Педагогика пәнінен дәрістер
1 . ЛЕКЦИЯ. ПЕДАГОГИКА. ОНЫҢ ТАНУ САЛАСЫ, НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.ТӘРБИЕ. ПЕДАГОГИКАНЫҢ ҒЫЛЫМ ЕКЕНДІГІН ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ ЖӨНІНДЕ ТҮСІНІК.
2. ПЕДАГОГИКАНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ, ТӘРБИЕ МАҚСАТЫ ЖӘНЕ ТҰЛҒАНЫ ДАМЫТАТЫН ФАКТОРЛАР ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ
3. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Сұрақтар мен тапсырмалар
2.ЛЕКЦИЯ. ОҚУ . ТӘРБИЕНІҢ БІРТҰТАС БАРЫСЫ . ОҚУШЫЛАРДЫ ЖАН . ЖАҚТЫ ДАМЫТУДЫҢ НЕІЗГІ ҚОЗҒАУШЫ КҮШІ
1. ОҚУ . ТӘРБИЕНІҢ БАРЫСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
2. ОҚЫТУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ БІРЛІГІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3. ОҚУ . ТӘРБИЕ БАРЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ ҚАСИЕТТЕРІ МЕН ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
СҰРАҚТАР МЕН ТАПСЫРМАЛАР
3.Лекция, Оқу.тәрбие барысында оны күшейту мен қолайлы ету негізінде ғылыми ұйымдастыру
2. ОҚУ ТӘРБИЕ БАРЫСЫН КҮШЕЙТУ
3.Оқу.тәрбие барысын қолайлы ету
4 . ЛЕКЦИЯ.ПЕДАГОГИКАДА АДАМ ЖАСЫН КЕЗЕНДЕРГЕ БӨЛУ.
1.ЖАС КЕЗЕҢДЕРІН АНЫҚТАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1.ТӘРБИЕ. ПЕДАГОГИКАНЫҢ ҒЫЛЫМ ЕКЕНДІГІН ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ ЖӨНІНДЕ ТҮСІНІК.
2. ПЕДАГОГИКАНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ, ТӘРБИЕ МАҚСАТЫ ЖӘНЕ ТҰЛҒАНЫ ДАМЫТАТЫН ФАКТОРЛАР ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ
3. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Сұрақтар мен тапсырмалар
2.ЛЕКЦИЯ. ОҚУ . ТӘРБИЕНІҢ БІРТҰТАС БАРЫСЫ . ОҚУШЫЛАРДЫ ЖАН . ЖАҚТЫ ДАМЫТУДЫҢ НЕІЗГІ ҚОЗҒАУШЫ КҮШІ
1. ОҚУ . ТӘРБИЕНІҢ БАРЫСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
2. ОҚЫТУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ БІРЛІГІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3. ОҚУ . ТӘРБИЕ БАРЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ ҚАСИЕТТЕРІ МЕН ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
СҰРАҚТАР МЕН ТАПСЫРМАЛАР
3.Лекция, Оқу.тәрбие барысында оны күшейту мен қолайлы ету негізінде ғылыми ұйымдастыру
2. ОҚУ ТӘРБИЕ БАРЫСЫН КҮШЕЙТУ
3.Оқу.тәрбие барысын қолайлы ету
4 . ЛЕКЦИЯ.ПЕДАГОГИКАДА АДАМ ЖАСЫН КЕЗЕНДЕРГЕ БӨЛУ.
1.ЖАС КЕЗЕҢДЕРІН АНЫҚТАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ.
Сұрақтар мен тапсырмалар
Қазіргі жерде тіршіліктің сақталуы бүкіл адамзаттың қажеттігіне айналып отыр. Бұл қажеттілік – адамзат қоғамы дамуының қозғаушы күші. Адамзат қоғамының дамуы үшін қоғамның өзі адамдардың кейінгі ұрпақтарына әлеуметтік тәжірибені беруді жүзеге асыруы керек. Қоғамдағы өмір мен еңбек үшін қажетті аға ұрпақтардың әлеуметтік тәжірибені жас ұрпаққа беруін және жас ұрпақтың оны пәрменді меңгеруін тәрбие деп атайды. Тәрбиенің бұл анықтамасындағы әлеуметтік тәжірибені беру тәрбиеленушінің санасына оны тек ауыстыра салу емес екендігін түсіндіргеніміз жөн. Ол – адамдардың қабылданатын тәжірибені пәрменді меңгеруінсіз, олардың қоршаған ортаны түрлендірудегі жасампаз іс - әрекетінсіз жүзеге аспайтын күрделі құбылыстың барысы. К.Маркс адамдар түрлі жағдайлар мен тәрбиенің нәтижесі болса да, бұл жағдайларды өзгертуге олар өздері қатынасатынын көрсеткен болатын.
Сондықтан тәрбие жөніндегі маркстің ілімінде адамдарды жан – жақты дамытудың маңызды құралы ретінде оларды еңбекке қатынастыруға, оқытуды өнімді еңбекпен ұштастыруға ерекше мән беріледі.
Адамның қоршаған ортаны түрлендіре отырып, өзін - өзі түрлендіріді деген қағиданың айрықша мәні бар. Бұл қағида жоғарыдағы тәрбие анықтамасының мәнін жоққа шығармайды, себебі, қоршаған отаны түрлендірудң барысын адамзаттың қолымен жасағанның бәрін мағыналы ұғынусыз мүмкін емес.
В.И.Лениннің сөзімен айтқанда тәрбие мәңгі ұғым болып табылады. Ол адамзат қоғамының пайда болуымен қатар жарық көрді және оның дамуының барлық кезеңдерінде өмір сүреді. Ата – аналар балаларға, ерексектер кішілерге, тәжірибелілер тәжірибесі аздарға өз тәжірибесін береді. Бұл кезде тәрбиеленушілер іс - әрекетке, қарым – қатынасқа белсенді қатынасады, өз санасын өздері байытады. Іс - әрекет, еңбек, тәртіп, өздерін қоршағандармен қарым – қатынас, табиғатпен өзара әрекет нәтижесінде адамдар қоғамдық нақты өмір салтын қабылдайды.
Көп ғасырлар бойына тәрбие барысы адамзат тіршілігінің табиғи жайы ретінде жүріп, арнайы зерттелген жөн. Кейін келе қоғамдық сананың түрлерін, әлем және ондағы адамның орны жөніндегі жалпы түсініктерді талдаған ғалым философтардың ойында тәрбие барысы тұрақты орын тепті.
Тәрбиеге ғылыми көзқарас Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель, Квинтилиан сияқты белгілі философтардың еңбектерінде қалыптасты.
Ежелгі Грецияда пайда болған педагогика деген атаудың қазақша мағынасы баланы жетелеу болып табылады. Кейінірек ақылшы ұстазды, баланы тәбиелейтін және оқытатын адамды педагог деп атаған.
Педагогиканың тану саласы – қоғамның ерекше қызметі ретіндегі адам тәрбиесі. Көп жылдар бойына ұйымдастырылған тәрбиемен тек балалар қамтылды, сондықтан педагогиканы бала тәрбиесі туралы ғылым деп келді. Қазіргі кездегі білім беру мен тәрбиелеу жүйесі барлық ададарды қамтитын болғандықтан, педагогика адам дамуының жас кезеңдерінің барлығындағы оның тәрбиесі туралы ғылым болып табылады. Үздіксіз білім беру жүйесін құру және нығайту кезінде бұл тұжырым көкейкесті мәселе болып отыр. Педагогиканы ғылым ретінде оқып үйренуде оның негізгі ұғымдарының мағынасын терең ұғынудың мәні зор. Педагогиканың негізгі ұғымдарының қатарына дамыту, білі беру, оқыту, тәрбиелеу жатады.
Сондықтан тәрбие жөніндегі маркстің ілімінде адамдарды жан – жақты дамытудың маңызды құралы ретінде оларды еңбекке қатынастыруға, оқытуды өнімді еңбекпен ұштастыруға ерекше мән беріледі.
Адамның қоршаған ортаны түрлендіре отырып, өзін - өзі түрлендіріді деген қағиданың айрықша мәні бар. Бұл қағида жоғарыдағы тәрбие анықтамасының мәнін жоққа шығармайды, себебі, қоршаған отаны түрлендірудң барысын адамзаттың қолымен жасағанның бәрін мағыналы ұғынусыз мүмкін емес.
В.И.Лениннің сөзімен айтқанда тәрбие мәңгі ұғым болып табылады. Ол адамзат қоғамының пайда болуымен қатар жарық көрді және оның дамуының барлық кезеңдерінде өмір сүреді. Ата – аналар балаларға, ерексектер кішілерге, тәжірибелілер тәжірибесі аздарға өз тәжірибесін береді. Бұл кезде тәрбиеленушілер іс - әрекетке, қарым – қатынасқа белсенді қатынасады, өз санасын өздері байытады. Іс - әрекет, еңбек, тәртіп, өздерін қоршағандармен қарым – қатынас, табиғатпен өзара әрекет нәтижесінде адамдар қоғамдық нақты өмір салтын қабылдайды.
Көп ғасырлар бойына тәрбие барысы адамзат тіршілігінің табиғи жайы ретінде жүріп, арнайы зерттелген жөн. Кейін келе қоғамдық сананың түрлерін, әлем және ондағы адамның орны жөніндегі жалпы түсініктерді талдаған ғалым философтардың ойында тәрбие барысы тұрақты орын тепті.
Тәрбиеге ғылыми көзқарас Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель, Квинтилиан сияқты белгілі философтардың еңбектерінде қалыптасты.
Ежелгі Грецияда пайда болған педагогика деген атаудың қазақша мағынасы баланы жетелеу болып табылады. Кейінірек ақылшы ұстазды, баланы тәбиелейтін және оқытатын адамды педагог деп атаған.
Педагогиканың тану саласы – қоғамның ерекше қызметі ретіндегі адам тәрбиесі. Көп жылдар бойына ұйымдастырылған тәрбиемен тек балалар қамтылды, сондықтан педагогиканы бала тәрбиесі туралы ғылым деп келді. Қазіргі кездегі білім беру мен тәрбиелеу жүйесі барлық ададарды қамтитын болғандықтан, педагогика адам дамуының жас кезеңдерінің барлығындағы оның тәрбиесі туралы ғылым болып табылады. Үздіксіз білім беру жүйесін құру және нығайту кезінде бұл тұжырым көкейкесті мәселе болып отыр. Педагогиканы ғылым ретінде оқып үйренуде оның негізгі ұғымдарының мағынасын терең ұғынудың мәні зор. Педагогиканың негізгі ұғымдарының қатарына дамыту, білі беру, оқыту, тәрбиелеу жатады.
1 - ЛЕКЦИЯ. ПЕДАГОГИКА. ОНЫҢ ТАНУ САЛАСЫ, НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ ЖӘНЕ
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1-ТӘРБИЕ. ПЕДАГОГИКАНЫҢ ҒЫЛЫМ ЕКЕНДІГІН ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ ЖӨНІНДЕ
ТҮСІНІК.
Қазіргі жерде тіршіліктің сақталуы бүкіл адамзаттың қажеттігіне
айналып отыр. Бұл қажеттілік – адамзат қоғамы дамуының қозғаушы күші.
Адамзат қоғамының дамуы үшін қоғамның өзі адамдардың кейінгі ұрпақтарына
әлеуметтік тәжірибені беруді жүзеге асыруы керек. Қоғамдағы өмір мен еңбек
үшін қажетті аға ұрпақтардың әлеуметтік тәжірибені жас ұрпаққа беруін және
жас ұрпақтың оны пәрменді меңгеруін тәрбие деп атайды. Тәрбиенің бұл
анықтамасындағы әлеуметтік тәжірибені беру тәрбиеленушінің санасына оны тек
ауыстыра салу емес екендігін түсіндіргеніміз жөн. Ол – адамдардың
қабылданатын тәжірибені пәрменді меңгеруінсіз, олардың қоршаған ортаны
түрлендірудегі жасампаз іс - әрекетінсіз жүзеге аспайтын күрделі құбылыстың
барысы. К.Маркс адамдар түрлі жағдайлар мен тәрбиенің нәтижесі болса да,
бұл жағдайларды өзгертуге олар өздері қатынасатынын көрсеткен болатын.
Сондықтан тәрбие жөніндегі маркстің ілімінде адамдарды жан – жақты
дамытудың маңызды құралы ретінде оларды еңбекке қатынастыруға, оқытуды
өнімді еңбекпен ұштастыруға ерекше мән беріледі.
Адамның қоршаған ортаны түрлендіре отырып, өзін - өзі түрлендіріді
деген қағиданың айрықша мәні бар. Бұл қағида жоғарыдағы тәрбие
анықтамасының мәнін жоққа шығармайды, себебі, қоршаған отаны түрлендірудң
барысын адамзаттың қолымен жасағанның бәрін мағыналы ұғынусыз мүмкін емес.
В.И.Лениннің сөзімен айтқанда тәрбие мәңгі ұғым болып табылады. Ол
адамзат қоғамының пайда болуымен қатар жарық көрді және оның дамуының
барлық кезеңдерінде өмір сүреді. Ата – аналар балаларға, ерексектер
кішілерге, тәжірибелілер тәжірибесі аздарға өз тәжірибесін береді. Бұл
кезде тәрбиеленушілер іс - әрекетке, қарым – қатынасқа белсенді қатынасады,
өз санасын өздері байытады. Іс - әрекет, еңбек, тәртіп, өздерін
қоршағандармен қарым – қатынас, табиғатпен өзара әрекет нәтижесінде адамдар
қоғамдық нақты өмір салтын қабылдайды.
Көп ғасырлар бойына тәрбие барысы адамзат тіршілігінің табиғи жайы
ретінде жүріп, арнайы зерттелген жөн. Кейін келе қоғамдық сананың түрлерін,
әлем және ондағы адамның орны жөніндегі жалпы түсініктерді талдаған ғалым
философтардың ойында тәрбие барысы тұрақты орын тепті.
Тәрбиеге ғылыми көзқарас Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель,
Квинтилиан сияқты белгілі философтардың еңбектерінде қалыптасты.
Ежелгі Грецияда пайда болған педагогика деген атаудың қазақша мағынасы
баланы жетелеу болып табылады. Кейінірек ақылшы ұстазды, баланы тәбиелейтін
және оқытатын адамды педагог деп атаған.
Педагогиканың тану саласы – қоғамның ерекше қызметі ретіндегі адам
тәрбиесі. Көп жылдар бойына ұйымдастырылған тәрбиемен тек балалар қамтылды,
сондықтан педагогиканы бала тәрбиесі туралы ғылым деп келді. Қазіргі
кездегі білім беру мен тәрбиелеу жүйесі барлық ададарды қамтитын
болғандықтан, педагогика адам дамуының жас кезеңдерінің барлығындағы оның
тәрбиесі туралы ғылым болып табылады. Үздіксіз білім беру жүйесін құру және
нығайту кезінде бұл тұжырым көкейкесті мәселе болып отыр. Педагогиканы
ғылым ретінде оқып үйренуде оның негізгі ұғымдарының мағынасын терең
ұғынудың мәні зор. Педагогиканың негізгі ұғымдарының қатарына дамыту, білі
беру, оқыту, тәрбиелеу жатады.
Адамды дамыту деп ішкі және сыртқы, басқарылатын және басқарылмайтын,
әлеуметтік және табиғи факторлар ықпалымен оның тұлғасының бірте – ьірте
қалыптасуының барысын айтамыз. Адам тұлғасының психикалық, күш – қуаттық
және жалпы дамуын бөліп қарау керек. Психикалық деп адам тұлғасының
зиялылығының, көңіл күйін сезімдерінің, еркінің, қажеттіктерінің,
қабілеттерінің дамуын түсінеміз. Күш – қуаттың дамуы дене мүшелерінің,
бұлшық еттерінің, буын қимылдарының дамуы болып табылады. Жалпы дамуды
психикалық, күш – қуаттық, құлықтық және адам тұлғасының басқа да
сапаларының дамуы деп ұғынуымыз керек.
Білім беру – оқушылардың ғылыми білімдер, танымдық біліктер мен
дағдылар жүйесін меңгеруінің, осылардың негізінде дүниеге көзқарасының,
құлқының және адам тұлғасының басқа да сапаларының қалыптасуының, жасампаз
күштері мен қабілеттерінің барысы және нәтижесі. Білім беруді жүзеге
асырудағы жетекші күш – жүйелі оқыту.
Оқыту – адамның білім алуы жүзеге асырылатын, мұғалым мен оқушылардың
мақсатқа бағытталған өзара әрекетінің барысы.
Арнайы педагогикалық мағынада тәрбиелеу – қоғамда тұлғаның, оның
қатынастарының, өзіне тән белгілерінің, сапаларының, көзқарастарының,
сенімдерінің, тәртіп тәсілдерінің дамуы мақсатына бағытталған ықпал барысы
және нәтижесі.
Кең мағынада тәрбиелеу – мақсатқа бағытталған оқытудың және
тәрбиелеудің әсерімен адам тұлғасы дамуының барысы және нәтижесі.
Тұлғаны қалыптастыру – орта, тұқым қуалау және тәрбиенің ықпалымен
адам тұлғасының даму барысы және нәтижесі.
Жоғарыда келтірілген педагогиканың негізгі ұғымдарының анықтамаларынан
оларың өзара өте терең байланыста екенін және іштей жанасқанын көреміз.
Оларға сипаттама бергенде әрқайсысына тән басты қызметін көре біліп, сол
арқылы екіншісін ажырату керек.
Педагогика ғылымы ретінде бірқатар ғылыми салаларға бөлінеді. Олар:
мектепке дейінгі, мектеп педагогикасы, кәсіптік – техникалық білім беру
педагогикасы, өндіріс педагогикасы, жоғары мектеп педагогикасы, әскери
педагогика, педагогика тарихы, үздіксіз білім беру педагогикасы, жеке
пәндерді оқыту методикасы.
Осымен бірге педагогика ғылымы құрылымына көзі көрмейтін
тифлопедагогика, саңырау және нашар еститін сурдопедагогика, ақыл – есі
кеміс олигрофренопедагогика балаларды тәрбиелеу мәселелерін зерттейтін
арнайы педгогика саласы да енеді.
Педагогика салаларының жиынтығы педагогикалық ғылымның біртұтас
жүйесін құрайды.
Педагогика өзінің дамуында философия, этика, социология, психология,
мектеп гигиенасы тығыз байланычты болады және оларды заңдылықтары мен
нұсқамаларына сүйенеді.
2. ПЕДАГОГИКАНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ, ТӘРБИЕ МАҚСАТЫ ЖӘНЕ ТҰЛҒАНЫ
ДАМЫТАТЫН ФАКТОРЛАР ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ
Ғылымның методологиясы дегеніміз ғылыми танымның құрылу принциптері,
түрлері мен тәсілдері туралы ілім.
Педагогикалық зерттеулерге, олардың жалпы мақсатқа жету жолына
стратегиясына, зерттеу тәсілдерін таңдап алуға және оның нәтижелерін
жалпылауға интерпретациялауға методологиялық тұрғыдан қарауды
материалистік диалектика, бейнелеу және тану теориясы анықтайды.
Социалистік педагогиканың ғылыми диалектикалық – материалистік К.Маркс
және Ф.Энгельс еңбектеріне қалыптасады. Олар тәрбиенің қоғамдық болмыс
сипатына, қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуына,
оның революциялық түрленуіне тікелей тәуелділігіне тікелей тәуелділігін
көрсетті, таптық қоғамдағы тәрбиенің нақты – тарихы және таптық сипаты
болатынын дәлелдеді, тәрбиенің мақсаты мен принцптерін тұжырымдады.
Диалектикалық – материалстік тұрғыдан қарау педагогикалық іс - әрекет
барысын және құбылыстарын жан – жақты зерттеуді, осы екеуінің арасындағы
ішкі және сыртқы өзара байлданысының сипатын ашуды, бұларды қозғалыс,
өзгеріс, даму күйінде қарауды, олардағы сандық өзгерістердің сапалық
өзгерістерге көшуін көре білуді, ішкі қарама – қайшылықтардың бірлігін,
осының негізінде зерттелетін құбылыстар мен іс - әрекеттер барысының
қозғаушы күштерін ашуды, танымда бекерге шығаруды бекерге шығару заңын
басшылыққа алуды, тәжірибе таным бұлағы және теорияның ақиқаттығының
көрсеткіші болғандықтан, зерттелуші құбылыстардың теориясы мен тәжірибесін
бірлікте талдауды талап етеді.
Диалектикалық – материалистік методология логикалықтың және
тарихилықтың бірлігі принципімен қаруландырады. Тарихилық принципіне сүйену
– зерттелетін құбылыстың пайда болу тарихын, оған тән қарама –
қайшылықтарды, даму бағыттарын көтеруге, оның одан әрі даму бағыттарын
белгілеуге мүмкіндік береді. Тарихи тұрғыдан қарауды логикалық талдаумен
бекіту зерттелетін құбылыстардың мәніне, олардың заңдылықтарына тереңірек
енуге жол ашады.
Совет педагогикасының методологилық негізі В.И.Ленин еңбектерінде
қаланды. Ол марксизм ілімін жаңа нақты – тарихи жағдайларға қолдана
дамытты, халыққы білім берудің және оны тәрбиелеудің социалистік жүйесінің
бірте – бірте қалыптастырудағы оның ролі мен мәнін көрсетті.
В.И.Ленин мектептің саясатпен байланысы, советтік социалистік бірыңғай
еңбек политехникалық мектеп болып дамуы принцптерін негіздеді, қоғамды
түрлендірудегі пролетариаттың таптық күреснің тәрбие мен білім берудегі
ролін, социализм құрудағы мәдени революцияның мәнін ашты. Ленин
еңбектерінде түрлі әлеуметтік жүйелердегі білім берудің диалектикалық өзара
байланысын және ұласымдылығын ашып көрсетті. Біздің қоғамымыздағы білім
ролін айрықша атады. Осылай жеке қоғамның мақсат – мүдделерін көздеген,
білім беру дамудың ұзақ жолынан өтті. Қазір Планетамыздағы адамзат қоғамның
даму барысы педагогикалық көкейкесті мәселелерді жеке қоғам мақсатын есте
ұстай отырып, бүкіл адамзаттық мақсат, мұрат, мүдделер тұрғысынан қарауды
талап етті.
Мұның өзі педагогика теориясы мен тәжірибесін дамытудың жаңа деңгейі
тұлғасынан қайта құру міндетін алға қойып отыр.
Маркстің – лениндік педагогика тәрбиенің мақсаты нақты тарихи сипатта
болады деген қағиданы басшылыққа алады. Тәрбиенің мақсаты әлеуметтік –
экономикалық формацияның өзгеруімен ұдайы ауысады.
Алғашқы қауымдық қоғамда тәрбие баршаға ортақ, өмірдегі қарым –
қатынас барысында жүзеге асырылады.
Құлдық қоғамда тәрбие мақсаты таптық сипат алды. Құл иеленушілер
балалары өмірде үстемдік етуге, құлдардың балалары өз иелеріне қызмет
етуеңбегінде иесінің еркін мойын ұсынуға дайындалды.
Феодалдық қоғамда да тәрбие таптық сипатта қалды. Феодалдар теологияны
діни білім алу біліп, белгілі бір ғылыми білім алды. Олардың қызметшілері
дін алдындағы үрей негізінде тәрбиеленіп, оларға білім алу мүмкіндігі
берілмеді.
Әлеуметтік – экономикалық формацияның буржуазиялық сатысында тәрбие
мақсатын анықтауға түрлі ағымдар үлкен ықпал жасады қайта өрлеу дәуірі,
социал – утопистер, революционер – демократтар т.т.
Қорыта айтқанда, адам дамуының шексіз мүмкіндігі, адам тұлғасының
үйлесімді даму, жан – жақты болып қалыптасуы, оған жетудің жолдары
жөніндегі ой – пікірлер кең етек жайды.
Марксизм – ленинизм классиктері өндіргіш күштер мен өндрістік
қатынастардың, қоғамның базисі мен қондырмасының дамуын терең зерттеп,
тәрбие мақсатын анықтады. Мақсат – Қоғамның барлық мүшелерінің еркін жан –
жақты дамуын қамтамасыз ету.
Қоғамның әрбір әлеуметтік – экономкалық даму кезеңінде адамды жан –
жақты қалыптастырудың нақты міндеттері анықталды.
Алға қойылған мақсат, айқындалған міндеттерге тәуелсіз адамның жан –
жақты дамуына ықпал жасайтын факторлар бар. Енді соларға тоқталайық.
Маркстік – ленеидік педагогикада адамды дамытушы, қозғаушы күштерге
факторларға тұқым қуалауды, отаны және тәрбиені жатқызады.
Бұл үш фактордың арақатынасы диалектикалық тұрғыда қаралады. Тұқым
қуалаудың ата – аналардан балаларға берілетін адамның гинетикалық
бағдарламасында болатын ерекшеліктер екендігі белгілі. Бұлар адам
бітімінің анатомиялық және физиологиялық құрылымы, терісінің, көзінің,
шашының түсі, дене құрылысы, нерв жүйесінің ерекшеліктері, сонымен қатар
сөйлеу, ойлау нышандары және т.б. болып табылады.
Балалардың тұқым қуалауына ата – аналарының психикалық денсаулығы мен
өмір салттары да елеулі әсер етеді. Мысалы, балалардың ақыл – ой қабілетіне
ата – аналардың маскүнемдігіне, наркомания, токсикомания айрықшы теріс
ықпал жасайды.
К.Маркстің сөзімен айтқанда, адам тікелей табиғи тірі тіршілік иесі,
оған табиғи және өміршең күштер берілген. Ол іс - әрекетті табиғи тіршілік
иесі болғандықтан, бұл күштер оның бойында нышандар мен қабілеттер,
еліктеулер түрінде өмір сүреді.
Адам тұлғасының дамуына әлеуметтік орта, экономиакалық және саяси
жағдайлар, өмір салты, мемлекеттік құрылыс, өндірістік және қоғамдық
қатынастар жүйесі ықпал жаайды. К.Маркстің тұжырымдауынша, адамның мәні
немесе тұлғасы барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Адамның дамуына географиялық орта да ықпал етеді, дегенмен, ол шешуші
ықпал емес. Жетекші роль әлеуметтік ортаға беріледі. Адам дамуына шешуші
ықпал жасайтын үшінші қозғаушы күш фактор - тәрбиелеу. Ол
тәрбиеленушілерге тәрбиешінің мақсатқа бағытталған, саналы ұйымдастырылған
ықпалынқамтамасыз етеді. Тәрбиелеу тиімділігі оның ықпалы кезінде ортаның
әсері мен тұлғаның тұқым қуалау ерекшеліктерін үнемі ескеруге тәуелді
болады.
Тұлға өзінің дамуында әр түрлі жас кезеңдерінен өтеді. Олардың
педагогикада мектеп жасына дейінгі, мектеп жасындағы, жас өспірім,
кәмелеттік жастағылар т.б. деп бөледі.
Психологиялық және педагогикалық зерттеулер нәтижесінде соңғы жылдары
жас кезеңдерінің төмендегідей жеті сатыдан тұратын құрылымы ұсынылуда:
- жаңа туған бала туған сәттен бір айға дейін;
- нәрестелік шақ бір айдан бір жасқа дейін;
- ерте сәбилік шақ бір жастан үш жасқа дейін;
- мектепке дейінгі балалық шақ төрттен жеті жасқа дейін;
- бастауыш мектеп шағы жеті жастан 11-12 жасқа дейін;
- жеткіншек шақ 11-12 жастан 1-15 жасқа дейін;
- жасөспірімдік шақ 14-тен 17 жасқа дейін.
Мұндай сатыларға бөлудің өзін салыстырмалы тұрғыдан қарау керек.
Себебі соңғы кездегі балалардың қарқынды даму құбылысын акселерация
зерттеу нәтижелері жас сатыларын қатаң қарауға болмайтынын көрсетіп отыр.
Осыған сәйкес бастауыш білім беру мазмұнының теориялық деңгейін көтеріле
түсуде.
3. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Бастауыш мектеп мұғалімдерін даярлау жүйесіне енгізілген педагогикалық
практика, семинар сабақтарында, тәжірибелік – лабораториялық жұмыстарда,
педагогика және оқыту методикасымен курстық жұмыстар орындау барысында
қажетті негізгі педагогикалық зерттеу әдістерін студенттер білуі тиіс.
Зерттеу әдістерін білу болашақта ұстаздық жасампаздыққа жетелеп,
оқытудың және тәрбиелеудің түрлері мен әдістерін жетілдіруді қамтамасыз
етеді.
Педагогикалық құбылыстарды жан – жақты білуге және түрлі ғылыми
педагогикалық мәселелерді шешуге бағытталған тәсілдердің және амалдардың
жиынтығын педагогикалық зерттеу әдістері деп атайды.
Мәліметтердің алынып жинақталу негізінде кезінде байланысты зерттеу
әдістерін теориялық негіздерін жан – жақты білу, нақты оқу – тәрбие барысын
талдау әдістері деп бөледі.
Оқу – тәрбие барысын өмірдегі қалыпты жағдайына жан – жақты білуге
қажетті әдістерге байқау, әңгіме, анкете жүргізу алдынала дайындалған
сұрақтар бойынша жазбаша мәліметтер алу, интервью алу алдын – ала
дайындалған сұрақтар бойынша ауызшы пікір жинау, мектеп құжаттарын
зерттеу, іс - әрекет нәтижесін талдау, мұғаліменің жұмыс тәжірибесін талдау
т.б. жатады.
Ал енді оқу – тәрбие барысын арнайы өзгертілген жағдайда жан – жақты
білу мектептегі педагогикалық эксперимент және зерттеу қорытындыларын
тәжірибе жүзінде тексеру әдістері арқылы жүзеге асады.
Зерттеу мәліметтерін өңдеу және талдау тәсілдеріне қарай зерттеу
нәтижелерін сапалық талдау және сандық өңдеу әдістері деп екіге бөліп
қарайды. Сандық өңдеу әдістері эксперимент нәтижелерін, сапалық талдау
әдістерін қажет ететіндіктер көп жағдайда бұл екеуі өзара байланыста
қолданылады.
Зерттеу әдістері зерттеудің методологиялық негіздемесіне сәйкес
таңдалып алынады. Ғылыми зерттеулер қағидасын негіздеуде іс - әрекеттік,
тұлғалық, жүйелік тұрғыдан қараудың маңызы зор.
Іс - әрекеттік тұрғыдан қарау оқу – тәрбие барысын, іс - әрекеттің
барлық негізгі құрамаларын, оның мақсаттарын, себептерін, әрекеттерін,
амалдарын, реттеу тәсілдерін, түзетулерін, бақылау және қол – жеткен
нәтижелерін талдауды біртұтас зерттеуді талап етеді.
Педагогикалық құбылыстарда міндетті түрде тұлғалардың өзара әрекеттері
болғандықтан, зерттеулер үшін оқу – тәрбие барысын тұлғалық тұрғыдан да
қарау маңызды.
Зерттеулерді тұлғалық тұрғыдан қарап жүргізудің методологиялық негізгі
тұлғаның қоғамдағы орны, ұжым мен тұлғаның арақатынасы және оны дамытудағы
ұжымның алатын орны, тұлғаның жан – жақты, үйлесімді дамуы, тұлғаны
тәрбиелеудің әрі объекті, әрі субъекті деп қарау жөніндегі маркстік –
ленеидік ілім болып табылады.
Педагогикалық зерттеулер методологиясы үшін қарқынды дамып келе жатқан
жүйелік – құрылымдық тұрғыдан қараудың аса маңызы бар. Жүйе деп өз ісіне
тән тіршілік ету заңдарымен қызмет ететін құрамды бөліктердің белгілі бір
ортақтастығын айтамыз.
Диалектикалық жүйелік тұрғы педагогикалық міндеттерді шешудің мүмкін
боларлық түрлері мен әдістерін өзара байланысты және біртұтас, олардың
ішінен тиімді жолын салыстырмалы таңдап алу мүмкіндігін қарауды талап
етеді.
Байқау әдісі. Байқау – зерттеушінің оқу – тәрбие барысын, оның жеке
түрлері мен жақтарын арнайы бағдарламамен ұйымдастырылған, жеткілікті
мерзімде қабылдауы.
Байқауды өткізу жоспары нені бйқау керек, не үшін байқау керек,
байқаудан не нәтиже күтуге болады деген сұрақтарға жауап беру керек.
Байқау нәтижесі мұғалімге тәрбиелік әдістерді түзетудің негізі болады,
қалыптасқан педагогикалық жағдайға дұрыс баға беруге, айқындалған мақсатқа
сай оқушыларды одан әрі зерттеуді жобалауға мүмкіндік береді.
Зерттеуші алынған нәтижені басқа да зерттеушілердің, оқу барысын
тікелей байқаушылардың топшылауларымен және басқа да қосымша мәліметтермен
салыстырса, байқау қорытындысы шындыққа жуық болады. Байқау қорытындысының
шындыққа жуықтауын арнайы техникалық құралдарды пайдалану дыбыс, кескін
жазу, киноға түсіру, т.б. арттыра түседі.
Әңгіме әдісі және интервью алу. Әңгіме және интервью әдістері әңгіме
мен интервьюдің мақсатын ғалым – ұстаз алдынала нақты белгіленгенде ғана,
зерттеушіге қажетті мәселелердің мәнін ашатын негізгі және қосымша
сұрақтардың шеңберін анықтағанда ғана жақсы нәтиже береді.
Әңгімелеушілердің арақатынасының қолайлығын қамтамасыз еткен жөн.
Анкета жүргізу әдісі. Бұл әдіс белгілі бір үйреншікті құбылыстар
жөнінде мағлұматтар алуға қолданылады. Анкета жүргізудің нәтижелілігіне
тура және жанама сұрақтардың орынды қойылуы, сұрақ мазмұнында орынды
жауапқа өзі жетелейтін ойдың айқындалмауы, сұрақ мағынасының шашыраңқы
болмауы, нақты жауап беру не пікірін айту мүмкіндігінің болуы сияқты
шарттар ықпал етеді.
Мектеп құжаттарын және оқушылар іс - әрекет нәтижелерін зерттеудің
әдістері оқушылар іс - әрекетінің себептері, өзіне тән іс - әрекет өрнегі,
олардың зерттелетін педагогикалық құбылысқа қатынастары жөнінде жан – жақты
мағлұматтар алуға мүмкіндік береді.
Оқушылардың іс – қағаздарымен, дәрігерлік карталармен, мәжіліс және
кеңес хаттамаларымен, сынып журналдарымен, жазба есептерімен танысу да
зерттеушіні құнды деректермен қамтамасыз етуі сөзсіз.
Педагогикалық эксперимент әдісі. Бұл арнайы жасалған және есепке
алынатын жағдайда оқыту мен тәрбие әдістерін тәжірибе арқылы жүргізу немесе
тексеру деген сөз. Педагогикалық эксперименттің негізгі қызметі кейбір
педагогикалық әсер құрамаларының және оның нәтижелерінің арасындағы себеп –
салдарлық байланыстарды анықтау болып табылады. Эксперимент жүргізбестен
бұрын педагогикалық іс - әркеттегі әдістің немесе тәсілдің тиімділік
мүмкіндігі жөнінде алдын ала ғылыми жорамал тұжырымдалады.
Эксперимент оқушылар өмірінің және іс - әрекетінің қалыпты жағдайында
өтуі мүмін. Бұл кезде оны табиғи эксперимент деп атайды. Лабораториялық
эксперимент болса, зерттелінушілерге әсердің және олардың кері жауабының
сипатын есепке алуға мүмкіндік беретін арнайы жағдай жасайды.
Теориялық зерттеу әдістері. Бұған салыстырмалы – тарихи талдау,
абстрактылықтан нақтылыққа өту, модель құрау жатады. Әдетте, бұл әдістер
бір – бірімен байланыста пайдаланылады. Олар студенттер диплом жұмысын
орындауда қолданылады.
Салыстырмалы – тарихи талдау педагогикалық құбылыстарды жан – жақты
және терең зерттеп, пайда болған мәселелерді қазіргі кездегі алдыңғы
қатарлды әдістерге сүйеніп, өткеннің қателері мен кемшіліктерінің алдын
алып, оқу – тәрбие барысын жзетілдірудің нақты шараларын жобалауға
мүмкіндік береді.
Біртұтас оқу – тәрбие барысын зерттеуде абстрактылықтан нақтылыққа
өтудің логикалық жолына сүйеніп, төмендагідей кезеңдерді қамту қажет:
- оқу – тәрбие барысының құрылымын, оның мақсаттық, мазмұндық,
амалдық, іс - әрекеттік, ынта – себептік, бақылау – түзетулік,
бағалық – талдаулық сияқты құрамаларын біртұтас сипаттап жазу.
Сонымен қатар оқу – тәрбие барысы өтіп жатқан оқу – материалдық
мектептік – гигиеналық, моральдық – психологиялық, әсемдік және
т.б. жағдайларды біртұтас сипаттап жазу;
- оқу барысы құрамаларының өзара мүмкін боларлық байланысын және
әсіресе, себеп – салдарлық байланысын сипаттап жазу;
- тұлғаның құрылымын, мұғалімдер мен тәрбиеленушілер іс - әрекеттің
құрылымын біртұтас сипаттап жазу;
- мүмкін боларлық шамада мұғалімдер мен тәрбиеленушілердің өзара
әрекетіне толық сипаттама беру;
- тәрбиеленушілерге көпшілік хабарларын тарату құралдары, микроорта
және т.б. арқылы тинізілетін сыртқы ықпалдар мен оқу – тәрбие
барысының байланыстарын қарау;
- келешекте оқу – тәрбие барысында еске алу үшін белгілі бір заңды
байланыстарды тауып алу.
Теориялық ізденіс әдістерін пайдалану тиімділігін модель құру әдістері
күшейте түседі. Олар зерттелетін құбылыс барысын сызба, схема, қысқаша
сөздік және жазбаша түрінде көрнекі бейнелік сипаттама, беруге мүмкіндік
береді. Кей жағдайда модел қарауда педагогикалық құбылыстарды математикалық
формулалар, матрицалар, шартты белгілер және т.б. түрінде белгілейді.
Модельде мектеп, семья, жұртшылық, көпшілік хабар құралдары және т.б.
оқушыларға тәрбиелік ықпал институттары өте сәтті бейнеленеді. Модельдер
көмегімен оқытуды ұйымдастыру формалары, сабақ түрлері тиімді сипатталып
жазылады.
Мақсат – зерттелетін құбылыстарды педагоикалық сапалық талдаудың
жетекшілік ролін қалдыра отырып педагогика математиканы лайықты пайдалануды
қамтамасыз ету.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Педагогика ғылымы және оның негізгі ұғымдарына түсінік беріңіз.
2. Маркстік – лениндік педагогиканың методологиялық негіздері,
тәрбиенің мақсаты мен тұлғаны дамытудың қозғаушы күштері
факторлары жайлы ілім дегеніміз не?
3. Педагогикалық зерттеу әдістеріне сипаттама беріңіз.
4. Оқушылардың қызығуы мен қажетігін анықтауға бағытталған анкета
дайындап, оны педпрактика негізінде оқушылар ұжымында пайдаланып
көріңіз.
2-ЛЕКЦИЯ. ОҚУ – ТӘРБИЕНІҢ БІРТҰТАС БАРЫСЫ – ОҚУШЫЛАРДЫ ЖАН – ЖАҚТЫ
ДАМЫТУДЫҢ НЕІЗГІ ҚОЗҒАУШЫ КҮШІ
1. ОҚУ – ТӘРБИЕНІҢ БАРЫСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Тәрбиешілер мен тәрбиеленушілер ұйымдастырылған түрде өзара
әрекеттесетін мектеп, орта кәсіптік – техникалық училишелер, техникум,
жоғарғы оқу орны, мектептен тыс мекемелер және т.б. типтері педагогикалық
жүйелер деп аталады. Осы жүйелерде білім беру мен тәрбие мақсаттарының
жүзеге асырылуы оқу – тәрбие барасы – бірыңғай жоспармен жүгізілетін
сабақтар, сыныптан және мктептен тыс жұмыстар жиынтығы.
Оқу – тәрбие барысында тәрбие объектісі мен тәрбие субъектісінің
белсенді қарым – қатынасының мәні зор.
Бұл қарым – қатынастың мағынасы педагогикалық өзара әрекет деген
ұғыммен толық түсіндіріледі.
Тәрбие объектісі мен субъектісі арасында хабар алмасу тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілер арасында байланысы, ұйымдық іс - әрекеттік байланыстар
бірлескен іс - әрекет, коммуникативтік байланыс қарым – қатынас, тағы
басқа сол сияқты басқару және өзін - өзі басқару байланысы пайда болады.
Педагогикалық өзара әрекет белгілі бір әлеуметтік, географиялық, оқу –
материалдық, моральдық – психологиялық және т.б. нақты жағдайларды өтеді.
Бұл жағдайларды есепке міндетті алу және мүмкіндігінше жетілдіру керек.
К.Маркстің айтунша, кез – келген іс - әрекеттің мақсаты, құралы және
нәтижесі болады. Педагогикалық әрекеттің құралдар оның мақзмұны, түрі мен
әдістері болып табылады. Осыдан келіп оқу – тәрбие барысының құрамалары
оның мақсаты, мазмұны, оқыту мен тәрбиелеу түрлері, әдістері, сонымен қатар
нәтижесі болып табылады. Мұның біреуінің болмауы оқу – тәрбие барысының
біртұтастығын, оның ілгері жылжуын бұзады.
Тәрбие мен оқыту барысы бірте – бірте өзін - өзі тәрбиелеу және өз
бетімен білім алу барысына ұласады. Оқу – тәрбие барысында объективтік,
әлеуметтік тұлғаның дамуын қамтамасыз ететін субъективтікке, адамның жеке
психикалық байлығына өтеді. Сонықтан да оқу – тәрбие барысы оқыту,
тәрбиелеу, білім беру және дамыту барысының органкалық бірлігі болып
табылады. Оқу – тәрбие барысының қозғаушы күші оқушыларға қойылатын талап
пен тәрбиленушілердің оны орындау мүмкіндігінің арасындағы қарама –
қайшылық. Қойылған талаптың орындау мүмкіндігінен алшақ тұруы оқу – тәрбие
барысының дамуына кері ықпал жасайды. Сондықтан мұғалімнің міндеті ұжымның
және тұлғаның – жақын, орта, өте алыс болашақтағы дамуын жобалау, оқушылар
және педагогикалық ұжымдарды зерттеу білігін игеруі керек.
2. ОҚЫТУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ БІРЛІГІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Оқыту мен тәрбиелеу барысының қызметтері, міндеттері және мазмұндары
ерекшеліктері. Оқыту мен тәрбие барыстарының бірлігі олардың өзіне тән
арнайы ерекшеліктері болмайды деген сөз емес. Оқыту мен тәрбиенің бұл
айырмашылқтарын сипаттау оңай емес, оқу – тәрбие барасында, ең алдымен,
көзге оларлдың бірлігі түседі. Себебі, оқыту барысы тәрбиелеу қызметін
жүзеге асырады, ал тәрбиелеу барысының нәтижеге жетуі тәрбиеленушілерді
оқытпай мүмкін емес. Бұл барыстарды салыстырғанда құбылыстардың даму
диалектикасын негізге алу керек. Оқыту мен тәрбиенің жетекшілік қызметін
бөліп қарауды методологиялық принципі олардың диалектикалық бірлігін
айқындай түседі.
Оқыту мен тәрбелеу барыстарының негізгі міндеттерін салыстарсақ, бұл
екеуінің білім беру, тәрбиелеу және дамыту сияқты үш негізгі қызметті
жүзеге асыратынын көреміз. Оқыту және тәрбие барысы оқытудың дамыту
қызметін жүзеге асырудың алғышарты болып табылады.
Оқыту дамудың алдын алады деген тұжырымды кеңейте отырып, дамыту оқу –
тәрбие барысының келесі кезеңдерінде нәтижелі оқыту мен тәрбиелеудің
қолайлы алғышартын жасайды деуге болады. Осыған орай: бұл барыстардың
міндеттері мен мазмұндарының өздеріне тән жетекшілік сипаттамалары бар.
Мысалы, оқыту мазмұнында ғылыми ұғымдарды, түсініктерді, заңдарды,
теорияларды, оқытудың арнайы және жалпы біліктері мен дағдыларын
қалыптастыру басым болады.
Ал тәрбиелеудің мазмұнды сенімдері, ережелері, мұраттары, әлеуметтік
маңызды қатынастарды, белгілеген шарттарды, себептерді, қоғамдық құнды
тәртіп тәсілдері мен ережелерді қалыпсатыру басым болады.
Сонымен, бұл екі барыс тұлғаның санасына, іс - әрекетіне,
қатынгастыраны, еркі мен көңіл күйі сезімдеріне бір мезгілде ықпал етіп,
оның жалпы дамуына алып келеді. Бірақ алғашқысы көбінесе зиялылық
шеңберіне, ал екіншісі, себептік және әрекеттік сезім шеңберіне ықпал
жасайды. Осының арқасында тәрбиелеу барысы оқытудың қарқыны туғазушы
себептік қозғаушы күш қызметін атқарады.
Оқыту және тәрбиелеу түрлерінің ерекшеліктері. Біртұтас оқу – тәрбие
барысында оқыту мен тәрбиелеу түрлерінің ерекшеліктері айқындала түседі.
Оқытуда көбіне себеқ, семинар, тәжірибелік және лабораторялық
жұмыстар, оқудың еңбектік тапсармалары т.б. қолданылса, ал тәрбие барысында
ұжымдық сипаттағы тәрбиелік іс – шаралар, әр түрлі қоғамдық пайдалы еңбек,
жеке тәрбиелік ықпалдар тән.
Оқу барысында жетекші орын мұғалімдікі. Ол өз жұмысында оқушылар
ұжымына сүйенеді, оқуға жауапкершілікке, тәптіптілікке қызығуды дамытатын
өзара біріккен әрекетке тартады. Тәрбиелеуде мұғалімдер мен тәрбиешілер
көмектесетін оқушылар ұжымы және оның белсенді құрамы жетекші орын алады.
Оқу барысы ресми анықталған оқушылар тобымен, сыныппен, оқу
жоспарымен, бағдарламалармен жүргізіледі. Тәрбиенің барысы бұлай қатаң
шектелмеген, ол тек басшылыққа алуға ұсынылған үлгі бағдарламамен жүреді.
Бл қоғамдық, саяси, мәдени – көпшілік, көркемөнер, еңбектік түрлі іс -
әрекет барысында жүреді.
Оқыту мен тәрбиелеу әдістерінің ерекшеліктері мен өзара
байланыстырады. Оқу – тәрбие барысының біртұтастығының оқыту және тәрбиелеу
әдістерінің бірлігі ретінде педагогикалық әдістер жайында айту заңды деп
есептейміз.
Бұл тұрғыда қараудың негізі. К.Маркс еңбектерінде дамытылған адам іс -
әрекеті қағидасы болып табылады. Осы қағидаға сәйкес кез келген іс -
әрекетте ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау болады. Оқыту және тәрбиелеу
әдістері тұлғаны жан – жақты және үйлесімді дамытуға бағытталған тәрбиеші
мен тәрбиеленушілердің өзара байланысы іс - әрекетінің тәсілдері
болғандықтан, әдістерді ұстаздер мен тәрбиеленушілер іс - әрекетін
ұйымдастыру, ынталандыру мен іс - әрекеттің себептерін туғызу, бақылау
және өзін - өзі бақылау әдістері деп үш топқа бөлген жөн.
Енді тәрбиелеу және оқыту әдістерінің өзін топқа бөлу жағдайларына
тоқталайық. Тәрбилеу әдістері:
1. Тұлға санасын қалыптастыру әдістері көзқарастарды, сенімдерді,
мұраттарды. Бұлар лекция, әңгіме, баяндау, баяндама, пікір таластыру,
конференциялар және т.б.
2. Іс - әрекетті және қоғамдық тәртіп тәжірибесін қалыптастыру
әдістері. Бұл педагогикалық талап, тапсырмалар беру, тәрбиелік күйлерді
туғызу.
3. Іс - әрекетке және тәртіпке ынталандыру әдістері. Бұлар мадақтау,
жарыс, жазалау. Осылайша үш топқа бөлінеді.
Оқыту әдістері төмендегідей үш топқа бөлінеді:
1. Оқуға байланысты танымдық іс - әрекетті ұйымдастыру әдістері. Бұл
сөздік, көрнекілік, тәжірибелік, репродуктивтік және шешімі табылуға тиісті
мәселе бағытында ізденіс, индуктитік және дедуктивтік әдістер.
2. Оқуға байланысты іс - әрекетке ынтьаландыру және оның себебін
туғызу әдістері. Бұлар танымды ойындар, оқу пікір таластары және басқалар.
3. Оқыту барысындағы бақылау ауызша, жазбаша, лабораториялық және
өзін - өзі бақылау әдістері.
Сонымен тәрбиелеу және оқыту әдістерінің салыстырылған топтарының көп
жерде бірлігі бар екенін байқаймыз. Қайсысында болмасын негізгі ретінде іс
- әрекетті және қарым – қатынасты ұйымдастыру алынып отыр. Айырмашылығы тек
оқытуда оқуға байланысты танымдық іс - әрекеттерге, тәрбиелеуге қоғамдық іс
- әрекеттер түрлеріне баса назар аударылады.
Осылай талдау оқу – тәрбие барысының әдістерін төмендегідей етіп жалпы
тоқтауға мүмкіндік береді. Педагогикалық әдістердің бірінші тобы: тұлға
санасын қалыптастыру әдістері түсініктерді, заңдарды, теорияларды,
көзқарастарды, сенімдерді, мұраттарды және т.б. қалыптастыру.
Бұларға сөздік және көрнекілік әдістер жатады.
Педагогикалық әдістердің екінші тобы: іс - әрекет, қарым –
қатынастарды ұйымдастыру және қоғамдық тәртіп тәжірибесін қалыптастыру
әдістері. Бұларға оқу танымдық, оқу – тәжірибелік, еңбектік, саяси –
қоғамдық, көркем – жасампаздық, спорттық, ойындық және басқа іс - әрекет
түрлерін ұйымдастыру әдістері, міндет қою, талап ету әдістері, тәжірибелік
әрекеттерді орындау әдістері, әрекетті және тәртіпті реттеу, түзету
әдістері жатады.
Педагогикалық әдістердің үшінші тобы: іс - әрекет пен тәртіпке
ынталандыру және олардың туу себептері әдістері. Бұларға мадақтау, жазалау,
ойындағы көтеріңкі көңіл – күйі жағдайлары, қоғамдық пікір, үлгі және басқа
тәсілдер жатады.
Педагогикалық әдістердің төртінші тобы: іс - әрекет пен тәртіпті
бақылау және өзі бақылау, өзі бағалау әдістері. Бұларға оқытудағы ауызшы,
жазбаша, лабораториялық бақылау әдістері, тәрбиелеудегі тәртіпті байқау,
баға беру және өзін - өзі бағалау әдістері жатады.
Тәрбие әдістері оқыту әдістерімен тығыз байланыста болады. Шындығына
келгенде оқыту әдістерінің бәрі тәрбие әдістері болып табылады. Осының бәрі
бұл әдістерді біртұтас қарау керек екендігін дәлелдейді. Оқыту әдістерінің
ерекшелігі оларды пайдаланудағы жетекші ететін мақсатында. Мысалы, мақсат
оқуға байланысты танымдық іс - әрекетке қарасты білім, білік, дағдаларды
қалыптастыру. Ал тәрбие әдістерінің жетекші мақсаты тәртіптің қоғамдық
бағыттағы тәжірибесін қалыптастыру. Осы тұста оқыту және тәрбиелеу әдістері
білім беру, тәрбиелеу дамыту қызметін бірлесе жүзеге асырады.
3. ОҚУ – ТӘРБИЕ БАРЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ ҚАСИЕТТЕРІ МЕН ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
Біртұтас оқу – тәрбие барысының қасиеттері жайлы. Оқу – тәрбие барысы
жиынтық ретінде біртұтастыққа тән кейбір қасиеттерімен сипатталады.
Оқу – тәрбие барысының мақсаты тек білім беру және тәрбиелеу
міндеттерімен шектелмей, ұстаздарды әрбір оқушы тұлғасын жан – жақты,
үйлесімді дамытуға бағыттайды. Оқу – тәрбие барысы өзіне енетін барыстарды
өзара күшейтеді. Мысалы, білімділіктің өсуі тәрбиеліктің өсуіне,
тәрбиеліктің арта түсуі оқу – тәрбие барысын қарқындатады т.б.
Оқу – тәрбие барысы ұстаздар мен оқушылар ұжымын жалпы мектептік
біртұтас ұжымға біріктіріп, оны оқушыларды жан – жақты дамытатын пәрменді
субъектіге айналдырады.
Оқу – тәрбие барысы оқыту және тәрбиелеу әдістерінің өзара бірігуіне
мүмкіндік жасайды.
Оқу – тәрбие барысы мектеп жұмысын түпкілікті нәтижеге, тұлғаны жан –
жақты, үйлесімді дамытуға бағыттап, мақсатты бағдарлама тұлғасынан
жоспарлап жүзеге асыруға толық мүмкіндік береді.
Оқу – тәрбие барысының өзінің біртұтастығын бейнелейтін өзіне тән
заңдылықтары бар. Философияла заңдылықтар деп құбылыстар мен барыстардың
арасындағы, олардың дамуын сипаттайтын, шындығында бар, берік,
қайталанатын, қажетті және мәні бар байланыстарды айтады. Біртұтас оқу –
тәрбие барысына тән заңдылық байланысын анықтауға жүйелі – құрылымдылық
талдау көмектеседі.
Ол байланыстардың қайсысының мәні барын, қажеттігін, онсыз бұл
барыстың мәнін және оның дамуын сипаттауға болмайтынын анықтауға мүмкіндік
береді.
Оқу – тәрбиенің біртұтас барысын зерттеуде бізге, ең алдымен, оны
әлеуметтік отраның ауқымды барыстарымен байланыстырып, осыдан кейін осы
барыстың құрамаларына тән ішкі байланыстарын сипаттаған жөн.
Тәрбие педагогиканың тану саласына ретінде әлеуметтік барыстармен
тығыз байланысты жүреді. Ол қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастар даму деңгейімен, адамдардың өмір салтымен, пайда болатын
қоғамдық жаңа қажеттіліктермен, саяси жүйемен, үстемдік етуші
идеологиясымен, әлеуметтік құрылыммен тікелей, елеулі және тұрақты
тәуелділікте болады. Осыларға байланысты тәрбие мақсаты, мазмұны, түрлері
мен әдістері де өзгереді.
Сонымен қоғам қажеттігі және оны қанағаттандыруға қоғам мүмкіндігіне
байланысты төмендегідей екі заңдылықты тұжырымдауға болады.
1. Оқу – тәрбиенің біртұтас барысы, оның мақсаты, міндеттері, мазмұны,
түрлері және әдістері қоғамның әлеуметтік – экономикалық қажеттіліктеріне,
идеологиясы мен саясатын байланысты болады.
2. Оқу – тәрбие барысының міндеттері, мазмұны, әдістері мен түрлері
осы оқу – тәрбие барысының жүріп отырған жағдайына тәуелді болады.
Бұл екі заңдылық оқу – тәрбие барысының сыртқы байланыстарына сай
анықталады. Енді оқу – тәрбие барысының ішкі байланыстарын яғни айтқанда
оның негізгі құрамалары компоненттері арасындағы заңды байланыстарын
қарастырайық.
Тәрбиелеу, оқыту, білім беру және дамытудың өзара заңды байланысы.
Психологиялық және педагогикалық зерттеулер нәтижесінде оқушы тұлғасын
дамытудағы тәрбиелеу мен оқытудың шешуші ролі бар екендігі айқындалған.
Тәрбиелеу мен оқыту дамытудың алдында жүреді және оның қандай болатынын
анықтайды. Осы заңды байланыс оқыту мен тәрбиелеу арасында да бар. Оқытусыз
тәрбиелеуді жүзеге асыру мүмкін емес. Себебі, оқушының қоғамдағы әрекеті ол
оқып зерттейтін заңдылықтар мен білімдерге негізделеді. Сонымен қатар
оқушы белгілі дәрежеде тәрбиелі болмаса: оқытуды жақсы деңгейде жүргізу
мүмкін емес. Осыдан оқу – тәрбиенің біртұтас барысындағы барлық сабақтар
мен тәрбиелік іс – шаралар дамытудың жоғары және жан – жақты нәтижесіне
бағытталып, оқытудың тәрбиелеу және дамыту сипаты болуы керек екендігі
шығады.
Тәрбиелеу мен өзін - өзі тәрбиелеу, оқыту мен оқу бірлігі. Оқу –
тәрбие барысындағы тәрбиелеу мен оқыту тиімділігі мұғалімнің өз әрекеттерін
оқушы әрекеттерімен қаншалықты тығыз біріктіре алғанына, педагогикалық
ықпалдар ырғағы мен одан туған тәрбиеленушілер белсенділігі ырғақтарының
бірлігіне заңды түрде тәуелді болады.
Тәрбие субъектілері мен объектілері белсенділіктерінің сәйкес келуімен
оқу – тәрбие барысының нәтижелері күрт өседі.
Сонымен, тәрбиелеу мен оқыту оқушылардың белсенділігі мен
өзбетінділігін, ал педагогикалық әсері олардың өзін - өзі тәрбиелеу, өз
бетімен білім алу ынтасын, жасампаздық жан дүниесін туғызады, тәрбиелеу мен
оқытудың тиімді болғаны, іс - әрекет пен қарым – қатынастың әтрбиелеу мен
оқытудағы шешуші ролі. Тәрбиелеу, оқыту және білім беру оқушылардың
араласатын іс - әрекеттері мен қарым – қатынастарының сипатына белгілі бір
дәрежеде тәуелді болады. Белсенді әрекет барысында ғана адам тұлғасы әрекет
тәсілдерін және заттардың нағыз қасиеттерін меңгереді.
Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасы кезеңдерінде ойын іс - әрекеті
жетекші болып табылады. Дегенмен, орта және жоғары сыныптарда да ойын
өзінің оқушылардың оқуға мүдделі боуының құралы ретіндегі ықпалын сақтайды.
Ол үүшін танымдық, рольдік, пайдалы іс ойындарын қолданған жөн. Бұл жерде
компьютерлік ойындардың да маңызы зор.
Оқу – танымдық іс - әрекет оқушылар іс - әрекетінің негізгі түрі.
Мұнсыз оқытуды қамтамасыз ету мүмкін емес. Үздіксіз білім алудың жағдайында
оқушылардың оқуға қосу мен қатар, оқуды үйрету, олардың оқу еңбегін
дағдалырын, өз бетімен білім алу біліктерін қалыптастыру керек.
Еңбектік іс - әрекет оқушы тұлғасын тәрбиелеудегі және дамытудағы ең
маңызды құрал. Мұның маңызы мектептің білім беру мазмұнына қоғамдық
пайдалы, өнімді еңбек енгізілген сайын күшейе түседі.
Қоғамдық - саяси іс - әрекет адам өмірінің құрамды бөлігіне айналып
отыр. Мектеп өмірінде ол балалардың қоғамдық ұйымдар істеріне қатысуынан
айқын көрінеді. Бұл тұста мәселе - әрбір оқушыға жаны сүйетін іс тауып
беру.
Тәрбиелеуде және оқытуда мұғалімдер мен тәрбиеленушілердің, сонымен
қатар оқушылар арасындағы қарым – қатынастың маңызы зор. Ғылыми
әдебиеттерде кейде қарым – қатынасты іс - әрекеттің түрі деп те қарайды. Ал
көптеген ғылыми жұмыстарда қарым – қатынасты өзқ алдына ұғым ретінде
қарайды. Бұл жағдайда қарым – қатынасты адам тұлғасына өзіне тән ерекше
ықпалы тұрғысынан таниды. Сондықтан біз тәрбиелеудегі және оқытудағы
тұлғааралық қарым – қатынастың маңызына аса зер сала қараймыз.
Қарым – қатынас адамның өзі сияқты адамдар арасындағы адамға тән
ерекше қажеттігін бейнелейді. Қарым – қатынас барысында адам басқаны және
өзін таниды. Осының нәтижесінде оқушы әлеуметтік тәжірибені, қоғамдық
құндылықтар иесіне айналып, өзін тұлға ретінде ұғынады.
Оқу – тәрбие барысында тәрбиеленушілердің жас және жеке ерекшеліктерін
есепке алу. Оқу – тәрбие барысының нәтижелілігі ұстаздардың
тәрбиеленушілердің жас және жеке ерекшеліктерін есепке ала білу біліктерін
заңды тәуелді болады.
Оқушылардың әрбір жас кезеңінің өзіне тән арнайы сипаты болады. Осыны
білу негізінде соған оқыту және тәрбиелеу мазмұнын, түрлерін, әдістерін
таңдап алады.
Мысалы, кіші мектеп жасындағы оқушылар зейінінің берік еместігі,
албырттығы, тез шаршағыштығы көзге түседі. Осымен бірге оларға көпшілік,
ашықтық, балалық өзінділік қулық, сұмдық жоқтығы тән. Олар мұғалімгі өте
қатты сенеді, оның әрбір сезімін, бағалауын құрмет тұтады, барлық жағдайда
оған ұқсап бағуға ұмтылады. Осының бәрі оқу – тәрбие барысында танымдық
ойындарды, танымдық іс - әрекеттерді ұйымдастырудың түрлі әдістерін,
жолдарын қолдануды, оқу тапсырмаларын білікті бөлуді, оқуда, еңбектік және
қоғамдық тапсырмаларды орындауда дер кезінде көмек көрсетуді талап етеді.
Бірінші сыныпта оқушы октябрят болады. Оларға жұлдызшалардағы өмірін
қызықты құруға кқөмектесу керек. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың
өміріндегі елеулі уақиға – пионер ұйымына мүше болу. Бұл жұмыста мұғалім ол
үшін – ақылшы ұстаз, кеңесші, жасы үлкен жолдас болып табылады.
Оқу – тәрбие барысындағы ұжым мен оқушының өзара байланысы. Біздің
қоғам адамның тұлғасын қалыптастыруда ұжым шешуші роль атқарады. Осыған
байлаысты әрбір оқушы ұжымдық ортақ ісінде белгілі бір рольдермен өтуі
қажет.
Оқу – тәрбие барысында міндеттердің, мазмұнның , оның түрлері –және
әдістерінің өзара заңды байланысы .Оқу - тәрбиенің біртұтас барысын басқару
үшін оның мақсаттары мен міндеттері жобаланады.Ол жоба қоғамның жалпы
мақсаттары мен міндеттеріне сүйенеді .Мақсаттар мен міндеттер заңды түрде
оқу - тәрбие парысының басқа құрамалары : мазмұнын ,түрлерін, әдістерін
анықтайды .Мақсатқа байланысты анықталған мазмұн өз кезегінде оқыту мен
тәрбиелеу әдістерін , түрлерін, техникалық құралдарын таңдап алуға заңды
ықпалын тигізеді .
Егер оқыту мен тәрбиелеу әдістері , түрлері және құралдары ең тиімді
жолмен әр оқушының санасына мазмұнын мәнін жеткізсе , олардың
біліктері мен дағдыларын және сенімдерін қалыптастырса , онда
қарастырылатын заңды , байланыс қажетті нәтижеге жеткізеді .
Жоғарыда сипатталған оқу – тәрбиенің біртұтас барысының
заңдылықтары жүйелі есепке алынуы керек .Бұл заңдылықтардың біріне
сүиеніп , біріне немқұрайлы қарап нәтижеге жетуді тіпті ойлауға
болмайды .
Оқу- тәрбие барысының қолайлылығын педагокикалық тәжірибеде оның
барлық заңдылықтарын жүйелі жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етуге
болады.
СҰРАҚТАР МЕН ТАПСЫРМАЛАР
1. Оқыту мен тәрбиелеу барысының бірлігі неде?
2. Оқыту және тәрбиелеу барыстарының қандай ерекшеліктері бар?
3. Оқу тәрбиенің біртұьас барысында оқыту және тәрбиелеу бірлігін
қамтамасыз етудің негізгі жолдары қандай?
3.Лекция, Оқу-тәрбие барысында оны күшейту мен қолайлы ету негізінде
ғылыми ұйымдастыру
1.Оқу-тәрбие барысын ғылыми ұйымдастыру.
Оқу-тәрбие барысы педагогикалық еңбекті ғылыми ұйымдастыру талаптарын
сақтай құрылады.Маңызды талаптар қатарына ғылыми дәлелденген жоспарлауды,іс-
әрекетті ұйымдастыруды,қатынасушылардың күш-қуатын үйлестіруді, іс-әрекет
есебін туғызуды, жедел бақылау мен есепке алуды жатқызады.
Оқу-тәрбие барысын жоспарлау кезінде жалпы педагогикалық мақсатпен
коллектив және оның мүшелерінің нақты мүмкіндіктері мен талаптарының
арасындағы қарама-қайшылықтар анықталады,осы қарама-қайшылықтарды шешудің
жақын,қашығырақ және алыс болашақтағы үміт жолдары бөлінеді.
Оқу тәрбие барысын ғылыми құру онан әрі қажетті мазмұн,оқыту мен
тәрбиенің әдістерін,түрлерін және құралдарын таңдап алуды көздейді.Бұлар
кейінірек коллективтің нақты іс-шараларын,сабақтарды,қоғамдық еңбектің және
басқа істерді өткізу жоспарларына енеді.
Жопарлауда уақыт айрықша есепке алынады.Себебі,оқу және кластан тыс
жұмыстарға белгіленген уақытты анықтайтын құжаттар бар.
Оқу-тәрбие, барысын ғылыми ұйымдастыру оның тиімді қызмет атқаруына
қажетті жағдай жасамайынша,мүмкін емес.Мектепте белгіленген құрал-жабдықтар
тізіміне сәйкес,осы заманға әсемдік талғамы және мектеп гигиенасы
талаптарын орындай отырып кабинеттер,шеберханалар,асхана,спор ттық
база,кітапхана,қоғамдық пайдалы,өнімді еңбек,қызықтауларына сай кластан тыс
жұмыстар жүйесі жасалып,жабдықталуы қажет. Оқу-тәрбие барысының шешуші күші
барлық бастамаларда демократия,сенім,өзара құрмет,қолдау,іс барысындағы
бірлік негізінде құрылғын коллективті қажеті моральды-психологиялық
жағдайлардың дамуы болып табылады.Мұны ескермеу мектеп коллективі өмірінің
өзіндік өрнегіне үлкен нұқсын келтіреді.
Оқу-тәрбие барысында іс-әрекетті ұйымдастыру сынып
коллективтерінде,топтарда оқушыларға іс-әрекет мақсаттарына мен міндеттерін
анықтау және түсіндіруден,талқылаудан басталады. Іс-әрекеттің онан әрі
дамуы оқушылардың оның мақсаттары мен міндеттерін қабылдауна,таңдалған
оқыту мен тәрбие әдістері,түрлері және құралдары қалай жүзеге
асуына,Ұстаздар мен оқушылар тарапынан іс әрекеттің басқарылуы және өзін-
өзі басқарудың бірлігі сақталуы не сақталмауына тәуелді болады.
Қоғамдық,еңбектік және оқу тапсырмаларын орындаудың реті мен тәсілдері
жөнінде оқушыларға әдепкі кезеңде нақты ақыл-кеңес беру керек,себебі,бұл
жерде оқушылар дұрыс әрекет тәсілдерін үйрену үстінде болады.Бұл кезеңдегі
ұстаздардың жедел көмегі оқушылардың ынта-жігерін,өзіндік іс-әрекеті мен
жауапкершілігін тежемей өтетіндей орынды сипаттама беруі жөн.
Оқу тәрбие барысында еңбекті ғылыми ұйымдастыру ЕҒҰ оған қатынасатын
мұғалімдер,тәрбиу\ешілер,оқушылар белсенді тобының,еңбек коллективтері
өкілдерінің,семьяның ата-ана лардың белсенді құрамының күш-жігерін
білікті үйлестіруді талап етеді. Бұлардың әрекеттері мен талаптары
бірлігі оқу- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1-ТӘРБИЕ. ПЕДАГОГИКАНЫҢ ҒЫЛЫМ ЕКЕНДІГІН ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕГІЗГІ ҰҒЫМДАРЫ ЖӨНІНДЕ
ТҮСІНІК.
Қазіргі жерде тіршіліктің сақталуы бүкіл адамзаттың қажеттігіне
айналып отыр. Бұл қажеттілік – адамзат қоғамы дамуының қозғаушы күші.
Адамзат қоғамының дамуы үшін қоғамның өзі адамдардың кейінгі ұрпақтарына
әлеуметтік тәжірибені беруді жүзеге асыруы керек. Қоғамдағы өмір мен еңбек
үшін қажетті аға ұрпақтардың әлеуметтік тәжірибені жас ұрпаққа беруін және
жас ұрпақтың оны пәрменді меңгеруін тәрбие деп атайды. Тәрбиенің бұл
анықтамасындағы әлеуметтік тәжірибені беру тәрбиеленушінің санасына оны тек
ауыстыра салу емес екендігін түсіндіргеніміз жөн. Ол – адамдардың
қабылданатын тәжірибені пәрменді меңгеруінсіз, олардың қоршаған ортаны
түрлендірудегі жасампаз іс - әрекетінсіз жүзеге аспайтын күрделі құбылыстың
барысы. К.Маркс адамдар түрлі жағдайлар мен тәрбиенің нәтижесі болса да,
бұл жағдайларды өзгертуге олар өздері қатынасатынын көрсеткен болатын.
Сондықтан тәрбие жөніндегі маркстің ілімінде адамдарды жан – жақты
дамытудың маңызды құралы ретінде оларды еңбекке қатынастыруға, оқытуды
өнімді еңбекпен ұштастыруға ерекше мән беріледі.
Адамның қоршаған ортаны түрлендіре отырып, өзін - өзі түрлендіріді
деген қағиданың айрықша мәні бар. Бұл қағида жоғарыдағы тәрбие
анықтамасының мәнін жоққа шығармайды, себебі, қоршаған отаны түрлендірудң
барысын адамзаттың қолымен жасағанның бәрін мағыналы ұғынусыз мүмкін емес.
В.И.Лениннің сөзімен айтқанда тәрбие мәңгі ұғым болып табылады. Ол
адамзат қоғамының пайда болуымен қатар жарық көрді және оның дамуының
барлық кезеңдерінде өмір сүреді. Ата – аналар балаларға, ерексектер
кішілерге, тәжірибелілер тәжірибесі аздарға өз тәжірибесін береді. Бұл
кезде тәрбиеленушілер іс - әрекетке, қарым – қатынасқа белсенді қатынасады,
өз санасын өздері байытады. Іс - әрекет, еңбек, тәртіп, өздерін
қоршағандармен қарым – қатынас, табиғатпен өзара әрекет нәтижесінде адамдар
қоғамдық нақты өмір салтын қабылдайды.
Көп ғасырлар бойына тәрбие барысы адамзат тіршілігінің табиғи жайы
ретінде жүріп, арнайы зерттелген жөн. Кейін келе қоғамдық сананың түрлерін,
әлем және ондағы адамның орны жөніндегі жалпы түсініктерді талдаған ғалым
философтардың ойында тәрбие барысы тұрақты орын тепті.
Тәрбиеге ғылыми көзқарас Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель,
Квинтилиан сияқты белгілі философтардың еңбектерінде қалыптасты.
Ежелгі Грецияда пайда болған педагогика деген атаудың қазақша мағынасы
баланы жетелеу болып табылады. Кейінірек ақылшы ұстазды, баланы тәбиелейтін
және оқытатын адамды педагог деп атаған.
Педагогиканың тану саласы – қоғамның ерекше қызметі ретіндегі адам
тәрбиесі. Көп жылдар бойына ұйымдастырылған тәрбиемен тек балалар қамтылды,
сондықтан педагогиканы бала тәрбиесі туралы ғылым деп келді. Қазіргі
кездегі білім беру мен тәрбиелеу жүйесі барлық ададарды қамтитын
болғандықтан, педагогика адам дамуының жас кезеңдерінің барлығындағы оның
тәрбиесі туралы ғылым болып табылады. Үздіксіз білім беру жүйесін құру және
нығайту кезінде бұл тұжырым көкейкесті мәселе болып отыр. Педагогиканы
ғылым ретінде оқып үйренуде оның негізгі ұғымдарының мағынасын терең
ұғынудың мәні зор. Педагогиканың негізгі ұғымдарының қатарына дамыту, білі
беру, оқыту, тәрбиелеу жатады.
Адамды дамыту деп ішкі және сыртқы, басқарылатын және басқарылмайтын,
әлеуметтік және табиғи факторлар ықпалымен оның тұлғасының бірте – ьірте
қалыптасуының барысын айтамыз. Адам тұлғасының психикалық, күш – қуаттық
және жалпы дамуын бөліп қарау керек. Психикалық деп адам тұлғасының
зиялылығының, көңіл күйін сезімдерінің, еркінің, қажеттіктерінің,
қабілеттерінің дамуын түсінеміз. Күш – қуаттың дамуы дене мүшелерінің,
бұлшық еттерінің, буын қимылдарының дамуы болып табылады. Жалпы дамуды
психикалық, күш – қуаттық, құлықтық және адам тұлғасының басқа да
сапаларының дамуы деп ұғынуымыз керек.
Білім беру – оқушылардың ғылыми білімдер, танымдық біліктер мен
дағдылар жүйесін меңгеруінің, осылардың негізінде дүниеге көзқарасының,
құлқының және адам тұлғасының басқа да сапаларының қалыптасуының, жасампаз
күштері мен қабілеттерінің барысы және нәтижесі. Білім беруді жүзеге
асырудағы жетекші күш – жүйелі оқыту.
Оқыту – адамның білім алуы жүзеге асырылатын, мұғалым мен оқушылардың
мақсатқа бағытталған өзара әрекетінің барысы.
Арнайы педагогикалық мағынада тәрбиелеу – қоғамда тұлғаның, оның
қатынастарының, өзіне тән белгілерінің, сапаларының, көзқарастарының,
сенімдерінің, тәртіп тәсілдерінің дамуы мақсатына бағытталған ықпал барысы
және нәтижесі.
Кең мағынада тәрбиелеу – мақсатқа бағытталған оқытудың және
тәрбиелеудің әсерімен адам тұлғасы дамуының барысы және нәтижесі.
Тұлғаны қалыптастыру – орта, тұқым қуалау және тәрбиенің ықпалымен
адам тұлғасының даму барысы және нәтижесі.
Жоғарыда келтірілген педагогиканың негізгі ұғымдарының анықтамаларынан
оларың өзара өте терең байланыста екенін және іштей жанасқанын көреміз.
Оларға сипаттама бергенде әрқайсысына тән басты қызметін көре біліп, сол
арқылы екіншісін ажырату керек.
Педагогика ғылымы ретінде бірқатар ғылыми салаларға бөлінеді. Олар:
мектепке дейінгі, мектеп педагогикасы, кәсіптік – техникалық білім беру
педагогикасы, өндіріс педагогикасы, жоғары мектеп педагогикасы, әскери
педагогика, педагогика тарихы, үздіксіз білім беру педагогикасы, жеке
пәндерді оқыту методикасы.
Осымен бірге педагогика ғылымы құрылымына көзі көрмейтін
тифлопедагогика, саңырау және нашар еститін сурдопедагогика, ақыл – есі
кеміс олигрофренопедагогика балаларды тәрбиелеу мәселелерін зерттейтін
арнайы педгогика саласы да енеді.
Педагогика салаларының жиынтығы педагогикалық ғылымның біртұтас
жүйесін құрайды.
Педагогика өзінің дамуында философия, этика, социология, психология,
мектеп гигиенасы тығыз байланычты болады және оларды заңдылықтары мен
нұсқамаларына сүйенеді.
2. ПЕДАГОГИКАНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ, ТӘРБИЕ МАҚСАТЫ ЖӘНЕ ТҰЛҒАНЫ
ДАМЫТАТЫН ФАКТОРЛАР ЖӨНІНДЕГІ ІЛІМ
Ғылымның методологиясы дегеніміз ғылыми танымның құрылу принциптері,
түрлері мен тәсілдері туралы ілім.
Педагогикалық зерттеулерге, олардың жалпы мақсатқа жету жолына
стратегиясына, зерттеу тәсілдерін таңдап алуға және оның нәтижелерін
жалпылауға интерпретациялауға методологиялық тұрғыдан қарауды
материалистік диалектика, бейнелеу және тану теориясы анықтайды.
Социалистік педагогиканың ғылыми диалектикалық – материалистік К.Маркс
және Ф.Энгельс еңбектеріне қалыптасады. Олар тәрбиенің қоғамдық болмыс
сипатына, қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуына,
оның революциялық түрленуіне тікелей тәуелділігіне тікелей тәуелділігін
көрсетті, таптық қоғамдағы тәрбиенің нақты – тарихы және таптық сипаты
болатынын дәлелдеді, тәрбиенің мақсаты мен принцптерін тұжырымдады.
Диалектикалық – материалстік тұрғыдан қарау педагогикалық іс - әрекет
барысын және құбылыстарын жан – жақты зерттеуді, осы екеуінің арасындағы
ішкі және сыртқы өзара байлданысының сипатын ашуды, бұларды қозғалыс,
өзгеріс, даму күйінде қарауды, олардағы сандық өзгерістердің сапалық
өзгерістерге көшуін көре білуді, ішкі қарама – қайшылықтардың бірлігін,
осының негізінде зерттелетін құбылыстар мен іс - әрекеттер барысының
қозғаушы күштерін ашуды, танымда бекерге шығаруды бекерге шығару заңын
басшылыққа алуды, тәжірибе таным бұлағы және теорияның ақиқаттығының
көрсеткіші болғандықтан, зерттелуші құбылыстардың теориясы мен тәжірибесін
бірлікте талдауды талап етеді.
Диалектикалық – материалистік методология логикалықтың және
тарихилықтың бірлігі принципімен қаруландырады. Тарихилық принципіне сүйену
– зерттелетін құбылыстың пайда болу тарихын, оған тән қарама –
қайшылықтарды, даму бағыттарын көтеруге, оның одан әрі даму бағыттарын
белгілеуге мүмкіндік береді. Тарихи тұрғыдан қарауды логикалық талдаумен
бекіту зерттелетін құбылыстардың мәніне, олардың заңдылықтарына тереңірек
енуге жол ашады.
Совет педагогикасының методологилық негізі В.И.Ленин еңбектерінде
қаланды. Ол марксизм ілімін жаңа нақты – тарихи жағдайларға қолдана
дамытты, халыққы білім берудің және оны тәрбиелеудің социалистік жүйесінің
бірте – бірте қалыптастырудағы оның ролі мен мәнін көрсетті.
В.И.Ленин мектептің саясатпен байланысы, советтік социалистік бірыңғай
еңбек политехникалық мектеп болып дамуы принцптерін негіздеді, қоғамды
түрлендірудегі пролетариаттың таптық күреснің тәрбие мен білім берудегі
ролін, социализм құрудағы мәдени революцияның мәнін ашты. Ленин
еңбектерінде түрлі әлеуметтік жүйелердегі білім берудің диалектикалық өзара
байланысын және ұласымдылығын ашып көрсетті. Біздің қоғамымыздағы білім
ролін айрықша атады. Осылай жеке қоғамның мақсат – мүдделерін көздеген,
білім беру дамудың ұзақ жолынан өтті. Қазір Планетамыздағы адамзат қоғамның
даму барысы педагогикалық көкейкесті мәселелерді жеке қоғам мақсатын есте
ұстай отырып, бүкіл адамзаттық мақсат, мұрат, мүдделер тұрғысынан қарауды
талап етті.
Мұның өзі педагогика теориясы мен тәжірибесін дамытудың жаңа деңгейі
тұлғасынан қайта құру міндетін алға қойып отыр.
Маркстің – лениндік педагогика тәрбиенің мақсаты нақты тарихи сипатта
болады деген қағиданы басшылыққа алады. Тәрбиенің мақсаты әлеуметтік –
экономикалық формацияның өзгеруімен ұдайы ауысады.
Алғашқы қауымдық қоғамда тәрбие баршаға ортақ, өмірдегі қарым –
қатынас барысында жүзеге асырылады.
Құлдық қоғамда тәрбие мақсаты таптық сипат алды. Құл иеленушілер
балалары өмірде үстемдік етуге, құлдардың балалары өз иелеріне қызмет
етуеңбегінде иесінің еркін мойын ұсынуға дайындалды.
Феодалдық қоғамда да тәрбие таптық сипатта қалды. Феодалдар теологияны
діни білім алу біліп, белгілі бір ғылыми білім алды. Олардың қызметшілері
дін алдындағы үрей негізінде тәрбиеленіп, оларға білім алу мүмкіндігі
берілмеді.
Әлеуметтік – экономикалық формацияның буржуазиялық сатысында тәрбие
мақсатын анықтауға түрлі ағымдар үлкен ықпал жасады қайта өрлеу дәуірі,
социал – утопистер, революционер – демократтар т.т.
Қорыта айтқанда, адам дамуының шексіз мүмкіндігі, адам тұлғасының
үйлесімді даму, жан – жақты болып қалыптасуы, оған жетудің жолдары
жөніндегі ой – пікірлер кең етек жайды.
Марксизм – ленинизм классиктері өндіргіш күштер мен өндрістік
қатынастардың, қоғамның базисі мен қондырмасының дамуын терең зерттеп,
тәрбие мақсатын анықтады. Мақсат – Қоғамның барлық мүшелерінің еркін жан –
жақты дамуын қамтамасыз ету.
Қоғамның әрбір әлеуметтік – экономкалық даму кезеңінде адамды жан –
жақты қалыптастырудың нақты міндеттері анықталды.
Алға қойылған мақсат, айқындалған міндеттерге тәуелсіз адамның жан –
жақты дамуына ықпал жасайтын факторлар бар. Енді соларға тоқталайық.
Маркстік – ленеидік педагогикада адамды дамытушы, қозғаушы күштерге
факторларға тұқым қуалауды, отаны және тәрбиені жатқызады.
Бұл үш фактордың арақатынасы диалектикалық тұрғыда қаралады. Тұқым
қуалаудың ата – аналардан балаларға берілетін адамның гинетикалық
бағдарламасында болатын ерекшеліктер екендігі белгілі. Бұлар адам
бітімінің анатомиялық және физиологиялық құрылымы, терісінің, көзінің,
шашының түсі, дене құрылысы, нерв жүйесінің ерекшеліктері, сонымен қатар
сөйлеу, ойлау нышандары және т.б. болып табылады.
Балалардың тұқым қуалауына ата – аналарының психикалық денсаулығы мен
өмір салттары да елеулі әсер етеді. Мысалы, балалардың ақыл – ой қабілетіне
ата – аналардың маскүнемдігіне, наркомания, токсикомания айрықшы теріс
ықпал жасайды.
К.Маркстің сөзімен айтқанда, адам тікелей табиғи тірі тіршілік иесі,
оған табиғи және өміршең күштер берілген. Ол іс - әрекетті табиғи тіршілік
иесі болғандықтан, бұл күштер оның бойында нышандар мен қабілеттер,
еліктеулер түрінде өмір сүреді.
Адам тұлғасының дамуына әлеуметтік орта, экономиакалық және саяси
жағдайлар, өмір салты, мемлекеттік құрылыс, өндірістік және қоғамдық
қатынастар жүйесі ықпал жаайды. К.Маркстің тұжырымдауынша, адамның мәні
немесе тұлғасы барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Адамның дамуына географиялық орта да ықпал етеді, дегенмен, ол шешуші
ықпал емес. Жетекші роль әлеуметтік ортаға беріледі. Адам дамуына шешуші
ықпал жасайтын үшінші қозғаушы күш фактор - тәрбиелеу. Ол
тәрбиеленушілерге тәрбиешінің мақсатқа бағытталған, саналы ұйымдастырылған
ықпалынқамтамасыз етеді. Тәрбиелеу тиімділігі оның ықпалы кезінде ортаның
әсері мен тұлғаның тұқым қуалау ерекшеліктерін үнемі ескеруге тәуелді
болады.
Тұлға өзінің дамуында әр түрлі жас кезеңдерінен өтеді. Олардың
педагогикада мектеп жасына дейінгі, мектеп жасындағы, жас өспірім,
кәмелеттік жастағылар т.б. деп бөледі.
Психологиялық және педагогикалық зерттеулер нәтижесінде соңғы жылдары
жас кезеңдерінің төмендегідей жеті сатыдан тұратын құрылымы ұсынылуда:
- жаңа туған бала туған сәттен бір айға дейін;
- нәрестелік шақ бір айдан бір жасқа дейін;
- ерте сәбилік шақ бір жастан үш жасқа дейін;
- мектепке дейінгі балалық шақ төрттен жеті жасқа дейін;
- бастауыш мектеп шағы жеті жастан 11-12 жасқа дейін;
- жеткіншек шақ 11-12 жастан 1-15 жасқа дейін;
- жасөспірімдік шақ 14-тен 17 жасқа дейін.
Мұндай сатыларға бөлудің өзін салыстырмалы тұрғыдан қарау керек.
Себебі соңғы кездегі балалардың қарқынды даму құбылысын акселерация
зерттеу нәтижелері жас сатыларын қатаң қарауға болмайтынын көрсетіп отыр.
Осыған сәйкес бастауыш білім беру мазмұнының теориялық деңгейін көтеріле
түсуде.
3. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
Бастауыш мектеп мұғалімдерін даярлау жүйесіне енгізілген педагогикалық
практика, семинар сабақтарында, тәжірибелік – лабораториялық жұмыстарда,
педагогика және оқыту методикасымен курстық жұмыстар орындау барысында
қажетті негізгі педагогикалық зерттеу әдістерін студенттер білуі тиіс.
Зерттеу әдістерін білу болашақта ұстаздық жасампаздыққа жетелеп,
оқытудың және тәрбиелеудің түрлері мен әдістерін жетілдіруді қамтамасыз
етеді.
Педагогикалық құбылыстарды жан – жақты білуге және түрлі ғылыми
педагогикалық мәселелерді шешуге бағытталған тәсілдердің және амалдардың
жиынтығын педагогикалық зерттеу әдістері деп атайды.
Мәліметтердің алынып жинақталу негізінде кезінде байланысты зерттеу
әдістерін теориялық негіздерін жан – жақты білу, нақты оқу – тәрбие барысын
талдау әдістері деп бөледі.
Оқу – тәрбие барысын өмірдегі қалыпты жағдайына жан – жақты білуге
қажетті әдістерге байқау, әңгіме, анкете жүргізу алдынала дайындалған
сұрақтар бойынша жазбаша мәліметтер алу, интервью алу алдын – ала
дайындалған сұрақтар бойынша ауызшы пікір жинау, мектеп құжаттарын
зерттеу, іс - әрекет нәтижесін талдау, мұғаліменің жұмыс тәжірибесін талдау
т.б. жатады.
Ал енді оқу – тәрбие барысын арнайы өзгертілген жағдайда жан – жақты
білу мектептегі педагогикалық эксперимент және зерттеу қорытындыларын
тәжірибе жүзінде тексеру әдістері арқылы жүзеге асады.
Зерттеу мәліметтерін өңдеу және талдау тәсілдеріне қарай зерттеу
нәтижелерін сапалық талдау және сандық өңдеу әдістері деп екіге бөліп
қарайды. Сандық өңдеу әдістері эксперимент нәтижелерін, сапалық талдау
әдістерін қажет ететіндіктер көп жағдайда бұл екеуі өзара байланыста
қолданылады.
Зерттеу әдістері зерттеудің методологиялық негіздемесіне сәйкес
таңдалып алынады. Ғылыми зерттеулер қағидасын негіздеуде іс - әрекеттік,
тұлғалық, жүйелік тұрғыдан қараудың маңызы зор.
Іс - әрекеттік тұрғыдан қарау оқу – тәрбие барысын, іс - әрекеттің
барлық негізгі құрамаларын, оның мақсаттарын, себептерін, әрекеттерін,
амалдарын, реттеу тәсілдерін, түзетулерін, бақылау және қол – жеткен
нәтижелерін талдауды біртұтас зерттеуді талап етеді.
Педагогикалық құбылыстарда міндетті түрде тұлғалардың өзара әрекеттері
болғандықтан, зерттеулер үшін оқу – тәрбие барысын тұлғалық тұрғыдан да
қарау маңызды.
Зерттеулерді тұлғалық тұрғыдан қарап жүргізудің методологиялық негізгі
тұлғаның қоғамдағы орны, ұжым мен тұлғаның арақатынасы және оны дамытудағы
ұжымның алатын орны, тұлғаның жан – жақты, үйлесімді дамуы, тұлғаны
тәрбиелеудің әрі объекті, әрі субъекті деп қарау жөніндегі маркстік –
ленеидік ілім болып табылады.
Педагогикалық зерттеулер методологиясы үшін қарқынды дамып келе жатқан
жүйелік – құрылымдық тұрғыдан қараудың аса маңызы бар. Жүйе деп өз ісіне
тән тіршілік ету заңдарымен қызмет ететін құрамды бөліктердің белгілі бір
ортақтастығын айтамыз.
Диалектикалық жүйелік тұрғы педагогикалық міндеттерді шешудің мүмкін
боларлық түрлері мен әдістерін өзара байланысты және біртұтас, олардың
ішінен тиімді жолын салыстырмалы таңдап алу мүмкіндігін қарауды талап
етеді.
Байқау әдісі. Байқау – зерттеушінің оқу – тәрбие барысын, оның жеке
түрлері мен жақтарын арнайы бағдарламамен ұйымдастырылған, жеткілікті
мерзімде қабылдауы.
Байқауды өткізу жоспары нені бйқау керек, не үшін байқау керек,
байқаудан не нәтиже күтуге болады деген сұрақтарға жауап беру керек.
Байқау нәтижесі мұғалімге тәрбиелік әдістерді түзетудің негізі болады,
қалыптасқан педагогикалық жағдайға дұрыс баға беруге, айқындалған мақсатқа
сай оқушыларды одан әрі зерттеуді жобалауға мүмкіндік береді.
Зерттеуші алынған нәтижені басқа да зерттеушілердің, оқу барысын
тікелей байқаушылардың топшылауларымен және басқа да қосымша мәліметтермен
салыстырса, байқау қорытындысы шындыққа жуық болады. Байқау қорытындысының
шындыққа жуықтауын арнайы техникалық құралдарды пайдалану дыбыс, кескін
жазу, киноға түсіру, т.б. арттыра түседі.
Әңгіме әдісі және интервью алу. Әңгіме және интервью әдістері әңгіме
мен интервьюдің мақсатын ғалым – ұстаз алдынала нақты белгіленгенде ғана,
зерттеушіге қажетті мәселелердің мәнін ашатын негізгі және қосымша
сұрақтардың шеңберін анықтағанда ғана жақсы нәтиже береді.
Әңгімелеушілердің арақатынасының қолайлығын қамтамасыз еткен жөн.
Анкета жүргізу әдісі. Бұл әдіс белгілі бір үйреншікті құбылыстар
жөнінде мағлұматтар алуға қолданылады. Анкета жүргізудің нәтижелілігіне
тура және жанама сұрақтардың орынды қойылуы, сұрақ мазмұнында орынды
жауапқа өзі жетелейтін ойдың айқындалмауы, сұрақ мағынасының шашыраңқы
болмауы, нақты жауап беру не пікірін айту мүмкіндігінің болуы сияқты
шарттар ықпал етеді.
Мектеп құжаттарын және оқушылар іс - әрекет нәтижелерін зерттеудің
әдістері оқушылар іс - әрекетінің себептері, өзіне тән іс - әрекет өрнегі,
олардың зерттелетін педагогикалық құбылысқа қатынастары жөнінде жан – жақты
мағлұматтар алуға мүмкіндік береді.
Оқушылардың іс – қағаздарымен, дәрігерлік карталармен, мәжіліс және
кеңес хаттамаларымен, сынып журналдарымен, жазба есептерімен танысу да
зерттеушіні құнды деректермен қамтамасыз етуі сөзсіз.
Педагогикалық эксперимент әдісі. Бұл арнайы жасалған және есепке
алынатын жағдайда оқыту мен тәрбие әдістерін тәжірибе арқылы жүргізу немесе
тексеру деген сөз. Педагогикалық эксперименттің негізгі қызметі кейбір
педагогикалық әсер құрамаларының және оның нәтижелерінің арасындағы себеп –
салдарлық байланыстарды анықтау болып табылады. Эксперимент жүргізбестен
бұрын педагогикалық іс - әркеттегі әдістің немесе тәсілдің тиімділік
мүмкіндігі жөнінде алдын ала ғылыми жорамал тұжырымдалады.
Эксперимент оқушылар өмірінің және іс - әрекетінің қалыпты жағдайында
өтуі мүмін. Бұл кезде оны табиғи эксперимент деп атайды. Лабораториялық
эксперимент болса, зерттелінушілерге әсердің және олардың кері жауабының
сипатын есепке алуға мүмкіндік беретін арнайы жағдай жасайды.
Теориялық зерттеу әдістері. Бұған салыстырмалы – тарихи талдау,
абстрактылықтан нақтылыққа өту, модель құрау жатады. Әдетте, бұл әдістер
бір – бірімен байланыста пайдаланылады. Олар студенттер диплом жұмысын
орындауда қолданылады.
Салыстырмалы – тарихи талдау педагогикалық құбылыстарды жан – жақты
және терең зерттеп, пайда болған мәселелерді қазіргі кездегі алдыңғы
қатарлды әдістерге сүйеніп, өткеннің қателері мен кемшіліктерінің алдын
алып, оқу – тәрбие барысын жзетілдірудің нақты шараларын жобалауға
мүмкіндік береді.
Біртұтас оқу – тәрбие барысын зерттеуде абстрактылықтан нақтылыққа
өтудің логикалық жолына сүйеніп, төмендагідей кезеңдерді қамту қажет:
- оқу – тәрбие барысының құрылымын, оның мақсаттық, мазмұндық,
амалдық, іс - әрекеттік, ынта – себептік, бақылау – түзетулік,
бағалық – талдаулық сияқты құрамаларын біртұтас сипаттап жазу.
Сонымен қатар оқу – тәрбие барысы өтіп жатқан оқу – материалдық
мектептік – гигиеналық, моральдық – психологиялық, әсемдік және
т.б. жағдайларды біртұтас сипаттап жазу;
- оқу барысы құрамаларының өзара мүмкін боларлық байланысын және
әсіресе, себеп – салдарлық байланысын сипаттап жазу;
- тұлғаның құрылымын, мұғалімдер мен тәрбиеленушілер іс - әрекеттің
құрылымын біртұтас сипаттап жазу;
- мүмкін боларлық шамада мұғалімдер мен тәрбиеленушілердің өзара
әрекетіне толық сипаттама беру;
- тәрбиеленушілерге көпшілік хабарларын тарату құралдары, микроорта
және т.б. арқылы тинізілетін сыртқы ықпалдар мен оқу – тәрбие
барысының байланыстарын қарау;
- келешекте оқу – тәрбие барысында еске алу үшін белгілі бір заңды
байланыстарды тауып алу.
Теориялық ізденіс әдістерін пайдалану тиімділігін модель құру әдістері
күшейте түседі. Олар зерттелетін құбылыс барысын сызба, схема, қысқаша
сөздік және жазбаша түрінде көрнекі бейнелік сипаттама, беруге мүмкіндік
береді. Кей жағдайда модел қарауда педагогикалық құбылыстарды математикалық
формулалар, матрицалар, шартты белгілер және т.б. түрінде белгілейді.
Модельде мектеп, семья, жұртшылық, көпшілік хабар құралдары және т.б.
оқушыларға тәрбиелік ықпал институттары өте сәтті бейнеленеді. Модельдер
көмегімен оқытуды ұйымдастыру формалары, сабақ түрлері тиімді сипатталып
жазылады.
Мақсат – зерттелетін құбылыстарды педагоикалық сапалық талдаудың
жетекшілік ролін қалдыра отырып педагогика математиканы лайықты пайдалануды
қамтамасыз ету.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1. Педагогика ғылымы және оның негізгі ұғымдарына түсінік беріңіз.
2. Маркстік – лениндік педагогиканың методологиялық негіздері,
тәрбиенің мақсаты мен тұлғаны дамытудың қозғаушы күштері
факторлары жайлы ілім дегеніміз не?
3. Педагогикалық зерттеу әдістеріне сипаттама беріңіз.
4. Оқушылардың қызығуы мен қажетігін анықтауға бағытталған анкета
дайындап, оны педпрактика негізінде оқушылар ұжымында пайдаланып
көріңіз.
2-ЛЕКЦИЯ. ОҚУ – ТӘРБИЕНІҢ БІРТҰТАС БАРЫСЫ – ОҚУШЫЛАРДЫ ЖАН – ЖАҚТЫ
ДАМЫТУДЫҢ НЕІЗГІ ҚОЗҒАУШЫ КҮШІ
1. ОҚУ – ТӘРБИЕНІҢ БАРЫСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Тәрбиешілер мен тәрбиеленушілер ұйымдастырылған түрде өзара
әрекеттесетін мектеп, орта кәсіптік – техникалық училишелер, техникум,
жоғарғы оқу орны, мектептен тыс мекемелер және т.б. типтері педагогикалық
жүйелер деп аталады. Осы жүйелерде білім беру мен тәрбие мақсаттарының
жүзеге асырылуы оқу – тәрбие барасы – бірыңғай жоспармен жүгізілетін
сабақтар, сыныптан және мктептен тыс жұмыстар жиынтығы.
Оқу – тәрбие барысында тәрбие объектісі мен тәрбие субъектісінің
белсенді қарым – қатынасының мәні зор.
Бұл қарым – қатынастың мағынасы педагогикалық өзара әрекет деген
ұғыммен толық түсіндіріледі.
Тәрбие объектісі мен субъектісі арасында хабар алмасу тәрбиешілер мен
тәрбиеленушілер арасында байланысы, ұйымдық іс - әрекеттік байланыстар
бірлескен іс - әрекет, коммуникативтік байланыс қарым – қатынас, тағы
басқа сол сияқты басқару және өзін - өзі басқару байланысы пайда болады.
Педагогикалық өзара әрекет белгілі бір әлеуметтік, географиялық, оқу –
материалдық, моральдық – психологиялық және т.б. нақты жағдайларды өтеді.
Бұл жағдайларды есепке міндетті алу және мүмкіндігінше жетілдіру керек.
К.Маркстің айтунша, кез – келген іс - әрекеттің мақсаты, құралы және
нәтижесі болады. Педагогикалық әрекеттің құралдар оның мақзмұны, түрі мен
әдістері болып табылады. Осыдан келіп оқу – тәрбие барысының құрамалары
оның мақсаты, мазмұны, оқыту мен тәрбиелеу түрлері, әдістері, сонымен қатар
нәтижесі болып табылады. Мұның біреуінің болмауы оқу – тәрбие барысының
біртұтастығын, оның ілгері жылжуын бұзады.
Тәрбие мен оқыту барысы бірте – бірте өзін - өзі тәрбиелеу және өз
бетімен білім алу барысына ұласады. Оқу – тәрбие барысында объективтік,
әлеуметтік тұлғаның дамуын қамтамасыз ететін субъективтікке, адамның жеке
психикалық байлығына өтеді. Сонықтан да оқу – тәрбие барысы оқыту,
тәрбиелеу, білім беру және дамыту барысының органкалық бірлігі болып
табылады. Оқу – тәрбие барысының қозғаушы күші оқушыларға қойылатын талап
пен тәрбиленушілердің оны орындау мүмкіндігінің арасындағы қарама –
қайшылық. Қойылған талаптың орындау мүмкіндігінен алшақ тұруы оқу – тәрбие
барысының дамуына кері ықпал жасайды. Сондықтан мұғалімнің міндеті ұжымның
және тұлғаның – жақын, орта, өте алыс болашақтағы дамуын жобалау, оқушылар
және педагогикалық ұжымдарды зерттеу білігін игеруі керек.
2. ОҚЫТУ МЕН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ БІРЛІГІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Оқыту мен тәрбиелеу барысының қызметтері, міндеттері және мазмұндары
ерекшеліктері. Оқыту мен тәрбие барыстарының бірлігі олардың өзіне тән
арнайы ерекшеліктері болмайды деген сөз емес. Оқыту мен тәрбиенің бұл
айырмашылқтарын сипаттау оңай емес, оқу – тәрбие барасында, ең алдымен,
көзге оларлдың бірлігі түседі. Себебі, оқыту барысы тәрбиелеу қызметін
жүзеге асырады, ал тәрбиелеу барысының нәтижеге жетуі тәрбиеленушілерді
оқытпай мүмкін емес. Бұл барыстарды салыстырғанда құбылыстардың даму
диалектикасын негізге алу керек. Оқыту мен тәрбиенің жетекшілік қызметін
бөліп қарауды методологиялық принципі олардың диалектикалық бірлігін
айқындай түседі.
Оқыту мен тәрбелеу барыстарының негізгі міндеттерін салыстарсақ, бұл
екеуінің білім беру, тәрбиелеу және дамыту сияқты үш негізгі қызметті
жүзеге асыратынын көреміз. Оқыту және тәрбие барысы оқытудың дамыту
қызметін жүзеге асырудың алғышарты болып табылады.
Оқыту дамудың алдын алады деген тұжырымды кеңейте отырып, дамыту оқу –
тәрбие барысының келесі кезеңдерінде нәтижелі оқыту мен тәрбиелеудің
қолайлы алғышартын жасайды деуге болады. Осыған орай: бұл барыстардың
міндеттері мен мазмұндарының өздеріне тән жетекшілік сипаттамалары бар.
Мысалы, оқыту мазмұнында ғылыми ұғымдарды, түсініктерді, заңдарды,
теорияларды, оқытудың арнайы және жалпы біліктері мен дағдыларын
қалыптастыру басым болады.
Ал тәрбиелеудің мазмұнды сенімдері, ережелері, мұраттары, әлеуметтік
маңызды қатынастарды, белгілеген шарттарды, себептерді, қоғамдық құнды
тәртіп тәсілдері мен ережелерді қалыпсатыру басым болады.
Сонымен, бұл екі барыс тұлғаның санасына, іс - әрекетіне,
қатынгастыраны, еркі мен көңіл күйі сезімдеріне бір мезгілде ықпал етіп,
оның жалпы дамуына алып келеді. Бірақ алғашқысы көбінесе зиялылық
шеңберіне, ал екіншісі, себептік және әрекеттік сезім шеңберіне ықпал
жасайды. Осының арқасында тәрбиелеу барысы оқытудың қарқыны туғазушы
себептік қозғаушы күш қызметін атқарады.
Оқыту және тәрбиелеу түрлерінің ерекшеліктері. Біртұтас оқу – тәрбие
барысында оқыту мен тәрбиелеу түрлерінің ерекшеліктері айқындала түседі.
Оқытуда көбіне себеқ, семинар, тәжірибелік және лабораторялық
жұмыстар, оқудың еңбектік тапсармалары т.б. қолданылса, ал тәрбие барысында
ұжымдық сипаттағы тәрбиелік іс – шаралар, әр түрлі қоғамдық пайдалы еңбек,
жеке тәрбиелік ықпалдар тән.
Оқу барысында жетекші орын мұғалімдікі. Ол өз жұмысында оқушылар
ұжымына сүйенеді, оқуға жауапкершілікке, тәптіптілікке қызығуды дамытатын
өзара біріккен әрекетке тартады. Тәрбиелеуде мұғалімдер мен тәрбиешілер
көмектесетін оқушылар ұжымы және оның белсенді құрамы жетекші орын алады.
Оқу барысы ресми анықталған оқушылар тобымен, сыныппен, оқу
жоспарымен, бағдарламалармен жүргізіледі. Тәрбиенің барысы бұлай қатаң
шектелмеген, ол тек басшылыққа алуға ұсынылған үлгі бағдарламамен жүреді.
Бл қоғамдық, саяси, мәдени – көпшілік, көркемөнер, еңбектік түрлі іс -
әрекет барысында жүреді.
Оқыту мен тәрбиелеу әдістерінің ерекшеліктері мен өзара
байланыстырады. Оқу – тәрбие барысының біртұтастығының оқыту және тәрбиелеу
әдістерінің бірлігі ретінде педагогикалық әдістер жайында айту заңды деп
есептейміз.
Бұл тұрғыда қараудың негізі. К.Маркс еңбектерінде дамытылған адам іс -
әрекеті қағидасы болып табылады. Осы қағидаға сәйкес кез келген іс -
әрекетте ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау болады. Оқыту және тәрбиелеу
әдістері тұлғаны жан – жақты және үйлесімді дамытуға бағытталған тәрбиеші
мен тәрбиеленушілердің өзара байланысы іс - әрекетінің тәсілдері
болғандықтан, әдістерді ұстаздер мен тәрбиеленушілер іс - әрекетін
ұйымдастыру, ынталандыру мен іс - әрекеттің себептерін туғызу, бақылау
және өзін - өзі бақылау әдістері деп үш топқа бөлген жөн.
Енді тәрбиелеу және оқыту әдістерінің өзін топқа бөлу жағдайларына
тоқталайық. Тәрбилеу әдістері:
1. Тұлға санасын қалыптастыру әдістері көзқарастарды, сенімдерді,
мұраттарды. Бұлар лекция, әңгіме, баяндау, баяндама, пікір таластыру,
конференциялар және т.б.
2. Іс - әрекетті және қоғамдық тәртіп тәжірибесін қалыптастыру
әдістері. Бұл педагогикалық талап, тапсырмалар беру, тәрбиелік күйлерді
туғызу.
3. Іс - әрекетке және тәртіпке ынталандыру әдістері. Бұлар мадақтау,
жарыс, жазалау. Осылайша үш топқа бөлінеді.
Оқыту әдістері төмендегідей үш топқа бөлінеді:
1. Оқуға байланысты танымдық іс - әрекетті ұйымдастыру әдістері. Бұл
сөздік, көрнекілік, тәжірибелік, репродуктивтік және шешімі табылуға тиісті
мәселе бағытында ізденіс, индуктитік және дедуктивтік әдістер.
2. Оқуға байланысты іс - әрекетке ынтьаландыру және оның себебін
туғызу әдістері. Бұлар танымды ойындар, оқу пікір таластары және басқалар.
3. Оқыту барысындағы бақылау ауызша, жазбаша, лабораториялық және
өзін - өзі бақылау әдістері.
Сонымен тәрбиелеу және оқыту әдістерінің салыстырылған топтарының көп
жерде бірлігі бар екенін байқаймыз. Қайсысында болмасын негізгі ретінде іс
- әрекетті және қарым – қатынасты ұйымдастыру алынып отыр. Айырмашылығы тек
оқытуда оқуға байланысты танымдық іс - әрекеттерге, тәрбиелеуге қоғамдық іс
- әрекеттер түрлеріне баса назар аударылады.
Осылай талдау оқу – тәрбие барысының әдістерін төмендегідей етіп жалпы
тоқтауға мүмкіндік береді. Педагогикалық әдістердің бірінші тобы: тұлға
санасын қалыптастыру әдістері түсініктерді, заңдарды, теорияларды,
көзқарастарды, сенімдерді, мұраттарды және т.б. қалыптастыру.
Бұларға сөздік және көрнекілік әдістер жатады.
Педагогикалық әдістердің екінші тобы: іс - әрекет, қарым –
қатынастарды ұйымдастыру және қоғамдық тәртіп тәжірибесін қалыптастыру
әдістері. Бұларға оқу танымдық, оқу – тәжірибелік, еңбектік, саяси –
қоғамдық, көркем – жасампаздық, спорттық, ойындық және басқа іс - әрекет
түрлерін ұйымдастыру әдістері, міндет қою, талап ету әдістері, тәжірибелік
әрекеттерді орындау әдістері, әрекетті және тәртіпті реттеу, түзету
әдістері жатады.
Педагогикалық әдістердің үшінші тобы: іс - әрекет пен тәртіпке
ынталандыру және олардың туу себептері әдістері. Бұларға мадақтау, жазалау,
ойындағы көтеріңкі көңіл – күйі жағдайлары, қоғамдық пікір, үлгі және басқа
тәсілдер жатады.
Педагогикалық әдістердің төртінші тобы: іс - әрекет пен тәртіпті
бақылау және өзі бақылау, өзі бағалау әдістері. Бұларға оқытудағы ауызшы,
жазбаша, лабораториялық бақылау әдістері, тәрбиелеудегі тәртіпті байқау,
баға беру және өзін - өзі бағалау әдістері жатады.
Тәрбие әдістері оқыту әдістерімен тығыз байланыста болады. Шындығына
келгенде оқыту әдістерінің бәрі тәрбие әдістері болып табылады. Осының бәрі
бұл әдістерді біртұтас қарау керек екендігін дәлелдейді. Оқыту әдістерінің
ерекшелігі оларды пайдаланудағы жетекші ететін мақсатында. Мысалы, мақсат
оқуға байланысты танымдық іс - әрекетке қарасты білім, білік, дағдаларды
қалыптастыру. Ал тәрбие әдістерінің жетекші мақсаты тәртіптің қоғамдық
бағыттағы тәжірибесін қалыптастыру. Осы тұста оқыту және тәрбиелеу әдістері
білім беру, тәрбиелеу дамыту қызметін бірлесе жүзеге асырады.
3. ОҚУ – ТӘРБИЕ БАРЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ ҚАСИЕТТЕРІ МЕН ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
Біртұтас оқу – тәрбие барысының қасиеттері жайлы. Оқу – тәрбие барысы
жиынтық ретінде біртұтастыққа тән кейбір қасиеттерімен сипатталады.
Оқу – тәрбие барысының мақсаты тек білім беру және тәрбиелеу
міндеттерімен шектелмей, ұстаздарды әрбір оқушы тұлғасын жан – жақты,
үйлесімді дамытуға бағыттайды. Оқу – тәрбие барысы өзіне енетін барыстарды
өзара күшейтеді. Мысалы, білімділіктің өсуі тәрбиеліктің өсуіне,
тәрбиеліктің арта түсуі оқу – тәрбие барысын қарқындатады т.б.
Оқу – тәрбие барысы ұстаздар мен оқушылар ұжымын жалпы мектептік
біртұтас ұжымға біріктіріп, оны оқушыларды жан – жақты дамытатын пәрменді
субъектіге айналдырады.
Оқу – тәрбие барысы оқыту және тәрбиелеу әдістерінің өзара бірігуіне
мүмкіндік жасайды.
Оқу – тәрбие барысы мектеп жұмысын түпкілікті нәтижеге, тұлғаны жан –
жақты, үйлесімді дамытуға бағыттап, мақсатты бағдарлама тұлғасынан
жоспарлап жүзеге асыруға толық мүмкіндік береді.
Оқу – тәрбие барысының өзінің біртұтастығын бейнелейтін өзіне тән
заңдылықтары бар. Философияла заңдылықтар деп құбылыстар мен барыстардың
арасындағы, олардың дамуын сипаттайтын, шындығында бар, берік,
қайталанатын, қажетті және мәні бар байланыстарды айтады. Біртұтас оқу –
тәрбие барысына тән заңдылық байланысын анықтауға жүйелі – құрылымдылық
талдау көмектеседі.
Ол байланыстардың қайсысының мәні барын, қажеттігін, онсыз бұл
барыстың мәнін және оның дамуын сипаттауға болмайтынын анықтауға мүмкіндік
береді.
Оқу – тәрбиенің біртұтас барысын зерттеуде бізге, ең алдымен, оны
әлеуметтік отраның ауқымды барыстарымен байланыстырып, осыдан кейін осы
барыстың құрамаларына тән ішкі байланыстарын сипаттаған жөн.
Тәрбие педагогиканың тану саласына ретінде әлеуметтік барыстармен
тығыз байланысты жүреді. Ол қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастар даму деңгейімен, адамдардың өмір салтымен, пайда болатын
қоғамдық жаңа қажеттіліктермен, саяси жүйемен, үстемдік етуші
идеологиясымен, әлеуметтік құрылыммен тікелей, елеулі және тұрақты
тәуелділікте болады. Осыларға байланысты тәрбие мақсаты, мазмұны, түрлері
мен әдістері де өзгереді.
Сонымен қоғам қажеттігі және оны қанағаттандыруға қоғам мүмкіндігіне
байланысты төмендегідей екі заңдылықты тұжырымдауға болады.
1. Оқу – тәрбиенің біртұтас барысы, оның мақсаты, міндеттері, мазмұны,
түрлері және әдістері қоғамның әлеуметтік – экономикалық қажеттіліктеріне,
идеологиясы мен саясатын байланысты болады.
2. Оқу – тәрбие барысының міндеттері, мазмұны, әдістері мен түрлері
осы оқу – тәрбие барысының жүріп отырған жағдайына тәуелді болады.
Бұл екі заңдылық оқу – тәрбие барысының сыртқы байланыстарына сай
анықталады. Енді оқу – тәрбие барысының ішкі байланыстарын яғни айтқанда
оның негізгі құрамалары компоненттері арасындағы заңды байланыстарын
қарастырайық.
Тәрбиелеу, оқыту, білім беру және дамытудың өзара заңды байланысы.
Психологиялық және педагогикалық зерттеулер нәтижесінде оқушы тұлғасын
дамытудағы тәрбиелеу мен оқытудың шешуші ролі бар екендігі айқындалған.
Тәрбиелеу мен оқыту дамытудың алдында жүреді және оның қандай болатынын
анықтайды. Осы заңды байланыс оқыту мен тәрбиелеу арасында да бар. Оқытусыз
тәрбиелеуді жүзеге асыру мүмкін емес. Себебі, оқушының қоғамдағы әрекеті ол
оқып зерттейтін заңдылықтар мен білімдерге негізделеді. Сонымен қатар
оқушы белгілі дәрежеде тәрбиелі болмаса: оқытуды жақсы деңгейде жүргізу
мүмкін емес. Осыдан оқу – тәрбиенің біртұтас барысындағы барлық сабақтар
мен тәрбиелік іс – шаралар дамытудың жоғары және жан – жақты нәтижесіне
бағытталып, оқытудың тәрбиелеу және дамыту сипаты болуы керек екендігі
шығады.
Тәрбиелеу мен өзін - өзі тәрбиелеу, оқыту мен оқу бірлігі. Оқу –
тәрбие барысындағы тәрбиелеу мен оқыту тиімділігі мұғалімнің өз әрекеттерін
оқушы әрекеттерімен қаншалықты тығыз біріктіре алғанына, педагогикалық
ықпалдар ырғағы мен одан туған тәрбиеленушілер белсенділігі ырғақтарының
бірлігіне заңды түрде тәуелді болады.
Тәрбие субъектілері мен объектілері белсенділіктерінің сәйкес келуімен
оқу – тәрбие барысының нәтижелері күрт өседі.
Сонымен, тәрбиелеу мен оқыту оқушылардың белсенділігі мен
өзбетінділігін, ал педагогикалық әсері олардың өзін - өзі тәрбиелеу, өз
бетімен білім алу ынтасын, жасампаздық жан дүниесін туғызады, тәрбиелеу мен
оқытудың тиімді болғаны, іс - әрекет пен қарым – қатынастың әтрбиелеу мен
оқытудағы шешуші ролі. Тәрбиелеу, оқыту және білім беру оқушылардың
араласатын іс - әрекеттері мен қарым – қатынастарының сипатына белгілі бір
дәрежеде тәуелді болады. Белсенді әрекет барысында ғана адам тұлғасы әрекет
тәсілдерін және заттардың нағыз қасиеттерін меңгереді.
Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасы кезеңдерінде ойын іс - әрекеті
жетекші болып табылады. Дегенмен, орта және жоғары сыныптарда да ойын
өзінің оқушылардың оқуға мүдделі боуының құралы ретіндегі ықпалын сақтайды.
Ол үүшін танымдық, рольдік, пайдалы іс ойындарын қолданған жөн. Бұл жерде
компьютерлік ойындардың да маңызы зор.
Оқу – танымдық іс - әрекет оқушылар іс - әрекетінің негізгі түрі.
Мұнсыз оқытуды қамтамасыз ету мүмкін емес. Үздіксіз білім алудың жағдайында
оқушылардың оқуға қосу мен қатар, оқуды үйрету, олардың оқу еңбегін
дағдалырын, өз бетімен білім алу біліктерін қалыптастыру керек.
Еңбектік іс - әрекет оқушы тұлғасын тәрбиелеудегі және дамытудағы ең
маңызды құрал. Мұның маңызы мектептің білім беру мазмұнына қоғамдық
пайдалы, өнімді еңбек енгізілген сайын күшейе түседі.
Қоғамдық - саяси іс - әрекет адам өмірінің құрамды бөлігіне айналып
отыр. Мектеп өмірінде ол балалардың қоғамдық ұйымдар істеріне қатысуынан
айқын көрінеді. Бұл тұста мәселе - әрбір оқушыға жаны сүйетін іс тауып
беру.
Тәрбиелеуде және оқытуда мұғалімдер мен тәрбиеленушілердің, сонымен
қатар оқушылар арасындағы қарым – қатынастың маңызы зор. Ғылыми
әдебиеттерде кейде қарым – қатынасты іс - әрекеттің түрі деп те қарайды. Ал
көптеген ғылыми жұмыстарда қарым – қатынасты өзқ алдына ұғым ретінде
қарайды. Бұл жағдайда қарым – қатынасты адам тұлғасына өзіне тән ерекше
ықпалы тұрғысынан таниды. Сондықтан біз тәрбиелеудегі және оқытудағы
тұлғааралық қарым – қатынастың маңызына аса зер сала қараймыз.
Қарым – қатынас адамның өзі сияқты адамдар арасындағы адамға тән
ерекше қажеттігін бейнелейді. Қарым – қатынас барысында адам басқаны және
өзін таниды. Осының нәтижесінде оқушы әлеуметтік тәжірибені, қоғамдық
құндылықтар иесіне айналып, өзін тұлға ретінде ұғынады.
Оқу – тәрбие барысында тәрбиеленушілердің жас және жеке ерекшеліктерін
есепке алу. Оқу – тәрбие барысының нәтижелілігі ұстаздардың
тәрбиеленушілердің жас және жеке ерекшеліктерін есепке ала білу біліктерін
заңды тәуелді болады.
Оқушылардың әрбір жас кезеңінің өзіне тән арнайы сипаты болады. Осыны
білу негізінде соған оқыту және тәрбиелеу мазмұнын, түрлерін, әдістерін
таңдап алады.
Мысалы, кіші мектеп жасындағы оқушылар зейінінің берік еместігі,
албырттығы, тез шаршағыштығы көзге түседі. Осымен бірге оларға көпшілік,
ашықтық, балалық өзінділік қулық, сұмдық жоқтығы тән. Олар мұғалімгі өте
қатты сенеді, оның әрбір сезімін, бағалауын құрмет тұтады, барлық жағдайда
оған ұқсап бағуға ұмтылады. Осының бәрі оқу – тәрбие барысында танымдық
ойындарды, танымдық іс - әрекеттерді ұйымдастырудың түрлі әдістерін,
жолдарын қолдануды, оқу тапсырмаларын білікті бөлуді, оқуда, еңбектік және
қоғамдық тапсырмаларды орындауда дер кезінде көмек көрсетуді талап етеді.
Бірінші сыныпта оқушы октябрят болады. Оларға жұлдызшалардағы өмірін
қызықты құруға кқөмектесу керек. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың
өміріндегі елеулі уақиға – пионер ұйымына мүше болу. Бұл жұмыста мұғалім ол
үшін – ақылшы ұстаз, кеңесші, жасы үлкен жолдас болып табылады.
Оқу – тәрбие барысындағы ұжым мен оқушының өзара байланысы. Біздің
қоғам адамның тұлғасын қалыптастыруда ұжым шешуші роль атқарады. Осыған
байлаысты әрбір оқушы ұжымдық ортақ ісінде белгілі бір рольдермен өтуі
қажет.
Оқу – тәрбие барысында міндеттердің, мазмұнның , оның түрлері –және
әдістерінің өзара заңды байланысы .Оқу - тәрбиенің біртұтас барысын басқару
үшін оның мақсаттары мен міндеттері жобаланады.Ол жоба қоғамның жалпы
мақсаттары мен міндеттеріне сүйенеді .Мақсаттар мен міндеттер заңды түрде
оқу - тәрбие парысының басқа құрамалары : мазмұнын ,түрлерін, әдістерін
анықтайды .Мақсатқа байланысты анықталған мазмұн өз кезегінде оқыту мен
тәрбиелеу әдістерін , түрлерін, техникалық құралдарын таңдап алуға заңды
ықпалын тигізеді .
Егер оқыту мен тәрбиелеу әдістері , түрлері және құралдары ең тиімді
жолмен әр оқушының санасына мазмұнын мәнін жеткізсе , олардың
біліктері мен дағдыларын және сенімдерін қалыптастырса , онда
қарастырылатын заңды , байланыс қажетті нәтижеге жеткізеді .
Жоғарыда сипатталған оқу – тәрбиенің біртұтас барысының
заңдылықтары жүйелі есепке алынуы керек .Бұл заңдылықтардың біріне
сүиеніп , біріне немқұрайлы қарап нәтижеге жетуді тіпті ойлауға
болмайды .
Оқу- тәрбие барысының қолайлылығын педагокикалық тәжірибеде оның
барлық заңдылықтарын жүйелі жүзеге асыру арқылы қамтамасыз етуге
болады.
СҰРАҚТАР МЕН ТАПСЫРМАЛАР
1. Оқыту мен тәрбиелеу барысының бірлігі неде?
2. Оқыту және тәрбиелеу барыстарының қандай ерекшеліктері бар?
3. Оқу тәрбиенің біртұьас барысында оқыту және тәрбиелеу бірлігін
қамтамасыз етудің негізгі жолдары қандай?
3.Лекция, Оқу-тәрбие барысында оны күшейту мен қолайлы ету негізінде
ғылыми ұйымдастыру
1.Оқу-тәрбие барысын ғылыми ұйымдастыру.
Оқу-тәрбие барысы педагогикалық еңбекті ғылыми ұйымдастыру талаптарын
сақтай құрылады.Маңызды талаптар қатарына ғылыми дәлелденген жоспарлауды,іс-
әрекетті ұйымдастыруды,қатынасушылардың күш-қуатын үйлестіруді, іс-әрекет
есебін туғызуды, жедел бақылау мен есепке алуды жатқызады.
Оқу-тәрбие барысын жоспарлау кезінде жалпы педагогикалық мақсатпен
коллектив және оның мүшелерінің нақты мүмкіндіктері мен талаптарының
арасындағы қарама-қайшылықтар анықталады,осы қарама-қайшылықтарды шешудің
жақын,қашығырақ және алыс болашақтағы үміт жолдары бөлінеді.
Оқу тәрбие барысын ғылыми құру онан әрі қажетті мазмұн,оқыту мен
тәрбиенің әдістерін,түрлерін және құралдарын таңдап алуды көздейді.Бұлар
кейінірек коллективтің нақты іс-шараларын,сабақтарды,қоғамдық еңбектің және
басқа істерді өткізу жоспарларына енеді.
Жопарлауда уақыт айрықша есепке алынады.Себебі,оқу және кластан тыс
жұмыстарға белгіленген уақытты анықтайтын құжаттар бар.
Оқу-тәрбие, барысын ғылыми ұйымдастыру оның тиімді қызмет атқаруына
қажетті жағдай жасамайынша,мүмкін емес.Мектепте белгіленген құрал-жабдықтар
тізіміне сәйкес,осы заманға әсемдік талғамы және мектеп гигиенасы
талаптарын орындай отырып кабинеттер,шеберханалар,асхана,спор ттық
база,кітапхана,қоғамдық пайдалы,өнімді еңбек,қызықтауларына сай кластан тыс
жұмыстар жүйесі жасалып,жабдықталуы қажет. Оқу-тәрбие барысының шешуші күші
барлық бастамаларда демократия,сенім,өзара құрмет,қолдау,іс барысындағы
бірлік негізінде құрылғын коллективті қажеті моральды-психологиялық
жағдайлардың дамуы болып табылады.Мұны ескермеу мектеп коллективі өмірінің
өзіндік өрнегіне үлкен нұқсын келтіреді.
Оқу-тәрбие барысында іс-әрекетті ұйымдастыру сынып
коллективтерінде,топтарда оқушыларға іс-әрекет мақсаттарына мен міндеттерін
анықтау және түсіндіруден,талқылаудан басталады. Іс-әрекеттің онан әрі
дамуы оқушылардың оның мақсаттары мен міндеттерін қабылдауна,таңдалған
оқыту мен тәрбие әдістері,түрлері және құралдары қалай жүзеге
асуына,Ұстаздар мен оқушылар тарапынан іс әрекеттің басқарылуы және өзін-
өзі басқарудың бірлігі сақталуы не сақталмауына тәуелді болады.
Қоғамдық,еңбектік және оқу тапсырмаларын орындаудың реті мен тәсілдері
жөнінде оқушыларға әдепкі кезеңде нақты ақыл-кеңес беру керек,себебі,бұл
жерде оқушылар дұрыс әрекет тәсілдерін үйрену үстінде болады.Бұл кезеңдегі
ұстаздардың жедел көмегі оқушылардың ынта-жігерін,өзіндік іс-әрекеті мен
жауапкершілігін тежемей өтетіндей орынды сипаттама беруі жөн.
Оқу тәрбие барысында еңбекті ғылыми ұйымдастыру ЕҒҰ оған қатынасатын
мұғалімдер,тәрбиу\ешілер,оқушылар белсенді тобының,еңбек коллективтері
өкілдерінің,семьяның ата-ана лардың белсенді құрамының күш-жігерін
білікті үйлестіруді талап етеді. Бұлардың әрекеттері мен талаптары
бірлігі оқу- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz