жүрген Т.
Ізтілеуовтың Рүстем-Дастанын көрсетеді. Тіпті ол дастанды кезінде ұлы М.
Әуезовтің өзі аударма деп қарамағанын, қазақтың төл туындысы деп сананғанын
баса айтады. \Бағзы замандардағы нәзира үлгілерін таза аудармаға жатқыза
беруге тіпті де болмайтыны жөнінде талай айтылған. Мысалы, Әлішер Науаидың
Құстар тілі XII ғасырдағы парсы-тәжік ақыны Аттардың Құстар сөзі
поэмасына жауап нәзира түрінде дүниеге келген. Соның өзінде де, Е. Э.
Бертельстің есептеуі бойынша Науаи поэмасына саналанған 63 тәмсілдің 12-сі
ғана Аттар тәмсілімен сәйкеседі екен, ал қалған 51 тәмсіл түгелдей Науаи
қиялының жемісі. Әдетте нәзира дәстүрін еркін аударма деп қарайтындар
нәзира дәстүрінің табиғатын, мұрат-мақсатын, өзіндік ерекшеліктерін жете
түсінбейді. (10,139).Екіншіден, кейбір әдебиет зерттеушілердің еліктеу
ұғымының теріс түсіндіріліп келгенін айтады. Көркем әдебиеттегі еліктеудің
сыртқы формасын көреді де, ішкі табиғатына қатысты өзгерістерді аңғармайды.
Соның салдарынан нәзира дәстүрін сырттай еліктеу құбылысы деп бағалайды. Ал
профессор Н. Ғабдуллин нәзираның араб сөзі екенін, Шығыс халықтары
әдебиетіндегі осы дәстүрді ұстанған Фирдауси, Низами, Науаи және орыс ақын-
жазушыларының (Тургенев, Лермонтов т.б.) да шығармашылығында орын алған
үлгіоерін атайды, осы дәстүрдің табиғатына ғылыми сипаттама береді:
Нәзирада кейінгі ақын алдыңғы ақын жырлаған тақырыптың сюжет желісін
алады, шығарманың негігі қаһармандарын, оқиғаның ұызн-ырғасын сақтайды. Сол
себепті екі шығармадағы әңгіме бірдей сияқтанып тұрады. ...Нәзира екі
шайырдың бәсекесі емес, өнерге өнермен қайтарылған жауап. Нәзирада алдыңғы
ақын скреттеген оқиғалар мазмұны қайталанғанымен, кейінгі ақынның сол
оқиғаларды сипаттап айтуында, қаһармандардың әрекеттерін бейнелеуінде осы
шайырды өзіндік сарынмен танытатын ерекшелігі болады (11,66-67). Демек,
Шығыс халықтары ақындарының қайталап жырлау арқылы әрбір шығармашылық
тұлғаның өзіндік суреткерлік шеберлік қырларының айқындалатыны аңғарылады.
Сонымен шығыс поэзиясының қазақ әдебиетіне жасалған әсері түрлі
жолдармен жүзеге асты деуге болады. Біріншіден, Рудаки, Фирдауси, Низами,
Физули, Науаи, Сағди, Хафиз, Жәми сияқты шығыс шайырларының жырларын,
дастандарын қазақ ақындары өзінше қайта жырлап, тыңнан толғап, нәзирагөйлік
дәстүрмен жаңа шығармалар туғызды. Көпке мәлім болған әдеби сюжеттер,
тарихи шындықтар бойынша, М.Әуезов тілімен айтқанда: Абай А.С.Пушкиннің
Евгений Онегин поэмасын нәзиралауда Абай шығыс поэмасының бағзы
заманынан келе жатқан өлең жазу дәстүрін (Нәзира) қолданып, өзінің ұлы
ұстазының бұл тамаша шығармасының бүкіл сюжетін (мазмұнын) өз сөзімен, өз
тілімен қайта жазып шығады. Ал, араб-үнді, иран-түрік елдерінің ақындары
Ләйлі-Мәжнүн, Фархад-Шырын қиссаларының сюжеттерін, Ескендір-наме
поэмасын өз тілдерінде өңдеп жырлап ғасырдан ғасырға жеткізгені мәлім.
Абайдың өзі де әзербайжан классигі Низами мен өзбек классигі Науаиден кейін
солардың үлгісі бойынша Александр (Ескендір) мен Аристотель жөнінде поэма
жазды (12,168). Сөйтіп, Фирдауси, Низами, Науаи т.б. жырлаған Шаһ-наме,
Ләйлі-Мәжнүн, Хұсрау-Шырын, Ескендір сияқты дастандар қазақ
топырағына лайықты етіп қайта жырланды.
Екіншіден, қазақ ақындары араб, парсы, үнді т.б. Шығыс халықтарының сан-
алуан тақырыптағы аңыз-хикаялары желісін негізі етіп ала отырып, қазақ
оқырмеандарының ұғымына жақын келетін қисса-дастандар жазды. Бұған
Бозжігіт, Сейфүлмәлік, Таһир-Зуһра, Жүсіп-Зылиха, Шәкір-Шәкірат
сияқты қисса-дастандар дәлел бола алады.
2. Шәкәрім және шығыстың поэмасы.
2. 1. Шәкәрімнің ақындық ортасы.
Кез-келген ақын немесе жазушы белгілі бір әдеби ортада өсіп,
шыңдалады десек, сол қаламгерлер шығармашылық жолының қалыптасуына, қанат
жайып, толысуына ықпал ететін үрдістер, соның ішінде ақынның айналасы және
кемеліне жеткен тұлғаның сол ортадағы кейінгі буын өкілдеріне әсері ақындық
орта деген ұғымды тудырады. Бұл тұрғыда Шәкәрімге әсер еткен шығыс пен
батыс әдебиетінің өкілдерін санамалап айтуға болады.
Адам баласының ақыл-ойы талай заман бойына тудырған мәдениет қазынасына
Шығыс халықтарының қосқан үлесі өте мол. Қазақ халқының басқа шығыс
елдерімен мәдени, әдеби байланыының өрісі мейлінше кең. Шығыстың
классикалық небір асыл үлгілері қазақ сахарасына талай ғасыр бойы кең тарап
келді. Шығыс әдебиетіндегі сюжеттер қазақ шығармаларында аражігі ажырамай
жымдасып кетті. Осы мәселеде қазақ әдебиеті тарихында Шәкәрім шығыс
әдебиетінен Фирдоуси, Сағди, Хафиз, Науаи, Физули, Низамилерді өзіне ұстаз
тұтып, солардың шығармаларын бойына сіңдіре білді. Қазақ даласына ежелден
таныс Ләйлі-Мәжнүн махаббатын да алғаш қазақ топырағына әкелген осы Шәкәрім
болды. Арабта хамса, хамисун деген сөз бар, бұл бестік деген мағынаны
береді. Шығыстың классик ақындары Фирдауси, Низами, Жәми және Науаи
артттарына атақты бес дастандарын (хамса) жазып қалдырды. Бес поэманы
түркі тілдес поэзияда жалғыз Науаи жазған еді. Ал енді Әлішер Науаиден
кейінгі орынды сөзсіз Шәкәрім Құдайбердіұлына беруге болады. Сондықтан да
біз ақынды қазақ әдебиеті тарихында Хамсаның ( Бестікті) негізін
қалаған автор деп қараймыз (13,7). Шәкәрім ақынның Шығыс әдебиетінен нәр
алып өскенін айғақтайтын бір нәрсе – оның шығармаларында Шығыс ойшылдарының
есімдерінің аталып отыруы, Шығыс поэзиясы кейіпкерлерінің кездесуі.
Фирдауси, Сағди дастандарында әділдікпен аты шыққан Ануширван атты
кейіпкердің Шәкәрімде Науфал болып жүруі және оның әділдік пен
мейірімділіктің символы іспетті көрсетілу бір қарағанда елеусіздеу деталь
болғанмен, бұл қазақ ақынының Шығыс маржандарын жақсы білгендігін, мол
игергенін аңғартады. Ләйлі-Мәжнүн дастанындағы кіріспесінде Шәкәрімнің
бірқатар Шығыс жұлдыздары ақынның тарапынан ілтипатқа иеленеді:
Науаи, Сағди, Шәмси, Физули бар,
Сайқали, Қожа Хафиз, Фердаусилар...
Бәйітші елден асқан шешен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz