Жаңа тас ғасырдағы Қазақстан

Кіріспе

Бұл дәуірдің басы шамамен б. з. б. VII мыңжылдықтың екінші жартысы мен VI мыңжылдықтың басыиа тұстас келеді. Бұл тас өңдеуде техника гүлденген кез болды. Еңбек кұралдарын өндіру барған сайын маманданды-рыдды. Кыспа ретушь техникасының жетілдіруімен катар тас өндеудің тегіс-теу, бұрғылау, арамен кесу сияқты жаңа технологиялык әдістері шықты. Тас балталар, кетпендер, дәнүккіштер, келілер, келсаптар жасала бастады. Нефриттен, яшмадан, серпентениттен, басқа датастардан әшекейлер-білезік-тер, алқалар жасалды.
Неолит дәуірінің аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнімдерін ием-дену орнына — жиын-терін мен аң аулаудың орнына келген өндіруші шару-ашылыкқа негіз болған мал шаруашылығы мен егіншіліктің тууы болып табылады. Шаруашылықтың жаңа түрлері шығуының адамзат қоғамының дамуы үшін орасан зор маңызы болды, адамның еңбек кәсібінің саласын кеңейтті, сонымен қатар оның сипатын сапасы жағынан өзгертті. Адамның экономикалық қызметінің одан кейін талай мың жылдарға созылған бүкіл тарихы едәуір дәрежеде осы екі шаруашылықтың даму, жетілу тарихы бо-лып табылады.
Неолит дәуірінде алғашқы адамдардың қолы жеткен өндіргіш күштер дамуының деңгейі басқа да мәдени-түрмыстык жаңалықтардың шығуына себепші бодды. Қазақстанның ежелгі тұрғындарында кен кәсібінің баста-малары шықты. Қыш құмыра ісі, тоқымашылык дамыды.
Әлеуметтік жағынан алғанда неолит дәуірі рулық қауым дәуірі болды; онда ұжымдык еңбек және өндіріс кұрал-жабдықтарына ортак меншік үстем болды. Сонымен бірге мұның өзі қоғамның ұйымдасу түрлерінің неғұрлым жоғары дамыған уақыты болды: тайпалар немесе тайпалық бірлестіктер құрылды. Тайпалар қандас-туысқандық байланысына қарай және шаруа-шылығының біртекті сипатына қарай біріккен бірнеше (саны азды-көпті) рулық кауымдардан құрыдды.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

ЖАҢА ТАС ҒАСЫРЫВДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
1. НЕОЛИТ
Бұл дәуірдің басы шамамен б. з. б. VII мыңжылдықтың екінші жартысы мен
VI мыңжылдықтың басыиа тұстас келеді. Бұл тас өңдеуде техника гүлденген кез
болды. Еңбек кұралдарын өндіру барған сайын маманданды-рыдды. Кыспа ретушь
техникасының жетілдіруімен катар тас өндеудің тегіс-теу, бұрғылау, арамен
кесу сияқты жаңа технологиялык әдістері шықты. Тас балталар, кетпендер,
дәнүккіштер, келілер, келсаптар жасала бастады. Нефриттен, яшмадан,
серпентениттен, басқа датастардан әшекейлер-білезік-тер, алқалар жасалды.
Неолит дәуірінің аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнімдерін ием-
дену орнына — жиын-терін мен аң аулаудың орнына келген өндіруші шару-
ашылыкқа негіз болған мал шаруашылығы мен егіншіліктің тууы болып табылады.
Шаруашылықтың жаңа түрлері шығуының адамзат қоғамының дамуы үшін орасан зор
маңызы болды, адамның еңбек кәсібінің саласын кеңейтті, сонымен қатар оның
сипатын сапасы жағынан өзгертті. Адамның экономикалық қызметінің одан кейін
талай мың жылдарға созылған бүкіл тарихы едәуір дәрежеде осы екі
шаруашылықтың даму, жетілу тарихы бо-лып табылады.
Неолит дәуірінде алғашқы адамдардың қолы жеткен өндіргіш күштер
дамуының деңгейі басқа да мәдени-түрмыстык жаңалықтардың шығуына себепші
бодды. Қазақстанның ежелгі тұрғындарында кен кәсібінің баста-малары шықты.
Қыш құмыра ісі, тоқымашылык дамыды.
Әлеуметтік жағынан алғанда неолит дәуірі рулық қауым дәуірі болды;
онда ұжымдык еңбек және өндіріс кұрал-жабдықтарына ортак меншік үстем
болды. Сонымен бірге мұның өзі қоғамның ұйымдасу түрлерінің неғұрлым жоғары
дамыған уақыты болды: тайпалар немесе тайпалық бірлестіктер құрылды.
Тайпалар қандас-туысқандық байланысына қарай және шаруа-шылығының біртекті
сипатына қарай біріккен бірнеше (саны азды-көпті) рулық кауымдардан
құрыдды.
Қазіргі уақытта Қазакстан аумағында 600-ден аса неолиттік және энео-
литтік ескерткіш мәлім. Неолиттік тұрақтар орналасу сипатына қарай —
бұлақгық, өзендік, көлдік, үңгірлік тұрақ деп төрт түрге бөлінеді. Әдетте
өзендік тұрақтарда, сондай-ақ көлдік үлгідегі тұрақгарда едәуір көп заттар
табылады; мұның өзі бұл жерлерде адамның тұрақты немесе ұзақ уақыт тұрғанын
корсетеді. Мұндай тұрақтардағы негізгі құрал-саймандар - пы-шактәрізді
калақтар және солардан жасалған заттар.
Қазакстан аумағында бұлактыктұрақтар неғұрлым коп ііТраған, өйткенішөл және
шөлейт аймактарда өзендер аз болады. Бұлактардың жанындағы тұрактар —
көбінесе кезбе аңшылардын уакытша, маусымда тұрған жерлері.
Қазакстанның шөл даласындағы неолиттік ескерткіштердің бір ерек-шелігі сол,
олардың көпшілігі — ашык үлгідегі тұрактар.
Барлык тұрактарда жергілікті материалдардан жасалған тас кұралдар —
жебелер мен найзалардың ұштары, балталар, кашаулар, пышактар, кырғы-штар
табылды. Белгілі бір кұралдарды жасау үшін тастардың түрлері сара-ланып,
іріктеліп алынатын болды. Шикізаттың алуан түрлі болуы оны ұкеат-удың әр
түрлі техникалыктәсілдерін дамытып, жетілдіруге себепкер болды.
Қазақстанныңнеолиттік ескерткіштері бірнеше аумактыктоп кұрайды, бұл
топтардың мәдениеті жағынан бір-біріне жакын, туыс тайпалардың мекен-деген
аудандарына сай келуі ыктимал. Дала неолитін Ежелгі Шығыс ел-дерінің
мәдениеті дамуының ұксас кезендерімен салыстырған кезде мезо-лит дәуіріне
карағанда бүл уакытка карай түрлі аумақтарда тарихи дамудың біркелкі
болмауы бұрынғыдан да айқын аңғарылатынын есте сақтау керек. Егер далада
неолиттің хронологиялық шеңбері б. з. б. VI—IV мыңжылдық-тың орта шені
шегінде белгіленсе, Алдыңғы Азия үшін ол б. з. б. VIII—VI мынжылдықтарды
қамтиды. Өндіруші шаруашылықтың негіздері де нақ сонда калыптасады.
Әдебиетте алғашқы тайпалар шаруашылығындағы түбірлі өзгерістер неолиттік
революция деп аталды. Тамақ өндіруге, жеу-ге жарайтын өсімдіктерді,
әсіресе дәнді өсімдіктерді саналы түрде өсіруге, жануарларды қолға
үйретуге, өсіруге және іоіктеуге көшу адамзат тарихында адамның от жағу
өнерін меңгергенінен кейінгі асқан зор экономикалык революпия болды. Ол
адамның өз бақылауында болып, оған шексіз дерлік мүмкіндік беретін және
одан мүны талап ететін неғұрлым бай және сенімді тамақкөзін пайдалануға
мүмкіндік берді1. Неолитте Ежелгі Шығыста дәнді дақылдардың барлық түрлері,
кәкеністердің, жеміс-жидектердің едәуір түрлері ©сіріліп, қазіргі үй
малының барлық түрлері қолға үйретілді деуге болады. Ал жылқы энеолитте
Евразия далаларында қолға үйретілді — бұл оқиғаны неолиттік революцияның
манызды компоненттерінің бірі деп атауға жөне оның аяқталуы деп карастыруға
болады. Бірак далалық аймақ-тың неолиттік коғамының шаруашылығында ерекше
өзгерістер әлі де бола қойған жоқ — мұнда бұрынғысынша тамак табудың
негізгі көзі ан және ба-лык аулау болды. Сірә, континенттік климат халык
санының артуына қол-айлы болмай, табиғи ресурстар халык қажеттерін
канағаттандыруға әбден жеткілікті болса керек. Жерорта теңізінің неғұрлым
жұмсақ және бірыңғай климаты аймақта демографиялық жағынан артық жағдай
туғызып, Шығыс елдерінде адам аң, балық аулау мен жиын-терінге коса косымша
тамақ көздерін ©те ертерек іздестіруге мәжбүр болды, өйткені қоғамның қаже-
ттері табиғи ортаның сол кезде болған мүмкіндіктерінен асып кеткен еді.
Сөйтіп, неолитте (б. з. б. IV мынжылдықтың аяғына дейін) ежелгі Қазак-стан
жеріне шаруашылыктын өндіруші түрлері әлі тарала койған жок. Та-биғи орта
өлке тұрғындарына киыншылыктарды женіп шығып дамуына колайлы жағдай жасады.
Қазакстан аумағы карама-қарсы табиғи аймақтар-ды қамтымады және табиғи
шептерге бөлінбеді, ал мұндай жағдайларда біртекті материалдық мәдениет
қалыптасады. Сондықтан Қазақстан неолиті үшін бөлінетін азын-аулақ
археологиялық мәдениеттердің түбегейлі айыр-машылықтары жоқ және олардың
таралу аймағы өте кең. Бұл орайда карта-да өзінше бір археологиялық шағын
аудандарды — ежелгі тұрақтар шоғыр-ланған орындарды белгілеуге болады.
Әдетте тұрақгар адамдардыңтіршілігін қамтамасыз ететін жерлерге жақын —
балық және кұс аулайтын, жануарлар су ішуге келетін өзендердің (Есіл,
Тобыл, Торғай, Терісаққан, Обаған өзен-дері мен тайыз дала жылғаларының;
көптеген көлдердін) жағаларына орна-ласқан. Сондай-ақ неолит халқының
тығыздығы кұраддар дайындау үшін қажетті тас қорының жеткілікті болуына
байланысты екені аңғарылған. Мұндай тастың негізгі түрі шақпақ тас, оның
кварцты және яшмалы түрлері болып кала берді. Солтүстік Қазақстан (В. Ф.
Зайберт) және Қостанай-То-рғай (В. Н. Логвин) археологиялық экспедициялары
жүргізген көптеген зерт-теулердің нәтижесінде Солтүстік Қазақстан аумағынан
жақсы құжатталған, салмақты материал алынды. 300-ден астам тұрақтың
материалдарына тал-дау жасаған зерттеушілер Есіл өңіріндегі — Атбасар мен
Торғай үстіртіндегі . маханжар неолиттік мәдениетін бөліп көрсетті.
Мейлінше ортақ белгілері бойынша бұл мәдениеттер кельтеминар және Оңтүстік
Орал неолитіне ұқсас. Қараүңгір үңгірінің неолиттік тұрағы Оңтүстік
Қазақстан облысындағы Түлкібас ауданының Қараүңгір ауылынан солтүстікке
карай 1,5 шақырым жерде, өзі аттас өзеннің оң жағасына орналаскан. Үңгірдің
өзі өзен арнасы-нан 7 м биікте жатыр. Кіреберісінің ені 20—25 м, биіктігі
2—16 метрге жуық. Уңгір екі залдан тұрады: алдыңғысының ұзындығы — 20 м
және төргісі — 9 м. Қазу барысында мәдени-тұрмыстық қалдықтардың мол
жиынтығы (тас-тан және сүйектен жасалған бұйымдар, қыш, жануарлардың
сүйектері және т. б.), ежелгі кырғыштар, бүйірі ойыққалакдіалар, бұрғылар,
жиектері мұқа-лған қалакшалар,' жүздері ретушьпен өнделген және өнделмеген
қалакш-алар, жебелердің ұштары, нуклеустер, шот-баліалар, келсаптар, кырғыш-
пышақтар жөне көптеген өндіріс қалдықтары алынды. Шақпақтастан жа-салған
кұралдармен қатар коп молшерде сүйек бұйымдар — көзі бар ине-лер, біз,
тескіштер, тегістегіш-жонғыштар және т. б. табылды.
Ежелгі караүңгірліктер кұлан, аю, бұғы, елік, кабан, жылқы, каскыр,
сиыр, кекілік, кырғауыл, тасбака сияқты жануарларды аулаған. Мұны үңгірден
табылған сүйек қалдықтары корсетеді1. Ескерткіштін жас шамасы (мерзімі
абсолютті корсетілген) б. з. б. 5000 жыл.
Батыс Қазақстанда неолиттің бұрын кельтеминарлық — батысқазақстан-дық
нұсқасы боліп корсетіліп келді. Жалпы алғанда кельтеминарлык мәде-ниет
мерзімі б. з. б. IV мынжылдықгың аяғы — II мыңжылдыктың басы деп
белгіленеді және Қазақстан мен Орта Азияның едәуір аумағын камтиды. Тас
индустриясы колемі орташа калақшалар мен шағын калақшалар, қал-акшалардың
сынықтары мен сындырылып алынған тастар түріндегі бейім-делген нұсқалармен
сипатталады. Атырау облысынан табылған неолиттік тұрақтарды: Шатпакөл,
Құлсары-1-5, Шандыауыл, Қыземшек, Жыланқа-бак, Қойқара, Сарықамыс, Шаянды
тұрактары мен баскаларын мысалғакелтіруге болады2. Көптеген бұйымдар
арасында жүздері ретушьпен ондел-гені де, өнделмегені де бар пышак тәрізді
қалақшалар, сынық тастар мен қырғыштар, кескіштер, жебелердің екі жағы да
кырланған сүйек ұштары, бүйірлері ойық құрал — анкоштар, нуклеус түріндегі
сынықтастар мен при-зма түріндегі нуклеустер бөліп көрсетілген. Керамика
фрагменттерінің кәпшілігінде өрнек жок, тек кейбіреулерінде ғана соғып
жасалған көлде-нең сызықтар бар, олардан төмен карай тура немесе тік
сызықгар жүргізілген.
Жыланқабақ және Қойқара орындарына шырша және ұсак тарақша өрнегі
бар керамика фрагменттерінің болуы тән. Тас саймандар жоғарыда аталған
тұрақтардың индустриясына ұқсас.
Тұрақтардың тас индустриясы мен орналасқан жерлері жоніндегі тұжы-
рымдарды жинақтай келгенде, өндеу және омырып алу сипаты жөнінен оларды:
жиегіндегі, бір жағындағы, екі жақты ретушь жөнінен жақын, сырт жағы
мұқалған және бір не екі жағы кесілген немесе тік ұшы бар калақш-алар, ұшты
қалақтар, ойықты сынық тастар мен кырғыштар кең таралған деуге болады.
Соңғылары сүргі рөлін аткарған.
Шакпақ тас саймандар кейбір жағынан Қараүңгір (Оңтүстік Қазақ-
стан)үңгірінің тас бұйымдарымен және Өзбекстанның егіншілік неолиті-мен
ұштасып жатыр.
Маңғыстауда мезолиттік материалдар негізінде б. з. б. VI—V мыңжыл-
дыктар шегінде белгіленетін, ойықты және төлес мәдениеттерінің тұракта-ры
болып табылатын жергілікті неолит қалыптасады. Бозащы түбегі (Шебір-7) мен
Орталық Маңғыстаудың Түйесу (Сенек-1, -4, -5, -8) кұмдарында та-былған
ойықты үлгілі тұрақтар едәуір көп. Мезолитпен салыстырғанда асим-метриялық
трапециялар санының кемуі, асимметриялык ұзынша пропор-циялы үш
бұрыштардың, ірі параллелограммалардың, ұшы шабылған қы-стырмалардың, өткір
ұшты және бірлі-жарым мүйізді трапециялардың паида болуы ойықгы еңбек
құралдарының ерекшеліктері болып саналады.
Керамика аз табылған. Бұлар — қолдан жасалған ьщыстардың сынықта-ры.
олардың қабырғалары жұқа, шеттері ішіне карай бүгілген және кеуде кескіні
аздап ішке қарай тартылған болып келеді. Жалпақ түпті керамика сынықтары да
ұшырасты. Ыдыстардың жоғарғы жағы қарапайым әдіспен орындалған геометриялык
орнектермен безендірілген. Құмыралар жасалған балшыкка кейде кұм косылған.
Б. з. б. V мыңжылдықгың орта шеніндегі орнектерде тарақтәрізді штамп, бос
жер калдырылып түйретілетін, ал ком-позициясында ілінбелі үш бұрыш бар
техника пайда болады. Бұл белгілер ойықтылардың Оңтүстік Орал және Еділ-
Жайық өзендері аралығындағы неолит тұрғындарымен ©зара іс-қимылын
корсетеді.
Тұрақгардың материалдары ойықты мәдениетін ұстанушылардың аң ау-лаумен
және жиын-терінмен айналасканын дәлелдейді. Олар тұрмыста теріні, сүйек пен
ағашты өндеуді кеңінен кодданған, ал теңіз тұздары мен қазып алынатын
моллюскалардан әсемдік заттар дайындаған.
Ойықтыларды кезбе аңшылар болған деп жорамалдау керек. Олардың
тұрақтары уақытша сипатта болған және Шығыс Каспий маңы ©ңірінде со-
лтүстіктен оңтүстікке қарай 600 шақырымға созыла орналасады. Маңғыс-тау мен
Үстірттің табиғаты мен ландшафы алғашқы адам үшін жабайы андар-дың козге
көрініп түрған кәсіптік маңызына шешуші ықпал жасаған. Орта Азияның қос
озен аралығындағы неолиттік тұрақтар туралы остеология-лық материалдар
негізінде дала және шолейт аймақтарды бұқа, түйе, кұлан, киік, дала койы
және каракұйрық мекендегені мәлім3. Құлан, киік жән каракұйрық жақын кезге
дейін Маңғыстау мен Үстірттегі тұрақты аулана тын аң болып келді. Бұл
жануарлар күзгі-көктемгі кезендерде меридиаі бағытында әлденеше жүздеген
шақырымға өріс аударып отырған. Тұяқты лар өрісінің шеткі нүктелері
оңтүстікте Красноводск, Қарабұғазкөл жән Оңтүстік Үстірт, солтүстігінде
Бозащы түбегі мен Жем өзені деп саналады Сірә, жабайы жануарлар үйірлерінің
ізімен неолиттік аңшылар да қоньк аударуға мәжбүр болса керек.
Маңғыстау тұрғындарының әлдебір бөлігінің маусымдык орын ауысты руы
мен оның кершілерімен байланыстары ойықтылар мәдениетінің дамуы-на әсер
еткен. Б. з. б. V мыңжылдыкта Маңғыстауда төлес мәдениетініь тұрақтары
пайда болады4. Бекбәке үлгісіндегі Маңғыстау тұрақтары әзірше көп емес.
Олар Орталық Маңғыстаудың Сауысқан (Үштаған-1) және Түйе-су (Семек-10)
құмдарынан табылды.
Төлес мәдениеті тұрақтарының материалдары аз болғанымен, өте ерек-ше.
Шакпақтас индустриясы, әсіресе Маңғыстау нұсқасында алғанда, өзінін шығуы
жағынан ойықгы дәстүрлерімен тығыз байланысты. Төлес керами-касы оның
қалыптасу барысында алуан қырлы болғанын көрсетеді. Табы-лған ыдыстар мен
олардың сыныктарының негізгі кәпшілігі бірыңғай, түрі мен ©рнектері
стандартты - ыдыстар жоғары пропорциялы, кескіні нашар, түбі онша жалпақ
емес немесе жалпайтып иілген, кабыршақты және өрнек-тері түйрелген, тісті
калыппен басылған карапайым техникамен орындалған, өрнек көлденең салынған,
композициясы — шырша тәрізді. ЬІдысты жа-сайтын балшық үшін топырак
немесе өсімдік қоспасы пайдаланылғанын атап өткен жөн. Ыдыстардың қабығы
калың және сырткы беті боялған. Тәлес ыдыстары сияқты, ыдыстардың түрі
Солтүстік Каспий маңы өңіріндегі Тен-тексор тұрағын сипаттайды. Қара
бояумен шаншып өрнек салу техникасы-ның шығуы осы аймақпен байланысты.
Төлес ©рнегінде негізінен алғанда Орал-Орта Азия, солтүстік және шығыс
Каспий неолитіне тән геометрия-лық фигуралар жоқ. Өрнектің геометриялық жай
құрылымдары мәдени-еттің негүрлым солтүстік шеңберін — Еділ бойы мен
Оңтүстік Оралдың ор-манды-даласының неолиті мен энеолитін және Еділ—Кама
неолитін анық-тайды.
Төлес мәдениеті белгілерінің аралас болуы негізінде оларды таратушы-лардың
шаруашылықты жүргізу ерекшеліктері жатыр. Ең алдымен б. з. б. V
мыңжылдықтың орта шенінде телес мәдениеті ойықты мәдениетінің бір нұсқасы
ретінде болініп шыққан. Бұған тұрғындарды экономиканың белгілі бір саласын
иемденуге мамандандырған табиғи-климаттық өзгерістер әсер еткен. Тұрақты су
көздері жок Маңғыстау түбегінің ішкі кеңістігі мен Үстірт өңірі тек аң
аулаумен айналысуға ғана мүмкіндік берді, ал ауланатын жану-арлардың едәуір
бөлігінің аууы бұл аудандар халыктарынын да кәбірек қоныс аударуын талап
етті. Бүгінгі танда ашылған төлес мәдениетінің тұрақ-тары кұланнын, киік
пен қарақұйрықтың маусымдык өрістеу бағыттарына сәйкес келеді. Бұлардың
кезбе аңшылар косындарының жұрты болуы да мүмкін. Төлестердің көшпелі
тұрмыс салтының езі олардың мәдениетін қалыптастырған элементтердің осындай
алуан түрлі болуына әкеп соғуы ықтимал. Кезбе аңшылардын Арал-Каспий су
айрығы аралығында маусы-мға қарай орын ауыстыруы кола дәуірі малшыларының
маусымдық кәшу жүйесін білдіреді. Маңғыстауды мекендеушілердің басқа бір
болігі Каспий теңізінің жаға-лауында тұрған. Балық аулау көшіп-қонуды,
үнемі көшіп отыруды талап еткен жоқ. Тұрақтар үшін жағалау өңіріндегі сумен
қамтамасыз етілген қол-айлы орындар тандап алынған. Аң аулау қосымша
сипатта болды. Балық-шылардың отырықшы тұрмыс салты ұзақ уақыт тұратын
тұрғын жайлар салуға жеткізді. Жағалау халкының аз көшіп-конуы мәдени
дәстүрлердің тұрақтануына себепші болды.
Бұл факті облыс орталығы Ақтау қаласына жакын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.