Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары
Кіріспе
1.БӨЛІМ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық . педагогикалық негізі..
1.2. Оқушылардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру . өнегелікке тәрбиелеудің негізі.
1.3. Оқушылардың психологиялық.педагогикалық ерекшеліктері.
2.БӨЛІМ. ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ..
2.1. Оқушыларды өнегелікке тәрбиелеудің түрлері мен жолдары..
2.2. Оқушыларда қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың бағдарламасы және әдістемесі...
2.3. Тәжірибе жұмысының қорытындысын шығару, ұсыныстар беру ...
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1.БӨЛІМ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық . педагогикалық негізі..
1.2. Оқушылардың қарым.қатынас мәдениетін қалыптастыру . өнегелікке тәрбиелеудің негізі.
1.3. Оқушылардың психологиялық.педагогикалық ерекшеліктері.
2.БӨЛІМ. ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ..
2.1. Оқушыларды өнегелікке тәрбиелеудің түрлері мен жолдары..
2.2. Оқушыларда қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың бағдарламасы және әдістемесі...
2.3. Тәжірибе жұмысының қорытындысын шығару, ұсыныстар беру ...
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында жасалған Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Қазақстан халқына жолдауының «Осы заманғы білім беруді дамыту, кадрлардың біліктілігі мен оларды қайта даярлаудың ұдайы артуы және Қазақстан халқы мәдениетінің одан әрі өркендеуі» делінген төртінші басымдықтың бірінші бөлімінде «білім беру реформасы-Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет екендігі» жазылған [1].
Қазіргі таңда қоғамды жүріп жатқан күрделі өзгерістерге байланысты, әрбір жас адамның жеке адам ретінде қалыптасы үшін, оның психикалық дау ерекшеліктерін ескере отырып, адамға берілген мүмкіндіктерді толық пайдалану қажеттілігі оқу-тәрбие үрдісінің негізгі бағыты болуы тиіс. Оқу-тәрбие үрдісінде оқушылар үшін ұстаздың алатын орны ерекше екені белгілі. Баланың оқу әрекетінің қалыптасуында да, мінез-құлқындағы кейбір көріністерінің не жойылып, не күшейіп кетуінде де ұстаздың алатын орны зор. Еліміздің болашағы біздің қазіргі ұрпағымызға байланысты. Сондықтан да жас кезеңіне сай, бала психикасының қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру, даму процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерін анықтауымыз оқушылармен арнаулы жұмыстар жүргізу қажеттігі де кездеседі.
Баланың мінез-құлқындағы қияндықтарды зерттеген психологтар Л.С.Выготский, М.Г.Бреслав, Л.И.Божович, А.В.Запорожец т.б. еңбектерінен бұл мәселеленің күрделі екендігін байқауға болады. Оқушылардың бойында еріктік психикалық процестерінің қасиеттерінің қалыптасуына және олардың өз қарым-қатынастарын басқару алуына, яғни қарым-қатынас қағидаларының қалыптасуына көп көңіл бөлу керек.
Баланың мінез-құлқы, отбасында қалыптасып оның іс-әрекеті үстінде дамиды, соның нәтижесінде темпераменті анықталады. Адамның болашақтағы міне-құлқының алғашқы нышаны, іргетасы тым жас кезінде-ақ көрінеді. Мектепке келгеннен кейін оның адамгершілік дамуын одан әрі дұрыс жолға қойып тәрбиелеу мұғалімдермен үлкендердің, ата-аналардың бірескен әрекеті, міндеті болуы тиіс, мұндай бірлескен істің болмауы, дұрыс жолға қойылмауы мінез-құлқы «қиын» балалардың пайда болуына себепкер болады.
Қазіргі таңда қоғамды жүріп жатқан күрделі өзгерістерге байланысты, әрбір жас адамның жеке адам ретінде қалыптасы үшін, оның психикалық дау ерекшеліктерін ескере отырып, адамға берілген мүмкіндіктерді толық пайдалану қажеттілігі оқу-тәрбие үрдісінің негізгі бағыты болуы тиіс. Оқу-тәрбие үрдісінде оқушылар үшін ұстаздың алатын орны ерекше екені белгілі. Баланың оқу әрекетінің қалыптасуында да, мінез-құлқындағы кейбір көріністерінің не жойылып, не күшейіп кетуінде де ұстаздың алатын орны зор. Еліміздің болашағы біздің қазіргі ұрпағымызға байланысты. Сондықтан да жас кезеңіне сай, бала психикасының қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру, даму процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерін анықтауымыз оқушылармен арнаулы жұмыстар жүргізу қажеттігі де кездеседі.
Баланың мінез-құлқындағы қияндықтарды зерттеген психологтар Л.С.Выготский, М.Г.Бреслав, Л.И.Божович, А.В.Запорожец т.б. еңбектерінен бұл мәселеленің күрделі екендігін байқауға болады. Оқушылардың бойында еріктік психикалық процестерінің қасиеттерінің қалыптасуына және олардың өз қарым-қатынастарын басқару алуына, яғни қарым-қатынас қағидаларының қалыптасуына көп көңіл бөлу керек.
Баланың мінез-құлқы, отбасында қалыптасып оның іс-әрекеті үстінде дамиды, соның нәтижесінде темпераменті анықталады. Адамның болашақтағы міне-құлқының алғашқы нышаны, іргетасы тым жас кезінде-ақ көрінеді. Мектепке келгеннен кейін оның адамгершілік дамуын одан әрі дұрыс жолға қойып тәрбиелеу мұғалімдермен үлкендердің, ата-аналардың бірескен әрекеті, міндеті болуы тиіс, мұндай бірлескен істің болмауы, дұрыс жолға қойылмауы мінез-құлқы «қиын» балалардың пайда болуына себепкер болады.
1. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында жасалған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Астана. 1 наурыз 2006.
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының батапары бойынша түсіндірмелері және оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар. Алматы. 2000.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995.
4. «Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы». Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық Кеңес бекіткен. 7 шілде 1994.
5. А.Е. Әбілқасымова, Р.С. Омарова. «Мұғалімдердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру негіздері».- Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы 2003 144б
6. А.Е. Әбілқасымова «Совершенствование структуры и содержния системы среднего общего образования как условия вхождения в практики в условиях мирового образовательного пространтства»: материалыы международной научно-практической конференции. 13-14 февраля 2003 Алматы 537б
7. Богданова О.С. Бастауыш кластардағы тәрбие жұмысының методикасы. Алматы «Мектеп» 1980
8. Захожий В.М. «Детские и юношеские организации в борбе за мир» Сов. Педагогика. 1987 ?4 31-35б
9. Иващенко С.А. Точка зрения. Иванова, 1993 42б
10. Клочкова Л. «Тем, кто работает по программе «Четыре плюс три»» Воспитания школников. 1993 №1
11. Кабуш В.Т. Воспитание школников в условиях обновления общества. Минск. 1994. 182б
12. Кочетов А.И. Экспериментальная программавоспитательной работы. Минск. 1993. 85б
13. Қоянбев Ж.Б. педагогика Алматы. «Рауан» 2002.
14. Леонов И.Г. Познай себя и других. М., 1993
15. Новикова Л.И. Школа и среда., М., Знание, 1985. Сер. «Педагогик-психология» №8 80б
16. Омарова Р.С. и. др. Организация воспитательной работы на начальной ступени 12-летней школы. Методическая рекомендация. Астана, 2003
17. Программы Федерации детских организаций «Юная Россия» Воспитания школьников, 1993. №2,3
18. Садықов Т.С., А.Е. Әбілқасымова Методология 12-летнего образования. Алматы. НИЦ ғылым 2003
19. Сухомлинский В.А. Как воспитать настоящего человека. М., 1990
20. Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқының қалыптасуын өзін-өзі бағалау мен қарым-қатынастың ықпалы. Халыхарылқ ғылыми-практикалық конференция материалдары. 28-29 сәуір 2007 Алматы.
21. Қоянбаев Р.М. Ыбырайымжанов Қ.Т. Педагогикалық сөздік
22. Жас ұрпаққа адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру концепциясы // Қазақ мұғалімі, 1 тамыз 1989 ж.
23. Макаренко А. Ұстадық дастан. Алматы., 1985 ж.
24. Макаренко А. Ата-аналар кітабы. Алматы., 1985 ж.
25. Павлов И.В. Нерв жүйесінің типтері. Алматы., 1982 ж.
26. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тәрбиелеу. Алматы., Мектеп. 1975 ж.
27. Ұзақбаева С. Эстетикалық және экономикалық тәрбие негіздері. Алматы., 1991 ж.
28. Ұзақбаева С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы., 1990 ж.
29. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары. // Қазақстан мұғалімі. 18 ақпан 1994 ж.
30. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. Алматы., 1972 ж.
31. Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. Алматы., 1992 ж.
32. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. Шымкент., 1994 ж.
33. Төлеубеков А.Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. Алматы 1991 ж.
34. Сабыров Т.С. Ақыл-ой тәрбиесі. Алматы., 1973 ж.
35. Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны. Редакциясысын басқарған И.С.Макаренко. Аударған З.Бейсенбаев Алматы., Мектеп, 1978 ж.
36. Ушинский К. Адам- тәрбие нысаны. Таңдамалы шығармалары. 8 т
37. Кочетов А. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі. М., Просвещение, 1967 ж.
38. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік. Алматы., Білім, 1994 ж.
39. Мурзалин С. Рухани байлық. Алматы., Қазақстан, 1988 ж.
40. Крупская Н. Трудовая школа и научная организация труда. Пед. Соч. В10 ти томах. М., 1959 ж.
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының батапары бойынша түсіндірмелері және оны жүзеге асыру жөніндегі негізгі құжаттар. Алматы. 2000.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995.
4. «Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы». Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық Кеңес бекіткен. 7 шілде 1994.
5. А.Е. Әбілқасымова, Р.С. Омарова. «Мұғалімдердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру негіздері».- Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы 2003 144б
6. А.Е. Әбілқасымова «Совершенствование структуры и содержния системы среднего общего образования как условия вхождения в практики в условиях мирового образовательного пространтства»: материалыы международной научно-практической конференции. 13-14 февраля 2003 Алматы 537б
7. Богданова О.С. Бастауыш кластардағы тәрбие жұмысының методикасы. Алматы «Мектеп» 1980
8. Захожий В.М. «Детские и юношеские организации в борбе за мир» Сов. Педагогика. 1987 ?4 31-35б
9. Иващенко С.А. Точка зрения. Иванова, 1993 42б
10. Клочкова Л. «Тем, кто работает по программе «Четыре плюс три»» Воспитания школников. 1993 №1
11. Кабуш В.Т. Воспитание школников в условиях обновления общества. Минск. 1994. 182б
12. Кочетов А.И. Экспериментальная программавоспитательной работы. Минск. 1993. 85б
13. Қоянбев Ж.Б. педагогика Алматы. «Рауан» 2002.
14. Леонов И.Г. Познай себя и других. М., 1993
15. Новикова Л.И. Школа и среда., М., Знание, 1985. Сер. «Педагогик-психология» №8 80б
16. Омарова Р.С. и. др. Организация воспитательной работы на начальной ступени 12-летней школы. Методическая рекомендация. Астана, 2003
17. Программы Федерации детских организаций «Юная Россия» Воспитания школьников, 1993. №2,3
18. Садықов Т.С., А.Е. Әбілқасымова Методология 12-летнего образования. Алматы. НИЦ ғылым 2003
19. Сухомлинский В.А. Как воспитать настоящего человека. М., 1990
20. Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқының қалыптасуын өзін-өзі бағалау мен қарым-қатынастың ықпалы. Халыхарылқ ғылыми-практикалық конференция материалдары. 28-29 сәуір 2007 Алматы.
21. Қоянбаев Р.М. Ыбырайымжанов Қ.Т. Педагогикалық сөздік
22. Жас ұрпаққа адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру концепциясы // Қазақ мұғалімі, 1 тамыз 1989 ж.
23. Макаренко А. Ұстадық дастан. Алматы., 1985 ж.
24. Макаренко А. Ата-аналар кітабы. Алматы., 1985 ж.
25. Павлов И.В. Нерв жүйесінің типтері. Алматы., 1982 ж.
26. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тәрбиелеу. Алматы., Мектеп. 1975 ж.
27. Ұзақбаева С. Эстетикалық және экономикалық тәрбие негіздері. Алматы., 1991 ж.
28. Ұзақбаева С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы., 1990 ж.
29. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары. // Қазақстан мұғалімі. 18 ақпан 1994 ж.
30. Айғабылова Н. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. Алматы., 1972 ж.
31. Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. Алматы., 1992 ж.
32. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. Шымкент., 1994 ж.
33. Төлеубеков А.Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. Алматы 1991 ж.
34. Сабыров Т.С. Ақыл-ой тәрбиесі. Алматы., 1973 ж.
35. Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны. Редакциясысын басқарған И.С.Макаренко. Аударған З.Бейсенбаев Алматы., Мектеп, 1978 ж.
36. Ушинский К. Адам- тәрбие нысаны. Таңдамалы шығармалары. 8 т
37. Кочетов А. Оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуі. М., Просвещение, 1967 ж.
38. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік. Алматы., Білім, 1994 ж.
39. Мурзалин С. Рухани байлық. Алматы., Қазақстан, 1988 ж.
40. Крупская Н. Трудовая школа и научная организация труда. Пед. Соч. В10 ти томах. М., 1959 ж.
Қазақстан Республкасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
АЙДАРКУЛОВА МӨЛДІР
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
050103 – Педагогика және психология
Түркістан 2010
Қазақстан Республкасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультеті
Жалпы педагогика және этнопедагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.д., профессор
_____________ Б.А.Оспанова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
050103-Педагогика және психология
Орындаған:
СПП-516 тобының студенті _________________ М.Айдаркулова
Ғылыми жетекші:
магистр-оқытушы ___________________ Р.Орынбаева
Түркістан 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
1-БӨЛІМ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық -
педагогикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 7
Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру - өнегелікке
тәрбиелеудің 22
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
Оқушылардың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері. 29
2–БӨЛІМ. ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 41
Оқушыларды өнегелікке тәрбиелеудің түрлері мен
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
... ... ... ... ... ... ... ... .
Оқушыларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың бағдарламасы
және 45
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Тәжірибе жұмысының қорытындысын шығару, ұсыныстар
беру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Қорытынды 63
Пайдаланған әдебиеттер 65
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында жасалған Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы атты Қазақстан халқына жолдауының Осы заманғы білім беруді
дамыту, кадрлардың біліктілігі мен оларды қайта даярлаудың ұдайы артуы және
Қазақстан халқы мәдениетінің одан әрі өркендеуі делінген төртінші
басымдықтың бірінші бөлімінде білім беру реформасы-Қазақстанның бәсекеге
нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды
құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне
сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет екендігі жазылған [1].
Қазіргі таңда қоғамды жүріп жатқан күрделі өзгерістерге байланысты,
әрбір жас адамның жеке адам ретінде қалыптасы үшін, оның психикалық дау
ерекшеліктерін ескере отырып, адамға берілген мүмкіндіктерді толық
пайдалану қажеттілігі оқу-тәрбие үрдісінің негізгі бағыты болуы тиіс. Оқу-
тәрбие үрдісінде оқушылар үшін ұстаздың алатын орны ерекше екені белгілі.
Баланың оқу әрекетінің қалыптасуында да, мінез-құлқындағы кейбір
көріністерінің не жойылып, не күшейіп кетуінде де ұстаздың алатын орны зор.
Еліміздің болашағы біздің қазіргі ұрпағымызға байланысты. Сондықтан да жас
кезеңіне сай, бала психикасының қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру, даму
процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерін анықтауымыз оқушылармен
арнаулы жұмыстар жүргізу қажеттігі де кездеседі.
Баланың мінез-құлқындағы қияндықтарды зерттеген психологтар
Л.С.Выготский, М.Г.Бреслав, Л.И.Божович, А.В.Запорожец т.б. еңбектерінен
бұл мәселеленің күрделі екендігін байқауға болады. Оқушылардың бойында
еріктік психикалық процестерінің қасиеттерінің қалыптасуына және олардың өз
қарым-қатынастарын басқару алуына, яғни қарым-қатынас қағидаларының
қалыптасуына көп көңіл бөлу керек.
Баланың мінез-құлқы, отбасында қалыптасып оның іс-әрекеті үстінде
дамиды, соның нәтижесінде темпераменті анықталады. Адамның болашақтағы міне-
құлқының алғашқы нышаны, іргетасы тым жас кезінде-ақ көрінеді. Мектепке
келгеннен кейін оның адамгершілік дамуын одан әрі дұрыс жолға қойып
тәрбиелеу мұғалімдермен үлкендердің, ата-аналардың бірескен әрекеті,
міндеті болуы тиіс, мұндай бірлескен істің болмауы, дұрыс жолға қойылмауы
мінез-құлқы қиын балалардың пайда болуына себепкер болады.
Зерттеудің нысанасы. Жалпы орта мектептің тәрбие беру үдерісінде
оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары.
Зерттеу пәні. Тәрбие үдерісіндегі қарым-қатынасты қалыптастыру.
Зерттеудің мақсаты. Мектеп оқушыларының тәрбие үдерісінде қарым-қатынас
мәдениетіне тәрбиелеуді теориялық тұрғыдан негіздеу және тиімділігін
арттыру, тәжірибелерді талдау және әдістеме жасау.
Зерттеудің міндеттері.
1. Оқушыларының қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық және
әдістемелік жағынан негіздеу;
2. Қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу жұмысының технологиясын
тәжірибелік жұмыста ендіру әдістемесін жасау;
3. Қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу жұмысының тиімділігін дәлелдеу
және әдістерін жетілдіру.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер:
- Әрбір оқушының жеке даму ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріліп, жеке
танымдық әрекеттеріне тән қарым-қатынастарын қалыптастыру үшін тәрбие беру
ісі отбасымен ынтымақтаса жүзеге асырылса;
- Оқушының тәрбиесі сапалы болуы үшін ұлттық тәлім тәрбие жүзеге
асырылса, онда оқушылардың білім тәрбиелілігі артқан болар еді.
Зерттеу әдістері.
Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; озық
тәжірибелерді жинақтап талдау; түрлі тәрбие әдістерін мектеп тәжірибесінде
қолдану.
Зерттеудің міндеттерін шешу мақсатында психологиялық-педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерді, педагогикалық бала мінез-құлқын зерттеу және
сауалнама, анкета жүргізу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: философиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттердегі жеке тұлғаның шығармашылығы мен
жаңашыл іс-әрекеттер теориясы, тәрбие теориясы мен тұжырымдамалары.
Зерттеу көздері. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму стратегиясы; Елбасының
жолдаулары; педагогтар мен психологтардың, әдіскер-ғалымдардың зерттеу
мәселесіне қатысты іргелі еңбектері мен тәжірибелері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні.
1) Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін психологиялық-педагогикалық
негіздері айқындалды.
2) Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдарының технологиялары
дәлелденіп, нәтижелер қорытыланды.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1) Оқушыларының қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу жолдарын ендірудің
ғылыми-педагогикалық негізі.
2) Тәжірибе жұмысының қорытындысы.
Дипломның құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, зерттеудің
негізгі тұжырымдары келтірілген қорытындыдан, зерттеу барысында
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу мәселесінің көкейкестілігі мен маңызы
негізделген; жұмыстың мақсаты, негізгі проблемасы, нысанасы, пәні
анықталған, зерттеудің міндеттерімен болжамы айқындалған; әдіснамалық
негізі, ғылыми жаңалығы зерттеу әдісі ашылып көрсетілген;
1-бөлімде Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық -
педагогикалық негізі, Оқушылармен жүргізілетін тәрбие жұмысы әдістемесінің
теориялық негіздері, оқушылардың тұлғасын қалыптастыру шарттарының
сипаттамасы, қарым-қатынас мәдениеті-өнегелікке тәрбиелеудің әдіснамалық
негізі, оқушыларының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
қарастырылған.
2–бөлімде Қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу технологиясы, өнегелікке
тәрбиелеудің түрлері мен әдістері, қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу
жұмысының бағдарламасы және әдістемесі, тәжірибе жұмысының қорытындысы
шығарылып, ұсыныстар берілген
Қорытындыда ғылыми-педагогикалық және тәжірибелік жұмыстардың
нәтижелеріне негізделген қорытындылар мен нақты ұсыныстар жасалды.
1-БӨЛІМ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық -
педагогикалық негізі
Соңғы он жылда педагогикалық-психологияның жиі көтерілген мәселесі
ретінде оқушының өзара әрекеті немесе мұғалім-оқушы жүйесіндегі күрделі,
көп аспектілі процесс ретінде педагогикалық қарым-қатынас болып табылады.
Бір жағынан бұл мәселе зерттеудің жеке обьектісі ретінде отандық және
кеңестік педагогтардың еңбектерінде үлкен орын алған. Мысалы,
В.А.Сухомлинский мұғалім мен оқушының өзара әрекеттестігі қалай жүретінін
анықтады. Оның айтуы бойынша мұғалімнің сөзі әрекеттістікті басқарудың
мықты құралы. Мұғалімнің сөзі-тәрбиеленушінің жанына әсер ететін құрал.
Сол кезден-ақ педагог-психологтардың қарым-қатынас мәслесі ретінде деп
айтуға болады. Сонымен қатар, қарым-қатынастың әсерлілігін көтеретін фактор
анықталған, яғни коммуникативті мәселелерді қойып шешу.
Екінші жағынан, педагогикалық қарым-қатынас қарым-қатынастың жеке
бөлшегі, оны зерттеу интеракционизм шеңберінде (Дж. Мид), кеңестік
әлеуметтанушылардың еңбктерінде, жалпы және әлеуметтік психологтардың
(Б.Р.Поршнев, Б.Ф.Ломов, Б.Д.Парыгин, Г.М.Андреева, Л.П. Буева,
А.А.Леонтьев, А.А.Брудный және т.б.) еңбектерінде де, жүрді. Бұл бағыттағы
жүргізілген зерттеулер педагогикалық қарым-қатынас мәселесінің қалыптасуына
әсерін тигізді. Әлеуметтік-психологиялық және жалпы психологиялық әдебиетте
К. Маркспен Ф.Энгельстан кейін адамдардың қарым-қатынас іс-әрекетімен және
одан туындайтын бірлескен іс-әрекетпен байланыстырады.
Педагогикалық қарым-қатынас мәселесін талдау күрделілігі келесіде:
қарым-қатынас көптеген психологтармен негізгі психологиялық категориялардың
бірі ретінде сипатталынады, бірақ іс-әрекет жекедара емес, әлеуметтік (А.А.
Леонтьев, В.В. Рыжов) және оның пәні болып әлеуметтік әрекеттестік. Бұл іс-
әрекеттің субьектісі - әлеуметтік топ.
Сөздік қарым-қатынастың іс-әрекеті туралы айтқанда зерттеушілер
жекедара қарым-қатынасты айтады: сөздік қарым-қатынас іс-әрекеті өзіне
белгілі бір мотивацияны немесе қарым-қатынасқа деген қажеттілікті қосады,
ал өз кезеңінде коммуникаторда қарым-қатынас іс-әрекетінің мотивіне
ауысатын мәселелік жағдай процесіндегі коммуникативтіден тыс фактордан
қалыптасады. Коммуникативті интенциядан коммуникаттивті мәселе шығарылады.
Кейін бұл мәселенің жағдайына бағдарланып сөздік әрекеттің жоспарлануы
жүреді [11, 17-22, 68-77 б.б].
Қарым-қатынас қоғамдық – коммуникативті іс-әрекетті орындау барысында
адамдардың әрекеттесу формасы ретінде де қарастырылады (И.А. Зимняя). Қарым-
қатынастық мұндай анықтаудан келесіден шығады:
а) әрекеттесу - ол жалпы категория, оның құрамына іс-әрекет және қарым-
қатынас сияқты жеке категориялар кіреді;
ә) коммуникативті-қоғамдық іс-әрекеттер болмысты тану, еңбек сияқты
әлеуметтік формасы.
б) қоғамдық-коммуникативті іс-әрекет ретінде адамдардың қарым-қатынасы әр
түрлі құралдармен (кинетикалық, вербалды, символдық, бейнелеуші) жүзеге
асады;
в) вербалды қарым-қатынас – тіл арқылы адамдар арасындағы әрекеттесудің
әлеуметтік формасы;
г) қарым-қатынас серіктестің сөздік іс-әрекеті вербалды қарым-қатынас
арқылы іске асады. Тікелей ауызша қарым-қатынас-бұл сөздік іс-әрекет айту
және тыңдау, ал жанама жазуға қарым-қатынас формасында – ол оқу және жазу.
Қарым-қатынасты араласып жатқан адамдардың (субьектілердің) бөлек
әрекеттердің бір ізділігі ретінде қарастыруға болмайды. Тікелей қарым-
қатынастың әр актісі-ол бір адамның басқа адамға әсері, дәлірек айтсақ,
әректтестіктің екі жақты сипаты коммуникативті теорияның постулаты. Шын
мәнінде, қарым-қатынас сызбалары сөйлеуші (бірінші серік)- тыңдаушы
(екінші серік ) (С1-Т2) яғни біржақты коммуникативті акт сызбасына алып
келеді, бұл қарым-қатынастың өзі емес, ол қарым-қатынастың элементарлы
актісі. Егерде қарым-қатынас ойлармен ауысу процесі ретінде қарастырылса,
онда ол сызба С1-С2 болып оның әрекеттесу функциясы (С1-Т2) және (С2-Т1)
байланыстырылуы мүмкін.( И.А. Зимняя).
Педагогикалық қарым-қатынас неғұрлым екі адамдардың әрекеттестіктің
актісі С1-С2 схемасы деп қарастырсақ, педагогикалық қарым-қатынастың
құрылымдық бірлігі туралы сұрақ туындайды. Құрылымдық бірлік авторлармен әр
түрлі қарастырылады. А.К. Маркова бойынша қарым-қатынас іс-әрекетінің
құрылымдық бірлігі- пікір айтудан құрылатын әрекет. Мұндай бірлікте
тыңдаушының әрекеті есепке алынбайды. И.А. Зимняя бойынша әрекеттестіктің
формасы ретінде қарым-қатынастың құрылымдық бірлігі – ол минималды, тұтас
коммуникативті акт.
Л.С. Выготскийден кейін бірлік өңдеудің тұтастылыққа тән негізгі
қасиеттер деп айтылып кеткен. Сонымен қатар, педагогикалық қарым-қатынас
дегенде коммуникативті актің нақты құрылымын айтатын боламыз: сөйлеуші
(мұғалім немесе оқушы) тыңдаушы (мұғалім немесе оқушы ).
А.А. Леонтьев зерттеулерінде педагогикалық қарым-қатынас мұғалімің
оқушылармен сабақ барысында сабақтан тыс (оқу және тәрбиелеу процесінде )
кезіндегі кәсіби қарым-қатынас, ол белгілі бір педагогикалық функцияға ие
болып, психологиялық климаттын, оқу іс-әрекетін психологияның
оптимизациясын әсіресе мұғаліммен оқушының арасында және оқушылардың
ұжымының ішінде жағдай жасауға бағытталған [12, 117-127 б.].
Педагогикалық қарым-қатынасқа педагогикалық жүйенің ішінде жүзеге
асуымен анықталатындығын айтып кетуіміз керек. Н.В. Кузьминаның
еңбектерінде педагогикалық жүйе – қоғамдық-тарихи ұғым және педагогикалық
жүйенің әр тарихи түрі белгілі мемлекеттік, педагогикалық тарихи
мақсаттарға жету үшін бағытталған. Педагогикалық жүйе тұлғаны оқыту және
тәрбиелеу процесінде жүрсе де, ол өз кезегінде тұлғаға мақсаты бағытталған,
жүйеленген және ұзақ мерзімді педагогикалық ұжыммен (педагогикалық жүйенің
маңызды элементі ретінде) ұйымдастырылып әсер етеді.
Адам өзінің өмірі барысында бір педагогикалық жүйеде екіншіге ауысып
отырады (бала-бақша – мектеп - кәсіби оқу орындар - өндіріс). Педагогикалық
жүйеде өзінің мақсаттары, міндеттері, мазмұны, құрлымы және педагогикалық
міндеті ретінде бірлігі бар.
Педагогикалық қарым-қатынас педагогикалық жүйенің ішіндегі процесс
болса, онда педагогикалық қарым-қатынаста өзінің коммуникативті актінің
функционалды актісі болу керек.
Коммуникативті акттің функционалды бірлігін анықтауда М.И. Лисинаның
қарым-қатынастың міндетін анықтамасынан бастаймыз: қарым-қатынас міндеті-
қарым-қатынас процесінің барысындағы әр түрлі әрекеттер арқылы жете алатын
мақсат. Қарым-қатынастың міндетін сыртқы және ішкі жағдай анықтайды. Ал
міндет өз кезегінде қарым-қатынас әрекетінің сипатын анықтайды.
Сөйлеушінің жағынан қарстырғанда коммуникативті актінің міндеті
немесе ортақ мақсаты ол: а) хабар айту немесе ә) серіктестің жауап беруге
деген ниетін туғызу. Соңғысы ауызша жауап немесе тыңдаушының вербалды емес
мінез-құлықтық реакция болуы мүмкін. Коммуникативті акттің функционалды
бірлігі деген кезде коммуникаттивті міндетті айтамыз. Тыңдаушының
позициясынан қарағанда коммуникативті міндеті- қарым-қатынастың шартын
түсіну В.А. Артемов ол мақсаты бойынша коммуникативті міндеттің мақсаты- ол
қарым-қатынас серіктестігіне әсер ету, саналы немесе саналанбаған ретінде
де пайда болуы мүмкін. Коммуниктивті сөйлеушінің комминикативті мақсатын
біле отырып тыңдаушыға әсер ету формаларын білу.
Қарым-қатынастың қатысушылары ретінде сөйлеуші мен тыңдаушының рөлін
анықтап, сөйлеушінің нақты мақсатын анықтайды. Басқаша айтқанда,
коммуникативті серіктердің вербальды мінез-құлықының регуляторы. А.А.
Леонтьев бойынша сөздік қарым-қатынасқа деген коммуникативті емес,
факторларымен шартталынған қажеттілік кіреді.
Коммуникативті міндет ретінде танымдық міндетті түсіне отырып А.А
Леонтьев біріншісінің мақсаты ол қарым-қатынас топта ақпарат тепе-теңдігін
орнатып, серіктестікке бағдарлану. Дегенмен, коммуникативті және танымдық
міндеттерде іс-әрекеттің қажеттіліктері затталынған. Басынқы мотив ретінде
танымдық және коммуникативті мотивтер қажеттілікке қарағанда үстем.
Коммуникативті және танымдық міндет ойлау міндетіне қарағанда кең ұғым.
Ойлау міндеті айтылынып кеткен 2 міндетті шешудің механизмі немесе құралы
болып табылады. Яғни қарым-қатынас процесінің барысында ойлау танымдық және
коммуникативті міндеттерді орындауға қатысады.
Шешуші субьектке қарағанда барлық үш міндет (танымдық,
коммуникаттивті, ойлау) ішкі деп қарастырылады. Олар субьекттің мәселесі
жағдайды шешу барысында пайда болады.
С1-Т2 коммуникативті актте 2 серік коммуникативті міндетті орындайды
деп айтып кеткен едік. Оны жақсылап қарастырайық.
Сөйлеуші бұрын айтып кеткендей, 2 негізгі мақсатты орындайды-
ақпаратты беру және тыңдаушыға әсер ету, ол әлеуметтік психологияда
коммуникациялық сөздік ақпаратына жатқызылынады. В.Д. Порышн бойынша адам
психикасына әсер ету дәрежесімен сипатына қарай сөздік ақпараттың 3 түрін
бөлуге болады: 1) хабарлау, 2) сенім 3) сендіру [13, 37-43 б ].
Көптеген еңбектерде ( А.В. Бельский, В.А. Артемов, А.Д. Ревтова, В.И.
Кадомцев және т.б.) хабарлаумен талаптанудың көп түрлілігінің жіктеуі
жүреді. Бұл жердегі зерттеулер интонацияның формаларын қарастыруға
бағытталғандығымен атауларыда 4 коммуникативті түрімен сәйкес келеді:
баяндау (әңгіме, сұрақ, талаптану және ептеу).
Мәскеу қаласының әр түрлі мектептерінің сұрақтама нәтижесі келесіні
көрсетті: педагогикалық қарым-қатынас коммуникативті міндет ретінде жиі
дәлел, әңгіме түсіндіру кездеседі. Сыныпта сізге не оңай түседі? деген
сұраққа 50% мұғалімдер түсіндіру, әңгіме, сендіруді айтып кеткен, ал
сыныпта нені жиірек қолданасыз? деген сұраққа дәлелді деп жауап берді.
66,7% мұғалімдердің пікірлерімен келіспесе де, олар сендіруді қолданады,
80% мұғалімдер бір оқушымен коммуникативті міндетті бір оқушымен шешкеннен
гөрі бүкіл сыныппен қарым-қатынасты шешкенді жөн көреді.
Тыңдаушының педагогиалық қарым-қатынас барысында келесі
коммуникативті міндет бөлінеді: түсіну, есте сақтау, жаттау, игеру, жауап
беру, қорытындылау, жоққа шығару, дәлелдеу. Әрине бұл міндеттер біркелкі
емес, біреуі күрделі (дәлелдеу), екіншісі оңай (жаттап алу), бірақ
сұрақтама нәтижесінде жиі кездесетін коммуникативті міндет ретінде түсіну,
жауап беру, есте сақтау, жаттау сияқты міндеттерді айтып кеткен еді.
Педагогиалық қарым-қатынас ұғымын 3-ке бөліп қарастыру керек. 1) оқу
іс-әрекетін ұйымдастыруқұралы, 2) оқыту мақсаты, 3) мақсат құралы ретінде
де. А.К. Маркованың еңбегінде қарым-қатынас мақсат және құрал ретіндегі
міндеттерін қарастырайық. Оқыту 4 деңгейден тұрады, әсіресе алғашқы 2
этапы қызықты. Бірінші этап- оқушы өз ойын айқын білдірту. Екінші этапта
оқушы қарым- қатынас серігіне әсер етуге үйрену керек, яғни оқушы белгілі
бір коммуникативті міндетті жүзеге асыру керек.
Д.Б. Эльконин бойынша оқу міндеті оқу іс-әрекетінің негізгі бөлігі.
Оқу міндетінің басқаларға қарағанда негізгі айырмашылығы – ол оның
мақсатымен нәтижесі субьекті өзгеруінде [14 ].
Осы ойды дамыта отырып, А.К. Маркова коммуникативті мәселелерге
қолдануға болатындай оқу міндетінің бір ізділігінің иерархиясын анықтау.
Коммуникативті міндет оқу іс-әректінің тұрғысындағы оқу міндетін шешетін
құрал деп қарастырылады. Мысалы, оқу барысында мұғалім оқушымен қарым-
қатынасқа түскен кезде коммуникативті міндеттерді әр түрлі педагогикалық
функциялар арқылы іске асырады. С.Я. Рамешина 4 функционалды тізімдерді
атап көрсетті: 1) ынталандырушы, 2) жауап беруші, оған кіретіндер а)
бағалау және ә) дәлдеп түзету; 3) бақылаушы, 4) ұйымдастырушы оған
кіретіндер: а) оқушының зейінін қабылдауға, жаттауға және қайта жаңғыртуға
бағыттау, ә) оқушының мәтінмен, суретпен, фильмдермен және т.б.
материалмен дайындығын ұйымдастыру, б) тапсырманың бір ізділігімен сапасын
көрсету, в) сабақта топтық, жұптық, жекедара жұмыс істеу формаларын
ұйымдастыру, г) оқушының сабақта тәртібін, дисциплинпсын басқару. Сонымен
коммуникация арқылы оқушының оқу іс-әрекетін ұйымдастыратын міндеттер
бөлініп шығарылады. Мұғалімнің сөз фукциялары сөйлеушінің педагогикалық
коммуникативті міндеттерімен сәйкес болуы мүмкін.
Кесте 1- С.Я Рамешина бойынша педагогикалық функциялар тізімі.
Сөз функциялары Педагогикалық коммуникативті
міндеттер
Ынталандырушы Ынта туғызу, сұрақ
Ұйымдастырушы Түсіндіру, әңгіме, хабарлау.
Бақылаушы Ынта туғызу, сұрақ
Жауап беруші
Бағалаушы Мақұлдау (мақұлдамау)
Түзетуші Жоққа шығару
Оқу іс-әрекетін талдау үшін коммуникативті міндет жиі нақты міндет
ретінде қалыптасатынын айтып кетуіміз керек. Бұл міндетте императивті және
императивті емес бөліктер шығады. Императивті емес бөлік коммуникативті
міндетке ие.
Тапсырманың талабын нақтылауда айтылынып жатқан сөздің жалпы көлемін
қысқаруңына, ойды нақты құрып айтуға, яғни каузалды предиаттың санның
көбеюіне алып келеді. Императивті нақтылау әсерінен айтушы негізгі пәнді
өзгертеді. Негізгі пән ретінде субьект грамматикалық–логикалық
психологиялық талаптарды таңдайды.
Тапсырмаларды талдау барысында коммуникативті міндетін асыруын
қарастырып, коммуникативті міндеттің құрылымын өзін қарастыруға болады. Ал
ол өз кезегінде жағдаймен мақсаттан тұрады. Коммуникативті міндеттің
мақсаты сөз сөйлеудің мазмұнына, ал жағдай оқушының адекватты тіл
құралдарын таңдауға бағытталған.
Қазіргі кездегі коммуникаттивті міндетті іске асыру құрылымы ғана
емес әлеуметтік бағдар, коммуникативті міндеттерін аықтайты параметрлары
және т.б зерттелініп жатыр. Сонымен коммуникативті міндет ретінде
қарастырылған педагогикалық қарым-қатынас мұғаліммен оқушының арасындағы
олардың оқу міндеттерімен жалпы оқу іс-әрекеттерімен қоса қарастыруға
болады және әр түрлі қарым-қатынас жағдайларындағы бір жастық топтың және
әр түрлі оқу пәнінің мәселесіне тән нақты эксперименталдық зерттеуді
болжауға болады.
В.П. Панюшкин зерттеулерінде соңғы жылдары оқу іс-әрекетінде қарым-
қатынас жзәне әрекеттесу процесінің рөліне және талдауына көптеген еңбектер
аралған. Бұл зерттеулердің көбі оқушы-оқушы жүйесіндегі оқу
әрекеттестіктің эффективтілігінің жоғарлауы және әлеуметтену процесіне
немесе мұғаліммен оқушылар ұжымының арасындағы қатынастың тәрбиелік
аспектісіне арналған. Бұл жерде біз талдау пәні ретінде іс-әрекетті игеру
барысында мұғаліммен оқушының арасындағы қатынас болады.
Қалыптасқан білім беру жүйесінде және кадырларды дайындауда оу іс-
әрекетін игеруі оың құрылымына кіретін элементтерді ұғынудан басталады. Оқу
процессінің басты қатысушылардың арасындағы қатынас келесі үлгі бойынша
қалыптасады: мұғалім (жетекші позицияда) оқушының (бағынышты позицияда)
белсенділігі. Ол мұғалімнен берілген білім жәе дағдылар жиынын игеру, яғни
оқу процессі репродуктивті сипатқа ие. Оқыту монолог принципімен құралады
десек болады-бір бағыты (мұғалімнен мұғалімға).
Іс-әрекет тұтас, продуктивті процесс ретінде мұндай жағдай бірақ
қиындай түседі, өйткені іс-әрекеттер біліммен дағды суммасын кең. Оның
тұтастылығы ішкі көрінбейтін және сондықтан обьективизацияға жата
бермейтін, мотивациялық –мағыналық, тұлға іс-әрекетінің ядросымен
негізделеді (А.Н. Леонтьев). Егерде адамда іс-әрекет мотиві болмаса онда
ол іс-әрекетке де ие емес деп айтсақ болады: дағды, әрекет, әдістерді
үйренгенімен ол шығармашылық, тұлғалық мотивтелген процессті жүзеге
асырмайды, тек іс-әрекеттің үлгісін ғана көрсетеді.[15,27-29 б.].
Толық іс-әрекетті игеруі оқуды басқа негізде құрылуын талап етеді.
Оқу процесстің қатысушылардың арасындағы қатынас тұлғалық мәнді деңгейде
өту керек, ол дегеніміз оқу тұлға аралық процесске немесе әрекеттесуге
айналады: мұғалім тұлға ретінде ашылған кезде ғана тигізе алады. Оқу
проссесі диалогқа айналып мұғалім мен оқушы бір-біріне маңызды әсерлері
тигізеді.
Дәл осылай Л.Н. Толстой, С.Т. Шацкий, Дж. Родари сияқты ұлы ұстаздар
оқушылармен қатынастарын орнатқан. Мәселен Лев Толстой балаларды
шығармашылыққа үйреткен кезде балалардан көп нәрсеге үйрене алатындығына
көз жеткеннен кейін кім кімнен білім алу керек, шаруаның балалары бізден
ба, әлде біз шаруаның балаларынан ба? атты мақала жазған еді. В.А.
Сухомлинский болса өзінің бір кітаптарының ішінен мұғалім тұлғасының әсер
ету өнері туралы айтып, мұғалім тәрбиеленушінің жүрегіне жол тауып
ұмтылысқа үйрету керек екендігі туралы жазған.
К.С. Станисловскийдің педагогикалық ізденуін оның шәкірті М.О.
Кнебель былай деп жазған: К.С. Станиславский педагогикалық процесстің
керемет формуласын тапты: оқыта отырып, оқып-үйрену. Ол педагогикалық
құпиясын ашты. Нағыз мұғалім оқушыдан ала отырып бай, сондықтан оның дәлелі
шексіз. Үйреніп ала-алмайтын жағдайда оқушы болмайды.
Мұғаліммен оқушының шынайы диалогтік арақатынасындағы мұғалімнің
өзінің тұлғасы оқу процесінің негізгі шарты бола отырып, интенсивті
оқытудың негізі болып табылады. Қазіргі педагогикада интенсивті оқу
прогрессивті тенденцияны көрсетеді. Ол бір кезде тұлғаның интеллектуалды,
эмоционалды және мотивациялық жақтарына бағытталынып, ал шығарманы оқытуға
бағытталынған педагогика болып табылады [16].
Сонымен, оқу процестің тұлғааралық қатынасқа ауысу мұғаліммен
оқушының серіктестігік жағдайда кең қолдануы оқушының психикалық дамуына
ерекше мүмкіншілік туғызады. Өйткені тұлғааралық қатынас негізінде пайда
болатын бірге жасалынатын әрекеті оқушы қамтамассыз құралы ретінде
пайдаланып, өзінің іс-әрекетін реттей алады.
Қарым-қатынакс жағдайында табысты іс-әрекетінің қалдыптасуына басқа
не керек? Мұғалім оқушының қызығушылығын тудртып, ал ойды іске асыруға
көмектеседі ғой. Тұлғааралық қатынас жағдайында оқушы іс-әрекет интенцияға
ие болуын ары қарай талдау керек және оқушыда мұғаліммен немесе басқа
оқушылармен арақатынасынан туындаған іс-әрекетте арнайы мотив пайда болады.
Бұл психологиялық құбылыстың механизмі болады.
Сипат ретінде М. Полянин өзінің Личное знание деген кітабында іс-
әрекеттің мотивациялық ядросынан құбылыстарға көрсетеді. Оқушы шығармашылық
тұлғамен (мұғаліммен) тікелей қарым-қатынастан іс-әрекеттің мағынасын құра
алатындай пайда болады. М.Г. Ярошевский былай айтып кеткен еді: ғылыми іс-
әрекетте формалды емес элементтер бар, олар тек ғылыми іздеуде жүргендермен
ғана болады. Іс-әрекеттің мотивін құрылу табиғатын түсіну үшін формалды
емес компоненттерін қарастырамыз. Оқушының әрбір іс-әрекетінің
мотивационды-тұлғалық негізді мұғалім-оқушы диалогтық жағдайда
болатындығын біз резонанс деп атаймыз.
Әрине, резонанс дегенде, іс-әрекеттің мотивациялық-тұлғалық ядроның
ырықсыз туындауына жағдайдың қарапайым бейнесі құрылады. Дегенмен бұл бейне
мұғаліммен оқушының арақатынас жағдайында жаңа іс-әрекеттің қалыптасуының
ерекшелігіне назар аудара аламыз.
Оқушымен мұғалімнің әрекеттесуі арқылы іс-әрекеттің қалыптасуына
оптималды жағдай туғызады. Оған қоса осындай психологиялық толықтық
жағдайда оқу серіктестігі өнегелік реттік факторына ауысады.
Әлемде және біздің республикамызда қазіргі уақытта кіші жастағы оқушылар
қатарының арасынан жаман қылыққа бейім оқушылардың саны психологтардың
айтуы бойынша өсіп келеді. Әр мектепте қиын балалардың бар екендігі
бәрімізге белгілі. Бұл ересектердің үстемдік әлеміне балалар тарапынан
көрсетілген қарсылық ісбеттес. Мұндай қиын балалар берекесіз, отбасында
және адамгершілік қасиетінің құндылықтары, ересектер мен балалардың өзара
қарым – қатынас стилі күрт өзгерген жақсы отбасында да кездеседі. Қазіргі
мектеп оқушыларының көбінің дербестік, аналитикалық және рефлексиялық
ептіліктері жеткіліксіз дамыған. Өзін - өзі тексеру, бағалау шеберлігінің
болмауы, өзін - өзі қорғау, өз еркінің өзінде болушылық сезімнің және өзін
- өзі көрсету қабілетінің дамымауына әкеліп соғады. Мұндай балалар арасында
жаман қылықтардың болуын және көрінуін мұғалімнің жақсы жоапарланып
ұйымдастырған тәрбие жұмысы ғана жеңе алады.
Қиын балалардың пайда болуының негізгі белгілері мыналар:
- баланың психикалық өсуіне, өте ерте және тез физикалық өсуінің озық
болуы.
- жалпы қабылданған тәртіп мөлшерімен баланың ішкі жай – күйінің
арасындағы жікшілдіктің болуы.
- рефлексивтік ептіліктің болмауынан.
- бөтен ғана емес, өзіне жақын адамдарға деген аяушылық сезімінің және
еріктік қасиеттердің болмауы.
- жан – дүниесінің азып – тозуы.
Мұғалім осы белгілерді анықтап алғаннан кейін, сыныппен істейтін тәрбие
жұмысының жоспарын осы құбылыстардың болдырмау және алдын – алу мақсатында
келесі үрдістердің негізінде құрағанаы дұрыс:
• тәрбие жалпы адамгершілік құндылығы негізінде құрылуы керек;
• тәрбие жеке тұлға өзін - өзі дамытуды ынталандыру бағытында жүргізілуі
керек;
• тәрбие жүйесі адам тәні жан – дүниесі, ақыл – ойы, сезімнің бірлігін
сақтауға бағытталуы керек;
• тәрбие жеке тұлғаның жас ерекшеліктік және жеке бас ерекшеліктерінің
ескере отырып құрылуы керек;
• тәрбие баланың құқығын қорғау және сақтау бағытында: оның дербестік және
қарым – қатынас сұранысы ескерілуі керек;
• тәрбие халықтық педагогика элементтерінің негізінде құрылуы керек.
Педагогика ғылымында бала мен ата – ананың, педагог пен оқушының
арасындағы бір – бірімен қарым – қатынасының жалпы ережесі бар:
• кез – келген қарым – қатынас формалды болуы керек;
• өзара қарым – қатынас ересек адамның жеке басының қызығушылығын көрсетіп,
баланың қызығушылығын ояту керек;
• қарым – қатынас қабылдауға және көмектесуге бағытталуы керек;
• қарым- қатынас әділ және тура болуы керек;
• қарым – қатынас болашаққа көз тастауға мүмкіншілік туғызуы керек.
Тәрбие үздіксіз үрдіс сабақтан басталып, сабақтан тыс уақытта өзінің
жалғасы және толықтырылуын табады. Мұғалімге тәрбие жұмысын құрғанда тәрбие
үрдісінің келесі қисынын сақтауы керек, олар: сыныпты және баланың
тәрбиелік деңгейін зерттеуі, өзінің құрдастарымен, жоғары сынып
оқушыларының және жасы үлкендермен қарым – қатынасының қалыптастыру
біліктілігі, тәрбие құралы таңдауы, тәрбие іс - әрекетін ұйымдастыруы және
оны талдауы, қол жеткен тәрбиелілік деңгейін анықтауы және жаңа мақста қою
біліктілігі.
Педагогикалық ғалам педагогтарға ғылыми танымдық меңгеру әдістеріне
бағдар береді, жалпы педагогикалық үрдістерді дамыту және теормялық білім
негізінде шеберлігін арттыру жолдарын ашады. Педагогикалық практикада
мұғалім өзінің шығармашылығын, педагогикалық шеберлігін дамыта отырып тұлға
ретінде іске асырады.
Бұл жерде мұғалім тұлғасы, оның құндылығы, оның жан – дүниесінің
тереңдігі, атап айтқанда оның кәсіптік бейнесі маңызды болып табылады.
Мұғалімнің жан – дүниесінің жаңа кәсіптік бейнесі қазіргі мектепте
тәрбиелеу және білім берудің жаңа ғылыми тәсілдеріне негізделген құндылықта
құрылады.
Мұғалімінің қызметінде оқушы тұлғасын зерттеу маңызды және жауапты іс.
Бұл үрдісте тұлғаны диагностикалаудың әдістері қолданылады. Егер тұлғаның
психологтың ұстанымы тұрғысынан қарасақ, онда әр адамға сәйкес келетін
жалпы құрылымдарға бөлуге болады. Оның ең негізгілері:
1) бағыттылық – қажеттілік, қызығушылық, адамның бағыттылық мақсаты;
2) сана - әлемнің шағылуының рефлексивтік қабілеттілігі;
3) мінез – басқа адамдармен қарым – қатынас орнату қабілеті;
4) ерік - әлсіздену, күшею, өз қызметін өзі реттейтін қабілет;
5) сезім - әлемді эмоционалдық түрде қабылдау қабілеті, рақымшылық жасау
немесе өктемдік істеу және бүлдіру қабілеті;
6) темперамент – көбіне әлеуметтік белсенділікті анықтайтын нервілік
үрдістің жүру жылдамдығын білдіретін биологиялық қабілет.
Барлық құрылымдар қызметі бір – бірімен тығыз байланысты. Олар тұлғаның
бірден – бір құрылуын және оның энергиялық қорын, сонымен тұлғаны
қажеттілікпен қабілеттілік жүйесі ретінде көрсетеді және оның дамуы
педагогикалық әсердің пәні болып табылады. Егер біз оқушыларды дамытқымыз
келсе жеке тұлғаның психологиялық құрылымын түп – түгел зерттеп, оның
дамуын басқара алуымыз керек.
Баланың тәрбиелік деңгейін бағалауда тұлғаның қасиеттері өмір барысында
өзгеріа отыратынын естен шығармау керек.
Оқушылардың дамуының барысын бақылауды зерттеу жылына үш рет: алғашқы
диагностиканы оқу жылы басталғанда (қыркүйек), аралық – оқу жылы
басталғанда (қаңтар, ақпан) және оқу жылының соңында (мамыр) жүргізілгені
лайық.
Жеке тұлғаны зерттеуді оқушының темпераментін айқындаудан бастау керек.
Темперамент – бұл адамның жеке басының ерекшелігін көрсетіп, тәртіп және
психикалық үрдістердің даму ағымын анықтайды. Динамика деп психикалық
үрдістердің ырғағы, қарқындылығы, ұзақтылығы жеке алып қарасақ сезімдік
үрдістердің және ішкі адам қылығының ерекшелігі – ширақтық, белсенділік
реакцияларының баяу немесе жылдам болуы т.с.с. Темперамент төрт түрге
бөлінеді.
Табиғи жағдайда темпераменттердің таза түрін ажырата алу, көбінесе
қиынға соғады. Өйткені олар адамның өмір барысында қалыптасатын әртүрлі
ерекшеліктерінің көлеңкесінен жөнді көрінбей қалуыда мүмкін.
Дегенмен ұзақ уақыт бойына жүргізілген зерттеулер төменгі сынып
оқушылары арасынан темпераменттердің таза түрлерін тауып алуға мүмкіндік
берді.
Оқушылардың сөйлеу ерекшеліктерінің қалыптасу жолын қарастыра отырып,
сөздің адам психикасына ерекше рең беретіндігін, мұны балалардың
темперамент ерекшеліктерінің жақсы көрінетіндігін байқауға болады. Бұл
жерде профессор Н.И.Красногорскийдің баланың жоғары нерв қызметі оның
сөйлеу ерекшеліктеріне әсер етіп отырады деген қағидасының дұрыс екендігі
байқалады. Осы айтылғанмен қатар, балалардың темпераменті анықтауды олардың
жалпы ақыл – ой әрекеттерінің ерекшеліктерін, жұмыс істей білу қабілетін,
осыларға байланысты түрлі қозғалыс – қимылдарымен де санаспауға болмайды.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты әр түрлі темпераменттегі баланың
ерекшеліктерін төмендегішеде тұжырымдауға болады:
1. Сангвиник темпераменті басым оқушының ерекшеліктері: ашық, көпшіл,
сөзшең, кісіге қайырымды, қысылып – қымтырылмайды, оптимист, өмір сүйгіш,
көтеріңкі көңілді басшылыққа, жетекшілікке құштар.
Мұндай бала жылдам және тез қозғыш, көңіл – күйі жиі өзгергіш келеді,
көп нәрсеге қызығады, бәрін біліп алуға тырысады, бірақ біреу бағыттап
отырмаса тез суыа кетеуіде ықтимал. Ақыл – ой әрекеті белсенді жүріп
отырады. Сыныпта мұғалімнің айтқандарын қиналмай, анық, түсінікті, паузалар
мен интонацияларды жақсы сақтайды, сөзді мәнерлей айтуға тырысады.
Сөйлегенде ым – ишара (мимика, пантомимика) жағы басым келеді, көбінесе
эмоциялы, қозу жақсы қасиеттерді көруге болады. Сондықтан да сангвиниктер
өмірге икемді, тәрбиелеуге оңтайлы, ширақ темперамент болып саналады.
Сангвиник – екі жақтылықты сипаттайтын темпераменттің бейнесі. Егер
тітіркенгіштер тез ауысатын болса, сангвиниктің желігу белсенділігі артады,
өзін қажырлы, белсенді, іскер адам сияқты көрінеді. Егер әсер біржақты және
ұзақ болса, сангвиниктің іске деген қызығушылығы жоғалады. Онда
делдалдылық, болбырлық, зерігушілік пайда болады.
2. Флегматик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Ол өте сақ, ұяң,
байсалды, жұртқа жақсылық тілейтін сенімді, тұрақты, бір қалыпты. Флегматик
темпераментіндегі бала сабырлы, орынсыз, асып – саспайды. Сабақта тыныш
отырады, жанындағы баланы мазаласайды. Ауыр мінезді, көрсе қызар емес,
мәселені тез шешуге асықпайды, салқын қанды. Бір істі бастаса салмақтап
соңынан қалмайтын бала. Мұндай балалардың сезімдері сырт әлпетінен
көрінбейді десе де болады. Ол оқушының дауысы бая келеді аптықпай, асып –
саспай сөйлейді, сөзі ым – ишарлармен ерекшеленіп тұрмайды. Флегматик
темпераментегі балалардың көпшілігі мектепке келгеннен кейінгі оқу
дағдыларын меңгеруге өзінің икемділіктерін жақсы көрсетеді.
Флегматик – жай басарлық, асықпаушылық, байсалдылықта көрінетін
темперамент. Іс - әрекетінде байсалдылық, тыңғылықтылық көрінеді. Барлық
психикалық үрдісте баяу өтеді.
3. Холерик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Бұл ұшып-қонып
тұратын, күйгелек тынымсыз, шамданғыш, көңіл күйі жиі өзгеретін, қарым-
қатынаста аумалы төкпелі, тұрақсыз, соқпа мінезді, белсенді, пысық, бірақ
бейқам, ашуланшақ бала. Мұндай оқушы қимыл - әрекетті сүйеді. Әдетте, оның
қимыл-қозғалысы батыл, шапшаң болады. Ол қызыққан жұмысына әбден беріліп,
барлық ынтасын салып орындайды. Онда ой-әрекетінің белсенділігі байқалады.
Ой-әрекетінің белсенділігі оқу тапсырмаларын орындауынна жақсы көрінеді.
Спорт, әсіресе қозғалыс ойындарында бар ықыласымен қатынасады. Мектеп
ұйымдыстырылатын жұмыстарда балалардың алды болатыны да осылар. Мұндай
балалардың көбінің мінездері сотқар, шалдуар келеді. Өз эмоциялары мен
қимыл-қозғалыстарын билей алмай, қабынып, күйіп-пісуге дайын тұрады. Ашуы
шапшаң қатты, қмяңқы, ұнамсыз істерге әуес. Бұлардың сөз жылдамы,
интонациясы толқымалы, кейде топ ішінде даусы қатты шығып та кетеді. Олар
тез, қызу сөйлеп, төңірегіндегіні бірден ұйытады. Холерик темпераментіндегі
бала өте сезімтал болғандықтан, түрлі әсерлерге тез беріледі, ызақор,
ашуланшақ келеді. Оның бұл сияқты ерекшеліктері өткір кезінен, тез және
оңтайлы қозғалыстарынан жақсы байқалады.
Холерик – аса ширақтылық, абыржығандық, шапшаңдылықта көрінетін
темперамент бейнесі, барлық псмхмкалық үрдістер тез және қарқынды жүреді.
4. Меланхолик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Сәл нәрсеге
ренжиді, өкпелегіш, пессимист, тұйық, сөзге сараң, аса баяу қозғалатын жай
басар. Мұндай оқушылардың қозғалысы өте баяу көрінгенмен, онысы терең және
ұзақ уақытқа созылады. Меланхоликтер мектеп өміріндегі оқиғалардың бәрін
үлкен әсермен қабылдап, оларды көп ойлайды. Мәселен, мұғалім оны тақтаға
шақырып есеп шығартса, мұның өзі оған кейде әлдеқандай зор әсер етеді. Ол
кейде қызараңдап ұялады, егер мұғалімнің тапсырғанын орындап шыға алмаса,
осыған қатты қайғырады, көпке дейін бұл оның есінен кетпейді. Егер мұғалім
сыныптағы балалардың көзінше оған ұрысатын болса, мұндайда бала төмен қарап
жылап, кейде жауап айта алмайтын жағдайға ұшырайды. Ол көпке дейін булығып,
белсенді сөз айтудан қалады. Меланхолик темпераментіндегі оқушы көбіне өз
жолдастарының арасында көзге түспей, жай ғана жүріп-тұрғанды ұнатады, мен
деп ешқашан ұмтылмайды. Ол ұялшақ, тартыншақ, тұйық болғандықтан
көпшіліктен аулақ жүргенді жақсы көреді. Мектепте осындай балаларды құрбы-
құрдастары қорқақ, сылбыр, үндемес, маубас т.б. деп келеке ететін
кездеріде болады. Ол жасқаншақ, бір бет, қыңыр, қисық келеді.
Меланхолик- жай басарлық, тұйықтық, жалғыздықта көрінетін темперамент
бейнесі. Психикалық үрдістер баяу өтеді. Жұмыста селқос, қызығушылыққа жиі
ұшырайды және осалдықты оңай көрсетеді. Жәбірлі ренішті өте ауыр көтереді.
Темпераменттердің адам психикасынан алатын орнын топырақтың
өсімдікке тиғізетін әсерімен салыстыруға болады, өйткені темперамент-
адамның табиғи жағын көрсететін басты белгілерінің бірі. Әйтсе де,
темперамент адам психологиясының бүкіл мазмұнын көрсете алмайды. Өмір сүру
барысында біртіндеп қалыптасып отыратын адамның дүниетанымы мен сенімі,
қызығуы мен қажеті, мұраты мен талғамы, оның темпераментіне тәуелді емес.
Бұл жөнінде Н.Г.Чернышевский өте тамаша айтқан: Егер қабағынан қар жауған,
сөзге сараң, Валленштеин соғысты қандай жүргізетін болса, әзілқой, сөзшең
Суворов та соғыста одан аспаса кем түспейтін.
Әр адамның темпераменті психикалық әрекетінің көрінуіне сырттай із
қалдырғанмен, ақыл-ойының дамуына ешқандай әсер ете алмайды деген қағиданы
бірден-бір дұрыстығын меланхолик темперамент типіндегі оқушылардың өмірінен
жақсы көруге болады. Нерв жүйесі әлсіз, жуас балалардың мектептерде оқу
озаты болып жүргендері аз емес. Осы айтылғандардан темпераменттердің
қандай болмасын тәрбиенің қалыптасып отырғандығы, тіпті меланхоликтердің
өзін ерік-жігері күшті, мінезді, ұжымның бағалы мүшесі етіп тәрбиелеуге
болатындығы байқалады.
Түрлі темпераменттердің ішінен бұлардың қайсысы жақсы деп сұрақ қойуға
болмайды. Кез келгенінің де ұнамды, ұнамсыз жақтары бар. Әр адам өз
темпераментінің жақсы жақтарын біліп, нашар жақтарының арылу жолын
қарастыра, сәйтіп өз темпераментін меңгере алатын халге жетсе- бұл осы
адамның сана- сезімінің жақсы көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Ал
керісінше, адам темпераментіне еріп, өзіне-өзі ие бола алмаса,
теапераментің қайсысы болсын адамды ұнамсыз етіп көрсеттін болады.
Оқушылардың мінез-құлқын жан-жақты етіп тәрбиелеуде олардың
темпераментеріне ерекше көңіл бөліп отырудың маңызы зор. Темперамент
тәрбиесінде әрбір мұғалім И.В.Павловтың нерв жүйесінің типтері туралы
іліміне сүйену тиіс, Павлов ілімі нерв жүйесінің типтері өмір барысында
өзгеріске түсетіндігін, бұлардың тума ерекшеліктерімен қоса, қоғамдық
тәрбиенің әсерінен қалыптасатын типтеріде болатындығын, нерв жүйесінің
типтерінің арнаулы жаттығулары арқылы өзгертуге болатындығын көрсетті.
Мәселен, қозуы аса күшті ұстамсыз типтің нерв үрдістерін теңдестіру арқылы
одан темпераменттердің жақсы жақтарын тәрбиелеуге болатындығы байқалады.
Осы ілімде сүйене отырып мұғалімдер холериктерді ұстамсыздықтан аулақтатып,
тыныш, ұзақ жұмыс істеуге үйретіп сангвиниктерді жұмысты сабырмен асықпай
істеуге, флегметиктерді жайбарақаттыққа салынғызбай, меланхоликтерді
өздеріне сенуге, батылдыққа тәрбиелеулері тиіс. Мұғалім оқушылардың
темпераментеріне тәрбиелеуі олардың моральдық қасиеттерін тәрбиелеу ісімен
орайластыруды жүргізуді жоспарлаған жөн. Балалардың сабақ үстіндегі
тәртібін ұйымдастырғанда, әсіресе, қарым-қатынастың кейбір теріс
көріністерін әңгіме болған кезде олардың темперамент өзгешеліктері еске
салынып отырылуы тиіс. Мұғалім үй тапсырмаларын сұрау, жаңа сабақты
пысықтау кездерінде де әр баламен жеке үндесіп отырмаса болмайды. Мәселен,
тілі мен жағына сүйенген холерикті тыныштандырып, үндемей отырған
флегметикті жауап бергенге шақыру мұғалімнен асқан байсалдылықты қажет
етеді. Ал кейбір жағдайда меланхолик бала тәртәп бұзған болса, оны жұрт
алдында қызартып, ұялту дұрыс емес. Мұндай баламен істің мәнісін ашу үшін
оңаша сөйлескен дұрыс, тіпті бетіне бір қараудың өзі жетіп жатыр. Холерик
темпераментіндегі балаға қатаң ескерту жасап, қойылған талапты қалайда
орындатқызу жағын ойластырмаса болмайды. Сангвиниктер мен сангвениктердің
мектептегі қоғам жұмыстарына өздері тіленіп қатысатындары өте жақсы әдет.
Бірақ бұларды қадағалап, жұмысына бағыт беріп отырмаса жұмыстың нәтижесі
төмен болуы ықтимал, әсіресе, сангвениктерді қатты бағалаған абзал, өйткені
олар жұмылып кіріскендерімен, жылдам суып қалатын балалар.
Темпераменттерді тәрбиелеуде баланың ерік-жігерін, мінез бітістерін,
сезм эмоцияларын ұштастыра жүргізілгені дұрыс. Адамның өзін-өзі ұстай білу
қабілетінің дамуы темперамент тәрбиесіне жақсы жәрдем береді.
Мұғалім балалардың темпераменттердің төрт түріне бөлу өте шартты екенін
есте ұстауы керек. Темпераментің бұл төрт түрі бір-біріне қатыспай таза
күйінде ғана болады деуге болмайды. Көбінесе, бір-біріне аралас өтпелі және
аралық темпераментердің түрлері болады. Таза темпераменттер сирек
кездеседі.
Педагог оқушының темпераментін білгеннен кейін оның темпераментінің
қасиеттері неғұрлым азырақ байқауын және тәрбие жұмысына кедергі жасамауын
ескере отырып, әр оқушының іс-әрекетін ұйымдастырады. Мұғалім әсіресе,
бастауыш сынып оқушыларының темпераментінің ұнамды жақтарын дамытуға күш
салуы керек.
Мұғалім кіші жастағы оқушының тұлға ретінде білуі үшін оның
психологиялық қорғанысы бар екенін білгені жөн.
Ол балада оқудың алғашқы жылында анық білінеді. Ол қалай білінеді және
бала қалай қорғанады?
Псмхологиялық қорғаныс-бұл тұлғаның тұрақтануын реттейтін арнайы жүйе.
Оның негізгі жұмысы-тұлғаның ой-өрісін негативті және күйзелту
деформацияларынан алыстату.
Балалардың психологиялық қорғанысының бірнеше түрін қарауға болады:
1. Өзінің ұнамсыз жетістіктеріне позитивтік қатынас және басқалардың
негативтік бағалауы.
2. Іс-әрекетте жайбасарлық, бір қалыптылық, реттіліктің пайда болуы-
қажығандықтың орнын толтыру реакциясы іспетті.
3. Сенсориканың баяулануының әлпеті: бала көру, есту, түсіну және есте
сақтаудан қалады.
4. Өз құрдастарына еліктеу оған оңай.
5. Қоршағандардан сезімдік күйінің жұғуы.
Баланың психикасын жаралайтын әлсіз салмақ оны жарымжан халге түсіреді.
Негативті себептерге мыналар жатады: бір іс-әрекеттің жағдайсыз бағалануы;
баланың ауқымының ұлғаюы: тұлғаны бағалауға көшу органиммен психиканың
икемделген мүмкіндіктерінің төмендеуіне әкеліп соғады; баланы басқалармен
салыстыру; ата-ананың балаға деген мейірімінің тапшылығы және анасымен
сезімдік жақындықтың жоқтығы.
Ересектерден балалардың қорғансыздығына психологиялық қорғаныс ұйымдары
қорған болуына көмектесуін талап етеді. Сондықтан:
1. Сабырлық сақтап, балаға тыныштық беру.
2. Балаға деген қарым-қатынасты сын тұрғысынан қарау: онымен бірге болу,
кекету, ашуланушылықты болдырмау.
3. Оның қолынан келетін істеріне бейімдеу: физикалық, психологиялық.
4. Күш жұмсайтын қылықтардан бас тарту.
5. Өз беделімен басымдық көрсетпеу.
6. Баланың ойын тежемей, түзетпей, бағаламай сөзін толық ымдап,
әңгімелесіп отыру арқылы оның өзін-өзі пайымдау қабілетін дамыту.
7. Объективтілікке, өзін-өзі сынауға, өзін-өзі бақылауға қажеттілікті
қалыптастыру.
8. Бір қалыпты қарқында қозғалуы және сөйлеуі үшін өз зейінін дұрыс
бөлуіне үйрету керек.
9. Сәтсіздіктер туралы және оның соңы немен тынатынын есіне салмау.
10. Күйзеліс күйінен шығу, өзін-өзі ұстай білуге және қажырлы болуға
үйрету.
11. Психикалық қорғаныс формалары арқылы шаршағандықты, ұйқысыздықты,
тітіркенуді есепке алу және дұрыс көңіл бөлу.
Психологиялық қорғаныс формалары әр түрлі деңгейде топталады. Барлық
ұстанымдары арқылы кейбір формалардың біреуі өзекті болады. Ал кейбір
жағдайда әртүрлі топқп жататын бірнеше формасы шығады.
Жеке тұлғалық деңгейге жататын: бейжайлық, дағдарыс, керенаулық,
жаңашылдық, терістеу, жекешелеу. Өз ынтаңды реттеу; мәнді және сезімдік
барьерлер; сайқымазақтық; қуланушылық; жеке бойдың қамын ойлаушылық;
интеллект; демонстрациялық оптимизм; когнетивтік барабар еместікті бағалау.
Тұлғааралық деңгейде: эмпатия, ашықтық, өткенді кейіптеу жүйесін құру;
конфоризм; аулақ болу; тыңдамау және басқыншылық. Тұлғааралық деңгейдегі
психологиялық қорғаныс тұлғаның қарым-қатынас күйінің түрінің шеңберінде
және тұлғаның өзін-өзі бағалауын сақтау үшін сырт адамдардың озбырлық
жасамауына табатын әдістерінің бірі. Психологиялық қорғаныс деген:
адамдардың бір-бірмен кездесу, жүріс-тұрыстың фасадын құрайды. Бұл
біріншіден, шалуға мүмкіндік береді, екіншіден, тұлғаны бүркемелеп
көрсетеді, ол оның еліктеушілігі. Тұлғаға жиі көңіл бөлінсе мынадай
бүркемелеуді байқауға болады: ригидті және когнитивті, ашық когнитивтік
және күрделіден жай құрылымдардан адамға кәдімгідей әсері бар. Бұл
құрылымдар бөтен сана-сезімге меншіктікті тіркеп қойады.
Психологиялық қорғаныс проблемаларын зерттеу тұрмыстық-психологиялық
тренинг шеңберінде болады. Байқаулардың қорытындысы бойынша қорғау
механиздері адамның қарым-қатынастық күйінің тең жартысын алып тұрғанын
көрнекі түрде байқауға болады. Олар жабық қарым-қатынас күйінің арғы
жағында оған сәйкес ашық қарым-қатынас күйі бар екендігі, бұл екі
қатардың арасындағы байланыс – мән-мағына мен маңызы туралы екендігі анық.
Көптеген зерттеулер осы қарым – қатынас деңгейінің өзара бір-біріне өтуін
орнатуға арналған.
1.2. Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру - өнегелікке
тәрбиелеудің негізі
Біздің әрқайсысымыз күнделікті ондаған жүріс-тұрыс ережелерін
орындаймыз. Мысалы, таныс кісімен кездескенде сәлем береміз (сыпайылық
ережесі), көк сигнал берілгенде көшеден өтеміз (көшеде жүріп-тұру ережесі),
іске кіріскенде алаңдамай, кезекті тапсырманы жақсы орындауға тырысамыз
(еңбектік жүріс-тұрысты сақтау ережесі), кино мен театрларда өз орнымызға
отырып, дауыстап сөйлемеуге тырысамыз (қоғамдық орындағы жүріс-тұрыс
ережесі), т.б.
Кез келген қоғамда қауымдасып өмір сүру ережелерін сақтау қоғамдық жүріс-
тұрысты ұстанудың ең маңызды шарты болып табылады. Түрлі елдерде бұл
ережелердің жергілікті жағдайларға, дәстүрлер мен салттарға тәуелді өзіндік
ерешеліктері болады. Бірақ олардың ортақ жағы көп болуына байланысты тіл
білмеген күннің өзінде әр түрлі ұлт өкілдерінің бірін-бірі түсінуіне
мүмкіндік береді. Шындығына келгенде мұның өзі адамдар әлемінің жануарлар
әлемінен өзгешелігін білдіретін белгілердің қатарына жатады және ол елеулі
сыртқы белгі. Ал сыртқы белгілерге қарап, қоғам туралы пікір айту қиын.
Ғасырлар бойы қалыптасқан жанұядағы және қоғамдағы жүріс-тұрыс ережелерін
үйреншікті орындауда адамдардың өндіріс пен тұрмыстағы күрделі өзара қарым-
қатынасы тасада қалады.
Бейбітшілік, Еңбек, Бостандық, Теңдік, Туысқандық, Бақыт – бүкіл
адамзаттың ежелден арман еткен асыл мұраттары. Ең әділетті, ең дұрыс күрес
осы асыл мұраттардың салтанат құруы жолында болады. Бұл моральдық талаптар
адам санасында өмір сүреді, мұның қайнар көзі көп.
Әр адам ғылыми тұжырымдалған өнегелік принциптер көмегімен қылықтың
әділеттілігін, жүріс-тұрыстың дұрыстығын бағалай алады, өз өмірін қоғамдық
үлгілер және мұраттармен салыстырды, мораль талаптары тұрғысынан өз
қылықтарына баға бере алады. Мектепте өнегелікке тәрбиелеудің әдіснамалық
негізін зерттеу объектісін мораль болып табылатын өнегелік қарым-қатынас
ілімі құрайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
АЙДАРКУЛОВА МӨЛДІР
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
050103 – Педагогика және психология
Түркістан 2010
Қазақстан Республкасы Білім және ғылым министрлігі
А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультеті
Жалпы педагогика және этнопедагогика кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Жалпы психология кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.д., профессор
_____________ Б.А.Оспанова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
050103-Педагогика және психология
Орындаған:
СПП-516 тобының студенті _________________ М.Айдаркулова
Ғылыми жетекші:
магистр-оқытушы ___________________ Р.Орынбаева
Түркістан 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
1-БӨЛІМ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық -
педагогикалық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 7
Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру - өнегелікке
тәрбиелеудің 22
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
Оқушылардың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері. 29
2–БӨЛІМ. ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 41
Оқушыларды өнегелікке тәрбиелеудің түрлері мен
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
... ... ... ... ... ... ... ... .
Оқушыларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың бағдарламасы
және 45
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Тәжірибе жұмысының қорытындысын шығару, ұсыныстар
беру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Қорытынды 63
Пайдаланған әдебиеттер 65
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау
қарсаңында жасалған Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясы атты Қазақстан халқына жолдауының Осы заманғы білім беруді
дамыту, кадрлардың біліктілігі мен оларды қайта даярлаудың ұдайы артуы және
Қазақстан халқы мәдениетінің одан әрі өркендеуі делінген төртінші
басымдықтың бірінші бөлімінде білім беру реформасы-Қазақстанның бәсекеге
нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды
құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне
сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет екендігі жазылған [1].
Қазіргі таңда қоғамды жүріп жатқан күрделі өзгерістерге байланысты,
әрбір жас адамның жеке адам ретінде қалыптасы үшін, оның психикалық дау
ерекшеліктерін ескере отырып, адамға берілген мүмкіндіктерді толық
пайдалану қажеттілігі оқу-тәрбие үрдісінің негізгі бағыты болуы тиіс. Оқу-
тәрбие үрдісінде оқушылар үшін ұстаздың алатын орны ерекше екені белгілі.
Баланың оқу әрекетінің қалыптасуында да, мінез-құлқындағы кейбір
көріністерінің не жойылып, не күшейіп кетуінде де ұстаздың алатын орны зор.
Еліміздің болашағы біздің қазіргі ұрпағымызға байланысты. Сондықтан да жас
кезеңіне сай, бала психикасының қалыптасу ерекшеліктерін қарастыру, даму
процесінің қалыптасуының жеткіліксіз деңгейлерін анықтауымыз оқушылармен
арнаулы жұмыстар жүргізу қажеттігі де кездеседі.
Баланың мінез-құлқындағы қияндықтарды зерттеген психологтар
Л.С.Выготский, М.Г.Бреслав, Л.И.Божович, А.В.Запорожец т.б. еңбектерінен
бұл мәселеленің күрделі екендігін байқауға болады. Оқушылардың бойында
еріктік психикалық процестерінің қасиеттерінің қалыптасуына және олардың өз
қарым-қатынастарын басқару алуына, яғни қарым-қатынас қағидаларының
қалыптасуына көп көңіл бөлу керек.
Баланың мінез-құлқы, отбасында қалыптасып оның іс-әрекеті үстінде
дамиды, соның нәтижесінде темпераменті анықталады. Адамның болашақтағы міне-
құлқының алғашқы нышаны, іргетасы тым жас кезінде-ақ көрінеді. Мектепке
келгеннен кейін оның адамгершілік дамуын одан әрі дұрыс жолға қойып
тәрбиелеу мұғалімдермен үлкендердің, ата-аналардың бірескен әрекеті,
міндеті болуы тиіс, мұндай бірлескен істің болмауы, дұрыс жолға қойылмауы
мінез-құлқы қиын балалардың пайда болуына себепкер болады.
Зерттеудің нысанасы. Жалпы орта мектептің тәрбие беру үдерісінде
оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдары.
Зерттеу пәні. Тәрбие үдерісіндегі қарым-қатынасты қалыптастыру.
Зерттеудің мақсаты. Мектеп оқушыларының тәрбие үдерісінде қарым-қатынас
мәдениетіне тәрбиелеуді теориялық тұрғыдан негіздеу және тиімділігін
арттыру, тәжірибелерді талдау және әдістеме жасау.
Зерттеудің міндеттері.
1. Оқушыларының қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық және
әдістемелік жағынан негіздеу;
2. Қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу жұмысының технологиясын
тәжірибелік жұмыста ендіру әдістемесін жасау;
3. Қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу жұмысының тиімділігін дәлелдеу
және әдістерін жетілдіру.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер:
- Әрбір оқушының жеке даму ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріліп, жеке
танымдық әрекеттеріне тән қарым-қатынастарын қалыптастыру үшін тәрбие беру
ісі отбасымен ынтымақтаса жүзеге асырылса;
- Оқушының тәрбиесі сапалы болуы үшін ұлттық тәлім тәрбие жүзеге
асырылса, онда оқушылардың білім тәрбиелілігі артқан болар еді.
Зерттеу әдістері.
Ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; озық
тәжірибелерді жинақтап талдау; түрлі тәрбие әдістерін мектеп тәжірибесінде
қолдану.
Зерттеудің міндеттерін шешу мақсатында психологиялық-педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерді, педагогикалық бала мінез-құлқын зерттеу және
сауалнама, анкета жүргізу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: философиялық,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттердегі жеке тұлғаның шығармашылығы мен
жаңашыл іс-әрекеттер теориясы, тәрбие теориясы мен тұжырымдамалары.
Зерттеу көздері. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму стратегиясы; Елбасының
жолдаулары; педагогтар мен психологтардың, әдіскер-ғалымдардың зерттеу
мәселесіне қатысты іргелі еңбектері мен тәжірибелері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні.
1) Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін психологиялық-педагогикалық
негіздері айқындалды.
2) Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру жолдарының технологиялары
дәлелденіп, нәтижелер қорытыланды.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1) Оқушыларының қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу жолдарын ендірудің
ғылыми-педагогикалық негізі.
2) Тәжірибе жұмысының қорытындысы.
Дипломның құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, зерттеудің
негізгі тұжырымдары келтірілген қорытындыдан, зерттеу барысында
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеу мәселесінің көкейкестілігі мен маңызы
негізделген; жұмыстың мақсаты, негізгі проблемасы, нысанасы, пәні
анықталған, зерттеудің міндеттерімен болжамы айқындалған; әдіснамалық
негізі, ғылыми жаңалығы зерттеу әдісі ашылып көрсетілген;
1-бөлімде Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық -
педагогикалық негізі, Оқушылармен жүргізілетін тәрбие жұмысы әдістемесінің
теориялық негіздері, оқушылардың тұлғасын қалыптастыру шарттарының
сипаттамасы, қарым-қатынас мәдениеті-өнегелікке тәрбиелеудің әдіснамалық
негізі, оқушыларының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
қарастырылған.
2–бөлімде Қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу технологиясы, өнегелікке
тәрбиелеудің түрлері мен әдістері, қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу
жұмысының бағдарламасы және әдістемесі, тәжірибе жұмысының қорытындысы
шығарылып, ұсыныстар берілген
Қорытындыда ғылыми-педагогикалық және тәжірибелік жұмыстардың
нәтижелеріне негізделген қорытындылар мен нақты ұсыныстар жасалды.
1-БӨЛІМ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың психологиялық -
педагогикалық негізі
Соңғы он жылда педагогикалық-психологияның жиі көтерілген мәселесі
ретінде оқушының өзара әрекеті немесе мұғалім-оқушы жүйесіндегі күрделі,
көп аспектілі процесс ретінде педагогикалық қарым-қатынас болып табылады.
Бір жағынан бұл мәселе зерттеудің жеке обьектісі ретінде отандық және
кеңестік педагогтардың еңбектерінде үлкен орын алған. Мысалы,
В.А.Сухомлинский мұғалім мен оқушының өзара әрекеттестігі қалай жүретінін
анықтады. Оның айтуы бойынша мұғалімнің сөзі әрекеттістікті басқарудың
мықты құралы. Мұғалімнің сөзі-тәрбиеленушінің жанына әсер ететін құрал.
Сол кезден-ақ педагог-психологтардың қарым-қатынас мәслесі ретінде деп
айтуға болады. Сонымен қатар, қарым-қатынастың әсерлілігін көтеретін фактор
анықталған, яғни коммуникативті мәселелерді қойып шешу.
Екінші жағынан, педагогикалық қарым-қатынас қарым-қатынастың жеке
бөлшегі, оны зерттеу интеракционизм шеңберінде (Дж. Мид), кеңестік
әлеуметтанушылардың еңбктерінде, жалпы және әлеуметтік психологтардың
(Б.Р.Поршнев, Б.Ф.Ломов, Б.Д.Парыгин, Г.М.Андреева, Л.П. Буева,
А.А.Леонтьев, А.А.Брудный және т.б.) еңбектерінде де, жүрді. Бұл бағыттағы
жүргізілген зерттеулер педагогикалық қарым-қатынас мәселесінің қалыптасуына
әсерін тигізді. Әлеуметтік-психологиялық және жалпы психологиялық әдебиетте
К. Маркспен Ф.Энгельстан кейін адамдардың қарым-қатынас іс-әрекетімен және
одан туындайтын бірлескен іс-әрекетпен байланыстырады.
Педагогикалық қарым-қатынас мәселесін талдау күрделілігі келесіде:
қарым-қатынас көптеген психологтармен негізгі психологиялық категориялардың
бірі ретінде сипатталынады, бірақ іс-әрекет жекедара емес, әлеуметтік (А.А.
Леонтьев, В.В. Рыжов) және оның пәні болып әлеуметтік әрекеттестік. Бұл іс-
әрекеттің субьектісі - әлеуметтік топ.
Сөздік қарым-қатынастың іс-әрекеті туралы айтқанда зерттеушілер
жекедара қарым-қатынасты айтады: сөздік қарым-қатынас іс-әрекеті өзіне
белгілі бір мотивацияны немесе қарым-қатынасқа деген қажеттілікті қосады,
ал өз кезеңінде коммуникаторда қарым-қатынас іс-әрекетінің мотивіне
ауысатын мәселелік жағдай процесіндегі коммуникативтіден тыс фактордан
қалыптасады. Коммуникативті интенциядан коммуникаттивті мәселе шығарылады.
Кейін бұл мәселенің жағдайына бағдарланып сөздік әрекеттің жоспарлануы
жүреді [11, 17-22, 68-77 б.б].
Қарым-қатынас қоғамдық – коммуникативті іс-әрекетті орындау барысында
адамдардың әрекеттесу формасы ретінде де қарастырылады (И.А. Зимняя). Қарым-
қатынастық мұндай анықтаудан келесіден шығады:
а) әрекеттесу - ол жалпы категория, оның құрамына іс-әрекет және қарым-
қатынас сияқты жеке категориялар кіреді;
ә) коммуникативті-қоғамдық іс-әрекеттер болмысты тану, еңбек сияқты
әлеуметтік формасы.
б) қоғамдық-коммуникативті іс-әрекет ретінде адамдардың қарым-қатынасы әр
түрлі құралдармен (кинетикалық, вербалды, символдық, бейнелеуші) жүзеге
асады;
в) вербалды қарым-қатынас – тіл арқылы адамдар арасындағы әрекеттесудің
әлеуметтік формасы;
г) қарым-қатынас серіктестің сөздік іс-әрекеті вербалды қарым-қатынас
арқылы іске асады. Тікелей ауызша қарым-қатынас-бұл сөздік іс-әрекет айту
және тыңдау, ал жанама жазуға қарым-қатынас формасында – ол оқу және жазу.
Қарым-қатынасты араласып жатқан адамдардың (субьектілердің) бөлек
әрекеттердің бір ізділігі ретінде қарастыруға болмайды. Тікелей қарым-
қатынастың әр актісі-ол бір адамның басқа адамға әсері, дәлірек айтсақ,
әректтестіктің екі жақты сипаты коммуникативті теорияның постулаты. Шын
мәнінде, қарым-қатынас сызбалары сөйлеуші (бірінші серік)- тыңдаушы
(екінші серік ) (С1-Т2) яғни біржақты коммуникативті акт сызбасына алып
келеді, бұл қарым-қатынастың өзі емес, ол қарым-қатынастың элементарлы
актісі. Егерде қарым-қатынас ойлармен ауысу процесі ретінде қарастырылса,
онда ол сызба С1-С2 болып оның әрекеттесу функциясы (С1-Т2) және (С2-Т1)
байланыстырылуы мүмкін.( И.А. Зимняя).
Педагогикалық қарым-қатынас неғұрлым екі адамдардың әрекеттестіктің
актісі С1-С2 схемасы деп қарастырсақ, педагогикалық қарым-қатынастың
құрылымдық бірлігі туралы сұрақ туындайды. Құрылымдық бірлік авторлармен әр
түрлі қарастырылады. А.К. Маркова бойынша қарым-қатынас іс-әрекетінің
құрылымдық бірлігі- пікір айтудан құрылатын әрекет. Мұндай бірлікте
тыңдаушының әрекеті есепке алынбайды. И.А. Зимняя бойынша әрекеттестіктің
формасы ретінде қарым-қатынастың құрылымдық бірлігі – ол минималды, тұтас
коммуникативті акт.
Л.С. Выготскийден кейін бірлік өңдеудің тұтастылыққа тән негізгі
қасиеттер деп айтылып кеткен. Сонымен қатар, педагогикалық қарым-қатынас
дегенде коммуникативті актің нақты құрылымын айтатын боламыз: сөйлеуші
(мұғалім немесе оқушы) тыңдаушы (мұғалім немесе оқушы ).
А.А. Леонтьев зерттеулерінде педагогикалық қарым-қатынас мұғалімің
оқушылармен сабақ барысында сабақтан тыс (оқу және тәрбиелеу процесінде )
кезіндегі кәсіби қарым-қатынас, ол белгілі бір педагогикалық функцияға ие
болып, психологиялық климаттын, оқу іс-әрекетін психологияның
оптимизациясын әсіресе мұғаліммен оқушының арасында және оқушылардың
ұжымының ішінде жағдай жасауға бағытталған [12, 117-127 б.].
Педагогикалық қарым-қатынасқа педагогикалық жүйенің ішінде жүзеге
асуымен анықталатындығын айтып кетуіміз керек. Н.В. Кузьминаның
еңбектерінде педагогикалық жүйе – қоғамдық-тарихи ұғым және педагогикалық
жүйенің әр тарихи түрі белгілі мемлекеттік, педагогикалық тарихи
мақсаттарға жету үшін бағытталған. Педагогикалық жүйе тұлғаны оқыту және
тәрбиелеу процесінде жүрсе де, ол өз кезегінде тұлғаға мақсаты бағытталған,
жүйеленген және ұзақ мерзімді педагогикалық ұжыммен (педагогикалық жүйенің
маңызды элементі ретінде) ұйымдастырылып әсер етеді.
Адам өзінің өмірі барысында бір педагогикалық жүйеде екіншіге ауысып
отырады (бала-бақша – мектеп - кәсіби оқу орындар - өндіріс). Педагогикалық
жүйеде өзінің мақсаттары, міндеттері, мазмұны, құрлымы және педагогикалық
міндеті ретінде бірлігі бар.
Педагогикалық қарым-қатынас педагогикалық жүйенің ішіндегі процесс
болса, онда педагогикалық қарым-қатынаста өзінің коммуникативті актінің
функционалды актісі болу керек.
Коммуникативті акттің функционалды бірлігін анықтауда М.И. Лисинаның
қарым-қатынастың міндетін анықтамасынан бастаймыз: қарым-қатынас міндеті-
қарым-қатынас процесінің барысындағы әр түрлі әрекеттер арқылы жете алатын
мақсат. Қарым-қатынастың міндетін сыртқы және ішкі жағдай анықтайды. Ал
міндет өз кезегінде қарым-қатынас әрекетінің сипатын анықтайды.
Сөйлеушінің жағынан қарстырғанда коммуникативті актінің міндеті
немесе ортақ мақсаты ол: а) хабар айту немесе ә) серіктестің жауап беруге
деген ниетін туғызу. Соңғысы ауызша жауап немесе тыңдаушының вербалды емес
мінез-құлықтық реакция болуы мүмкін. Коммуникативті акттің функционалды
бірлігі деген кезде коммуникаттивті міндетті айтамыз. Тыңдаушының
позициясынан қарағанда коммуникативті міндеті- қарым-қатынастың шартын
түсіну В.А. Артемов ол мақсаты бойынша коммуникативті міндеттің мақсаты- ол
қарым-қатынас серіктестігіне әсер ету, саналы немесе саналанбаған ретінде
де пайда болуы мүмкін. Коммуниктивті сөйлеушінің комминикативті мақсатын
біле отырып тыңдаушыға әсер ету формаларын білу.
Қарым-қатынастың қатысушылары ретінде сөйлеуші мен тыңдаушының рөлін
анықтап, сөйлеушінің нақты мақсатын анықтайды. Басқаша айтқанда,
коммуникативті серіктердің вербальды мінез-құлықының регуляторы. А.А.
Леонтьев бойынша сөздік қарым-қатынасқа деген коммуникативті емес,
факторларымен шартталынған қажеттілік кіреді.
Коммуникативті міндет ретінде танымдық міндетті түсіне отырып А.А
Леонтьев біріншісінің мақсаты ол қарым-қатынас топта ақпарат тепе-теңдігін
орнатып, серіктестікке бағдарлану. Дегенмен, коммуникативті және танымдық
міндеттерде іс-әрекеттің қажеттіліктері затталынған. Басынқы мотив ретінде
танымдық және коммуникативті мотивтер қажеттілікке қарағанда үстем.
Коммуникативті және танымдық міндет ойлау міндетіне қарағанда кең ұғым.
Ойлау міндеті айтылынып кеткен 2 міндетті шешудің механизмі немесе құралы
болып табылады. Яғни қарым-қатынас процесінің барысында ойлау танымдық және
коммуникативті міндеттерді орындауға қатысады.
Шешуші субьектке қарағанда барлық үш міндет (танымдық,
коммуникаттивті, ойлау) ішкі деп қарастырылады. Олар субьекттің мәселесі
жағдайды шешу барысында пайда болады.
С1-Т2 коммуникативті актте 2 серік коммуникативті міндетті орындайды
деп айтып кеткен едік. Оны жақсылап қарастырайық.
Сөйлеуші бұрын айтып кеткендей, 2 негізгі мақсатты орындайды-
ақпаратты беру және тыңдаушыға әсер ету, ол әлеуметтік психологияда
коммуникациялық сөздік ақпаратына жатқызылынады. В.Д. Порышн бойынша адам
психикасына әсер ету дәрежесімен сипатына қарай сөздік ақпараттың 3 түрін
бөлуге болады: 1) хабарлау, 2) сенім 3) сендіру [13, 37-43 б ].
Көптеген еңбектерде ( А.В. Бельский, В.А. Артемов, А.Д. Ревтова, В.И.
Кадомцев және т.б.) хабарлаумен талаптанудың көп түрлілігінің жіктеуі
жүреді. Бұл жердегі зерттеулер интонацияның формаларын қарастыруға
бағытталғандығымен атауларыда 4 коммуникативті түрімен сәйкес келеді:
баяндау (әңгіме, сұрақ, талаптану және ептеу).
Мәскеу қаласының әр түрлі мектептерінің сұрақтама нәтижесі келесіні
көрсетті: педагогикалық қарым-қатынас коммуникативті міндет ретінде жиі
дәлел, әңгіме түсіндіру кездеседі. Сыныпта сізге не оңай түседі? деген
сұраққа 50% мұғалімдер түсіндіру, әңгіме, сендіруді айтып кеткен, ал
сыныпта нені жиірек қолданасыз? деген сұраққа дәлелді деп жауап берді.
66,7% мұғалімдердің пікірлерімен келіспесе де, олар сендіруді қолданады,
80% мұғалімдер бір оқушымен коммуникативті міндетті бір оқушымен шешкеннен
гөрі бүкіл сыныппен қарым-қатынасты шешкенді жөн көреді.
Тыңдаушының педагогиалық қарым-қатынас барысында келесі
коммуникативті міндет бөлінеді: түсіну, есте сақтау, жаттау, игеру, жауап
беру, қорытындылау, жоққа шығару, дәлелдеу. Әрине бұл міндеттер біркелкі
емес, біреуі күрделі (дәлелдеу), екіншісі оңай (жаттап алу), бірақ
сұрақтама нәтижесінде жиі кездесетін коммуникативті міндет ретінде түсіну,
жауап беру, есте сақтау, жаттау сияқты міндеттерді айтып кеткен еді.
Педагогиалық қарым-қатынас ұғымын 3-ке бөліп қарастыру керек. 1) оқу
іс-әрекетін ұйымдастыруқұралы, 2) оқыту мақсаты, 3) мақсат құралы ретінде
де. А.К. Маркованың еңбегінде қарым-қатынас мақсат және құрал ретіндегі
міндеттерін қарастырайық. Оқыту 4 деңгейден тұрады, әсіресе алғашқы 2
этапы қызықты. Бірінші этап- оқушы өз ойын айқын білдірту. Екінші этапта
оқушы қарым- қатынас серігіне әсер етуге үйрену керек, яғни оқушы белгілі
бір коммуникативті міндетті жүзеге асыру керек.
Д.Б. Эльконин бойынша оқу міндеті оқу іс-әрекетінің негізгі бөлігі.
Оқу міндетінің басқаларға қарағанда негізгі айырмашылығы – ол оның
мақсатымен нәтижесі субьекті өзгеруінде [14 ].
Осы ойды дамыта отырып, А.К. Маркова коммуникативті мәселелерге
қолдануға болатындай оқу міндетінің бір ізділігінің иерархиясын анықтау.
Коммуникативті міндет оқу іс-әректінің тұрғысындағы оқу міндетін шешетін
құрал деп қарастырылады. Мысалы, оқу барысында мұғалім оқушымен қарым-
қатынасқа түскен кезде коммуникативті міндеттерді әр түрлі педагогикалық
функциялар арқылы іске асырады. С.Я. Рамешина 4 функционалды тізімдерді
атап көрсетті: 1) ынталандырушы, 2) жауап беруші, оған кіретіндер а)
бағалау және ә) дәлдеп түзету; 3) бақылаушы, 4) ұйымдастырушы оған
кіретіндер: а) оқушының зейінін қабылдауға, жаттауға және қайта жаңғыртуға
бағыттау, ә) оқушының мәтінмен, суретпен, фильмдермен және т.б.
материалмен дайындығын ұйымдастыру, б) тапсырманың бір ізділігімен сапасын
көрсету, в) сабақта топтық, жұптық, жекедара жұмыс істеу формаларын
ұйымдастыру, г) оқушының сабақта тәртібін, дисциплинпсын басқару. Сонымен
коммуникация арқылы оқушының оқу іс-әрекетін ұйымдастыратын міндеттер
бөлініп шығарылады. Мұғалімнің сөз фукциялары сөйлеушінің педагогикалық
коммуникативті міндеттерімен сәйкес болуы мүмкін.
Кесте 1- С.Я Рамешина бойынша педагогикалық функциялар тізімі.
Сөз функциялары Педагогикалық коммуникативті
міндеттер
Ынталандырушы Ынта туғызу, сұрақ
Ұйымдастырушы Түсіндіру, әңгіме, хабарлау.
Бақылаушы Ынта туғызу, сұрақ
Жауап беруші
Бағалаушы Мақұлдау (мақұлдамау)
Түзетуші Жоққа шығару
Оқу іс-әрекетін талдау үшін коммуникативті міндет жиі нақты міндет
ретінде қалыптасатынын айтып кетуіміз керек. Бұл міндетте императивті және
императивті емес бөліктер шығады. Императивті емес бөлік коммуникативті
міндетке ие.
Тапсырманың талабын нақтылауда айтылынып жатқан сөздің жалпы көлемін
қысқаруңына, ойды нақты құрып айтуға, яғни каузалды предиаттың санның
көбеюіне алып келеді. Императивті нақтылау әсерінен айтушы негізгі пәнді
өзгертеді. Негізгі пән ретінде субьект грамматикалық–логикалық
психологиялық талаптарды таңдайды.
Тапсырмаларды талдау барысында коммуникативті міндетін асыруын
қарастырып, коммуникативті міндеттің құрылымын өзін қарастыруға болады. Ал
ол өз кезегінде жағдаймен мақсаттан тұрады. Коммуникативті міндеттің
мақсаты сөз сөйлеудің мазмұнына, ал жағдай оқушының адекватты тіл
құралдарын таңдауға бағытталған.
Қазіргі кездегі коммуникаттивті міндетті іске асыру құрылымы ғана
емес әлеуметтік бағдар, коммуникативті міндеттерін аықтайты параметрлары
және т.б зерттелініп жатыр. Сонымен коммуникативті міндет ретінде
қарастырылған педагогикалық қарым-қатынас мұғаліммен оқушының арасындағы
олардың оқу міндеттерімен жалпы оқу іс-әрекеттерімен қоса қарастыруға
болады және әр түрлі қарым-қатынас жағдайларындағы бір жастық топтың және
әр түрлі оқу пәнінің мәселесіне тән нақты эксперименталдық зерттеуді
болжауға болады.
В.П. Панюшкин зерттеулерінде соңғы жылдары оқу іс-әрекетінде қарым-
қатынас жзәне әрекеттесу процесінің рөліне және талдауына көптеген еңбектер
аралған. Бұл зерттеулердің көбі оқушы-оқушы жүйесіндегі оқу
әрекеттестіктің эффективтілігінің жоғарлауы және әлеуметтену процесіне
немесе мұғаліммен оқушылар ұжымының арасындағы қатынастың тәрбиелік
аспектісіне арналған. Бұл жерде біз талдау пәні ретінде іс-әрекетті игеру
барысында мұғаліммен оқушының арасындағы қатынас болады.
Қалыптасқан білім беру жүйесінде және кадырларды дайындауда оу іс-
әрекетін игеруі оың құрылымына кіретін элементтерді ұғынудан басталады. Оқу
процессінің басты қатысушылардың арасындағы қатынас келесі үлгі бойынша
қалыптасады: мұғалім (жетекші позицияда) оқушының (бағынышты позицияда)
белсенділігі. Ол мұғалімнен берілген білім жәе дағдылар жиынын игеру, яғни
оқу процессі репродуктивті сипатқа ие. Оқыту монолог принципімен құралады
десек болады-бір бағыты (мұғалімнен мұғалімға).
Іс-әрекет тұтас, продуктивті процесс ретінде мұндай жағдай бірақ
қиындай түседі, өйткені іс-әрекеттер біліммен дағды суммасын кең. Оның
тұтастылығы ішкі көрінбейтін және сондықтан обьективизацияға жата
бермейтін, мотивациялық –мағыналық, тұлға іс-әрекетінің ядросымен
негізделеді (А.Н. Леонтьев). Егерде адамда іс-әрекет мотиві болмаса онда
ол іс-әрекетке де ие емес деп айтсақ болады: дағды, әрекет, әдістерді
үйренгенімен ол шығармашылық, тұлғалық мотивтелген процессті жүзеге
асырмайды, тек іс-әрекеттің үлгісін ғана көрсетеді.[15,27-29 б.].
Толық іс-әрекетті игеруі оқуды басқа негізде құрылуын талап етеді.
Оқу процесстің қатысушылардың арасындағы қатынас тұлғалық мәнді деңгейде
өту керек, ол дегеніміз оқу тұлға аралық процесске немесе әрекеттесуге
айналады: мұғалім тұлға ретінде ашылған кезде ғана тигізе алады. Оқу
проссесі диалогқа айналып мұғалім мен оқушы бір-біріне маңызды әсерлері
тигізеді.
Дәл осылай Л.Н. Толстой, С.Т. Шацкий, Дж. Родари сияқты ұлы ұстаздар
оқушылармен қатынастарын орнатқан. Мәселен Лев Толстой балаларды
шығармашылыққа үйреткен кезде балалардан көп нәрсеге үйрене алатындығына
көз жеткеннен кейін кім кімнен білім алу керек, шаруаның балалары бізден
ба, әлде біз шаруаның балаларынан ба? атты мақала жазған еді. В.А.
Сухомлинский болса өзінің бір кітаптарының ішінен мұғалім тұлғасының әсер
ету өнері туралы айтып, мұғалім тәрбиеленушінің жүрегіне жол тауып
ұмтылысқа үйрету керек екендігі туралы жазған.
К.С. Станисловскийдің педагогикалық ізденуін оның шәкірті М.О.
Кнебель былай деп жазған: К.С. Станиславский педагогикалық процесстің
керемет формуласын тапты: оқыта отырып, оқып-үйрену. Ол педагогикалық
құпиясын ашты. Нағыз мұғалім оқушыдан ала отырып бай, сондықтан оның дәлелі
шексіз. Үйреніп ала-алмайтын жағдайда оқушы болмайды.
Мұғаліммен оқушының шынайы диалогтік арақатынасындағы мұғалімнің
өзінің тұлғасы оқу процесінің негізгі шарты бола отырып, интенсивті
оқытудың негізі болып табылады. Қазіргі педагогикада интенсивті оқу
прогрессивті тенденцияны көрсетеді. Ол бір кезде тұлғаның интеллектуалды,
эмоционалды және мотивациялық жақтарына бағытталынып, ал шығарманы оқытуға
бағытталынған педагогика болып табылады [16].
Сонымен, оқу процестің тұлғааралық қатынасқа ауысу мұғаліммен
оқушының серіктестігік жағдайда кең қолдануы оқушының психикалық дамуына
ерекше мүмкіншілік туғызады. Өйткені тұлғааралық қатынас негізінде пайда
болатын бірге жасалынатын әрекеті оқушы қамтамассыз құралы ретінде
пайдаланып, өзінің іс-әрекетін реттей алады.
Қарым-қатынакс жағдайында табысты іс-әрекетінің қалдыптасуына басқа
не керек? Мұғалім оқушының қызығушылығын тудртып, ал ойды іске асыруға
көмектеседі ғой. Тұлғааралық қатынас жағдайында оқушы іс-әрекет интенцияға
ие болуын ары қарай талдау керек және оқушыда мұғаліммен немесе басқа
оқушылармен арақатынасынан туындаған іс-әрекетте арнайы мотив пайда болады.
Бұл психологиялық құбылыстың механизмі болады.
Сипат ретінде М. Полянин өзінің Личное знание деген кітабында іс-
әрекеттің мотивациялық ядросынан құбылыстарға көрсетеді. Оқушы шығармашылық
тұлғамен (мұғаліммен) тікелей қарым-қатынастан іс-әрекеттің мағынасын құра
алатындай пайда болады. М.Г. Ярошевский былай айтып кеткен еді: ғылыми іс-
әрекетте формалды емес элементтер бар, олар тек ғылыми іздеуде жүргендермен
ғана болады. Іс-әрекеттің мотивін құрылу табиғатын түсіну үшін формалды
емес компоненттерін қарастырамыз. Оқушының әрбір іс-әрекетінің
мотивационды-тұлғалық негізді мұғалім-оқушы диалогтық жағдайда
болатындығын біз резонанс деп атаймыз.
Әрине, резонанс дегенде, іс-әрекеттің мотивациялық-тұлғалық ядроның
ырықсыз туындауына жағдайдың қарапайым бейнесі құрылады. Дегенмен бұл бейне
мұғаліммен оқушының арақатынас жағдайында жаңа іс-әрекеттің қалыптасуының
ерекшелігіне назар аудара аламыз.
Оқушымен мұғалімнің әрекеттесуі арқылы іс-әрекеттің қалыптасуына
оптималды жағдай туғызады. Оған қоса осындай психологиялық толықтық
жағдайда оқу серіктестігі өнегелік реттік факторына ауысады.
Әлемде және біздің республикамызда қазіргі уақытта кіші жастағы оқушылар
қатарының арасынан жаман қылыққа бейім оқушылардың саны психологтардың
айтуы бойынша өсіп келеді. Әр мектепте қиын балалардың бар екендігі
бәрімізге белгілі. Бұл ересектердің үстемдік әлеміне балалар тарапынан
көрсетілген қарсылық ісбеттес. Мұндай қиын балалар берекесіз, отбасында
және адамгершілік қасиетінің құндылықтары, ересектер мен балалардың өзара
қарым – қатынас стилі күрт өзгерген жақсы отбасында да кездеседі. Қазіргі
мектеп оқушыларының көбінің дербестік, аналитикалық және рефлексиялық
ептіліктері жеткіліксіз дамыған. Өзін - өзі тексеру, бағалау шеберлігінің
болмауы, өзін - өзі қорғау, өз еркінің өзінде болушылық сезімнің және өзін
- өзі көрсету қабілетінің дамымауына әкеліп соғады. Мұндай балалар арасында
жаман қылықтардың болуын және көрінуін мұғалімнің жақсы жоапарланып
ұйымдастырған тәрбие жұмысы ғана жеңе алады.
Қиын балалардың пайда болуының негізгі белгілері мыналар:
- баланың психикалық өсуіне, өте ерте және тез физикалық өсуінің озық
болуы.
- жалпы қабылданған тәртіп мөлшерімен баланың ішкі жай – күйінің
арасындағы жікшілдіктің болуы.
- рефлексивтік ептіліктің болмауынан.
- бөтен ғана емес, өзіне жақын адамдарға деген аяушылық сезімінің және
еріктік қасиеттердің болмауы.
- жан – дүниесінің азып – тозуы.
Мұғалім осы белгілерді анықтап алғаннан кейін, сыныппен істейтін тәрбие
жұмысының жоспарын осы құбылыстардың болдырмау және алдын – алу мақсатында
келесі үрдістердің негізінде құрағанаы дұрыс:
• тәрбие жалпы адамгершілік құндылығы негізінде құрылуы керек;
• тәрбие жеке тұлға өзін - өзі дамытуды ынталандыру бағытында жүргізілуі
керек;
• тәрбие жүйесі адам тәні жан – дүниесі, ақыл – ойы, сезімнің бірлігін
сақтауға бағытталуы керек;
• тәрбие жеке тұлғаның жас ерекшеліктік және жеке бас ерекшеліктерінің
ескере отырып құрылуы керек;
• тәрбие баланың құқығын қорғау және сақтау бағытында: оның дербестік және
қарым – қатынас сұранысы ескерілуі керек;
• тәрбие халықтық педагогика элементтерінің негізінде құрылуы керек.
Педагогика ғылымында бала мен ата – ананың, педагог пен оқушының
арасындағы бір – бірімен қарым – қатынасының жалпы ережесі бар:
• кез – келген қарым – қатынас формалды болуы керек;
• өзара қарым – қатынас ересек адамның жеке басының қызығушылығын көрсетіп,
баланың қызығушылығын ояту керек;
• қарым – қатынас қабылдауға және көмектесуге бағытталуы керек;
• қарым- қатынас әділ және тура болуы керек;
• қарым – қатынас болашаққа көз тастауға мүмкіншілік туғызуы керек.
Тәрбие үздіксіз үрдіс сабақтан басталып, сабақтан тыс уақытта өзінің
жалғасы және толықтырылуын табады. Мұғалімге тәрбие жұмысын құрғанда тәрбие
үрдісінің келесі қисынын сақтауы керек, олар: сыныпты және баланың
тәрбиелік деңгейін зерттеуі, өзінің құрдастарымен, жоғары сынып
оқушыларының және жасы үлкендермен қарым – қатынасының қалыптастыру
біліктілігі, тәрбие құралы таңдауы, тәрбие іс - әрекетін ұйымдастыруы және
оны талдауы, қол жеткен тәрбиелілік деңгейін анықтауы және жаңа мақста қою
біліктілігі.
Педагогикалық ғалам педагогтарға ғылыми танымдық меңгеру әдістеріне
бағдар береді, жалпы педагогикалық үрдістерді дамыту және теормялық білім
негізінде шеберлігін арттыру жолдарын ашады. Педагогикалық практикада
мұғалім өзінің шығармашылығын, педагогикалық шеберлігін дамыта отырып тұлға
ретінде іске асырады.
Бұл жерде мұғалім тұлғасы, оның құндылығы, оның жан – дүниесінің
тереңдігі, атап айтқанда оның кәсіптік бейнесі маңызды болып табылады.
Мұғалімнің жан – дүниесінің жаңа кәсіптік бейнесі қазіргі мектепте
тәрбиелеу және білім берудің жаңа ғылыми тәсілдеріне негізделген құндылықта
құрылады.
Мұғалімінің қызметінде оқушы тұлғасын зерттеу маңызды және жауапты іс.
Бұл үрдісте тұлғаны диагностикалаудың әдістері қолданылады. Егер тұлғаның
психологтың ұстанымы тұрғысынан қарасақ, онда әр адамға сәйкес келетін
жалпы құрылымдарға бөлуге болады. Оның ең негізгілері:
1) бағыттылық – қажеттілік, қызығушылық, адамның бағыттылық мақсаты;
2) сана - әлемнің шағылуының рефлексивтік қабілеттілігі;
3) мінез – басқа адамдармен қарым – қатынас орнату қабілеті;
4) ерік - әлсіздену, күшею, өз қызметін өзі реттейтін қабілет;
5) сезім - әлемді эмоционалдық түрде қабылдау қабілеті, рақымшылық жасау
немесе өктемдік істеу және бүлдіру қабілеті;
6) темперамент – көбіне әлеуметтік белсенділікті анықтайтын нервілік
үрдістің жүру жылдамдығын білдіретін биологиялық қабілет.
Барлық құрылымдар қызметі бір – бірімен тығыз байланысты. Олар тұлғаның
бірден – бір құрылуын және оның энергиялық қорын, сонымен тұлғаны
қажеттілікпен қабілеттілік жүйесі ретінде көрсетеді және оның дамуы
педагогикалық әсердің пәні болып табылады. Егер біз оқушыларды дамытқымыз
келсе жеке тұлғаның психологиялық құрылымын түп – түгел зерттеп, оның
дамуын басқара алуымыз керек.
Баланың тәрбиелік деңгейін бағалауда тұлғаның қасиеттері өмір барысында
өзгеріа отыратынын естен шығармау керек.
Оқушылардың дамуының барысын бақылауды зерттеу жылына үш рет: алғашқы
диагностиканы оқу жылы басталғанда (қыркүйек), аралық – оқу жылы
басталғанда (қаңтар, ақпан) және оқу жылының соңында (мамыр) жүргізілгені
лайық.
Жеке тұлғаны зерттеуді оқушының темпераментін айқындаудан бастау керек.
Темперамент – бұл адамның жеке басының ерекшелігін көрсетіп, тәртіп және
психикалық үрдістердің даму ағымын анықтайды. Динамика деп психикалық
үрдістердің ырғағы, қарқындылығы, ұзақтылығы жеке алып қарасақ сезімдік
үрдістердің және ішкі адам қылығының ерекшелігі – ширақтық, белсенділік
реакцияларының баяу немесе жылдам болуы т.с.с. Темперамент төрт түрге
бөлінеді.
Табиғи жағдайда темпераменттердің таза түрін ажырата алу, көбінесе
қиынға соғады. Өйткені олар адамның өмір барысында қалыптасатын әртүрлі
ерекшеліктерінің көлеңкесінен жөнді көрінбей қалуыда мүмкін.
Дегенмен ұзақ уақыт бойына жүргізілген зерттеулер төменгі сынып
оқушылары арасынан темпераменттердің таза түрлерін тауып алуға мүмкіндік
берді.
Оқушылардың сөйлеу ерекшеліктерінің қалыптасу жолын қарастыра отырып,
сөздің адам психикасына ерекше рең беретіндігін, мұны балалардың
темперамент ерекшеліктерінің жақсы көрінетіндігін байқауға болады. Бұл
жерде профессор Н.И.Красногорскийдің баланың жоғары нерв қызметі оның
сөйлеу ерекшеліктеріне әсер етіп отырады деген қағидасының дұрыс екендігі
байқалады. Осы айтылғанмен қатар, балалардың темпераменті анықтауды олардың
жалпы ақыл – ой әрекеттерінің ерекшеліктерін, жұмыс істей білу қабілетін,
осыларға байланысты түрлі қозғалыс – қимылдарымен де санаспауға болмайды.
Жоғарыда айтылғандарға байланысты әр түрлі темпераменттегі баланың
ерекшеліктерін төмендегішеде тұжырымдауға болады:
1. Сангвиник темпераменті басым оқушының ерекшеліктері: ашық, көпшіл,
сөзшең, кісіге қайырымды, қысылып – қымтырылмайды, оптимист, өмір сүйгіш,
көтеріңкі көңілді басшылыққа, жетекшілікке құштар.
Мұндай бала жылдам және тез қозғыш, көңіл – күйі жиі өзгергіш келеді,
көп нәрсеге қызығады, бәрін біліп алуға тырысады, бірақ біреу бағыттап
отырмаса тез суыа кетеуіде ықтимал. Ақыл – ой әрекеті белсенді жүріп
отырады. Сыныпта мұғалімнің айтқандарын қиналмай, анық, түсінікті, паузалар
мен интонацияларды жақсы сақтайды, сөзді мәнерлей айтуға тырысады.
Сөйлегенде ым – ишара (мимика, пантомимика) жағы басым келеді, көбінесе
эмоциялы, қозу жақсы қасиеттерді көруге болады. Сондықтан да сангвиниктер
өмірге икемді, тәрбиелеуге оңтайлы, ширақ темперамент болып саналады.
Сангвиник – екі жақтылықты сипаттайтын темпераменттің бейнесі. Егер
тітіркенгіштер тез ауысатын болса, сангвиниктің желігу белсенділігі артады,
өзін қажырлы, белсенді, іскер адам сияқты көрінеді. Егер әсер біржақты және
ұзақ болса, сангвиниктің іске деген қызығушылығы жоғалады. Онда
делдалдылық, болбырлық, зерігушілік пайда болады.
2. Флегматик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Ол өте сақ, ұяң,
байсалды, жұртқа жақсылық тілейтін сенімді, тұрақты, бір қалыпты. Флегматик
темпераментіндегі бала сабырлы, орынсыз, асып – саспайды. Сабақта тыныш
отырады, жанындағы баланы мазаласайды. Ауыр мінезді, көрсе қызар емес,
мәселені тез шешуге асықпайды, салқын қанды. Бір істі бастаса салмақтап
соңынан қалмайтын бала. Мұндай балалардың сезімдері сырт әлпетінен
көрінбейді десе де болады. Ол оқушының дауысы бая келеді аптықпай, асып –
саспай сөйлейді, сөзі ым – ишарлармен ерекшеленіп тұрмайды. Флегматик
темпераментегі балалардың көпшілігі мектепке келгеннен кейінгі оқу
дағдыларын меңгеруге өзінің икемділіктерін жақсы көрсетеді.
Флегматик – жай басарлық, асықпаушылық, байсалдылықта көрінетін
темперамент. Іс - әрекетінде байсалдылық, тыңғылықтылық көрінеді. Барлық
психикалық үрдісте баяу өтеді.
3. Холерик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Бұл ұшып-қонып
тұратын, күйгелек тынымсыз, шамданғыш, көңіл күйі жиі өзгеретін, қарым-
қатынаста аумалы төкпелі, тұрақсыз, соқпа мінезді, белсенді, пысық, бірақ
бейқам, ашуланшақ бала. Мұндай оқушы қимыл - әрекетті сүйеді. Әдетте, оның
қимыл-қозғалысы батыл, шапшаң болады. Ол қызыққан жұмысына әбден беріліп,
барлық ынтасын салып орындайды. Онда ой-әрекетінің белсенділігі байқалады.
Ой-әрекетінің белсенділігі оқу тапсырмаларын орындауынна жақсы көрінеді.
Спорт, әсіресе қозғалыс ойындарында бар ықыласымен қатынасады. Мектеп
ұйымдыстырылатын жұмыстарда балалардың алды болатыны да осылар. Мұндай
балалардың көбінің мінездері сотқар, шалдуар келеді. Өз эмоциялары мен
қимыл-қозғалыстарын билей алмай, қабынып, күйіп-пісуге дайын тұрады. Ашуы
шапшаң қатты, қмяңқы, ұнамсыз істерге әуес. Бұлардың сөз жылдамы,
интонациясы толқымалы, кейде топ ішінде даусы қатты шығып та кетеді. Олар
тез, қызу сөйлеп, төңірегіндегіні бірден ұйытады. Холерик темпераментіндегі
бала өте сезімтал болғандықтан, түрлі әсерлерге тез беріледі, ызақор,
ашуланшақ келеді. Оның бұл сияқты ерекшеліктері өткір кезінен, тез және
оңтайлы қозғалыстарынан жақсы байқалады.
Холерик – аса ширақтылық, абыржығандық, шапшаңдылықта көрінетін
темперамент бейнесі, барлық псмхмкалық үрдістер тез және қарқынды жүреді.
4. Меланхолик темпераменті басым оқушының ерекшеліктері. Сәл нәрсеге
ренжиді, өкпелегіш, пессимист, тұйық, сөзге сараң, аса баяу қозғалатын жай
басар. Мұндай оқушылардың қозғалысы өте баяу көрінгенмен, онысы терең және
ұзақ уақытқа созылады. Меланхоликтер мектеп өміріндегі оқиғалардың бәрін
үлкен әсермен қабылдап, оларды көп ойлайды. Мәселен, мұғалім оны тақтаға
шақырып есеп шығартса, мұның өзі оған кейде әлдеқандай зор әсер етеді. Ол
кейде қызараңдап ұялады, егер мұғалімнің тапсырғанын орындап шыға алмаса,
осыған қатты қайғырады, көпке дейін бұл оның есінен кетпейді. Егер мұғалім
сыныптағы балалардың көзінше оған ұрысатын болса, мұндайда бала төмен қарап
жылап, кейде жауап айта алмайтын жағдайға ұшырайды. Ол көпке дейін булығып,
белсенді сөз айтудан қалады. Меланхолик темпераментіндегі оқушы көбіне өз
жолдастарының арасында көзге түспей, жай ғана жүріп-тұрғанды ұнатады, мен
деп ешқашан ұмтылмайды. Ол ұялшақ, тартыншақ, тұйық болғандықтан
көпшіліктен аулақ жүргенді жақсы көреді. Мектепте осындай балаларды құрбы-
құрдастары қорқақ, сылбыр, үндемес, маубас т.б. деп келеке ететін
кездеріде болады. Ол жасқаншақ, бір бет, қыңыр, қисық келеді.
Меланхолик- жай басарлық, тұйықтық, жалғыздықта көрінетін темперамент
бейнесі. Психикалық үрдістер баяу өтеді. Жұмыста селқос, қызығушылыққа жиі
ұшырайды және осалдықты оңай көрсетеді. Жәбірлі ренішті өте ауыр көтереді.
Темпераменттердің адам психикасынан алатын орнын топырақтың
өсімдікке тиғізетін әсерімен салыстыруға болады, өйткені темперамент-
адамның табиғи жағын көрсететін басты белгілерінің бірі. Әйтсе де,
темперамент адам психологиясының бүкіл мазмұнын көрсете алмайды. Өмір сүру
барысында біртіндеп қалыптасып отыратын адамның дүниетанымы мен сенімі,
қызығуы мен қажеті, мұраты мен талғамы, оның темпераментіне тәуелді емес.
Бұл жөнінде Н.Г.Чернышевский өте тамаша айтқан: Егер қабағынан қар жауған,
сөзге сараң, Валленштеин соғысты қандай жүргізетін болса, әзілқой, сөзшең
Суворов та соғыста одан аспаса кем түспейтін.
Әр адамның темпераменті психикалық әрекетінің көрінуіне сырттай із
қалдырғанмен, ақыл-ойының дамуына ешқандай әсер ете алмайды деген қағиданы
бірден-бір дұрыстығын меланхолик темперамент типіндегі оқушылардың өмірінен
жақсы көруге болады. Нерв жүйесі әлсіз, жуас балалардың мектептерде оқу
озаты болып жүргендері аз емес. Осы айтылғандардан темпераменттердің
қандай болмасын тәрбиенің қалыптасып отырғандығы, тіпті меланхоликтердің
өзін ерік-жігері күшті, мінезді, ұжымның бағалы мүшесі етіп тәрбиелеуге
болатындығы байқалады.
Түрлі темпераменттердің ішінен бұлардың қайсысы жақсы деп сұрақ қойуға
болмайды. Кез келгенінің де ұнамды, ұнамсыз жақтары бар. Әр адам өз
темпераментінің жақсы жақтарын біліп, нашар жақтарының арылу жолын
қарастыра, сәйтіп өз темпераментін меңгере алатын халге жетсе- бұл осы
адамның сана- сезімінің жақсы көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Ал
керісінше, адам темпераментіне еріп, өзіне-өзі ие бола алмаса,
теапераментің қайсысы болсын адамды ұнамсыз етіп көрсеттін болады.
Оқушылардың мінез-құлқын жан-жақты етіп тәрбиелеуде олардың
темпераментеріне ерекше көңіл бөліп отырудың маңызы зор. Темперамент
тәрбиесінде әрбір мұғалім И.В.Павловтың нерв жүйесінің типтері туралы
іліміне сүйену тиіс, Павлов ілімі нерв жүйесінің типтері өмір барысында
өзгеріске түсетіндігін, бұлардың тума ерекшеліктерімен қоса, қоғамдық
тәрбиенің әсерінен қалыптасатын типтеріде болатындығын, нерв жүйесінің
типтерінің арнаулы жаттығулары арқылы өзгертуге болатындығын көрсетті.
Мәселен, қозуы аса күшті ұстамсыз типтің нерв үрдістерін теңдестіру арқылы
одан темпераменттердің жақсы жақтарын тәрбиелеуге болатындығы байқалады.
Осы ілімде сүйене отырып мұғалімдер холериктерді ұстамсыздықтан аулақтатып,
тыныш, ұзақ жұмыс істеуге үйретіп сангвиниктерді жұмысты сабырмен асықпай
істеуге, флегметиктерді жайбарақаттыққа салынғызбай, меланхоликтерді
өздеріне сенуге, батылдыққа тәрбиелеулері тиіс. Мұғалім оқушылардың
темпераментеріне тәрбиелеуі олардың моральдық қасиеттерін тәрбиелеу ісімен
орайластыруды жүргізуді жоспарлаған жөн. Балалардың сабақ үстіндегі
тәртібін ұйымдастырғанда, әсіресе, қарым-қатынастың кейбір теріс
көріністерін әңгіме болған кезде олардың темперамент өзгешеліктері еске
салынып отырылуы тиіс. Мұғалім үй тапсырмаларын сұрау, жаңа сабақты
пысықтау кездерінде де әр баламен жеке үндесіп отырмаса болмайды. Мәселен,
тілі мен жағына сүйенген холерикті тыныштандырып, үндемей отырған
флегметикті жауап бергенге шақыру мұғалімнен асқан байсалдылықты қажет
етеді. Ал кейбір жағдайда меланхолик бала тәртәп бұзған болса, оны жұрт
алдында қызартып, ұялту дұрыс емес. Мұндай баламен істің мәнісін ашу үшін
оңаша сөйлескен дұрыс, тіпті бетіне бір қараудың өзі жетіп жатыр. Холерик
темпераментіндегі балаға қатаң ескерту жасап, қойылған талапты қалайда
орындатқызу жағын ойластырмаса болмайды. Сангвиниктер мен сангвениктердің
мектептегі қоғам жұмыстарына өздері тіленіп қатысатындары өте жақсы әдет.
Бірақ бұларды қадағалап, жұмысына бағыт беріп отырмаса жұмыстың нәтижесі
төмен болуы ықтимал, әсіресе, сангвениктерді қатты бағалаған абзал, өйткені
олар жұмылып кіріскендерімен, жылдам суып қалатын балалар.
Темпераменттерді тәрбиелеуде баланың ерік-жігерін, мінез бітістерін,
сезм эмоцияларын ұштастыра жүргізілгені дұрыс. Адамның өзін-өзі ұстай білу
қабілетінің дамуы темперамент тәрбиесіне жақсы жәрдем береді.
Мұғалім балалардың темпераменттердің төрт түріне бөлу өте шартты екенін
есте ұстауы керек. Темпераментің бұл төрт түрі бір-біріне қатыспай таза
күйінде ғана болады деуге болмайды. Көбінесе, бір-біріне аралас өтпелі және
аралық темпераментердің түрлері болады. Таза темпераменттер сирек
кездеседі.
Педагог оқушының темпераментін білгеннен кейін оның темпераментінің
қасиеттері неғұрлым азырақ байқауын және тәрбие жұмысына кедергі жасамауын
ескере отырып, әр оқушының іс-әрекетін ұйымдастырады. Мұғалім әсіресе,
бастауыш сынып оқушыларының темпераментінің ұнамды жақтарын дамытуға күш
салуы керек.
Мұғалім кіші жастағы оқушының тұлға ретінде білуі үшін оның
психологиялық қорғанысы бар екенін білгені жөн.
Ол балада оқудың алғашқы жылында анық білінеді. Ол қалай білінеді және
бала қалай қорғанады?
Псмхологиялық қорғаныс-бұл тұлғаның тұрақтануын реттейтін арнайы жүйе.
Оның негізгі жұмысы-тұлғаның ой-өрісін негативті және күйзелту
деформацияларынан алыстату.
Балалардың психологиялық қорғанысының бірнеше түрін қарауға болады:
1. Өзінің ұнамсыз жетістіктеріне позитивтік қатынас және басқалардың
негативтік бағалауы.
2. Іс-әрекетте жайбасарлық, бір қалыптылық, реттіліктің пайда болуы-
қажығандықтың орнын толтыру реакциясы іспетті.
3. Сенсориканың баяулануының әлпеті: бала көру, есту, түсіну және есте
сақтаудан қалады.
4. Өз құрдастарына еліктеу оған оңай.
5. Қоршағандардан сезімдік күйінің жұғуы.
Баланың психикасын жаралайтын әлсіз салмақ оны жарымжан халге түсіреді.
Негативті себептерге мыналар жатады: бір іс-әрекеттің жағдайсыз бағалануы;
баланың ауқымының ұлғаюы: тұлғаны бағалауға көшу органиммен психиканың
икемделген мүмкіндіктерінің төмендеуіне әкеліп соғады; баланы басқалармен
салыстыру; ата-ананың балаға деген мейірімінің тапшылығы және анасымен
сезімдік жақындықтың жоқтығы.
Ересектерден балалардың қорғансыздығына психологиялық қорғаныс ұйымдары
қорған болуына көмектесуін талап етеді. Сондықтан:
1. Сабырлық сақтап, балаға тыныштық беру.
2. Балаға деген қарым-қатынасты сын тұрғысынан қарау: онымен бірге болу,
кекету, ашуланушылықты болдырмау.
3. Оның қолынан келетін істеріне бейімдеу: физикалық, психологиялық.
4. Күш жұмсайтын қылықтардан бас тарту.
5. Өз беделімен басымдық көрсетпеу.
6. Баланың ойын тежемей, түзетпей, бағаламай сөзін толық ымдап,
әңгімелесіп отыру арқылы оның өзін-өзі пайымдау қабілетін дамыту.
7. Объективтілікке, өзін-өзі сынауға, өзін-өзі бақылауға қажеттілікті
қалыптастыру.
8. Бір қалыпты қарқында қозғалуы және сөйлеуі үшін өз зейінін дұрыс
бөлуіне үйрету керек.
9. Сәтсіздіктер туралы және оның соңы немен тынатынын есіне салмау.
10. Күйзеліс күйінен шығу, өзін-өзі ұстай білуге және қажырлы болуға
үйрету.
11. Психикалық қорғаныс формалары арқылы шаршағандықты, ұйқысыздықты,
тітіркенуді есепке алу және дұрыс көңіл бөлу.
Психологиялық қорғаныс формалары әр түрлі деңгейде топталады. Барлық
ұстанымдары арқылы кейбір формалардың біреуі өзекті болады. Ал кейбір
жағдайда әртүрлі топқп жататын бірнеше формасы шығады.
Жеке тұлғалық деңгейге жататын: бейжайлық, дағдарыс, керенаулық,
жаңашылдық, терістеу, жекешелеу. Өз ынтаңды реттеу; мәнді және сезімдік
барьерлер; сайқымазақтық; қуланушылық; жеке бойдың қамын ойлаушылық;
интеллект; демонстрациялық оптимизм; когнетивтік барабар еместікті бағалау.
Тұлғааралық деңгейде: эмпатия, ашықтық, өткенді кейіптеу жүйесін құру;
конфоризм; аулақ болу; тыңдамау және басқыншылық. Тұлғааралық деңгейдегі
психологиялық қорғаныс тұлғаның қарым-қатынас күйінің түрінің шеңберінде
және тұлғаның өзін-өзі бағалауын сақтау үшін сырт адамдардың озбырлық
жасамауына табатын әдістерінің бірі. Психологиялық қорғаныс деген:
адамдардың бір-бірмен кездесу, жүріс-тұрыстың фасадын құрайды. Бұл
біріншіден, шалуға мүмкіндік береді, екіншіден, тұлғаны бүркемелеп
көрсетеді, ол оның еліктеушілігі. Тұлғаға жиі көңіл бөлінсе мынадай
бүркемелеуді байқауға болады: ригидті және когнитивті, ашық когнитивтік
және күрделіден жай құрылымдардан адамға кәдімгідей әсері бар. Бұл
құрылымдар бөтен сана-сезімге меншіктікті тіркеп қойады.
Психологиялық қорғаныс проблемаларын зерттеу тұрмыстық-психологиялық
тренинг шеңберінде болады. Байқаулардың қорытындысы бойынша қорғау
механиздері адамның қарым-қатынастық күйінің тең жартысын алып тұрғанын
көрнекі түрде байқауға болады. Олар жабық қарым-қатынас күйінің арғы
жағында оған сәйкес ашық қарым-қатынас күйі бар екендігі, бұл екі
қатардың арасындағы байланыс – мән-мағына мен маңызы туралы екендігі анық.
Көптеген зерттеулер осы қарым – қатынас деңгейінің өзара бір-біріне өтуін
орнатуға арналған.
1.2. Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру - өнегелікке
тәрбиелеудің негізі
Біздің әрқайсысымыз күнделікті ондаған жүріс-тұрыс ережелерін
орындаймыз. Мысалы, таныс кісімен кездескенде сәлем береміз (сыпайылық
ережесі), көк сигнал берілгенде көшеден өтеміз (көшеде жүріп-тұру ережесі),
іске кіріскенде алаңдамай, кезекті тапсырманы жақсы орындауға тырысамыз
(еңбектік жүріс-тұрысты сақтау ережесі), кино мен театрларда өз орнымызға
отырып, дауыстап сөйлемеуге тырысамыз (қоғамдық орындағы жүріс-тұрыс
ережесі), т.б.
Кез келген қоғамда қауымдасып өмір сүру ережелерін сақтау қоғамдық жүріс-
тұрысты ұстанудың ең маңызды шарты болып табылады. Түрлі елдерде бұл
ережелердің жергілікті жағдайларға, дәстүрлер мен салттарға тәуелді өзіндік
ерешеліктері болады. Бірақ олардың ортақ жағы көп болуына байланысты тіл
білмеген күннің өзінде әр түрлі ұлт өкілдерінің бірін-бірі түсінуіне
мүмкіндік береді. Шындығына келгенде мұның өзі адамдар әлемінің жануарлар
әлемінен өзгешелігін білдіретін белгілердің қатарына жатады және ол елеулі
сыртқы белгі. Ал сыртқы белгілерге қарап, қоғам туралы пікір айту қиын.
Ғасырлар бойы қалыптасқан жанұядағы және қоғамдағы жүріс-тұрыс ережелерін
үйреншікті орындауда адамдардың өндіріс пен тұрмыстағы күрделі өзара қарым-
қатынасы тасада қалады.
Бейбітшілік, Еңбек, Бостандық, Теңдік, Туысқандық, Бақыт – бүкіл
адамзаттың ежелден арман еткен асыл мұраттары. Ең әділетті, ең дұрыс күрес
осы асыл мұраттардың салтанат құруы жолында болады. Бұл моральдық талаптар
адам санасында өмір сүреді, мұның қайнар көзі көп.
Әр адам ғылыми тұжырымдалған өнегелік принциптер көмегімен қылықтың
әділеттілігін, жүріс-тұрыстың дұрыстығын бағалай алады, өз өмірін қоғамдық
үлгілер және мұраттармен салыстырды, мораль талаптары тұрғысынан өз
қылықтарына баға бере алады. Мектепте өнегелікке тәрбиелеудің әдіснамалық
негізін зерттеу объектісін мораль болып табылатын өнегелік қарым-қатынас
ілімі құрайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz