Қазақ отбасыларының психологиялық ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОТБАСЫ ЖАЙЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Отбасы тісінігінің анықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Отбасының этникалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ОТБАСЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ ... ... .
2.1 Отбасы ерекшеліктерін зерттеу әдістемелері және процедуралары ... ...
2.2 Эксперименттік зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ОТБАСЫ ЖАЙЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Отбасы тісінігінің анықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Отбасының этникалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 ОТБАСЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ ... ... .
2.1 Отбасы ерекшеліктерін зерттеу әдістемелері және процедуралары ... ...
2.2 Эксперименттік зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША А ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША Ә ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Өзектілігі:адамның маңызды құндылықтарының бірі отбасы болып табылады.Сондықтан қазіргі таңда отбасы мәселесін әртүрлі аймақтағы мамандар қарастыруда.Отбасы осы шақта тәртіптілікті зерттеу аймағы болып табылады.Отбасына деген қызығушылық тұлғаның қалыптасуы мен дамуына және жалпы қоғамның осы шақтағы,болашақтағы дамуымен байланысты болып келеді.Жанұя тіпті әлеметтік-экономикалық және саяси үрдістерге де әсер етеді.Өйткені қоғамда болып жатқан дүниелер отбасыішілік қатынастар жүйесінде өзгеру арқылы болады.Мәселелі отбасылар санының өсуі осы жағдайға тәуелді болып келеді.
Отбасы-ол өзара әрекеттесу стериотиптері болатын шағын табиғи топ.Отбасы әлеуметтік институт,қоғамның бір бөлігі,бірге өмір суретін адамдардың шағын тобы ретінде анықталады.Отбасын қолдау және оның тәрбиелік потенциалын күшейту жағдайы отбасымен жұмыс жасайтын мамандардан терең жүйелік білімдерді,кәсіби талпыныстардың түпнегізін анықтай алуды және онымен өзара әрекеттесу жолдарын табуды талап етеді.
Қазіргі таңда әлемнің барлық аймақтарында бар,ал оның тарихы көптеген мың жылдан бері өмір сүрін келуде.Отбасы мағынасын индивид пен қоғам өмірінде бағалау мүмкін емес.Бұл жайлы ғылым адамдардың отбасы және неке жайлы түрлі ойларын құрып дамытады.Әлемнің әрбір тұрғыны өзін неке – отбасылық қатынас аймағында компетентті аймағында санайда санайды.Адамдар махаббат,неке,бала,бір-бірінің туыстары жайлы әңгімелер айтады.Педагог немесе психолог те отбасының осындай жеке тұлғалық концепциясына ие болады.
Жалпы алғанда отбасы мәселелерімен М.Н. Посысоева, В.М. Целуйко, В. Сатир, Э.Г. Эйдемиллер, И.Ю. Шилов сынды ғалымдар айналысқан.
Зерттеу мақсаты: Қазақ отбасыларының психологиялық ерекшкліктерін анықтау.
Зерттеу пәні: қазақ отбасыларының психологияоық ерекшеліктері
Зерттеу нысаны: қазақ отбасылары
Зерттеу болжамы: қазақ отбасы өз ұлтына тән қасиеттерімен басқа ұлт отбасыларынан отбасылық қатынастарда ерекшеленеді.
Зерттеу болжамына байланысты келесі міндеттер қойылады:
1. психология ғылымындағы отбасы мәселесіне қатысты теориялық негіздерді талдау;
2. отбасына қатысты ғылымдарды ашу;
3. отбасы ерекшеліктерін анықтайтын психологиялық әдістемелерді сипаттау;
4. божам бойынша зерттеу жүргізу;
5. алынған нәтижелерді статистикалық өңдеп,салыстырмалы талдау.
Зерттеу әдістері:
1 әдістемелерге теориялық талдау:
2 некеге қанағаттану сұрақнама-тесті (В.В.Столин)
3 PARI әдістемесі
Математикалық әдістер(диагностика нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілі):
1. орташа арифметикалық шама;
2. пайыздық үлесін табу;
3. сызықтық корреляция
4. стъюдент критерийі
Сараптама базасы: С.Аманжолов атындағы ШҚМҰ-дың оқытушы отбасылары.
Өзектілігі:адамның маңызды құндылықтарының бірі отбасы болып табылады.Сондықтан қазіргі таңда отбасы мәселесін әртүрлі аймақтағы мамандар қарастыруда.Отбасы осы шақта тәртіптілікті зерттеу аймағы болып табылады.Отбасына деген қызығушылық тұлғаның қалыптасуы мен дамуына және жалпы қоғамның осы шақтағы,болашақтағы дамуымен байланысты болып келеді.Жанұя тіпті әлеметтік-экономикалық және саяси үрдістерге де әсер етеді.Өйткені қоғамда болып жатқан дүниелер отбасыішілік қатынастар жүйесінде өзгеру арқылы болады.Мәселелі отбасылар санының өсуі осы жағдайға тәуелді болып келеді.
Отбасы-ол өзара әрекеттесу стериотиптері болатын шағын табиғи топ.Отбасы әлеуметтік институт,қоғамның бір бөлігі,бірге өмір суретін адамдардың шағын тобы ретінде анықталады.Отбасын қолдау және оның тәрбиелік потенциалын күшейту жағдайы отбасымен жұмыс жасайтын мамандардан терең жүйелік білімдерді,кәсіби талпыныстардың түпнегізін анықтай алуды және онымен өзара әрекеттесу жолдарын табуды талап етеді.
Қазіргі таңда әлемнің барлық аймақтарында бар,ал оның тарихы көптеген мың жылдан бері өмір сүрін келуде.Отбасы мағынасын индивид пен қоғам өмірінде бағалау мүмкін емес.Бұл жайлы ғылым адамдардың отбасы және неке жайлы түрлі ойларын құрып дамытады.Әлемнің әрбір тұрғыны өзін неке – отбасылық қатынас аймағында компетентті аймағында санайда санайды.Адамдар махаббат,неке,бала,бір-бірінің туыстары жайлы әңгімелер айтады.Педагог немесе психолог те отбасының осындай жеке тұлғалық концепциясына ие болады.
Жалпы алғанда отбасы мәселелерімен М.Н. Посысоева, В.М. Целуйко, В. Сатир, Э.Г. Эйдемиллер, И.Ю. Шилов сынды ғалымдар айналысқан.
Зерттеу мақсаты: Қазақ отбасыларының психологиялық ерекшкліктерін анықтау.
Зерттеу пәні: қазақ отбасыларының психологияоық ерекшеліктері
Зерттеу нысаны: қазақ отбасылары
Зерттеу болжамы: қазақ отбасы өз ұлтына тән қасиеттерімен басқа ұлт отбасыларынан отбасылық қатынастарда ерекшеленеді.
Зерттеу болжамына байланысты келесі міндеттер қойылады:
1. психология ғылымындағы отбасы мәселесіне қатысты теориялық негіздерді талдау;
2. отбасына қатысты ғылымдарды ашу;
3. отбасы ерекшеліктерін анықтайтын психологиялық әдістемелерді сипаттау;
4. божам бойынша зерттеу жүргізу;
5. алынған нәтижелерді статистикалық өңдеп,салыстырмалы талдау.
Зерттеу әдістері:
1 әдістемелерге теориялық талдау:
2 некеге қанағаттану сұрақнама-тесті (В.В.Столин)
3 PARI әдістемесі
Математикалық әдістер(диагностика нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілі):
1. орташа арифметикалық шама;
2. пайыздық үлесін табу;
3. сызықтық корреляция
4. стъюдент критерийі
Сараптама базасы: С.Аманжолов атындағы ШҚМҰ-дың оқытушы отбасылары.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Основы психологии семьи и семейного консультирования: Учебник./ Под ред. Н.Н. Посысоева. – М.: ВЛАДОС-ПРЕСС, 2004. – 328 с.
2. Целуйко В.М. Психология современной семьи / В.М. Целуйко. – М., ВЛАДОС, 2004-288с.
3. Шилов И.Ю. Фамилистика. Психология и педагогика семьи: Практикум / И.Ю.Шилов . – Спб., Петрополис, 2000-416с.
4. Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи / Э.Г. Эйдемиллер, В.Юстицкис. – Спб., Питер, 1999-656с.
5. Бэндлер Р. Семейная терапия / Р.Бэндлер, Д.Гриндер, В.Сатир. – ВОРОНЕЖ: НПО «МОДЭК», 1993-28с.
6. Семейная психотерапия /Сост. З.Г.Эйдемиллер, В.Юстицкис. – Спб., Питер, 2000-512с.
7. Николс М. Теоретический контекст семейной психотерапии / М.Никлос. – Спб., 2000-410с.
8. Антонов А., Медков В. Социология семьи / А антонов, В.Медков. – М., Прогресс, 2001-365с.
9. Ковалев С.В. Психология современной семьи / С.В.Ковалев. – М., 1988-322с.
10. Сатир В. Психотерапия семьи / В.Сатир. – Сбп., Речь, 2001-355с.
11. Развожусь... но жизнь продолжается: Руководство для женщин, испытывающих трудности в семейной жизни. – Ростов н/Д: Феникс, 1995-576с
12. Целуйко В.М. Психология неблагополучной семьи / В.М.Целуйко. – М: ВЛАДОС, 2003-322с.
13. Цельмер З. Искусство быть в месте: Психология семейных отношений / З.Цельмер. – М: Кооператив «Шанс», 1994-220с.
14. Навайтис Г. Семья в психологической консультации / Г.Навайтис, – М: ВОРОНЕЖ; МОДЭК, 1999-224с.
15. Добрович А.Б. Кто в семье психотерапевт? / А.Б. Добрович. – М: Знание, 1985-95с.
16. Игровая семейная психотерапия / Под ред. Ч.Шефера, Л.Кэри. – Спб: Питер, 2001-384с.
17. Кабахова М.П. Психологические факторы стабилизации супружеских отношений в процессе совместной жизнидеятельности / М.П.Кабахова. – Алматы, 2004-26с.
18. Кратохвил С. Психотерапия семейно-сексуальных дисгармоний / С.Кратохвил. – М: Медицина, 1991-336с.
19. Навайтис Г. Муж, жена и ... психолог. – М: Воронеж, 1995-128с.
20. Бернс Р.С. Кинетический рисунок семьи / Р.С.Бернс, С.Х.Кауфман. –М: Смысл, 2003-146с.
21. Карнеги Д.Н. Как быть счастливым в семье / Д.Н.Карнеги. – Минск: Поппури, 2004-250с.
22. Маслоу А. Мотивация и личность / А.Маслоу. – Срб., 1999-308с.
23. Панкова Л.М. У порога семейной жизни / Л.М.Панкова. – М., 1991-140с.
24. Гербенников И.В. Основы семейной жизни / И.В.Гербенников. – М., 1991-297с.
25. Агеев В.С. Межгрупповые взаимодействие: социально-психологические проблемы / В.С.Агеев. – М., 1990-285с.
26. Бодалеева А.А., Ковалева Г.А. Общение и развитие психики / А.А. Бодалеева, Г.А.Ковалева. – М., 1986-425с.
27. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений / Л.Я.Гозман. – М: МГУ, 1987-365с.
28. Основы социально-психологической теории / Под общей ред. А.А.Бодалеева и А.Н.Сухова. – М., 1995-302с.
29. Пезешкиан Н. Позитивная семейная психотерапия / Н.Пезешкиан. – М., 1993-405с.
30. Шилин Н. Семья как общественное явление / Н.Шилин. – М: Прогресс, 1999-225с.
31. Семья глазами психолога: Сборник методик. – М: Воронеж: НПЛ «МОДЭК», 1995-64с.
32. Рылеева Е. Практическая энциклопедия семейного воспитания: в 2-х томах / Е.Рылеева. – М.: АКАЛИС, 1996-32с.
33. Солодников В.В. Семья: социологическая и социально-психиологическая парадигмы / В.В. Солодников. – М.: 1994-№6-88с.
34. Лебедева Н.М. Введение в этническую и кросскультурную психологию / Н.М Лебедева. – М.: Ключ-С, 1999-223с.
35. Кукушкин В. С. Этнопедагогика и этнопсихология / В.С. Кукушкин, Л.Д. Столяренко. – Ростов н/Д.: Феникс, 2000-448с.
36. Хорчев В. Основы социологии / В. Хорчев. – М.: Логос,1999-208с.
37. Мацковский М. С. Социология семьи: проблемы теории, методологии и методики / М. С. Моцковский. – М, 1989-322с.
38. Этнопедагогика және этнопсихология. – Алматы. Республикалық баспа кобинеті. 1995-137б.
39. Менухин С. Техники семейной терапии / С. Менухин, Ч. Фишман. – М, 1998-226с.
40. Сысенко В. А. Супружеские конфликты / В. А. Сысенко. – М,1989-326с.
41. Крайг Г. Психология развития / Г. Крайг. – СПб.: 2001-365с.
42. Вестник. Серия. «Социологические и политические науки». – Алматы: АУ им.Абая. – 2003-№3(3)-96с
43. Смелзер Н. Социология / Н. Смелзер. – М.:1994-465с.
44. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология: учеб. для вузов / Т.Г. Степаненко М.:Институт психологии РАН,1999-320с.
45. МалаеваА. Над этническая идентичность или казахи и русские в Казахстане / А. Малаева. – Алматы:2000-286с.
46. Жарикбаев К Б. Типовая программа курса «Этническая психология»: для студ. вузов РК / К.Б. Жарикбаев, О. Аймаганбетова. Алматы: қазақ университеті , 2001-15с.
47. Психологические исследования этнической толерантности /Л.М.Лебедева, В.Ю.Хотинец, А.А.Выскочил, Ю.А.Гаюрова. – Екатеренбург: Издательство Урал. ун-та, 2003-305с.
48. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері /Қ.Жарықбаев. – Алматы, 2002-415с.
49. Жумагалиева Б.К. Этнокультурные особенности когнетивного стиля и картины мира личности с различной полушарной ассиметрией / Б.К.Жумагалиева. – М: Б.и., 2002-24с.
50. Карелина А.А. психологические тесты / А.А.Карелина. – М: ВЛАДОС, 2-том, 2003-312с.
1. Основы психологии семьи и семейного консультирования: Учебник./ Под ред. Н.Н. Посысоева. – М.: ВЛАДОС-ПРЕСС, 2004. – 328 с.
2. Целуйко В.М. Психология современной семьи / В.М. Целуйко. – М., ВЛАДОС, 2004-288с.
3. Шилов И.Ю. Фамилистика. Психология и педагогика семьи: Практикум / И.Ю.Шилов . – Спб., Петрополис, 2000-416с.
4. Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи / Э.Г. Эйдемиллер, В.Юстицкис. – Спб., Питер, 1999-656с.
5. Бэндлер Р. Семейная терапия / Р.Бэндлер, Д.Гриндер, В.Сатир. – ВОРОНЕЖ: НПО «МОДЭК», 1993-28с.
6. Семейная психотерапия /Сост. З.Г.Эйдемиллер, В.Юстицкис. – Спб., Питер, 2000-512с.
7. Николс М. Теоретический контекст семейной психотерапии / М.Никлос. – Спб., 2000-410с.
8. Антонов А., Медков В. Социология семьи / А антонов, В.Медков. – М., Прогресс, 2001-365с.
9. Ковалев С.В. Психология современной семьи / С.В.Ковалев. – М., 1988-322с.
10. Сатир В. Психотерапия семьи / В.Сатир. – Сбп., Речь, 2001-355с.
11. Развожусь... но жизнь продолжается: Руководство для женщин, испытывающих трудности в семейной жизни. – Ростов н/Д: Феникс, 1995-576с
12. Целуйко В.М. Психология неблагополучной семьи / В.М.Целуйко. – М: ВЛАДОС, 2003-322с.
13. Цельмер З. Искусство быть в месте: Психология семейных отношений / З.Цельмер. – М: Кооператив «Шанс», 1994-220с.
14. Навайтис Г. Семья в психологической консультации / Г.Навайтис, – М: ВОРОНЕЖ; МОДЭК, 1999-224с.
15. Добрович А.Б. Кто в семье психотерапевт? / А.Б. Добрович. – М: Знание, 1985-95с.
16. Игровая семейная психотерапия / Под ред. Ч.Шефера, Л.Кэри. – Спб: Питер, 2001-384с.
17. Кабахова М.П. Психологические факторы стабилизации супружеских отношений в процессе совместной жизнидеятельности / М.П.Кабахова. – Алматы, 2004-26с.
18. Кратохвил С. Психотерапия семейно-сексуальных дисгармоний / С.Кратохвил. – М: Медицина, 1991-336с.
19. Навайтис Г. Муж, жена и ... психолог. – М: Воронеж, 1995-128с.
20. Бернс Р.С. Кинетический рисунок семьи / Р.С.Бернс, С.Х.Кауфман. –М: Смысл, 2003-146с.
21. Карнеги Д.Н. Как быть счастливым в семье / Д.Н.Карнеги. – Минск: Поппури, 2004-250с.
22. Маслоу А. Мотивация и личность / А.Маслоу. – Срб., 1999-308с.
23. Панкова Л.М. У порога семейной жизни / Л.М.Панкова. – М., 1991-140с.
24. Гербенников И.В. Основы семейной жизни / И.В.Гербенников. – М., 1991-297с.
25. Агеев В.С. Межгрупповые взаимодействие: социально-психологические проблемы / В.С.Агеев. – М., 1990-285с.
26. Бодалеева А.А., Ковалева Г.А. Общение и развитие психики / А.А. Бодалеева, Г.А.Ковалева. – М., 1986-425с.
27. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений / Л.Я.Гозман. – М: МГУ, 1987-365с.
28. Основы социально-психологической теории / Под общей ред. А.А.Бодалеева и А.Н.Сухова. – М., 1995-302с.
29. Пезешкиан Н. Позитивная семейная психотерапия / Н.Пезешкиан. – М., 1993-405с.
30. Шилин Н. Семья как общественное явление / Н.Шилин. – М: Прогресс, 1999-225с.
31. Семья глазами психолога: Сборник методик. – М: Воронеж: НПЛ «МОДЭК», 1995-64с.
32. Рылеева Е. Практическая энциклопедия семейного воспитания: в 2-х томах / Е.Рылеева. – М.: АКАЛИС, 1996-32с.
33. Солодников В.В. Семья: социологическая и социально-психиологическая парадигмы / В.В. Солодников. – М.: 1994-№6-88с.
34. Лебедева Н.М. Введение в этническую и кросскультурную психологию / Н.М Лебедева. – М.: Ключ-С, 1999-223с.
35. Кукушкин В. С. Этнопедагогика и этнопсихология / В.С. Кукушкин, Л.Д. Столяренко. – Ростов н/Д.: Феникс, 2000-448с.
36. Хорчев В. Основы социологии / В. Хорчев. – М.: Логос,1999-208с.
37. Мацковский М. С. Социология семьи: проблемы теории, методологии и методики / М. С. Моцковский. – М, 1989-322с.
38. Этнопедагогика және этнопсихология. – Алматы. Республикалық баспа кобинеті. 1995-137б.
39. Менухин С. Техники семейной терапии / С. Менухин, Ч. Фишман. – М, 1998-226с.
40. Сысенко В. А. Супружеские конфликты / В. А. Сысенко. – М,1989-326с.
41. Крайг Г. Психология развития / Г. Крайг. – СПб.: 2001-365с.
42. Вестник. Серия. «Социологические и политические науки». – Алматы: АУ им.Абая. – 2003-№3(3)-96с
43. Смелзер Н. Социология / Н. Смелзер. – М.:1994-465с.
44. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология: учеб. для вузов / Т.Г. Степаненко М.:Институт психологии РАН,1999-320с.
45. МалаеваА. Над этническая идентичность или казахи и русские в Казахстане / А. Малаева. – Алматы:2000-286с.
46. Жарикбаев К Б. Типовая программа курса «Этническая психология»: для студ. вузов РК / К.Б. Жарикбаев, О. Аймаганбетова. Алматы: қазақ университеті , 2001-15с.
47. Психологические исследования этнической толерантности /Л.М.Лебедева, В.Ю.Хотинец, А.А.Выскочил, Ю.А.Гаюрова. – Екатеренбург: Издательство Урал. ун-та, 2003-305с.
48. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері /Қ.Жарықбаев. – Алматы, 2002-415с.
49. Жумагалиева Б.К. Этнокультурные особенности когнетивного стиля и картины мира личности с различной полушарной ассиметрией / Б.К.Жумагалиева. – М: Б.и., 2002-24с.
50. Карелина А.А. психологические тесты / А.А.Карелина. – М: ВЛАДОС, 2-том, 2003-312с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Психология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚАЗАҚ ОТБАСЫЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ОТБАСЫ ЖАЙЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ
ТҰРҒЫЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Отбасы тісінігінің
анықталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2. Отбасының этникалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
2. ОТБАСЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ ... ... .
1. Отбасы ерекшеліктерін зерттеу әдістемелері және
процедуралары ... ...
2. Эксперименттік зерттеу нәтижелерін статистикалық
өңдеу ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
ҚОСЫМША
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША
Ә ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Өзектілігі:адамның маңызды құндылықтарының бірі отбасы болып
табылады.Сондықтан қазіргі таңда отбасы мәселесін әртүрлі аймақтағы
мамандар қарастыруда.Отбасы осы шақта тәртіптілікті зерттеу аймағы болып
табылады.Отбасына деген қызығушылық тұлғаның қалыптасуы мен дамуына және
жалпы қоғамның осы шақтағы,болашақтағы дамуымен байланысты болып
келеді.Жанұя тіпті әлеметтік-экономикалық және саяси үрдістерге де әсер
етеді.Өйткені қоғамда болып жатқан дүниелер отбасыішілік қатынастар
жүйесінде өзгеру арқылы болады.Мәселелі отбасылар санының өсуі осы
жағдайға тәуелді болып келеді.
Отбасы-ол өзара әрекеттесу стериотиптері болатын шағын табиғи топ.Отбасы
әлеуметтік институт,қоғамның бір бөлігі,бірге өмір суретін адамдардың шағын
тобы ретінде анықталады.Отбасын қолдау және оның тәрбиелік потенциалын
күшейту жағдайы отбасымен жұмыс жасайтын мамандардан терең жүйелік
білімдерді,кәсіби талпыныстардың түпнегізін анықтай алуды және онымен өзара
әрекеттесу жолдарын табуды талап етеді.
Қазіргі таңда әлемнің барлық аймақтарында бар,ал оның тарихы көптеген
мың жылдан бері өмір сүрін келуде.Отбасы мағынасын индивид пен қоғам
өмірінде бағалау мүмкін емес.Бұл жайлы ғылым адамдардың отбасы және неке
жайлы түрлі ойларын құрып дамытады.Әлемнің әрбір тұрғыны өзін неке –
отбасылық қатынас аймағында компетентті аймағында санайда санайды.Адамдар
махаббат,неке,бала,бір-бірінің туыстары жайлы әңгімелер айтады.Педагог
немесе психолог те отбасының осындай жеке тұлғалық концепциясына ие болады.
Жалпы алғанда отбасы мәселелерімен М.Н. Посысоева, В.М. Целуйко, В.
Сатир, Э.Г. Эйдемиллер, И.Ю. Шилов сынды ғалымдар айналысқан.
Зерттеу мақсаты: Қазақ отбасыларының психологиялық ерекшкліктерін
анықтау.
Зерттеу пәні: қазақ отбасыларының психологияоық ерекшеліктері
Зерттеу нысаны: қазақ отбасылары
Зерттеу болжамы: қазақ отбасы өз ұлтына тән қасиеттерімен басқа ұлт
отбасыларынан отбасылық қатынастарда ерекшеленеді.
Зерттеу болжамына байланысты келесі міндеттер қойылады:
1. психология ғылымындағы отбасы мәселесіне қатысты теориялық негіздерді
талдау;
2. отбасына қатысты ғылымдарды ашу;
3. отбасы ерекшеліктерін анықтайтын психологиялық әдістемелерді сипаттау;
4. божам бойынша зерттеу жүргізу;
5. алынған нәтижелерді статистикалық өңдеп,салыстырмалы талдау.
Зерттеу әдістері:
1 әдістемелерге теориялық талдау:
2 некеге қанағаттану сұрақнама-тесті (В.В.Столин)
3 PARI әдістемесі
Математикалық әдістер(диагностика нәтижелерін статистикалық өңдеу
тәсілі):
1. орташа арифметикалық шама;
2. пайыздық үлесін табу;
3. сызықтық корреляция
4. стъюдент критерийі
Сараптама базасы: С.Аманжолов атындағы ШҚМҰ-дың оқытушы отбасылары.
1. Отбасы жайлы теориялық тұрғылар
1.1 Отбасы түсінігінің анықталуы
Отбасы түсінігінің анықтамасы ғылыми әдебиеттерде айтарлықтай көп.
Отбасы әлеуметтік институт, қоғамның бір бөлігі, бірге өмір сүретін
адамдардың азғантай тобы ретінде анықталады. Бірақ отбасы түсінігі
психологиялық бағыт бойынша өзіндік спецификаға ие. Бұл бағыт аймағында
отбасы түсінігі туыстық қатынаспен байланысты адамдардың спецификалық
қажеттіліктері қанағаттандырылатын бірлескен өмір іс-әрекетінің кеңістігі
ретінде қарастырылады. Бұл кеңістік әр түрлі элементтерден тұратын және
ондағы мүшелердің қатынас жүйелерінен тұратын күрделі құрылымды көрсетеді.
Осылайша құрылым тірі ағзаның заңдылықтарына сәйкес құрылады. Сондықтан ол
өзінің дамуында көптеген фазалар мен кезеңдерден өте отырып, заңдылықтық
динамикаға ие болады.
Белгілі отбасы психологы Г.Навайтистің көзқарасы бойынша, отбасының
психологиялық анықтамасы оның зерттеу мақсаттарына және психологтың
отбасымен өзара қатынас мақсаттарына сәйкес келуі керек. Оның ойынша,
мамандар жағынан кәсіби психологиялық көмек алатын отбасыны кіші топ деп
алу керек.
Отбасы – бұл өзінің мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыратын
топ. Қажеттіліктер нақты адамдардың жағымды өзара әрекеттесуінде сәтті
қанағаттандырылады. Отбасының өзара әрекеттесуінің басты ерекшелігі – әр
түрлі қажеттіліктердің қанағаттандырылуын біріктіру. Осыған байланысты
қанағаттанудың отбасына тигізетін маңыздылығы төмендегідей:
• Отбасына қатысты қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін отбасылық
рөлдер құрылымы пайда болады.
• Отбасылық құрылым және отбасы функциялары заңды түрде дамиды.
• Отбасын психологиялық консультациялау отбасымен байланысты
қажеттіліктерді қанағаттандыруға және оны біріктіруге, отбасылық
құрылымды белсендендіруге және отбасының дамуына ықпалын тигізеді.
• Отбасын консультациялау қажеттілігі оның бір кезеңнен екіншісіне өту
кезінде жоғарылайды.
• Отбасы дамуының жіктелуі отбасы мен оның маңыздылығына байланысты
қатынастардың жиынтығы негізінде анықталуы мүмкін.
• Отбасы дамуының әрбір кезеңінде спецификалық тапсырмалар бар. Бұл
тапсырмалар орындалмай, жаңа кезеңге көшу мүмкін емес.
Белгілі Ресейлік психолог В.Дружинин әр бейнелі координат жүйесін
ұсынады. Оның ойынша отбасын зерттеу бағыттарын 2 шартты шкалаларға бөлуге
болады:
• қалыпты – аномальды отбасы;
• идеалды – реалды отбасы.
Бірінші шкаланы қарастыра отырып, Дружинин қалыпты отбасы
түсінігін анықтайды. Отбасының бұл түрі әлеуметтік қорғануды және оның
мүшелерінің алға жылжуын қажет ететін, балалар әлеуметтенуінің
психологиялық және физиологиялық жетілуін қамтамасыз ететін шартты
қажеттіліктерді көрсетеді. Мұндай отбасы түріне толығымен әкесі жауапты
отбасы жатады. Ал бұл ереже орындалмайтын, қалған барлық отбасы түрлерін,
Дружинин аномальды деп есептейді.
Екінші шкала бойынша идеалды отбасы түсінігі отбасының нормативті
моделі ретінде анықталады. Отбасының бұл түрі қоғаммен қабылданады және
ұжымдық көріністерде, мәдениетте, ең бастысы діни бейнеде көрініс береді.
Бұл құрылымға билікті бөлісу ерекшелігі, әкенің, ананың және баланың бір-
бірімен эмоционалды жақындығы мен жауапкершілігі кіреді. Ал идеалды
отбасының түрлері мәдениеттанушылармен зерттеледі. Реалды отбасы – реалды
топ және зерттеу объектісі ретінде қабылданады. Психологтер реалды
отбасыларды олардың нормадан ауытқуы кезінде ғана зерттейді.
Енді отбасын әлеуметтік институт және кіші топ ретінде қарастырайық.
Ғылымда отбасын әлеуметтік институт және кіші топ ретінде де зерттейді.
Әлеуметтік институт түсінігі адам өмірінің маңызды аймақтарында олардың
іс-әрекеттерін бақылайтын және реттейтін, формальды және формальды емес
ережелердің, принциптердің, нормалардың, бағдарлардың комплекстік
тұрақтылығын көрсететін қоғам болып табылады. Мінез-құлық стандарттары
рөлдер және статустар жүйесі негізінде ұйымдасады.
Әлеуметтік институттардың әрекеттері өмірлік маңызды әлеуметтік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған. Кез-келген қоғамда негізінен
5 басты әлеуметтік институттарды бөліп көрсетеді: отбасы, экономика, саясат
және дәстүр. Олардың әрқайсысы қоғам мүшелерінің дұрыс құрылуына
бағытталған. Әлеуметтік институттар қоғамның нормативті-құндылықтық
құрылымның ядросын құрайды.
Отбасы қоғам құрылымының басты элементі бола тұра, олардың мүшелерін
жаңғырту мен бастапқы әлеуметтенуді құру ретінде көрініс табады. Балалардың
дүниеге келуінен отбасы тек көбейіп қана қоймай, сонымен бірге адам ұрпағын
жалғастыру рөлін де орындайды. Отбасы индивидтің дамуында бастапқы қоршаған
ортаны құрайды. Бұл баланың әлеуметтік байланыс жайындағы ойларын құрайды.
Отбасы маңызды мөлшерде баланы негізгі ортақ адами құндылықтарға, мінез-
құлықтың рухани және мәдени стандарттарына үйретеді. Баланың құндылықтар
жүйесі оның жеті жасқа дейін ата-анасымен қарым-қатынас жасау негізінде
қабылданады. Отбасында балалар әлеуметтік-мақұлдау мінез-құлқына,
айналадағы адамдарға бейімделуге, өзара қарым-қатынасты құруға, эмоция мен
сезімдерді шығаруға үйренеді. Сонымен қатар отбасы баланың жеке тұлғалық
қатынастарының мүмкіндіетері мен шектеулерін анықтайды.
Махаббат және нәзіктік, қамқорлық және сыйластық, түсіністік және
қолдаушылық сияқты психологиялық атмосферада отбасының тұлғалық
әлеуметтенуі жоғары болады. Балалардың және ата-аналардың физикалық,
эмоционалдық және әлеуметтік-психологиялық контактілерінің жиілігі мен
ерекшелігі өте маңызды болып келеді. Баланың жеке тұлғалық дамуына
индивидуалды бағыт жасау тек осы отбасында шынайы болып келеді. Үлкендердің
балаға деген көңілі, ықыласы оның қабілеттерінің, қызығушылықтарының
артуына көмектеседі. Отбасы өзінің әрбір мүшелерінің индивидуалды
қажеттіліктерін қанағаттандырады және социумның талаптарына жауап ретінде
олардың мінез-құлықтарын зерттейді. Отбасы институты – тұлғаның және
қоғамның өзара байланысуындағы маңызды тасымалдаушы. Теке отбасы институты
ғана индивиуализмге қарсы тұра алады. Сондықтан қоғам да, жеке тұлға да
отбасының берік, мықты болуына ат салысуы керек.
Сонымен қатар, отбасы өзінің социумда бар екеніне, өзінің
автономиясын қолдауға ұмтылады. Ол үшін отбасы сыртқы ортаға қарсы шығу
қасиеетеріне ие болу керек. Мысалы, мемлекет жағынан отбасын қорғау немесе
күшейту. Бірақ сыртқы күштердің өте жиі араласуы қоғам мен отбасы
арасындағы балансты бұзады. Бұл жағдайда отбасы институты басқа әлеуметтік
институттарға қарағанда бағыну жағдайында болуы мүмкін. Сондықтан
отбасының саясатқа деген қажеттілігі пайда болады.
Некелік-отбасылық қатынастар аймағындағы, яғни ажырасу санының өсуі,
толық емес отбасы мен қайталанатын некелер санының өсуі, баланың өмірге
келуінің азаюы және отбасының тәрбиелеу потенциалының төмендігі және т.б.
осы сияқты қарсы процесстер мамандарды отбасының институционалды кризисін
талқылауға итермелейді. Бұнда отбасы әлеуметтік институт ретінде өзін ата-
ана, ерлі-зайыпты, туыстық сияқты бірлік бірте-бірте отбасынан бөлініп,
құлай бастайды. Мысалы, ата-анасының ерлі-зайыпты болмауы, әкесінің
балаларымен қандас еместігі және т.с.с. Бірақ бірнеше ғасырлар бойы отбасы
институты өзінің тұрақтылығы мен ригидтілігін жойған жоқ. Сондықтан отбасын
әлеуметтік институт ішінен кіші топ деп те қарастыруға болады. Бұнда
отбаының жаңа қарым-қатынастың, некелік мінез-құлықтың заңдылықтық-
мотивационды өзгеруі пайда болады.
Отбасы түсінігін практик-психологтар көбінде кіші топ ретінде
қарастырған. Өйткені олар отбасыға психологиялық көмек көрсету
мүмкіндіктеріне ие болады. Кіші топ – бұл өзінің құрамына байланысты
мүшелерінің мақсаттары мен міндеттері ортақ кіші әлеуметтік топ. Кіші
топтың негізгі белгілері төмендегідей:
• Барлық топ мүшелері үшін ортақ мақсат пен іс-әрекет
• Топ мүшелері арасындағы жеке тұлғалық контактілер
• Топ ішіндегі қалыпты эмоционалды климат
• Ерекше топтық нормалар мен құндылықтар
• Топ мүшелерінің физикалық және моральдық нұсқаулары
• Топ мүшелері арасындағы рөлдік иерархия
• Осы топтың басқа топтардан тәуелсіздігі (автономдылығы)
• Топтың қабылдау принциптері
• Топ бірлігі
• Топ мүшелерінің мінез-құлқына әлеуметтік-психологиялық контроль
жүргізу
• Топ мүшелері жағынан топтық іс-әрекетті басқарудың басты формалары мен
түрлері
Бұл аталғандар кіші топтың бірінші ретті белгілері. Ал екінші реттік
белгілерге келесілер кіреді: топ мүшелерінің конформдығы (топ мүшелеріне
жол беру деңгейі), қатынастар интимділігі, гомогенділік (құрамына қарай
біркелкілігі), топтың тұрақтылығы, индивидтерді топқа біріктіруді қолдау.
Кіші топ ұғымын диада деп атау бұрынғыдай ашық сұрақ болып қалады.
Бұл мәселені шешу отбасы психологиясы үшін маңызды болып келеді. Белгілі
американдық әлеуметтік психолог Д.Майерс осыған байланысты анықтама береді:
топ – бұл бір-бірімен өзара әрекеттесуші, бір-біріне әсер етуші және
өздерін біз деп қабылдайтын екі немесе одан да көп адамдар тобы.
А.И.Антонов отбасын кіші топ ретінде олардың қасиеттерінің басқа
индивидтермен сәйкес келмейтін трактовкасын ұстанады. Бұл жағдайда диаданы
ажырасқаннан кейін болған ана-бала деп, оны отбасының құлдыраған формасы
ретінде қабылдануы керек.
Отбасы бірінші ретті топқа жатады. Бұған адамдар арасындағы бетпе-
бет, интимді қатынас тән. Бұндай топ бірінші ретті әлеуметтік процесті
қамтамасыз етеді және индивидтің басқа топтарға енуіне жағдай жасайды.
Бірінші ретті топ формальды емес бірігу болып табылады. Оның пайда болуына
және құрылуына адамдардың антипатия мен симпатиялары, олардың
қызығушылықтарының, өмірге деген көзқарастарының, әлемді қабылдауларының
ортақтығы маңызды болып келеді. Формальды емес топтарда көптеген сұрақтар
бірігіп шешіледі. Әрбір формальды емес топ өзінің ерекше, қайталанбас
мәдениетімен ерекшеленеді. Тек берілген орта ішінде ғана бөлісетін арнайы
мағыналар, белгілер, қатынастар мен жестер бар.Тек осылай ғана өзіндік
отбасы тілі қалыптасады және осындай жолмен біз сезімі қалыптасады.
Бірінші ретті топ интимділіктің жоғарғы деңгейіне бейім және
қатынастың сенімділігін, топтың эмоционалды деңгейін көрсетеді. Қатынас
өскен сайын интимділік те өседі. Егер отбасы мүшелері жағынан жауап
реакциясы ретінде критика немесе қолдамаушылық болса, онда адамның өзін-өзі
ашуы қиынға түседі. Қатынастың сенімді және интимді стилі топ мүшелерінің
өзіндік міндеттерін нақты және жауапты орындап реттей алуына мүмкіндік
береді.
Ресейлік социолог және философ М.С.Комаров бірінші ретті топты әрбір
адам үшін былай түсіндіреді:
• Бұл жерде индивид өзін толығымен интимді сенімділік қатынас жағынан
ашады, өзінің ең қалаулы ойлары мен армандарын көрсетеді.
• Бірінші реттік топта қарым-қатынас пен өмірлік іс-әрекет стресті,
ширығуды, қорқынышты, алаңдауды түсіруге мүмкіндік береді.
• Бұл топ адамның өзіне жақын адамдармен қарым-қатынас жасаудан қанағат
алуға мүмкіндік береді.
• Бірінші реттік топтың пікірі индивидтің өзін бағалауы үшін және оның
қоғамдағы шынайы статусын түсіну үшін маңызды болып келеді.
Отбасы индивид үшін референтті топ ретінде де көрінуі мүмкін. Бұл
түсінік 2 жағдайда қолданылады:
1. Индивидті өзімен қабылдауға итермелейтін топты анықтау үшін. Бұл
мақсатпен индивид ортақ топпен қабылданған көзқарастарының өзінің
көзқарасымен сәйкес келуін қадағалайды.
2. Референтті топ индивидті өзімен немесе басқалармен салыстыру және
бағалау үшін өзіндік бейнелі эталонымен, нұсқауымен қызмет етеді.
Отбасы референтті топ болмауы да мүмкін. Мысалы, жеткіншектік
кезеңдегі балалар басқа адамды жоғары бағалап, оның пікірін қолдайды. Ол
оның ата-анасы емес, кумирлары – яғни музыканттар, әртістер, спортсмендер
және т.б. болуы мүмкін. Беделді адамның ықпалынан жеткіншек жаман жолға
түсуі мүмкін. Оған мысал ретінде жақсы отбасынан шыққан балалардың жасаған
қылмыстары дәлел бола алады.
Енді отбасы мүшелерінің әрқайсысының атқаратын функцияларын талдауға
кірісейік.
Отбасының өмірлік іс-әрекетінің құрылуын негізгі функциялар
арқылы сипаттауға болады. Осы отбасының тарихи дамуын белгілі бір
кезеңдерден өткізіп, функциялар қатарында оны кіші топ және әлеуметтік
институт ретінде спецификалық мағына беру керек. Осы функцияларды орындау
отбасының барлық мүшелеріне, әсіресе ерлі-зайыптыларға қатысты. Пайдалы
нәтижелерге жетуге әкелктін отбасының жүйелік белсенділігі көп аспектілі
және әр түрлі бағытты болып келеді. Некені тек секс деп қана қарауға
болмайды. Ол барлық өмірлік бейнені анықтайды: еңбек, өмірлік қуаныштар,
қайғылар. Партнерлердің бір-біріне сәйкес келуі немесе келмеуі тек белгілі
бір ұйымдастырылған паттерн немесе біріккен мінез-құлық жүйесі ретінде
бағалануы мүмкін. Сонымен қатар сексуалды-эротикалық түсінігі
қауіпсіздікпен, баланы тәрбиелеумен, әлеуметтік үйретумен, сонымен бірге әр
түрлі партнерлердің жеке дамуымен және толығымен ерлі-зайыптылардың бірге
дамуымен байланысты отбасының басқа да функцияларын қамтамасыз етеді.
Отбасы ғылымында отбасы функцияларының анализіне көп назар
аударылады. Психологтер көбінесе отбасына келесі функцияларды сипаттайды:
• Балалардың дүниеге келуі және оларды тәрбиелеу
• Қоғамның құндылықтары мен салт-дәстүрлерін, әлеуметтік-тәрбиелеу
потенциалының жүйелігі мен реализациясын сақтау, дамыту және оны
келесі ұрпақтарға беру.
• Адамдардың комфорт және эмоционалды қолдау, қауіпсіздік сезімі,
құндылықты және өзінің Мен мағынасын, эмоционалды жылулық пен махаббат
сияқты психологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыру.
• Отбасының барлық мүшелерінің дамуына жағдай жасау.
• Сексуалды-эротикалық қажеттіліктерді қанағаттандыру.
• Бос уақыттарын бірге өткізу қажеттіліктерін қанағаттандыру.
• Отбасында еңбекті бірге бөлісуін, бір-біріне көмектесуін, үй
шаруашылығын бірге жүргізуін ұйымдастыру.
• Адамның басқа адамдармен қарым-қатынас жасауын, олармен мықты
коммуникация орнату қажеттелігін қанағаттандыру
• әкелік және аналық сияқты индивидуалды қажеттіліктерін, балалармен
өзара контактілерін, оларды тәрбиелеу қажеттіліктерін қанағаттандыру
• отбасының әрбір жеке мүшелерінің мінез-құлықтарына әлеуметтік контроль
жасау
• отбасын қаржы жағынын қамтамасыз ету іс-әрекетін ұйымдастыру
• рекреативті функция – отбасы мүшелерінің денсаулығын, оларға демалыс
ұйымдастыруын, стрестік жағдайды түсіруін қадағалау.
Отбасылық психотерапевт Д.Фримен өзінің көзқарасын ұсынады. Оның
ойынша отбасы мүшелерінің әлеуметтік ортамен байланысты орындайтын негізгі
функцияларына келесілер жатады:
• өмір сүруін қамтамасыз ету
• отбасын сыртқы қауіпті факторлардан қорғау
• отбасы мүшелерінің бір-біріне қамқор болуы
• балаларды тәрбиелеу
• отбасы мүшелерінің индивидуалды дамуына физикалық, эмоционалдық,
әлеуметтік және экономикалық жағдай жасау
• олардың бір-бірімен тығыз эмоционалды байланыстарын қолдау
• бір-бірінің мінез-құлықтарына әлеуметтік контроль жасау
Осы сұрақ бойынша мамандардың позициялары отбасының өмірлік іс-
әрекетінің бөліну сферасындағы айырмашылықтарымен сәйкес келеді. Мысалы,
сексуалды эротикалық функция репродуктивтіліктен адамның сексуалды
құндылығы жағынан ажыратылады. Бұл индивидтің психосексуалды дамуына,
сонымен қатар мінез-құлықтық сексуалды және прокреативті автономизациясына
әкеледі. Сезім коммуникациялары, моральды және эмоционалды қолдау,
түсіністік және отбасы мүшелерінің бір-бірін қабылдауы сияқты жағымды
психологиялық климаттарын қамтамасыз етуді көбінесе отбасының
психотерапевтік функциясы деп те атайды. Бос уақытты өткізу функциясы
рекреативті функцияның негізгі бөлігі болып табылады. Өзінің кезегінде,
рекреативті функция эмоционалды-энергетикалық ресурстар ретінде қабылданып,
отбасылық қарым-қатынас комформдылығына орай психотерапевтік және
коммуникативтілік ұғымдарына да жақын келеді.
Үздіксіз қарым-қатынас жасау функциясы, бір жағынан, отбасы өмірінің
коммуникативті аспектілеріне нақты қатынаста болады, ал екінші жагынан, ол
отбасы мүшелерінің қарым-қатынас жасау ситуацияларын жаңғырту қажеттілігін
көрсетеді. Литовтық отбасылық психолог Г. Навайтис былай деді: отбасы
мүшелері өзін реализациялау жағынан да, рухани деңгейінің жоғарлығымен де
ерекшеленбейтін көптеген қалыпты отбасылар бар.
Әдебиеттерде қауіпсіздік, фелицитологиялық және гедонистмкалық
функциялар жиі кездеседі. Соның ішінде қауіпсіздік функциясы отбасы
мушелерінің биологиялық және әлеуметтік өмірлерін қорғайды, сонымен қатар
қоршаған әлемнен келетін физикалық және психологиялық қауіптен қорғайды.
Отбасылық өмір белгілі бір тәртіпке, нормалар мен ережелерге бағынады. А.
Маслоу ата-аналар арасындағы ұрсыстаорды, физикалық жарақатпен кетісуді,
ажырасу және отбасындағы өлім жайлы мәселелерді қарастырған. Бұл факторлар
оның ортасын тұрақсыз сенімсіз етеді.
Фелицитологиялық функция отбасы бағытын бастан кешіргісі келетін әр
адамның арманы мен үмітін жарыққа шығарады.
Отбасы бағыты түсінігіне адамдар әр түрлі мағыналар еңгізеді:
біреулеріне ол ортақ көзқарас пен бір-бірін түсіну, ал басқаларына –
материалдық жеткіліктік, ал үшіншілер үшін – балаларының өнерлері мен
мектептегі жетістіктері. Отбасылық бақыт символдарына жеке пәтер, әр
жерлерге саяхат, баласының туған күні және қуанышты кездесулер де жатқызуға
болады. Осындай әр түрлі көзқарастардан ортақ пікір шығады: бақыт жоғары,
толық қанағаттандырылған күй ретінде көбінесе отбасы ошағында бастан
кешіріледі. Отбасында біздің ұмтылуларымыз бен армандарымыз орындалады,
сонымен қатар біздің қабілетіміз бен жетістігіміз дамиды, реніштер
ұмытылады. Отбасы мүшелері сәттіліктер мен қуаныштарды бірге бастан
кешіреді. Субъект қағаттану сезімін өзі жақсы көретін адмдарына жақсылық
жасаған кезде сезінеді.
Отбасы бақыты – бұл ұжымдық шағармашылықтың жетістігі. Отбасында
жүйе ретінде біреуі ғана бақытты немесе бақытсыз болу мүмкін емес, яғни бір
адамның уайымы екінші адамды да қозғайды. Сондықтан эмпатия мен шығуы мен
махаббатың мінезі былай бағаланады: біріккен ұмтылыстардан істің қалаушылық
нәтижесі шығады.
Сонымен қатар, отбасы гедонистикалық функцияны да орындайды. Бұл
функцияның аты айтып тұрғандай, физикалық және психалық комфортқа деген
қажеттіліктерді қағанаттандыру мен байланысты. Өзінің туған үйінде және
өзіне қымбат адамдар арасында индивид өзін бақытты сезінеді. Отбасылық
қарым-қатынас көптеген жағымды түйсінуілерді, фантазияларды, ойларды
көбейтеді. Үлкендер өздерінің уақыттарын балаларымен өткізуден қанағат
алады. Яғни ойындар, атракциондар, серуендеу, спорттық жарыстар, цирктік
және театрдық қойылымдар және т. б.
Сәтсіз отбасында өскен адамдарда көңіл көтеруге, демалуға қиындықтар
болады. Өмірдің қуаныштары жайлы ойдың өзі олар үшін тым жақсы болып
кетеді. Өзін еркін сезіну, ойындарға қатысу, көңілділік, қалжынпаздық –
бұның бәрі сау адамның сипаттамалары.
Отбасының кез келген функциясы индивид пен деңгейінде әр түрлі пайда
болады. Осы маңызды ерекшелікте есепке ала отырып, отбасы функциясы нақты
және толық анализге жете алады.Бұған дәлел ретінде М. С. Мацковскийдің
ұсынған классификациясын мысалға алуғу болады.
1 Кесте Отбасы функцияларының анализі
Отбасылық іс-әрекет Қоғамдық функциялар. Индивидуалды функциялар.
сферасы.
Репродуктивті. Қоғамның биологиялық Балалардың
шығулары. қажеттіліктерін
қанағаттандыру.
Тәрбиелік. Жас буынның Ата-ана болу, балалармен
әлеуметтенуі.Қоғамның контакті орнату, оларды
үздіксіз мәдениетін тәрбиелеу, балалардың
қолдау. өзін реализациялау сияқты
қажеттіліктерді
қанағаттандыру.
Күнделікті шаруашылық. Қоғам мүшелерінің Отбасы мүшелерінің
физикалық денсаулықтарын басқалардан күнделікті
қолдау, балалар мен шаруашылық қызметін алуы.
отбасы мүшелеріндегі қарт
адамдарға қарау.
Экономикалық. Қоғамның еңбекке жарамсызОтбасы мүшелерінің
мүшелері мен жеткіншектікбасқалардан алатын
жасқа келмеген балаларды материалдық қаражаттарды
экономикалық қолдау. алуы (қызметке немесе
еңбекке қабілетсіс және
қызмет алмасу жағдайда).
Бірінші әлеуметтік Отбасы мүшелерінің Отбасы мүшелері
контроль сферасы. мінез-құлқын әр түрлі арасындағы дұрыс емес
өмірлік іс-әрекет мінез-құлық пен моральды
сферасында, сонымен қатарнормаларды бұзғаны үшін
ерлі-зайыптылар құқықтық және моральдық
арасындағы, ата-ана мен санкцияларды қалыптастыру
бала арасындағы, үлкендержәне оны құптау.
мен кішілер арасындағы
қатынастардың
жауапкершілігі мен
міндеттері сферасында
моральды регламентация.
Рухани қарым-қатынас Отбасы мүшелерінің Отбасы мүшелері
сферасы. тұлғалық дамуы. бір-біріне рухани азығын
байыту. Некелік
бірлестіктің достығын
күшейту.
Әлеуметтік-статустық. Белгілі бір әлеуметтік Әлеуметтік жағынан
статусты отбасы қажеттіліктерді
мүшелеріне ұсыну. қанағаттандыру.
Әлеуметтік құрылымның
пайда болуы.
Бос уақытты өткізу. Рационалды бос уақытты Бос уақытты бірге өткізу
өткізу ұйымы. Бос уақыттықажеттілігін
өткізу сферасындағы қанағаттандыру, бос
әлеуметтік контроль. уақытты өткізу
қызығушылықтарын байыту.
Эмоционалды Индивидтердің эмоционалдыИндивидтердің отбасынан
тұрақтылығы мен олардың алатын психологиялық
психотерапиясы. қорғанысы, эмоционалды
қолдаушылық. Жеке өмірлік
бақыт пен махаббаттық
қажеттіліктерді
қанағаттандыру.
Сексуалды Сексуалды контроль Сексуалды қажеттіліктерді
қанағаттандыру.
Отбасы психологиясында функция түсінігі негізінен барлық мағынада
қолданылады:
• бұл отбасының әлеуметтік институт және кіші топ ретіндегі индивид пен
қоғамға қатысты орындайтын рөлі.
• Бұл отбасы құрамының қоғаммен өзара байланысу жүйесі ретіндегі сыртқы
көрінісі.
• Отбасында болып жатқан процесстер арасындағы функциялардың
тәуелділігі.
• Көбінесе отбасы функциясы олардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталған іс-әрекеті ретінде қабылданады.
Г.Навайтистің айтуынша, отбасы функцияларының жартысы тұлғалық қарым-
қатынас жасаудан құрылады. Қажеттіліктерді қанағаттандыру – отбасы
мүшелерінің жеке басына байланысты болады. Отбасы басқа кіші топтарға
қарағанда олардың комплекстерін, органикалық тұтастықтарын қанағаттандыруға
қабілетті. Осының негізінде ғана адамдар отбасылық одаққа бірігеді. Отбасы
өзінің полифункционалды күшіне байланысты индивидуалды, топтық және
қоғамдық қызығушылықтарды біріктіреді. Мысалы, еркек пен әйел арасындағы
терең шынайы махаббат жаңа өмірге бастама береді. Баланың өмірге келуі
ұрпақтың жалғасуын көрсетеді. Сонымен қатар баланың өмірге келуі халықтың
өсуін де қамтамасыз етеді. Көбінесе отбасылық тәрбиеге орай баланың
әлеуметтік және психологиялық жетілуі дамиды.
Кез-келген отбасында әрбір индивид өзінің мақсаттарына қақтығыссыз
жете қоймайды. Негізгі мәселелер бірнеше жағдайларда пайда болады:
1. отбасының бір немесе бірнеше мүшелерінің ортақ қажеттіліктері
қанағаттандырылмаған кезде.
2. отбасының әрбір мүшелерінің маңызды қажеттіліктері сәйкес келмеген
кезде.
3. қажеттіліктерді қанағаттандыру түрі отбасы мүшелерінің біреуіне
ұнамаған кезде.
4. отбасы мүшелерінің біреуінің қажеттілігі басқаларға жаман көрінген
кезде.
Отбасылық өмірдің әрбір аспектісі отбасы мүшелерінің белгілі бір
мағыналарына ие. Бірақ отбасының қандай да бір функциялары бірінші жоспарға
кіреді және ол приоритетті бола бастайды. Бұл бағдарлар ата-аналар
отбасында қалыптасады. Және партнерлердің мінез-құлықтарын некелесу кезінде
реттейді. Ортақ мотивациядан некелік одақтың 4 түрін бөліп көрсетуге
болады: күнделікті-шаруашылық, жағымды-психологиялық, отбасылық-ата-аналық
және интимді-жеке тұлғалық.Әрине, көп кездесе бермейтін басқа мотивтер де
некелесу жайлы шешім қабылдауда әсер етеді.
Еркек пен әйел өздерінің некелерін күнделікті-шаруашылық одақ
ретінде қабылдауы мүмкін. Олардың ойынша отбасына ең бастысы – күнделікті
шаруаның нақты істелуі, үйге қатал қарау және мықты шаруашылық.
Ерлі-зайыптылар жағымды-психологиялық жағынан да өмір сүруі мүмкін:
партнерден негізінен дос, өмірлік жар, оның көзқарасымен бөлісетін бір ойды
адам көрінеді. Отбасы мүшелері арасында бір-бірін түсіну, сыйлау болады,
үлкен немесе кіші деп қарамай барлығын жақсы бағалайды.
Ал отбасылық – ата-аналық некедегі басты функция – баланы өмірге
әкелу мен оны тәрбиелеу. Бұндай ата-аналарға детоцентризм позициясы тән,
яғни балаларды материалдық және рухани жағынан қамтамасыз етуі жоғары
болады. Баланың жан-жақты дамуын қадағалап, оның қызығушылығына баса назар
аударылады.
Ерлі-зайыптылар өздерінің некелерін интимді-жеке тұлғалық ретінде
бағалауы мүмкін. Бұнда адам өзі қалайтын және сүйікті жартысын табуға
ұмтылады. Бұндай отбасыларда басты назар махаббатқа, симпатияға, адалдыққа
аударылады. Осы аталған некелік одақтардан басқа бос уақытты бірге өткізуді
ұйымдастыруға бағытталған отбасылар да кездеседі. Яғни отбасы мүшелерінің
бірлігі ортақ қызығушылықтарға, хоббиге, уақытты өткізу түрлеріне
байланысты болады. Бұл жерде пәтердің тазалығы немесе тамақты уақытында
ішуі маңызды емес, бұнда демалысты барынша қызықты, жақсы өткізу маңызды.
Сонымен қатар отбасы психотерапевтік одақ ретінде де дамуы мүмкін. Бұндай
отбасында негізгі мәселелер – эмоционалды қолдау, жылулық, жан ашу және
т.б.
Уақыт өткен сайын отбасы функциялары өзгереді. Көбінесе ХХ-шы
ғасырда өзгеру өріс алды. Мысалы, өткен шақта отбасының негізгі функциясы
біріккен шаруашылық пен ұрпақ жалғастыру болса, ал қазіргі таңда бірінші
орында әлеуметтік-психологиялық функция басты орын алады. Бір кездері
шаруашылық-экономикалық мәселелерді орындау сапасы отбасы мүшелерінің
физикалық өмір сүруіне тәуелді болып келген. Ал қазір технология мен
әлеуметтік қорғану жүйесінің дамуына байланысты бұл функция біртіндеп
жойылып келеді.
Отбасы функцияларының динамикасы отбасы мен қоғам арасындағы
қажеттіліктерді қанағаттандыру компетенциясына ие. Қазіргі таңда күнделікті
денсаулықты сақтауға байланысты қызметтер, жаңа дүниелер сферасы, жаңа
технологиялар, үй жұмыстарын жеңілдететін құралдар мен заттар пайда болуда.
Қоғамдық тамақтану мекемелері ашылуда, көңіл көтеру индустриясы отбасыға
бос уақытты өткізуге көптеген ойын-сауық нұсқауларын ұсынуда. Ал балаларды
тәрбиелеу функциясы көбінде жоғары педагогикалық кадрларды дайындаған
білімді балалар мекемелеріне беріледі.
Таңдалған мамандық пен жұмыс аймағында өзін реализациялау мотиві
адамды отбасылық өмірге ұмтылуға кедергі келтіреді. Осының нәтижесінде
тұлғааралық коммуникация жүйесі төмендейді. Бұндай жағдайда индивид
отбасынан басқа әр түрлі кіші топтарда өмір сүруіне мүмкіндік алады.
Қазіргі кездегі адамдар үшін көптеген ойын-сауық мекемелерінің есігі ашық :
қызығуға байланысты клубтар, дәстүрлі қоғам, көңіл көтеретін ұйымдар және
т.б. Жаңа информациялық технологиялар әлемді шексіз қылуда. Сонымен қатар
субъект өзінің достар шеңберін құруға инициатива көрсетеді. Достық қатынас
эмоционалды жылулыққа, өз-өзін ашуға, түсіністікке тола бастайды. Соның
нәтижесінде отбасы мен достық қатынас индивид үшін тең дәрежеде бола
бастайды.
Отбасы функциясының даму тенденциялары келесідей құрылуы мүмкін:
отбасының кейбір ескі әлеуметтік-экономикалық функциялары бағынушылық
мағынасына ие болады. Психологиялық жақындыққа, отбасы мүшелері арасындағы,
әсіресе ерлі-зайыптылар арасындағы интимділікке үлкен мағына беріледі. Бұл
отбасының әрбір мүшесінің автономиясы мен мағыналығын көтереді.
Әлеуметтену функциясы бұрынғысынша өзінің ерекше мағынасын сақтап
келеді. Бала үшін отбасы әлеуметтік мінез-құлықтың қандай да бір моделін
енгізеді. Қоғамда болып жатқан нәрсені бала бағалай отырып, өзінің
тәжірибесін жақын туған-туыстарымен қарым-қатынас жасау арқылы бастайды.
Ары қарай бала басқа адамдармен өзара әрекет жасауға ұмтылады.
Баланың отбасындағы бастапқы әлеуметтенуі, әсіресе интимділік және
бала мен ата-ана арасындағы қатынастардың шынайылығы аймағында басқа да
формальды емес топтарға аналог ретінде болмайды.
Қоғамның ақпараттануымен байланысты отбасының репродуктивті
функциясы өзгеруде. Яғни ақпараттық өндірістер жұмысшыдан интеллект, ортақ
мәдениет, денсаулық, жұмыс істеу қабілеті, жаңаны қабылдау сияқты
мінездемелерді талап етеді. Баланы ақпараттық қоғамдағы өмір мен еңбекке
дайындау ата-ананың күшіне байланысты. Сондықтан балалардың өмірге келу
тенденциялары саналы түрде күшеюде. Сонымен қатар персоналитарлы функцияның
күші өзгеруде. Бұндай отбасында балалар мен ересектер үшін шығармашылық
потенциалдың дамуына барлық жағдай жасалады және бұл жерде басты құндылық –
тұлғаның еркіндігі мен құқығы.
Отбасы құрамына кіретін кез-келген адам функционалды құндылыққа ие
болады. Психологтер басқа аспектіге де назар аударады. Әрбір отбасы мүшесі
белгілі бір экологиялық орынды алады, яғни отбасы балансын ұстау үшін
керекті функциялар жүйесін орындайды. Отбасының потенциалды қақтығысы осы
параметрдің бұзылуымен байланысты болуы мүмкін. Келіспеушілік көптеген
жағдайларда пайда болады:
▪ отбасы мүшелерінің функционалды құндылығының әр түрлі
қабылдануынан.
▪ Функцияның толық емес орындалмауы немесе мүлдем орындалмауы.
▪ Отбасы мүшелерінің мінез-құлықтарының сәйкес келмеуінен.
▪ Функция отбасы мүшелерінің индивидуалды ерекшеліктерімен
сәйкес келмегенде.
▪ Міндеттердің тез арада өзгеруінен.
Адамдар өздерінің отбасылық жағдайларын ойлау мен қабылдауда барынша
белсенді болып келеді. Олардың интерпретацияларыбір-бірінен ерекшеленеді.
Бір-бірін түсіну тек күнделікті диалогты ұстану мен сенімді қатынаста ғана
құрылады.
Өкінішке орай өзінің міндеттерін орындамайтын отбасылар да бар.
Бұндай отбасына суықтық, бір-бірін жек көрушілік, өзінің серіктесін
жоғалтуға ұмтылу сияқты жаман қасиеттер тән. Отбасы дефункционализациясы
ұғымы қолданылады. Дефункционализация рөлдің төмендеуін көрсетеді. Бұнда үй
отбасы өмірінің мазағы ретінде қабылданады. Үй өзінің атқаратын функциясын
жоғалтады. Яғни отбасы мүшелері үйге тек демалуға, тамақтануға және
ұйықтауға ғана келеді. Соның нәтижесінде бірігіп өмір сүру жағдайы өзінің
мағынасын жоғалтады.
Отбасы туралы сөз қозғағанда оның түрлеріне тоқталып кетпеу мүмкін
емес.
Отбасы және неке – адамның даму процесі кезінде өзгеретін мәдени-тарихи
құбылыс. Бұл өзгерістер некелік-отбасылық қатынастардың әр түрлі типінде
көрінеді. Берілген отбасы типологияларын екі топқа бөлуге болады. Бірінші
топқа – отбасы құрылымының айырмашылықтарын анықтайтын типологиялар
жатады. Отбасы және неке түрлерін бөліп көрсетуге оған сәйкес келетін
отбасы категорияларын атайық.
1. Ерлі-зайыптылардың белгілі бір әлеуметтік ортаға бейімделуіне қарай:
• Эндогамия
• Экзогамия
2. Некелік серіктестердің санына қарай:
• Моногамия
• Полигамия
3. Некелік қатынастарды заңды түрде бекітуіне қарай:
• Арнайы тіркелген неке
• Фактілі неке (азаматтық неке)
4. Отбасы билігінің құрылымына қарай:
• Дәстүрлі патриархалды
• Дәстүрлі матриархалды
• Неопатриархалды
• Неоматриархалды
• Эгалитарлы
5. Отбасындағы ұрпақ санына қарай:
• Бір ұрпақты
• Нуклеарлы
• Көп ұрпақты (ұзартылған, үлкен, күрделі)
6. Ата-ананың қатысуына қарай:
• Толық
• Толық емес (аналық және әкелік)
• Функционалды толық емес (квази толық еместік)
• Ерекше (күрделі ұйымдасқан, араласқан), сонымен қатар бинуклеарлы.
7. Отбасындағы бала санына байланысты:
• Аз балалы
• Орташа балалы
• Көп балалы
Ал екінші топқа – отбасы құрылымының ерекшеліктерін анықтайтын, яғни
отбасы өмірінің сапасын анықтайтын типологиялар жатады. Бұндай жағдайда
типологиялардың негізіне келесі қасиеттер жатады.
1. Отбасылық функцияларды орындау сапасына қарай:
• Функцияларды қалыпты орындайтын
• Дисфункционалды
2. Психологиялық комфорттылық күйіне байланысты:
• Сәтті
• Сәтсіз
3. Отбасылық мәселелерді нәтижелі шешу қабілетіне байланысты:
• Жетілген
• Проблемалы
4. Ерлі-зайыптылардың некемен қанағаттандырылуларына байланысты:
• Екеуі де некеге қанағаттанған
• Біреуі ғана некеге қанағаттанған
• Екеуі де некеге қанағаттанбаған
Енді осы аталған отбасы түрлеріне сипаттама берейік.
Эндогамия – бұл әлеуметтік топқа жататын әйел мен ер адам некесі.
Некенің бұл түрі сословиялық және касталық қоғамға тән. Мысалы, дворяндық
отбасынан шыққандар тек өзінің сословиясына тән адамдармен ғана некелескен.
Этномәдени топтар басқа мәдени және этникалық топтардың бар болуын
қаламайды және олардан белгілі бір ара-қашықтықты ұстайды. Бұл
психологиялық ара-қашықтық өздерінің біз бейнесін сақтау үшін қажет.
Адамдар индивидтер мен топтарға қатысты төмен толеранттылық танытуы мүмкін.
Сонымен қатар кез-келген топтар өздерінің индивидуалдылығын сақтауға
құқылы. Ең жоғары және ең төмен әлеуметтік топтар қатал эндогамиямен өмір
сүреді. Жоғарғы қоғам мүшелері, яғни министрлер кабинетінің мүшелері, банк,
фирмалар мен компания директорлары өздерінің ортасынан келісім бойынша
некелеседі. Әлеуметтік статус пен жекеліктің бірігуі биліктің күшеюіне
ықпал етеді, ал неке бұл жерде бірігу символына айналады. Егер неке шарттар
негізінде бекітілсе, онда оның негізіне мүлік пен әлеуметтік теңдік қызмет
етеді. Отбасылық қызығушылықтарды қорғау мақсатында ата-аналар өздерінің
балаларының некеге тек өз ортасына түсуге талап етуі мүмкін.
Эндогамиялық некелер әлеуметтік гомогенділік принципіне сәйкес
келеді. Күнделікті санада және ғылыми концепцияда әлеуметтік гомогенділік
(жігіт пен қыздың әлеуметтік-экономикалық статусының жақындығы, ұқсастығы)
некенің сәттілігі мен тұрақтылық факторы ретінде шығады. Гомогенділік
одақтарда бір-бірін түсінуге, салт-дәстүр мен ритуалды мінез-құлықты
ұстануға, отбасылық өмірді дұрыс құруға оңай жетеді. Ерлі-зайыптылардың жас
ерекшеліктері 10 жас болса, онда көбінде бұндай отбасылары құлдырайды. Яғни
күнделікті әдеттер, көзқарастар, белсенділік деңгейі мен мінез-құлық
айырмашылықтарынан отбасы құлайды. Жасы жағынан үлкен жұбайы әке немесе
ана рөлін орындайды. Ерте немесе кеш бұндай рөл серіктестердің біреуін
жалықтыруға әкеледі.
Адам тарихында экзогамия да кең көлемде кездеседі. Бұндай некеде
адам өз жұбын ортақтыққа байланысты таңдамайды. Жеке тұлға үшін
экзогамияның жағымды жағы – өмірлік серіктестікті өз еркімен таңдау
мүмкіндігінің кеңдігі. Экзогамды неке қоғам мүшелерінің бірігуіне жағдай
жасайды және әр түрлі әлеуметтік топтар арасындағы шекараны барынша кең
және мықты етеді. Бірақ бұндай жағдайда өмірдің басқа аймағын қабылдауда
қиындықтар пайда болуы мүмкін. Басқа ортаға кірген адам жаңа нормаларды,
құндылықтарды, ережелерді қамту, мінез-құлық ритуалдарын қамту жағдайларына
қатыса алмайды. Контакт гипотезасына сәйкес, әр түрлі топтар арасындағы
тікелей байланыстар бағалау және талқылау стереотиптерін төмендетеді, бір-
бірін түсіну мен сенім климатын жоғарылатады. Қарым-қатынастағы
ширығушылық, бір-бірі жайлы ақпараттың аздығы, теріс бағдарлар
агрессивтілік пен өшпенділікті күшейтеді. Экзогамды неке мәдениаралық
шыдамдылық негізінде құрылуы тиіс. Бұған кері әсер де дәлелденген: ашық
қоғам өзінің сыртқы миграциясының дамуымен шыдамды болып келеді.
Барлық айтылғандар ұлтаралық некелесулерге ерекше қатысты. Егер 50-
80 жылдары КСРО-да ұлтаралық некелесу санының өсуі бақыланса, қазір
көптеген этностар қатары өздерінің репродуктивті институттарын
бөтендерден қорғауға тырысады. Аралас некелердің құрылуымен қоса
этникалық процесстер 2 тенденцияның әсер етуінен пайда болады: ұлттық
сананың дамуы мен өмірдің интернационализациясы және ұлттық-мемлекеттік
әлсіздік. Ұлтаралық некелер адамдарды рухани, моральды және ақпарат жағынан
байытады, әр түрлі ұлттық мәдениеттерді қамтуға үйретеді.
Әлеуметтік-демографиялық статистикаға сәйкес, ұлтаралық некелер
барлық әлеуметтік категорияларға тән. Негізінен адамдар отбасын құра
отырып, ұлтты сақтауға емес, өздерінің бақыттарына ұмтылады. Араласқан
жұптар арасында негізгі бөлікті ұқсас, жақын мәдениеттер арасындағы одақ
алады. Мысалы, қазақтар, өзбектер, қырғыздар және т.б.
Ұлтаралық некелер жайлы адамдардың пікірі иррационалды мінезге ие.
Көптеген адамдар гетерогенді некелесуді жеке іс деп қарайды. Бұндай бірлік
адамның мәдени тәжірибесін байытады.
Некелесу мен отбасы типологиясының критерийі ретінде некелесу
жұптарының саны қызмет етеді. Бұндай жағдайда, моногамия дегеніміз – бір
еркек пен бір әйел арасындағы шартталған неке, ал полигамия – бұл бірнеше
жұптармен шартталған неке. Полигамия 2 нұсқаға бөлінеді: полигиния – бір
еркектің екі немесе одан да көп әйелдермен некелесуі және полиандрия –
көптеген еркектердің тек бір ғана әйелмен некелесуі.
Полигамияның пайда болуын социология позициясы жағы түсіндіреді,
яғни олар некедегі эволюционды-генетикалық некені жоғары приматтардың мінез-
құлықтарымен сәйкес келуін қарастырады. Әйел мен еркектің сексуалды мінез-
құлық стратегияларының туа пайда болу айырмашылықтарын көрсете отырып,
полигамия негізінен еркектерге тән деген тенденцияны ұстанады. Полигамия
әйелдер арасында да, ерлер арасында да қызғаншақтық пен бақталасушылықты
тудырады. Сондықтан оның мықтылығы ерлердің автономиялық потенциалына
байланысты болады.
Моногамия көптеген белгілі қоғамдарда некенің әлеуметтік-
прогрессивті формасы болып табылады және маңызды эволюционды потенциалға
ие. Бұл некенің дамуы сексуалды бостандықты тежеудің жиналуынан пайда
болды. Сонымен қатар индивидтің жыныстық қатынасқа түсетін адамдар санының
аздығынан да болады. Өзінің пайда болуымен моногамия экономикалық
себептерге міндетті. Қоғам әйел мен еркекті әр түрлі бағалайды және бұл
бағалау экономикалық статус негізінде шығады.
Классикалық моногамия бүкіл өмірлік бір неке. Некеге бүкіл өмір бойы
жеке жұп бір-ақ рет тұрады. Соның нәтижесінде олардың арасында некелік
бірліктің мықтылық сезімі пайда болады. Дәстүрлі моногамияға басты талап –
некеліктің, сексуалдылық пен прокреацияның бірлігі. Экономикалық емес
мотивтердің болуындағы неке шарты моногамияны күшейтеді.
Психологиялық мағынада моногамия қабылдауды таңдау мен жұбына
қатынасы негізінде құрылады. Біз барлық адамдарды бірдей ұната бермейміз.
Тіпті сүйікті адамымызды болашақ жарымыз ретінде қабылдамаймыз. Өмірлік
серіктестікті таңдауда әрбір адам ерекше қасиеттердің сәйкес келуіне
бейімделе отырып, өзінің жеке психологиялық критерийлеріне сүйенеді.
Бағалауға жұбының сыртқы көрінісі, мінез-құлқы, қызығушылықтары, көз-
қарасы, өмірлік кредосы, психодинамикалық қасиеттері және мінез бітістері
кіреді.
Егер некелік таңдау адекватті (салыстырылған, құрылған) болса, онда
серіктестің орының басу мүмкін емес сезімі пайда болады және қатынас ұзаққа
созылып, мықтыланады. Осыған байланысты фактор ретінде некенің тұрақтылығын
қамтамасыз етеді және некеге дейінгі кезеңде жұптар бір-бірін жақсы білуге
мүмкіндік алады. Бірлескен өмір өтімі өскен сайын ерлі-зайыптыларда бір-
біріне әсер етудің динамикалық стереотипі қалыптасады. Бір-бірінің жақсы
мен жаман жақтары белгілі бола бастайды. Жұптара өзара қалыпты мінез-құлық,
қабылдау мен кешіру тәжірибелері жиналады. Қатынастың анықтылығы
отбасыішілік татулықты сақтауға мүмкіндік береді, бірақ өзгеруге кедергі
келдіреді. Бір сөзбен айтқанда мінез-құлықтық стереотиптер пайда болған
жағдайлар мен кедергілерді қорғауға арналған.
Берілген типология толығымен бүгінгі күннің дәстүріне сәйкес келеді.
Бұл құбылыс көп мөлшерде ажырасумен немесе қайталанбалы некелермен
бавйланысты сипатталады. Бұл жерде сериялық моногамия тұралы немесе жалғасу
полигамия туралы айтылады. Бұнда қандай да бір уақыт аралығында ер адам
(әйел) некеде бір адаммен тұрады, бірақ өмір ағымында осындай некелік
одақтар ол үшін біреуден көп болып саналады.
Әдебиеттерде сериялық моногамияның психологиялық себептері де
көрсетілген. Адамдардың аз бөлігі ауылшаруашылық және шеберлік кәсіп
шартында жұмыс істейді. Яғни өндірістік шартта бірлесе жұмыс істеу бақытсыз
некеге итермелейді. Ерлі-зайыптылар бір-бірімен экономикалық және
әлеуметтік өмір байланысы жағынан неғұрлым төмен болса, соғұрлым олар
ажырасу жағдайына байланысты сұрақты тезірек шешеді. Біріккен өмір
мотивациясының ұзақтығы әр адамда әр түрлі. Жақындықты қамтамасыз ету
немесе жұптардың тілектері мен қызығушылықтары әрдайым келе бермейді.
Кейбір ерлі-зайыпты жұптар махаббаттық қақтығыстарға шыдай алмайды. Ал
кейбіреулері өздерінің қатынастарының дамуын жаңа кезеңмен, мысалы, алтын
тоймен бастайды. Қазіргі заманғы адамдар уақытша неке бағдарымен
ерекшеленеді. Берілген бағдардың рөлі некелік серіктестің қажеттіліктерін
қанағаттандыру. Проблемалы отбасында жұбайылықты ұзарту бағдарының
әлсізденуінен некелікті тоқтату тенденциясы күшейеді. Отбасылық
қиындықтарды сәттілікпен шешу – серіктестің индивидуалды қасиеттеріне
байланысты қабылданады. Егер индивид жұбайының қанағаттандырмайтынын сезсе,
онда ол өз серіктесін айырбастауға ұмтылады. Егер некедегі
қанағаттандырылмаған қажеттіліктер кешірілсе, онда керісінше, отбасы
мүшелері некені сақтап қалуға ұмтылады. Отбасын қабылдау – әлеуметтік
трансформацияларға, сонымен қатар қазіргі заманғы адамның индивидуалды
өмірлік тәжірибесіне сәйкес келеді. Көбінесе бағдардың өзі субъектімен
қабылдана бермейді.
Уақытша некенің бағдарын белсендендірудің маңызды рөлін некенің
жалғаспаушылық мифі атқарады. Бұндай құбылыс қоғамда немесе жеке өмірде
неке құлауының, ажырасудың таралуына жауап ретінде өзіндік қорғаныс
реакциясы қызмет етеді. Бұл сондай-ақ ажырасу процедураларының аттарымен де
байланысты. Мамандар ажырасуды екі жағдайда бағалайды. Бір жағынан, ажырасу
отбасыны дезинтеграцияға әкеледі, яғни өмірдегі ең жаман құбылыс, апаттар
рискінің факторы, өзін-өзі өлтіру және алкоголизация. Ажырасу бағасы
көбінде өте жоғары: сенімділік туғызатын әдеттерден бас тартушылық;
күнделікті өмір мен әлеуметтік байланыстардың ұйымдаспауы; материалдық
жағдайдың төмендеуі; балаларынан айырылу қаупі және т.б. Ажырасқан ерлер
мен әйелдердің көп бөлігі ұзақ уақыт бойы қайталану некесіне түсуге
мүмкіндіктері болмайды. Балалардың болуы желдің мүмкіндіктерін, жоспарларын
іске асырмайды. Ажырасу салдарынан толық емес отбасылардың саны өседі,
мінез-құлықтарының ауытқушылығы бар балалар мен жасөспірімдер саны да
өседі. Жалғыздық көптеген адамдар үшін күрделі әлеуметтік-психологиялық
мәселе бола бастайды. Ажырасу – бұл жұбайлар үшін де, олардың балалары үшін
де стрестік жағдай болып табылады. Екінші жағынан, ажырасуды қазіргі
заманның отбасылық жүйесінің компоненті ретінде қабылдау керек. Оның жақсы
жағы – екі адамның қатынасын бұзатын тенденцияларды тоқтатуда. Зерттеу
нәтижелеріндегі отбасындағы жиі болатын терең қақтығыстар баланың дамуына
теріс әсерін тигізетінін көрсетеді.
Сериялық моногамияның табиғатын жұбайылық диадағы тұлғааралық өзара
әрекеттеcу динамика түсінігінсіз ұғыну қиын. Бірлескен өмір барысында әйелі
мен күйеуінің бір-біріне деген пікірі өзгереді. Өмірлік жарын таңдауда қыз
бен жігіт бір-бірінің қасиетттерін нақты бағалай алмайды. Некеге дейінгі
кезде әрбір адам өзіне ұнайтын адамын қаратып алу үшін тек жақсы
қасиеттерінен көрінуге ұмтылады. Отбасы өмірінде көптеген әр түрлі
қасиеттерді әр бейнеде көрсете білу керек. Егер партнер өзінің қалауына
сәйкес болмаса, онда күйеуінде (әйелінде) оның алдында өзінің жақсы
қасиеттерін көрсету жағдайы пайда болады.
Жұбайылық эволюциясы эмоционалды қатынастардың даму заңдылықтарына,
әсіресе махаббат пен симпатия қатынастарына бағынады. өзара бір-біріне
деген қатынас тек қарым-қатынас қатысушылары пайда болған қиындықтарды жеңе
білуде ғана қалыпты болады. Қатынастарды сақтау субъект үшін оған маңызды
мақсаттарға жету шартының бірі ретінде қабылданады. Негізінен адамдар
жақсы қатынас стереотипіне бейімделеді. Сонымен бірге басқа стереотиптер
де актуалды серіктестікті қабылдауда кедергі келтіруі мумкін.
Дамып келе жатқан қатынастарда субъект серіктестің жеке істеген
істерін бағаламайды, керісінше, қатынасты барлық өзара әрекеттесу
контекстінің тұтастығы ретінде қабылдайды. Әлеуметтік психологияның белгілі
білімгері, қоғамдық жануар кітабының авторы Э.Аронсон жұбайылық көзге
шөп салу заңдылықтарын көрсетті. Психологиялық жақындықтан серіктестерде
бір-бірін жоғары бағалау әдеті қалыптасады. Нәтижесінде жағымды бірігу
төмендейді, ал негативті бағалаушылық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психология кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚАЗАҚ ОТБАСЫЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ОТБАСЫ ЖАЙЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ
ТҰРҒЫЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Отбасы тісінігінің
анықталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2. Отбасының этникалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
2. ОТБАСЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ ЗЕРТТЕУ ... ... .
1. Отбасы ерекшеліктерін зерттеу әдістемелері және
процедуралары ... ...
2. Эксперименттік зерттеу нәтижелерін статистикалық
өңдеу ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
ҚОСЫМША
А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША
Ә ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Өзектілігі:адамның маңызды құндылықтарының бірі отбасы болып
табылады.Сондықтан қазіргі таңда отбасы мәселесін әртүрлі аймақтағы
мамандар қарастыруда.Отбасы осы шақта тәртіптілікті зерттеу аймағы болып
табылады.Отбасына деген қызығушылық тұлғаның қалыптасуы мен дамуына және
жалпы қоғамның осы шақтағы,болашақтағы дамуымен байланысты болып
келеді.Жанұя тіпті әлеметтік-экономикалық және саяси үрдістерге де әсер
етеді.Өйткені қоғамда болып жатқан дүниелер отбасыішілік қатынастар
жүйесінде өзгеру арқылы болады.Мәселелі отбасылар санының өсуі осы
жағдайға тәуелді болып келеді.
Отбасы-ол өзара әрекеттесу стериотиптері болатын шағын табиғи топ.Отбасы
әлеуметтік институт,қоғамның бір бөлігі,бірге өмір суретін адамдардың шағын
тобы ретінде анықталады.Отбасын қолдау және оның тәрбиелік потенциалын
күшейту жағдайы отбасымен жұмыс жасайтын мамандардан терең жүйелік
білімдерді,кәсіби талпыныстардың түпнегізін анықтай алуды және онымен өзара
әрекеттесу жолдарын табуды талап етеді.
Қазіргі таңда әлемнің барлық аймақтарында бар,ал оның тарихы көптеген
мың жылдан бері өмір сүрін келуде.Отбасы мағынасын индивид пен қоғам
өмірінде бағалау мүмкін емес.Бұл жайлы ғылым адамдардың отбасы және неке
жайлы түрлі ойларын құрып дамытады.Әлемнің әрбір тұрғыны өзін неке –
отбасылық қатынас аймағында компетентті аймағында санайда санайды.Адамдар
махаббат,неке,бала,бір-бірінің туыстары жайлы әңгімелер айтады.Педагог
немесе психолог те отбасының осындай жеке тұлғалық концепциясына ие болады.
Жалпы алғанда отбасы мәселелерімен М.Н. Посысоева, В.М. Целуйко, В.
Сатир, Э.Г. Эйдемиллер, И.Ю. Шилов сынды ғалымдар айналысқан.
Зерттеу мақсаты: Қазақ отбасыларының психологиялық ерекшкліктерін
анықтау.
Зерттеу пәні: қазақ отбасыларының психологияоық ерекшеліктері
Зерттеу нысаны: қазақ отбасылары
Зерттеу болжамы: қазақ отбасы өз ұлтына тән қасиеттерімен басқа ұлт
отбасыларынан отбасылық қатынастарда ерекшеленеді.
Зерттеу болжамына байланысты келесі міндеттер қойылады:
1. психология ғылымындағы отбасы мәселесіне қатысты теориялық негіздерді
талдау;
2. отбасына қатысты ғылымдарды ашу;
3. отбасы ерекшеліктерін анықтайтын психологиялық әдістемелерді сипаттау;
4. божам бойынша зерттеу жүргізу;
5. алынған нәтижелерді статистикалық өңдеп,салыстырмалы талдау.
Зерттеу әдістері:
1 әдістемелерге теориялық талдау:
2 некеге қанағаттану сұрақнама-тесті (В.В.Столин)
3 PARI әдістемесі
Математикалық әдістер(диагностика нәтижелерін статистикалық өңдеу
тәсілі):
1. орташа арифметикалық шама;
2. пайыздық үлесін табу;
3. сызықтық корреляция
4. стъюдент критерийі
Сараптама базасы: С.Аманжолов атындағы ШҚМҰ-дың оқытушы отбасылары.
1. Отбасы жайлы теориялық тұрғылар
1.1 Отбасы түсінігінің анықталуы
Отбасы түсінігінің анықтамасы ғылыми әдебиеттерде айтарлықтай көп.
Отбасы әлеуметтік институт, қоғамның бір бөлігі, бірге өмір сүретін
адамдардың азғантай тобы ретінде анықталады. Бірақ отбасы түсінігі
психологиялық бағыт бойынша өзіндік спецификаға ие. Бұл бағыт аймағында
отбасы түсінігі туыстық қатынаспен байланысты адамдардың спецификалық
қажеттіліктері қанағаттандырылатын бірлескен өмір іс-әрекетінің кеңістігі
ретінде қарастырылады. Бұл кеңістік әр түрлі элементтерден тұратын және
ондағы мүшелердің қатынас жүйелерінен тұратын күрделі құрылымды көрсетеді.
Осылайша құрылым тірі ағзаның заңдылықтарына сәйкес құрылады. Сондықтан ол
өзінің дамуында көптеген фазалар мен кезеңдерден өте отырып, заңдылықтық
динамикаға ие болады.
Белгілі отбасы психологы Г.Навайтистің көзқарасы бойынша, отбасының
психологиялық анықтамасы оның зерттеу мақсаттарына және психологтың
отбасымен өзара қатынас мақсаттарына сәйкес келуі керек. Оның ойынша,
мамандар жағынан кәсіби психологиялық көмек алатын отбасыны кіші топ деп
алу керек.
Отбасы – бұл өзінің мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыратын
топ. Қажеттіліктер нақты адамдардың жағымды өзара әрекеттесуінде сәтті
қанағаттандырылады. Отбасының өзара әрекеттесуінің басты ерекшелігі – әр
түрлі қажеттіліктердің қанағаттандырылуын біріктіру. Осыған байланысты
қанағаттанудың отбасына тигізетін маңыздылығы төмендегідей:
• Отбасына қатысты қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін отбасылық
рөлдер құрылымы пайда болады.
• Отбасылық құрылым және отбасы функциялары заңды түрде дамиды.
• Отбасын психологиялық консультациялау отбасымен байланысты
қажеттіліктерді қанағаттандыруға және оны біріктіруге, отбасылық
құрылымды белсендендіруге және отбасының дамуына ықпалын тигізеді.
• Отбасын консультациялау қажеттілігі оның бір кезеңнен екіншісіне өту
кезінде жоғарылайды.
• Отбасы дамуының жіктелуі отбасы мен оның маңыздылығына байланысты
қатынастардың жиынтығы негізінде анықталуы мүмкін.
• Отбасы дамуының әрбір кезеңінде спецификалық тапсырмалар бар. Бұл
тапсырмалар орындалмай, жаңа кезеңге көшу мүмкін емес.
Белгілі Ресейлік психолог В.Дружинин әр бейнелі координат жүйесін
ұсынады. Оның ойынша отбасын зерттеу бағыттарын 2 шартты шкалаларға бөлуге
болады:
• қалыпты – аномальды отбасы;
• идеалды – реалды отбасы.
Бірінші шкаланы қарастыра отырып, Дружинин қалыпты отбасы
түсінігін анықтайды. Отбасының бұл түрі әлеуметтік қорғануды және оның
мүшелерінің алға жылжуын қажет ететін, балалар әлеуметтенуінің
психологиялық және физиологиялық жетілуін қамтамасыз ететін шартты
қажеттіліктерді көрсетеді. Мұндай отбасы түріне толығымен әкесі жауапты
отбасы жатады. Ал бұл ереже орындалмайтын, қалған барлық отбасы түрлерін,
Дружинин аномальды деп есептейді.
Екінші шкала бойынша идеалды отбасы түсінігі отбасының нормативті
моделі ретінде анықталады. Отбасының бұл түрі қоғаммен қабылданады және
ұжымдық көріністерде, мәдениетте, ең бастысы діни бейнеде көрініс береді.
Бұл құрылымға билікті бөлісу ерекшелігі, әкенің, ананың және баланың бір-
бірімен эмоционалды жақындығы мен жауапкершілігі кіреді. Ал идеалды
отбасының түрлері мәдениеттанушылармен зерттеледі. Реалды отбасы – реалды
топ және зерттеу объектісі ретінде қабылданады. Психологтер реалды
отбасыларды олардың нормадан ауытқуы кезінде ғана зерттейді.
Енді отбасын әлеуметтік институт және кіші топ ретінде қарастырайық.
Ғылымда отбасын әлеуметтік институт және кіші топ ретінде де зерттейді.
Әлеуметтік институт түсінігі адам өмірінің маңызды аймақтарында олардың
іс-әрекеттерін бақылайтын және реттейтін, формальды және формальды емес
ережелердің, принциптердің, нормалардың, бағдарлардың комплекстік
тұрақтылығын көрсететін қоғам болып табылады. Мінез-құлық стандарттары
рөлдер және статустар жүйесі негізінде ұйымдасады.
Әлеуметтік институттардың әрекеттері өмірлік маңызды әлеуметтік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған. Кез-келген қоғамда негізінен
5 басты әлеуметтік институттарды бөліп көрсетеді: отбасы, экономика, саясат
және дәстүр. Олардың әрқайсысы қоғам мүшелерінің дұрыс құрылуына
бағытталған. Әлеуметтік институттар қоғамның нормативті-құндылықтық
құрылымның ядросын құрайды.
Отбасы қоғам құрылымының басты элементі бола тұра, олардың мүшелерін
жаңғырту мен бастапқы әлеуметтенуді құру ретінде көрініс табады. Балалардың
дүниеге келуінен отбасы тек көбейіп қана қоймай, сонымен бірге адам ұрпағын
жалғастыру рөлін де орындайды. Отбасы индивидтің дамуында бастапқы қоршаған
ортаны құрайды. Бұл баланың әлеуметтік байланыс жайындағы ойларын құрайды.
Отбасы маңызды мөлшерде баланы негізгі ортақ адами құндылықтарға, мінез-
құлықтың рухани және мәдени стандарттарына үйретеді. Баланың құндылықтар
жүйесі оның жеті жасқа дейін ата-анасымен қарым-қатынас жасау негізінде
қабылданады. Отбасында балалар әлеуметтік-мақұлдау мінез-құлқына,
айналадағы адамдарға бейімделуге, өзара қарым-қатынасты құруға, эмоция мен
сезімдерді шығаруға үйренеді. Сонымен қатар отбасы баланың жеке тұлғалық
қатынастарының мүмкіндіетері мен шектеулерін анықтайды.
Махаббат және нәзіктік, қамқорлық және сыйластық, түсіністік және
қолдаушылық сияқты психологиялық атмосферада отбасының тұлғалық
әлеуметтенуі жоғары болады. Балалардың және ата-аналардың физикалық,
эмоционалдық және әлеуметтік-психологиялық контактілерінің жиілігі мен
ерекшелігі өте маңызды болып келеді. Баланың жеке тұлғалық дамуына
индивидуалды бағыт жасау тек осы отбасында шынайы болып келеді. Үлкендердің
балаға деген көңілі, ықыласы оның қабілеттерінің, қызығушылықтарының
артуына көмектеседі. Отбасы өзінің әрбір мүшелерінің индивидуалды
қажеттіліктерін қанағаттандырады және социумның талаптарына жауап ретінде
олардың мінез-құлықтарын зерттейді. Отбасы институты – тұлғаның және
қоғамның өзара байланысуындағы маңызды тасымалдаушы. Теке отбасы институты
ғана индивиуализмге қарсы тұра алады. Сондықтан қоғам да, жеке тұлға да
отбасының берік, мықты болуына ат салысуы керек.
Сонымен қатар, отбасы өзінің социумда бар екеніне, өзінің
автономиясын қолдауға ұмтылады. Ол үшін отбасы сыртқы ортаға қарсы шығу
қасиеетеріне ие болу керек. Мысалы, мемлекет жағынан отбасын қорғау немесе
күшейту. Бірақ сыртқы күштердің өте жиі араласуы қоғам мен отбасы
арасындағы балансты бұзады. Бұл жағдайда отбасы институты басқа әлеуметтік
институттарға қарағанда бағыну жағдайында болуы мүмкін. Сондықтан
отбасының саясатқа деген қажеттілігі пайда болады.
Некелік-отбасылық қатынастар аймағындағы, яғни ажырасу санының өсуі,
толық емес отбасы мен қайталанатын некелер санының өсуі, баланың өмірге
келуінің азаюы және отбасының тәрбиелеу потенциалының төмендігі және т.б.
осы сияқты қарсы процесстер мамандарды отбасының институционалды кризисін
талқылауға итермелейді. Бұнда отбасы әлеуметтік институт ретінде өзін ата-
ана, ерлі-зайыпты, туыстық сияқты бірлік бірте-бірте отбасынан бөлініп,
құлай бастайды. Мысалы, ата-анасының ерлі-зайыпты болмауы, әкесінің
балаларымен қандас еместігі және т.с.с. Бірақ бірнеше ғасырлар бойы отбасы
институты өзінің тұрақтылығы мен ригидтілігін жойған жоқ. Сондықтан отбасын
әлеуметтік институт ішінен кіші топ деп те қарастыруға болады. Бұнда
отбаының жаңа қарым-қатынастың, некелік мінез-құлықтың заңдылықтық-
мотивационды өзгеруі пайда болады.
Отбасы түсінігін практик-психологтар көбінде кіші топ ретінде
қарастырған. Өйткені олар отбасыға психологиялық көмек көрсету
мүмкіндіктеріне ие болады. Кіші топ – бұл өзінің құрамына байланысты
мүшелерінің мақсаттары мен міндеттері ортақ кіші әлеуметтік топ. Кіші
топтың негізгі белгілері төмендегідей:
• Барлық топ мүшелері үшін ортақ мақсат пен іс-әрекет
• Топ мүшелері арасындағы жеке тұлғалық контактілер
• Топ ішіндегі қалыпты эмоционалды климат
• Ерекше топтық нормалар мен құндылықтар
• Топ мүшелерінің физикалық және моральдық нұсқаулары
• Топ мүшелері арасындағы рөлдік иерархия
• Осы топтың басқа топтардан тәуелсіздігі (автономдылығы)
• Топтың қабылдау принциптері
• Топ бірлігі
• Топ мүшелерінің мінез-құлқына әлеуметтік-психологиялық контроль
жүргізу
• Топ мүшелері жағынан топтық іс-әрекетті басқарудың басты формалары мен
түрлері
Бұл аталғандар кіші топтың бірінші ретті белгілері. Ал екінші реттік
белгілерге келесілер кіреді: топ мүшелерінің конформдығы (топ мүшелеріне
жол беру деңгейі), қатынастар интимділігі, гомогенділік (құрамына қарай
біркелкілігі), топтың тұрақтылығы, индивидтерді топқа біріктіруді қолдау.
Кіші топ ұғымын диада деп атау бұрынғыдай ашық сұрақ болып қалады.
Бұл мәселені шешу отбасы психологиясы үшін маңызды болып келеді. Белгілі
американдық әлеуметтік психолог Д.Майерс осыған байланысты анықтама береді:
топ – бұл бір-бірімен өзара әрекеттесуші, бір-біріне әсер етуші және
өздерін біз деп қабылдайтын екі немесе одан да көп адамдар тобы.
А.И.Антонов отбасын кіші топ ретінде олардың қасиеттерінің басқа
индивидтермен сәйкес келмейтін трактовкасын ұстанады. Бұл жағдайда диаданы
ажырасқаннан кейін болған ана-бала деп, оны отбасының құлдыраған формасы
ретінде қабылдануы керек.
Отбасы бірінші ретті топқа жатады. Бұған адамдар арасындағы бетпе-
бет, интимді қатынас тән. Бұндай топ бірінші ретті әлеуметтік процесті
қамтамасыз етеді және индивидтің басқа топтарға енуіне жағдай жасайды.
Бірінші ретті топ формальды емес бірігу болып табылады. Оның пайда болуына
және құрылуына адамдардың антипатия мен симпатиялары, олардың
қызығушылықтарының, өмірге деген көзқарастарының, әлемді қабылдауларының
ортақтығы маңызды болып келеді. Формальды емес топтарда көптеген сұрақтар
бірігіп шешіледі. Әрбір формальды емес топ өзінің ерекше, қайталанбас
мәдениетімен ерекшеленеді. Тек берілген орта ішінде ғана бөлісетін арнайы
мағыналар, белгілер, қатынастар мен жестер бар.Тек осылай ғана өзіндік
отбасы тілі қалыптасады және осындай жолмен біз сезімі қалыптасады.
Бірінші ретті топ интимділіктің жоғарғы деңгейіне бейім және
қатынастың сенімділігін, топтың эмоционалды деңгейін көрсетеді. Қатынас
өскен сайын интимділік те өседі. Егер отбасы мүшелері жағынан жауап
реакциясы ретінде критика немесе қолдамаушылық болса, онда адамның өзін-өзі
ашуы қиынға түседі. Қатынастың сенімді және интимді стилі топ мүшелерінің
өзіндік міндеттерін нақты және жауапты орындап реттей алуына мүмкіндік
береді.
Ресейлік социолог және философ М.С.Комаров бірінші ретті топты әрбір
адам үшін былай түсіндіреді:
• Бұл жерде индивид өзін толығымен интимді сенімділік қатынас жағынан
ашады, өзінің ең қалаулы ойлары мен армандарын көрсетеді.
• Бірінші реттік топта қарым-қатынас пен өмірлік іс-әрекет стресті,
ширығуды, қорқынышты, алаңдауды түсіруге мүмкіндік береді.
• Бұл топ адамның өзіне жақын адамдармен қарым-қатынас жасаудан қанағат
алуға мүмкіндік береді.
• Бірінші реттік топтың пікірі индивидтің өзін бағалауы үшін және оның
қоғамдағы шынайы статусын түсіну үшін маңызды болып келеді.
Отбасы индивид үшін референтті топ ретінде де көрінуі мүмкін. Бұл
түсінік 2 жағдайда қолданылады:
1. Индивидті өзімен қабылдауға итермелейтін топты анықтау үшін. Бұл
мақсатпен индивид ортақ топпен қабылданған көзқарастарының өзінің
көзқарасымен сәйкес келуін қадағалайды.
2. Референтті топ индивидті өзімен немесе басқалармен салыстыру және
бағалау үшін өзіндік бейнелі эталонымен, нұсқауымен қызмет етеді.
Отбасы референтті топ болмауы да мүмкін. Мысалы, жеткіншектік
кезеңдегі балалар басқа адамды жоғары бағалап, оның пікірін қолдайды. Ол
оның ата-анасы емес, кумирлары – яғни музыканттар, әртістер, спортсмендер
және т.б. болуы мүмкін. Беделді адамның ықпалынан жеткіншек жаман жолға
түсуі мүмкін. Оған мысал ретінде жақсы отбасынан шыққан балалардың жасаған
қылмыстары дәлел бола алады.
Енді отбасы мүшелерінің әрқайсысының атқаратын функцияларын талдауға
кірісейік.
Отбасының өмірлік іс-әрекетінің құрылуын негізгі функциялар
арқылы сипаттауға болады. Осы отбасының тарихи дамуын белгілі бір
кезеңдерден өткізіп, функциялар қатарында оны кіші топ және әлеуметтік
институт ретінде спецификалық мағына беру керек. Осы функцияларды орындау
отбасының барлық мүшелеріне, әсіресе ерлі-зайыптыларға қатысты. Пайдалы
нәтижелерге жетуге әкелктін отбасының жүйелік белсенділігі көп аспектілі
және әр түрлі бағытты болып келеді. Некені тек секс деп қана қарауға
болмайды. Ол барлық өмірлік бейнені анықтайды: еңбек, өмірлік қуаныштар,
қайғылар. Партнерлердің бір-біріне сәйкес келуі немесе келмеуі тек белгілі
бір ұйымдастырылған паттерн немесе біріккен мінез-құлық жүйесі ретінде
бағалануы мүмкін. Сонымен қатар сексуалды-эротикалық түсінігі
қауіпсіздікпен, баланы тәрбиелеумен, әлеуметтік үйретумен, сонымен бірге әр
түрлі партнерлердің жеке дамуымен және толығымен ерлі-зайыптылардың бірге
дамуымен байланысты отбасының басқа да функцияларын қамтамасыз етеді.
Отбасы ғылымында отбасы функцияларының анализіне көп назар
аударылады. Психологтер көбінесе отбасына келесі функцияларды сипаттайды:
• Балалардың дүниеге келуі және оларды тәрбиелеу
• Қоғамның құндылықтары мен салт-дәстүрлерін, әлеуметтік-тәрбиелеу
потенциалының жүйелігі мен реализациясын сақтау, дамыту және оны
келесі ұрпақтарға беру.
• Адамдардың комфорт және эмоционалды қолдау, қауіпсіздік сезімі,
құндылықты және өзінің Мен мағынасын, эмоционалды жылулық пен махаббат
сияқты психологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыру.
• Отбасының барлық мүшелерінің дамуына жағдай жасау.
• Сексуалды-эротикалық қажеттіліктерді қанағаттандыру.
• Бос уақыттарын бірге өткізу қажеттіліктерін қанағаттандыру.
• Отбасында еңбекті бірге бөлісуін, бір-біріне көмектесуін, үй
шаруашылығын бірге жүргізуін ұйымдастыру.
• Адамның басқа адамдармен қарым-қатынас жасауын, олармен мықты
коммуникация орнату қажеттелігін қанағаттандыру
• әкелік және аналық сияқты индивидуалды қажеттіліктерін, балалармен
өзара контактілерін, оларды тәрбиелеу қажеттіліктерін қанағаттандыру
• отбасының әрбір жеке мүшелерінің мінез-құлықтарына әлеуметтік контроль
жасау
• отбасын қаржы жағынын қамтамасыз ету іс-әрекетін ұйымдастыру
• рекреативті функция – отбасы мүшелерінің денсаулығын, оларға демалыс
ұйымдастыруын, стрестік жағдайды түсіруін қадағалау.
Отбасылық психотерапевт Д.Фримен өзінің көзқарасын ұсынады. Оның
ойынша отбасы мүшелерінің әлеуметтік ортамен байланысты орындайтын негізгі
функцияларына келесілер жатады:
• өмір сүруін қамтамасыз ету
• отбасын сыртқы қауіпті факторлардан қорғау
• отбасы мүшелерінің бір-біріне қамқор болуы
• балаларды тәрбиелеу
• отбасы мүшелерінің индивидуалды дамуына физикалық, эмоционалдық,
әлеуметтік және экономикалық жағдай жасау
• олардың бір-бірімен тығыз эмоционалды байланыстарын қолдау
• бір-бірінің мінез-құлықтарына әлеуметтік контроль жасау
Осы сұрақ бойынша мамандардың позициялары отбасының өмірлік іс-
әрекетінің бөліну сферасындағы айырмашылықтарымен сәйкес келеді. Мысалы,
сексуалды эротикалық функция репродуктивтіліктен адамның сексуалды
құндылығы жағынан ажыратылады. Бұл индивидтің психосексуалды дамуына,
сонымен қатар мінез-құлықтық сексуалды және прокреативті автономизациясына
әкеледі. Сезім коммуникациялары, моральды және эмоционалды қолдау,
түсіністік және отбасы мүшелерінің бір-бірін қабылдауы сияқты жағымды
психологиялық климаттарын қамтамасыз етуді көбінесе отбасының
психотерапевтік функциясы деп те атайды. Бос уақытты өткізу функциясы
рекреативті функцияның негізгі бөлігі болып табылады. Өзінің кезегінде,
рекреативті функция эмоционалды-энергетикалық ресурстар ретінде қабылданып,
отбасылық қарым-қатынас комформдылығына орай психотерапевтік және
коммуникативтілік ұғымдарына да жақын келеді.
Үздіксіз қарым-қатынас жасау функциясы, бір жағынан, отбасы өмірінің
коммуникативті аспектілеріне нақты қатынаста болады, ал екінші жагынан, ол
отбасы мүшелерінің қарым-қатынас жасау ситуацияларын жаңғырту қажеттілігін
көрсетеді. Литовтық отбасылық психолог Г. Навайтис былай деді: отбасы
мүшелері өзін реализациялау жағынан да, рухани деңгейінің жоғарлығымен де
ерекшеленбейтін көптеген қалыпты отбасылар бар.
Әдебиеттерде қауіпсіздік, фелицитологиялық және гедонистмкалық
функциялар жиі кездеседі. Соның ішінде қауіпсіздік функциясы отбасы
мушелерінің биологиялық және әлеуметтік өмірлерін қорғайды, сонымен қатар
қоршаған әлемнен келетін физикалық және психологиялық қауіптен қорғайды.
Отбасылық өмір белгілі бір тәртіпке, нормалар мен ережелерге бағынады. А.
Маслоу ата-аналар арасындағы ұрсыстаорды, физикалық жарақатпен кетісуді,
ажырасу және отбасындағы өлім жайлы мәселелерді қарастырған. Бұл факторлар
оның ортасын тұрақсыз сенімсіз етеді.
Фелицитологиялық функция отбасы бағытын бастан кешіргісі келетін әр
адамның арманы мен үмітін жарыққа шығарады.
Отбасы бағыты түсінігіне адамдар әр түрлі мағыналар еңгізеді:
біреулеріне ол ортақ көзқарас пен бір-бірін түсіну, ал басқаларына –
материалдық жеткіліктік, ал үшіншілер үшін – балаларының өнерлері мен
мектептегі жетістіктері. Отбасылық бақыт символдарына жеке пәтер, әр
жерлерге саяхат, баласының туған күні және қуанышты кездесулер де жатқызуға
болады. Осындай әр түрлі көзқарастардан ортақ пікір шығады: бақыт жоғары,
толық қанағаттандырылған күй ретінде көбінесе отбасы ошағында бастан
кешіріледі. Отбасында біздің ұмтылуларымыз бен армандарымыз орындалады,
сонымен қатар біздің қабілетіміз бен жетістігіміз дамиды, реніштер
ұмытылады. Отбасы мүшелері сәттіліктер мен қуаныштарды бірге бастан
кешіреді. Субъект қағаттану сезімін өзі жақсы көретін адмдарына жақсылық
жасаған кезде сезінеді.
Отбасы бақыты – бұл ұжымдық шағармашылықтың жетістігі. Отбасында
жүйе ретінде біреуі ғана бақытты немесе бақытсыз болу мүмкін емес, яғни бір
адамның уайымы екінші адамды да қозғайды. Сондықтан эмпатия мен шығуы мен
махаббатың мінезі былай бағаланады: біріккен ұмтылыстардан істің қалаушылық
нәтижесі шығады.
Сонымен қатар, отбасы гедонистикалық функцияны да орындайды. Бұл
функцияның аты айтып тұрғандай, физикалық және психалық комфортқа деген
қажеттіліктерді қағанаттандыру мен байланысты. Өзінің туған үйінде және
өзіне қымбат адамдар арасында индивид өзін бақытты сезінеді. Отбасылық
қарым-қатынас көптеген жағымды түйсінуілерді, фантазияларды, ойларды
көбейтеді. Үлкендер өздерінің уақыттарын балаларымен өткізуден қанағат
алады. Яғни ойындар, атракциондар, серуендеу, спорттық жарыстар, цирктік
және театрдық қойылымдар және т. б.
Сәтсіз отбасында өскен адамдарда көңіл көтеруге, демалуға қиындықтар
болады. Өмірдің қуаныштары жайлы ойдың өзі олар үшін тым жақсы болып
кетеді. Өзін еркін сезіну, ойындарға қатысу, көңілділік, қалжынпаздық –
бұның бәрі сау адамның сипаттамалары.
Отбасының кез келген функциясы индивид пен деңгейінде әр түрлі пайда
болады. Осы маңызды ерекшелікте есепке ала отырып, отбасы функциясы нақты
және толық анализге жете алады.Бұған дәлел ретінде М. С. Мацковскийдің
ұсынған классификациясын мысалға алуғу болады.
1 Кесте Отбасы функцияларының анализі
Отбасылық іс-әрекет Қоғамдық функциялар. Индивидуалды функциялар.
сферасы.
Репродуктивті. Қоғамның биологиялық Балалардың
шығулары. қажеттіліктерін
қанағаттандыру.
Тәрбиелік. Жас буынның Ата-ана болу, балалармен
әлеуметтенуі.Қоғамның контакті орнату, оларды
үздіксіз мәдениетін тәрбиелеу, балалардың
қолдау. өзін реализациялау сияқты
қажеттіліктерді
қанағаттандыру.
Күнделікті шаруашылық. Қоғам мүшелерінің Отбасы мүшелерінің
физикалық денсаулықтарын басқалардан күнделікті
қолдау, балалар мен шаруашылық қызметін алуы.
отбасы мүшелеріндегі қарт
адамдарға қарау.
Экономикалық. Қоғамның еңбекке жарамсызОтбасы мүшелерінің
мүшелері мен жеткіншектікбасқалардан алатын
жасқа келмеген балаларды материалдық қаражаттарды
экономикалық қолдау. алуы (қызметке немесе
еңбекке қабілетсіс және
қызмет алмасу жағдайда).
Бірінші әлеуметтік Отбасы мүшелерінің Отбасы мүшелері
контроль сферасы. мінез-құлқын әр түрлі арасындағы дұрыс емес
өмірлік іс-әрекет мінез-құлық пен моральды
сферасында, сонымен қатарнормаларды бұзғаны үшін
ерлі-зайыптылар құқықтық және моральдық
арасындағы, ата-ана мен санкцияларды қалыптастыру
бала арасындағы, үлкендержәне оны құптау.
мен кішілер арасындағы
қатынастардың
жауапкершілігі мен
міндеттері сферасында
моральды регламентация.
Рухани қарым-қатынас Отбасы мүшелерінің Отбасы мүшелері
сферасы. тұлғалық дамуы. бір-біріне рухани азығын
байыту. Некелік
бірлестіктің достығын
күшейту.
Әлеуметтік-статустық. Белгілі бір әлеуметтік Әлеуметтік жағынан
статусты отбасы қажеттіліктерді
мүшелеріне ұсыну. қанағаттандыру.
Әлеуметтік құрылымның
пайда болуы.
Бос уақытты өткізу. Рационалды бос уақытты Бос уақытты бірге өткізу
өткізу ұйымы. Бос уақыттықажеттілігін
өткізу сферасындағы қанағаттандыру, бос
әлеуметтік контроль. уақытты өткізу
қызығушылықтарын байыту.
Эмоционалды Индивидтердің эмоционалдыИндивидтердің отбасынан
тұрақтылығы мен олардың алатын психологиялық
психотерапиясы. қорғанысы, эмоционалды
қолдаушылық. Жеке өмірлік
бақыт пен махаббаттық
қажеттіліктерді
қанағаттандыру.
Сексуалды Сексуалды контроль Сексуалды қажеттіліктерді
қанағаттандыру.
Отбасы психологиясында функция түсінігі негізінен барлық мағынада
қолданылады:
• бұл отбасының әлеуметтік институт және кіші топ ретіндегі индивид пен
қоғамға қатысты орындайтын рөлі.
• Бұл отбасы құрамының қоғаммен өзара байланысу жүйесі ретіндегі сыртқы
көрінісі.
• Отбасында болып жатқан процесстер арасындағы функциялардың
тәуелділігі.
• Көбінесе отбасы функциясы олардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталған іс-әрекеті ретінде қабылданады.
Г.Навайтистің айтуынша, отбасы функцияларының жартысы тұлғалық қарым-
қатынас жасаудан құрылады. Қажеттіліктерді қанағаттандыру – отбасы
мүшелерінің жеке басына байланысты болады. Отбасы басқа кіші топтарға
қарағанда олардың комплекстерін, органикалық тұтастықтарын қанағаттандыруға
қабілетті. Осының негізінде ғана адамдар отбасылық одаққа бірігеді. Отбасы
өзінің полифункционалды күшіне байланысты индивидуалды, топтық және
қоғамдық қызығушылықтарды біріктіреді. Мысалы, еркек пен әйел арасындағы
терең шынайы махаббат жаңа өмірге бастама береді. Баланың өмірге келуі
ұрпақтың жалғасуын көрсетеді. Сонымен қатар баланың өмірге келуі халықтың
өсуін де қамтамасыз етеді. Көбінесе отбасылық тәрбиеге орай баланың
әлеуметтік және психологиялық жетілуі дамиды.
Кез-келген отбасында әрбір индивид өзінің мақсаттарына қақтығыссыз
жете қоймайды. Негізгі мәселелер бірнеше жағдайларда пайда болады:
1. отбасының бір немесе бірнеше мүшелерінің ортақ қажеттіліктері
қанағаттандырылмаған кезде.
2. отбасының әрбір мүшелерінің маңызды қажеттіліктері сәйкес келмеген
кезде.
3. қажеттіліктерді қанағаттандыру түрі отбасы мүшелерінің біреуіне
ұнамаған кезде.
4. отбасы мүшелерінің біреуінің қажеттілігі басқаларға жаман көрінген
кезде.
Отбасылық өмірдің әрбір аспектісі отбасы мүшелерінің белгілі бір
мағыналарына ие. Бірақ отбасының қандай да бір функциялары бірінші жоспарға
кіреді және ол приоритетті бола бастайды. Бұл бағдарлар ата-аналар
отбасында қалыптасады. Және партнерлердің мінез-құлықтарын некелесу кезінде
реттейді. Ортақ мотивациядан некелік одақтың 4 түрін бөліп көрсетуге
болады: күнделікті-шаруашылық, жағымды-психологиялық, отбасылық-ата-аналық
және интимді-жеке тұлғалық.Әрине, көп кездесе бермейтін басқа мотивтер де
некелесу жайлы шешім қабылдауда әсер етеді.
Еркек пен әйел өздерінің некелерін күнделікті-шаруашылық одақ
ретінде қабылдауы мүмкін. Олардың ойынша отбасына ең бастысы – күнделікті
шаруаның нақты істелуі, үйге қатал қарау және мықты шаруашылық.
Ерлі-зайыптылар жағымды-психологиялық жағынан да өмір сүруі мүмкін:
партнерден негізінен дос, өмірлік жар, оның көзқарасымен бөлісетін бір ойды
адам көрінеді. Отбасы мүшелері арасында бір-бірін түсіну, сыйлау болады,
үлкен немесе кіші деп қарамай барлығын жақсы бағалайды.
Ал отбасылық – ата-аналық некедегі басты функция – баланы өмірге
әкелу мен оны тәрбиелеу. Бұндай ата-аналарға детоцентризм позициясы тән,
яғни балаларды материалдық және рухани жағынан қамтамасыз етуі жоғары
болады. Баланың жан-жақты дамуын қадағалап, оның қызығушылығына баса назар
аударылады.
Ерлі-зайыптылар өздерінің некелерін интимді-жеке тұлғалық ретінде
бағалауы мүмкін. Бұнда адам өзі қалайтын және сүйікті жартысын табуға
ұмтылады. Бұндай отбасыларда басты назар махаббатқа, симпатияға, адалдыққа
аударылады. Осы аталған некелік одақтардан басқа бос уақытты бірге өткізуді
ұйымдастыруға бағытталған отбасылар да кездеседі. Яғни отбасы мүшелерінің
бірлігі ортақ қызығушылықтарға, хоббиге, уақытты өткізу түрлеріне
байланысты болады. Бұл жерде пәтердің тазалығы немесе тамақты уақытында
ішуі маңызды емес, бұнда демалысты барынша қызықты, жақсы өткізу маңызды.
Сонымен қатар отбасы психотерапевтік одақ ретінде де дамуы мүмкін. Бұндай
отбасында негізгі мәселелер – эмоционалды қолдау, жылулық, жан ашу және
т.б.
Уақыт өткен сайын отбасы функциялары өзгереді. Көбінесе ХХ-шы
ғасырда өзгеру өріс алды. Мысалы, өткен шақта отбасының негізгі функциясы
біріккен шаруашылық пен ұрпақ жалғастыру болса, ал қазіргі таңда бірінші
орында әлеуметтік-психологиялық функция басты орын алады. Бір кездері
шаруашылық-экономикалық мәселелерді орындау сапасы отбасы мүшелерінің
физикалық өмір сүруіне тәуелді болып келген. Ал қазір технология мен
әлеуметтік қорғану жүйесінің дамуына байланысты бұл функция біртіндеп
жойылып келеді.
Отбасы функцияларының динамикасы отбасы мен қоғам арасындағы
қажеттіліктерді қанағаттандыру компетенциясына ие. Қазіргі таңда күнделікті
денсаулықты сақтауға байланысты қызметтер, жаңа дүниелер сферасы, жаңа
технологиялар, үй жұмыстарын жеңілдететін құралдар мен заттар пайда болуда.
Қоғамдық тамақтану мекемелері ашылуда, көңіл көтеру индустриясы отбасыға
бос уақытты өткізуге көптеген ойын-сауық нұсқауларын ұсынуда. Ал балаларды
тәрбиелеу функциясы көбінде жоғары педагогикалық кадрларды дайындаған
білімді балалар мекемелеріне беріледі.
Таңдалған мамандық пен жұмыс аймағында өзін реализациялау мотиві
адамды отбасылық өмірге ұмтылуға кедергі келтіреді. Осының нәтижесінде
тұлғааралық коммуникация жүйесі төмендейді. Бұндай жағдайда индивид
отбасынан басқа әр түрлі кіші топтарда өмір сүруіне мүмкіндік алады.
Қазіргі кездегі адамдар үшін көптеген ойын-сауық мекемелерінің есігі ашық :
қызығуға байланысты клубтар, дәстүрлі қоғам, көңіл көтеретін ұйымдар және
т.б. Жаңа информациялық технологиялар әлемді шексіз қылуда. Сонымен қатар
субъект өзінің достар шеңберін құруға инициатива көрсетеді. Достық қатынас
эмоционалды жылулыққа, өз-өзін ашуға, түсіністікке тола бастайды. Соның
нәтижесінде отбасы мен достық қатынас индивид үшін тең дәрежеде бола
бастайды.
Отбасы функциясының даму тенденциялары келесідей құрылуы мүмкін:
отбасының кейбір ескі әлеуметтік-экономикалық функциялары бағынушылық
мағынасына ие болады. Психологиялық жақындыққа, отбасы мүшелері арасындағы,
әсіресе ерлі-зайыптылар арасындағы интимділікке үлкен мағына беріледі. Бұл
отбасының әрбір мүшесінің автономиясы мен мағыналығын көтереді.
Әлеуметтену функциясы бұрынғысынша өзінің ерекше мағынасын сақтап
келеді. Бала үшін отбасы әлеуметтік мінез-құлықтың қандай да бір моделін
енгізеді. Қоғамда болып жатқан нәрсені бала бағалай отырып, өзінің
тәжірибесін жақын туған-туыстарымен қарым-қатынас жасау арқылы бастайды.
Ары қарай бала басқа адамдармен өзара әрекет жасауға ұмтылады.
Баланың отбасындағы бастапқы әлеуметтенуі, әсіресе интимділік және
бала мен ата-ана арасындағы қатынастардың шынайылығы аймағында басқа да
формальды емес топтарға аналог ретінде болмайды.
Қоғамның ақпараттануымен байланысты отбасының репродуктивті
функциясы өзгеруде. Яғни ақпараттық өндірістер жұмысшыдан интеллект, ортақ
мәдениет, денсаулық, жұмыс істеу қабілеті, жаңаны қабылдау сияқты
мінездемелерді талап етеді. Баланы ақпараттық қоғамдағы өмір мен еңбекке
дайындау ата-ананың күшіне байланысты. Сондықтан балалардың өмірге келу
тенденциялары саналы түрде күшеюде. Сонымен қатар персоналитарлы функцияның
күші өзгеруде. Бұндай отбасында балалар мен ересектер үшін шығармашылық
потенциалдың дамуына барлық жағдай жасалады және бұл жерде басты құндылық –
тұлғаның еркіндігі мен құқығы.
Отбасы құрамына кіретін кез-келген адам функционалды құндылыққа ие
болады. Психологтер басқа аспектіге де назар аударады. Әрбір отбасы мүшесі
белгілі бір экологиялық орынды алады, яғни отбасы балансын ұстау үшін
керекті функциялар жүйесін орындайды. Отбасының потенциалды қақтығысы осы
параметрдің бұзылуымен байланысты болуы мүмкін. Келіспеушілік көптеген
жағдайларда пайда болады:
▪ отбасы мүшелерінің функционалды құндылығының әр түрлі
қабылдануынан.
▪ Функцияның толық емес орындалмауы немесе мүлдем орындалмауы.
▪ Отбасы мүшелерінің мінез-құлықтарының сәйкес келмеуінен.
▪ Функция отбасы мүшелерінің индивидуалды ерекшеліктерімен
сәйкес келмегенде.
▪ Міндеттердің тез арада өзгеруінен.
Адамдар өздерінің отбасылық жағдайларын ойлау мен қабылдауда барынша
белсенді болып келеді. Олардың интерпретацияларыбір-бірінен ерекшеленеді.
Бір-бірін түсіну тек күнделікті диалогты ұстану мен сенімді қатынаста ғана
құрылады.
Өкінішке орай өзінің міндеттерін орындамайтын отбасылар да бар.
Бұндай отбасына суықтық, бір-бірін жек көрушілік, өзінің серіктесін
жоғалтуға ұмтылу сияқты жаман қасиеттер тән. Отбасы дефункционализациясы
ұғымы қолданылады. Дефункционализация рөлдің төмендеуін көрсетеді. Бұнда үй
отбасы өмірінің мазағы ретінде қабылданады. Үй өзінің атқаратын функциясын
жоғалтады. Яғни отбасы мүшелері үйге тек демалуға, тамақтануға және
ұйықтауға ғана келеді. Соның нәтижесінде бірігіп өмір сүру жағдайы өзінің
мағынасын жоғалтады.
Отбасы туралы сөз қозғағанда оның түрлеріне тоқталып кетпеу мүмкін
емес.
Отбасы және неке – адамның даму процесі кезінде өзгеретін мәдени-тарихи
құбылыс. Бұл өзгерістер некелік-отбасылық қатынастардың әр түрлі типінде
көрінеді. Берілген отбасы типологияларын екі топқа бөлуге болады. Бірінші
топқа – отбасы құрылымының айырмашылықтарын анықтайтын типологиялар
жатады. Отбасы және неке түрлерін бөліп көрсетуге оған сәйкес келетін
отбасы категорияларын атайық.
1. Ерлі-зайыптылардың белгілі бір әлеуметтік ортаға бейімделуіне қарай:
• Эндогамия
• Экзогамия
2. Некелік серіктестердің санына қарай:
• Моногамия
• Полигамия
3. Некелік қатынастарды заңды түрде бекітуіне қарай:
• Арнайы тіркелген неке
• Фактілі неке (азаматтық неке)
4. Отбасы билігінің құрылымына қарай:
• Дәстүрлі патриархалды
• Дәстүрлі матриархалды
• Неопатриархалды
• Неоматриархалды
• Эгалитарлы
5. Отбасындағы ұрпақ санына қарай:
• Бір ұрпақты
• Нуклеарлы
• Көп ұрпақты (ұзартылған, үлкен, күрделі)
6. Ата-ананың қатысуына қарай:
• Толық
• Толық емес (аналық және әкелік)
• Функционалды толық емес (квази толық еместік)
• Ерекше (күрделі ұйымдасқан, араласқан), сонымен қатар бинуклеарлы.
7. Отбасындағы бала санына байланысты:
• Аз балалы
• Орташа балалы
• Көп балалы
Ал екінші топқа – отбасы құрылымының ерекшеліктерін анықтайтын, яғни
отбасы өмірінің сапасын анықтайтын типологиялар жатады. Бұндай жағдайда
типологиялардың негізіне келесі қасиеттер жатады.
1. Отбасылық функцияларды орындау сапасына қарай:
• Функцияларды қалыпты орындайтын
• Дисфункционалды
2. Психологиялық комфорттылық күйіне байланысты:
• Сәтті
• Сәтсіз
3. Отбасылық мәселелерді нәтижелі шешу қабілетіне байланысты:
• Жетілген
• Проблемалы
4. Ерлі-зайыптылардың некемен қанағаттандырылуларына байланысты:
• Екеуі де некеге қанағаттанған
• Біреуі ғана некеге қанағаттанған
• Екеуі де некеге қанағаттанбаған
Енді осы аталған отбасы түрлеріне сипаттама берейік.
Эндогамия – бұл әлеуметтік топқа жататын әйел мен ер адам некесі.
Некенің бұл түрі сословиялық және касталық қоғамға тән. Мысалы, дворяндық
отбасынан шыққандар тек өзінің сословиясына тән адамдармен ғана некелескен.
Этномәдени топтар басқа мәдени және этникалық топтардың бар болуын
қаламайды және олардан белгілі бір ара-қашықтықты ұстайды. Бұл
психологиялық ара-қашықтық өздерінің біз бейнесін сақтау үшін қажет.
Адамдар индивидтер мен топтарға қатысты төмен толеранттылық танытуы мүмкін.
Сонымен қатар кез-келген топтар өздерінің индивидуалдылығын сақтауға
құқылы. Ең жоғары және ең төмен әлеуметтік топтар қатал эндогамиямен өмір
сүреді. Жоғарғы қоғам мүшелері, яғни министрлер кабинетінің мүшелері, банк,
фирмалар мен компания директорлары өздерінің ортасынан келісім бойынша
некелеседі. Әлеуметтік статус пен жекеліктің бірігуі биліктің күшеюіне
ықпал етеді, ал неке бұл жерде бірігу символына айналады. Егер неке шарттар
негізінде бекітілсе, онда оның негізіне мүлік пен әлеуметтік теңдік қызмет
етеді. Отбасылық қызығушылықтарды қорғау мақсатында ата-аналар өздерінің
балаларының некеге тек өз ортасына түсуге талап етуі мүмкін.
Эндогамиялық некелер әлеуметтік гомогенділік принципіне сәйкес
келеді. Күнделікті санада және ғылыми концепцияда әлеуметтік гомогенділік
(жігіт пен қыздың әлеуметтік-экономикалық статусының жақындығы, ұқсастығы)
некенің сәттілігі мен тұрақтылық факторы ретінде шығады. Гомогенділік
одақтарда бір-бірін түсінуге, салт-дәстүр мен ритуалды мінез-құлықты
ұстануға, отбасылық өмірді дұрыс құруға оңай жетеді. Ерлі-зайыптылардың жас
ерекшеліктері 10 жас болса, онда көбінде бұндай отбасылары құлдырайды. Яғни
күнделікті әдеттер, көзқарастар, белсенділік деңгейі мен мінез-құлық
айырмашылықтарынан отбасы құлайды. Жасы жағынан үлкен жұбайы әке немесе
ана рөлін орындайды. Ерте немесе кеш бұндай рөл серіктестердің біреуін
жалықтыруға әкеледі.
Адам тарихында экзогамия да кең көлемде кездеседі. Бұндай некеде
адам өз жұбын ортақтыққа байланысты таңдамайды. Жеке тұлға үшін
экзогамияның жағымды жағы – өмірлік серіктестікті өз еркімен таңдау
мүмкіндігінің кеңдігі. Экзогамды неке қоғам мүшелерінің бірігуіне жағдай
жасайды және әр түрлі әлеуметтік топтар арасындағы шекараны барынша кең
және мықты етеді. Бірақ бұндай жағдайда өмірдің басқа аймағын қабылдауда
қиындықтар пайда болуы мүмкін. Басқа ортаға кірген адам жаңа нормаларды,
құндылықтарды, ережелерді қамту, мінез-құлық ритуалдарын қамту жағдайларына
қатыса алмайды. Контакт гипотезасына сәйкес, әр түрлі топтар арасындағы
тікелей байланыстар бағалау және талқылау стереотиптерін төмендетеді, бір-
бірін түсіну мен сенім климатын жоғарылатады. Қарым-қатынастағы
ширығушылық, бір-бірі жайлы ақпараттың аздығы, теріс бағдарлар
агрессивтілік пен өшпенділікті күшейтеді. Экзогамды неке мәдениаралық
шыдамдылық негізінде құрылуы тиіс. Бұған кері әсер де дәлелденген: ашық
қоғам өзінің сыртқы миграциясының дамуымен шыдамды болып келеді.
Барлық айтылғандар ұлтаралық некелесулерге ерекше қатысты. Егер 50-
80 жылдары КСРО-да ұлтаралық некелесу санының өсуі бақыланса, қазір
көптеген этностар қатары өздерінің репродуктивті институттарын
бөтендерден қорғауға тырысады. Аралас некелердің құрылуымен қоса
этникалық процесстер 2 тенденцияның әсер етуінен пайда болады: ұлттық
сананың дамуы мен өмірдің интернационализациясы және ұлттық-мемлекеттік
әлсіздік. Ұлтаралық некелер адамдарды рухани, моральды және ақпарат жағынан
байытады, әр түрлі ұлттық мәдениеттерді қамтуға үйретеді.
Әлеуметтік-демографиялық статистикаға сәйкес, ұлтаралық некелер
барлық әлеуметтік категорияларға тән. Негізінен адамдар отбасын құра
отырып, ұлтты сақтауға емес, өздерінің бақыттарына ұмтылады. Араласқан
жұптар арасында негізгі бөлікті ұқсас, жақын мәдениеттер арасындағы одақ
алады. Мысалы, қазақтар, өзбектер, қырғыздар және т.б.
Ұлтаралық некелер жайлы адамдардың пікірі иррационалды мінезге ие.
Көптеген адамдар гетерогенді некелесуді жеке іс деп қарайды. Бұндай бірлік
адамның мәдени тәжірибесін байытады.
Некелесу мен отбасы типологиясының критерийі ретінде некелесу
жұптарының саны қызмет етеді. Бұндай жағдайда, моногамия дегеніміз – бір
еркек пен бір әйел арасындағы шартталған неке, ал полигамия – бұл бірнеше
жұптармен шартталған неке. Полигамия 2 нұсқаға бөлінеді: полигиния – бір
еркектің екі немесе одан да көп әйелдермен некелесуі және полиандрия –
көптеген еркектердің тек бір ғана әйелмен некелесуі.
Полигамияның пайда болуын социология позициясы жағы түсіндіреді,
яғни олар некедегі эволюционды-генетикалық некені жоғары приматтардың мінез-
құлықтарымен сәйкес келуін қарастырады. Әйел мен еркектің сексуалды мінез-
құлық стратегияларының туа пайда болу айырмашылықтарын көрсете отырып,
полигамия негізінен еркектерге тән деген тенденцияны ұстанады. Полигамия
әйелдер арасында да, ерлер арасында да қызғаншақтық пен бақталасушылықты
тудырады. Сондықтан оның мықтылығы ерлердің автономиялық потенциалына
байланысты болады.
Моногамия көптеген белгілі қоғамдарда некенің әлеуметтік-
прогрессивті формасы болып табылады және маңызды эволюционды потенциалға
ие. Бұл некенің дамуы сексуалды бостандықты тежеудің жиналуынан пайда
болды. Сонымен қатар индивидтің жыныстық қатынасқа түсетін адамдар санының
аздығынан да болады. Өзінің пайда болуымен моногамия экономикалық
себептерге міндетті. Қоғам әйел мен еркекті әр түрлі бағалайды және бұл
бағалау экономикалық статус негізінде шығады.
Классикалық моногамия бүкіл өмірлік бір неке. Некеге бүкіл өмір бойы
жеке жұп бір-ақ рет тұрады. Соның нәтижесінде олардың арасында некелік
бірліктің мықтылық сезімі пайда болады. Дәстүрлі моногамияға басты талап –
некеліктің, сексуалдылық пен прокреацияның бірлігі. Экономикалық емес
мотивтердің болуындағы неке шарты моногамияны күшейтеді.
Психологиялық мағынада моногамия қабылдауды таңдау мен жұбына
қатынасы негізінде құрылады. Біз барлық адамдарды бірдей ұната бермейміз.
Тіпті сүйікті адамымызды болашақ жарымыз ретінде қабылдамаймыз. Өмірлік
серіктестікті таңдауда әрбір адам ерекше қасиеттердің сәйкес келуіне
бейімделе отырып, өзінің жеке психологиялық критерийлеріне сүйенеді.
Бағалауға жұбының сыртқы көрінісі, мінез-құлқы, қызығушылықтары, көз-
қарасы, өмірлік кредосы, психодинамикалық қасиеттері және мінез бітістері
кіреді.
Егер некелік таңдау адекватті (салыстырылған, құрылған) болса, онда
серіктестің орының басу мүмкін емес сезімі пайда болады және қатынас ұзаққа
созылып, мықтыланады. Осыған байланысты фактор ретінде некенің тұрақтылығын
қамтамасыз етеді және некеге дейінгі кезеңде жұптар бір-бірін жақсы білуге
мүмкіндік алады. Бірлескен өмір өтімі өскен сайын ерлі-зайыптыларда бір-
біріне әсер етудің динамикалық стереотипі қалыптасады. Бір-бірінің жақсы
мен жаман жақтары белгілі бола бастайды. Жұптара өзара қалыпты мінез-құлық,
қабылдау мен кешіру тәжірибелері жиналады. Қатынастың анықтылығы
отбасыішілік татулықты сақтауға мүмкіндік береді, бірақ өзгеруге кедергі
келдіреді. Бір сөзбен айтқанда мінез-құлықтық стереотиптер пайда болған
жағдайлар мен кедергілерді қорғауға арналған.
Берілген типология толығымен бүгінгі күннің дәстүріне сәйкес келеді.
Бұл құбылыс көп мөлшерде ажырасумен немесе қайталанбалы некелермен
бавйланысты сипатталады. Бұл жерде сериялық моногамия тұралы немесе жалғасу
полигамия туралы айтылады. Бұнда қандай да бір уақыт аралығында ер адам
(әйел) некеде бір адаммен тұрады, бірақ өмір ағымында осындай некелік
одақтар ол үшін біреуден көп болып саналады.
Әдебиеттерде сериялық моногамияның психологиялық себептері де
көрсетілген. Адамдардың аз бөлігі ауылшаруашылық және шеберлік кәсіп
шартында жұмыс істейді. Яғни өндірістік шартта бірлесе жұмыс істеу бақытсыз
некеге итермелейді. Ерлі-зайыптылар бір-бірімен экономикалық және
әлеуметтік өмір байланысы жағынан неғұрлым төмен болса, соғұрлым олар
ажырасу жағдайына байланысты сұрақты тезірек шешеді. Біріккен өмір
мотивациясының ұзақтығы әр адамда әр түрлі. Жақындықты қамтамасыз ету
немесе жұптардың тілектері мен қызығушылықтары әрдайым келе бермейді.
Кейбір ерлі-зайыпты жұптар махаббаттық қақтығыстарға шыдай алмайды. Ал
кейбіреулері өздерінің қатынастарының дамуын жаңа кезеңмен, мысалы, алтын
тоймен бастайды. Қазіргі заманғы адамдар уақытша неке бағдарымен
ерекшеленеді. Берілген бағдардың рөлі некелік серіктестің қажеттіліктерін
қанағаттандыру. Проблемалы отбасында жұбайылықты ұзарту бағдарының
әлсізденуінен некелікті тоқтату тенденциясы күшейеді. Отбасылық
қиындықтарды сәттілікпен шешу – серіктестің индивидуалды қасиеттеріне
байланысты қабылданады. Егер индивид жұбайының қанағаттандырмайтынын сезсе,
онда ол өз серіктесін айырбастауға ұмтылады. Егер некедегі
қанағаттандырылмаған қажеттіліктер кешірілсе, онда керісінше, отбасы
мүшелері некені сақтап қалуға ұмтылады. Отбасын қабылдау – әлеуметтік
трансформацияларға, сонымен қатар қазіргі заманғы адамның индивидуалды
өмірлік тәжірибесіне сәйкес келеді. Көбінесе бағдардың өзі субъектімен
қабылдана бермейді.
Уақытша некенің бағдарын белсендендірудің маңызды рөлін некенің
жалғаспаушылық мифі атқарады. Бұндай құбылыс қоғамда немесе жеке өмірде
неке құлауының, ажырасудың таралуына жауап ретінде өзіндік қорғаныс
реакциясы қызмет етеді. Бұл сондай-ақ ажырасу процедураларының аттарымен де
байланысты. Мамандар ажырасуды екі жағдайда бағалайды. Бір жағынан, ажырасу
отбасыны дезинтеграцияға әкеледі, яғни өмірдегі ең жаман құбылыс, апаттар
рискінің факторы, өзін-өзі өлтіру және алкоголизация. Ажырасу бағасы
көбінде өте жоғары: сенімділік туғызатын әдеттерден бас тартушылық;
күнделікті өмір мен әлеуметтік байланыстардың ұйымдаспауы; материалдық
жағдайдың төмендеуі; балаларынан айырылу қаупі және т.б. Ажырасқан ерлер
мен әйелдердің көп бөлігі ұзақ уақыт бойы қайталану некесіне түсуге
мүмкіндіктері болмайды. Балалардың болуы желдің мүмкіндіктерін, жоспарларын
іске асырмайды. Ажырасу салдарынан толық емес отбасылардың саны өседі,
мінез-құлықтарының ауытқушылығы бар балалар мен жасөспірімдер саны да
өседі. Жалғыздық көптеген адамдар үшін күрделі әлеуметтік-психологиялық
мәселе бола бастайды. Ажырасу – бұл жұбайлар үшін де, олардың балалары үшін
де стрестік жағдай болып табылады. Екінші жағынан, ажырасуды қазіргі
заманның отбасылық жүйесінің компоненті ретінде қабылдау керек. Оның жақсы
жағы – екі адамның қатынасын бұзатын тенденцияларды тоқтатуда. Зерттеу
нәтижелеріндегі отбасындағы жиі болатын терең қақтығыстар баланың дамуына
теріс әсерін тигізетінін көрсетеді.
Сериялық моногамияның табиғатын жұбайылық диадағы тұлғааралық өзара
әрекеттеcу динамика түсінігінсіз ұғыну қиын. Бірлескен өмір барысында әйелі
мен күйеуінің бір-біріне деген пікірі өзгереді. Өмірлік жарын таңдауда қыз
бен жігіт бір-бірінің қасиетттерін нақты бағалай алмайды. Некеге дейінгі
кезде әрбір адам өзіне ұнайтын адамын қаратып алу үшін тек жақсы
қасиеттерінен көрінуге ұмтылады. Отбасы өмірінде көптеген әр түрлі
қасиеттерді әр бейнеде көрсете білу керек. Егер партнер өзінің қалауына
сәйкес болмаса, онда күйеуінде (әйелінде) оның алдында өзінің жақсы
қасиеттерін көрсету жағдайы пайда болады.
Жұбайылық эволюциясы эмоционалды қатынастардың даму заңдылықтарына,
әсіресе махаббат пен симпатия қатынастарына бағынады. өзара бір-біріне
деген қатынас тек қарым-қатынас қатысушылары пайда болған қиындықтарды жеңе
білуде ғана қалыпты болады. Қатынастарды сақтау субъект үшін оған маңызды
мақсаттарға жету шартының бірі ретінде қабылданады. Негізінен адамдар
жақсы қатынас стереотипіне бейімделеді. Сонымен бірге басқа стереотиптер
де актуалды серіктестікті қабылдауда кедергі келтіруі мумкін.
Дамып келе жатқан қатынастарда субъект серіктестің жеке істеген
істерін бағаламайды, керісінше, қатынасты барлық өзара әрекеттесу
контекстінің тұтастығы ретінде қабылдайды. Әлеуметтік психологияның белгілі
білімгері, қоғамдық жануар кітабының авторы Э.Аронсон жұбайылық көзге
шөп салу заңдылықтарын көрсетті. Психологиялық жақындықтан серіктестерде
бір-бірін жоғары бағалау әдеті қалыптасады. Нәтижесінде жағымды бірігу
төмендейді, ал негативті бағалаушылық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz