Банктік шот және салым шарттары
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ
КӨРСЕТУ ШАРТТАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН БЕЛГІЛЕРІ
1.1 Банктік қызмет көрсету шарттарының түсінігі
1.2 Банктік шот ашу шартының түсінігі мен ерекшеліктері
1.3 Банктік салым шартының түсінігі мен ерекшеліктері
2 БАНКТІК ШОТ АШУ ШАРТЫ МЕН БАНКТІК САЛЫМ
ШАРТЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ТАРАПТАРДЫҢ
ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
2.1 Банктік шот шартының негізгі элементтері
2.2 Банктік салым шартының негізгі элементтері
2.3.Банктік шот және банктік салым шарты бойынша тараптардың
құқықтары мен міндеттері және оларды бұзған үшін
тараптардың жауапкершілігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ
КӨРСЕТУ ШАРТТАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН БЕЛГІЛЕРІ
1.1 Банктік қызмет көрсету шарттарының түсінігі
1.2 Банктік шот ашу шартының түсінігі мен ерекшеліктері
1.3 Банктік салым шартының түсінігі мен ерекшеліктері
2 БАНКТІК ШОТ АШУ ШАРТЫ МЕН БАНКТІК САЛЫМ
ШАРТЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ТАРАПТАРДЫҢ
ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
2.1 Банктік шот шартының негізгі элементтері
2.2 Банктік салым шартының негізгі элементтері
2.3.Банктік шот және банктік салым шарты бойынша тараптардың
құқықтары мен міндеттері және оларды бұзған үшін
тараптардың жауапкершілігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚР экономикасындағы және әлеуметтік саласындағы өзгерістері ҚР заңнамасына елеулі түрдегі өзгешеліктерді енгізуге мәжбүрлікті туындатады. ҚР Азаматтық Кодексінде, біріншіден, азаматтық құқықтың жаңа институттары, ал екіншіден, дәстүрлі институттардың мазмұны түбегейлі өзгерді. Кеңестік азаматтық құқыққа қатысты, алайда маңызды трансформацияларды өткерген шарттар болып – банктік шот және банктік салым шарттары болып табылады. Заң шығарушы ҚР Азаматтық Кодексіндегі және «Банктер және банктік қызмет туралы» заңында банктік шот және банктік салым шарты аясын реттеудегі көптеген ақаулықтарды өзгерткенімен, онда елеулі қарама-қайшылықтар және келеңсіздіктер әлі де орын алуда. Заңнамадағы банктердің өзінің қарауы бойынша проценттік мөлшерлерді кемітуге мүмкіндігі көптеген банктер осы ақаулықты қолданып, жедел салымдар бойынша пайыздық мөлшерлерді кемітуге алып келді. Бұл салымшылардың құқықтары мен мүдделерін бұзу болып табылады.
Қарама-қайшылықтарға толы қазіргі қоғамымыздың дамуының заманауи беделі құқықтанушылардың алдына заңнаманың ғылыми анализін алдына мақсат етіп қояды.
Одан өзге, зерттеудің өзектілігі банктік шот және салым шарттары туралы ғылыми көзқарастардың пікірталастығымен анықталады.
Жалпы, шарт – тең құқылы субъектілердің арасындағы экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың арнайы құқықтық түрі болып саналады. Шарт – контрагенттердің құлқының негізгі реттегіші. Нормативтік актілер кәсіпкерлік қызметтің құқықтық негізін туындатады. Ал шарт болса тараптар арасында дәлме-дәл құқықтық экономикалық байланысты орнатады. Ол шарттық міндеттемелердің тәртібін және шарттарын, міндеттемелердің орындалуына бақылау жасайды.
Осылайша, тақырыптың өзектілігі біріншіден, қолданыстағы заңнаманың кемеліне жетпегендігі, екіншіден, банктік салым және шот шарттарына байланысты сұрақтардың пікірталастығымен анықталады.
Ғылыми зерттеудің дәрежесі. Банктік салым және шот шарттарын жасауды құқықтық реттеудің системасы әлі толық дамымаған, сондықтан кешенді зерттеулер қазіргі заңи әдебиетте осы сұрақ бойынша аз көлемде. Аса маңызды жұмыстардың ішінде Л. Давыдова жане Д. Раймановтың «ҚР банк құқығы» ерекшеленеді. Бұдан өзге, «Қазақстан Республикасының банк және банк қызметі туралы» Заңы, «Ақша төлемі және аударымдары туралы» Заңы, Жайлин Ғ. А., Осипов Е.Б., Омурчиева Э.М., Искакова З.Д., Хамитов Н.Н. және басқа да банктік қызмет көрсету шарттарына енбектерін арнаған.
Қарама-қайшылықтарға толы қазіргі қоғамымыздың дамуының заманауи беделі құқықтанушылардың алдына заңнаманың ғылыми анализін алдына мақсат етіп қояды.
Одан өзге, зерттеудің өзектілігі банктік шот және салым шарттары туралы ғылыми көзқарастардың пікірталастығымен анықталады.
Жалпы, шарт – тең құқылы субъектілердің арасындағы экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың арнайы құқықтық түрі болып саналады. Шарт – контрагенттердің құлқының негізгі реттегіші. Нормативтік актілер кәсіпкерлік қызметтің құқықтық негізін туындатады. Ал шарт болса тараптар арасында дәлме-дәл құқықтық экономикалық байланысты орнатады. Ол шарттық міндеттемелердің тәртібін және шарттарын, міндеттемелердің орындалуына бақылау жасайды.
Осылайша, тақырыптың өзектілігі біріншіден, қолданыстағы заңнаманың кемеліне жетпегендігі, екіншіден, банктік салым және шот шарттарына байланысты сұрақтардың пікірталастығымен анықталады.
Ғылыми зерттеудің дәрежесі. Банктік салым және шот шарттарын жасауды құқықтық реттеудің системасы әлі толық дамымаған, сондықтан кешенді зерттеулер қазіргі заңи әдебиетте осы сұрақ бойынша аз көлемде. Аса маңызды жұмыстардың ішінде Л. Давыдова жане Д. Раймановтың «ҚР банк құқығы» ерекшеленеді. Бұдан өзге, «Қазақстан Республикасының банк және банк қызметі туралы» Заңы, «Ақша төлемі және аударымдары туралы» Заңы, Жайлин Ғ. А., Осипов Е.Б., Омурчиева Э.М., Искакова З.Д., Хамитов Н.Н. және басқа да банктік қызмет көрсету шарттарына енбектерін арнаған.
1. Жайлин Ғ.А. ҚР Азаматтық құқығы. Оқулық. Ерекше бөлім. - Алматы: Заң әдебиеті, 2004 - 358б.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, Алматы: ЖШС «Издательство Норма-К», 2010, 244б.
3. Давыдова Л., Райманов Д. Қазақстан Республикасының банк құқығы: Оқу құралы.- Алматы: Жеті Жарғы, 2006, 616б.
4. Гражданский кодекс Республики Казахстан .Особенная часть. Комментарий, под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина, Алматы, 2003, С.124.
5. Найманбаев С.М. Банктік құқық. Алматы: Заң әдебиеті, 2006.-346б.
6. ҚР банк және банктік қызметі туралы заңы. 1995 ж 31 тамыз қабылданған Заң, № 2444 – Алматы, 1995.
7. ҚР Салық Кодексі. 2011 ж. 1 қаңтарда қабылданған Заң. – Алматы, 2011.- 232б.
8. Полфреман Д., Форд Ф. Основы банковского дела. М: ИНФРА-М, 1996. 367с.
9. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие коммерциялық банктер операциясы. Алматы: Заң әдебиеті, 2007.-237б.
10. ҚР Ұлттық Банкі туралы заңы. 1995 ж 30 наурыз. №2155, 126 б.
11. Қазақстан Республикасының «Ақша төлемі және аударымы туралы» заңы. 1998 ж. 29 маусымда қабылданған Заң, №237, 145б.
12. Осипов Е.Б. Қазақстан Республикасының банк құқығы: оқу құралы/ - Алматы: «Бастау», 2009.-276б.
13. Осипов Е.Б., Омурчиева Э.М. Қазақстан Республикасының банк құқығы: оқу құралы.- Алматы: «Бастау», 2009. – 252б.
14. Осипов Е.Б. Правовая природа банковских договоров. – Алматы: «Әділет-Пресс» баспасы, 1997.- С.354.
15. Карагусов Ф.С. О правовой природе банковского счета. – Алматы, «Баспа» ЖШС, 2001.- С.234.
16. Ефимова Л.Г. Банковские сделки. Комментарий законодательства и арбитражная практика.- М: «КОНТРАКТ» заң фирмасы, «ИНФРА-М», 2000. – С.36.
17. Карагусов Ф.С. Ценные бумаги и деньги в системе объектов гражданских прав. Алматы: Жеті жарғы, 2002. С.365.
18. Осипов Е.Б. Комментарий к общей части гражданданского Кодекса.-2006.-С.234.
19. ҚР-дің №266 «Банктерде клиенттердің банктік шоттар ашуы, жүргізуі және жабуы туралы» Нұсқаулығы. 2000 ж 2 маусым. 234б.
20. Аралбаева А.А. «Банктік қызмет аясындағы банктік құқықтық қатынастар» Вестник КазНУ 2005. №4. 79б.
21. Хамитов Н.Н. «Банк ісі» Алматы, 2006, 234б.
22. ҚР Еңбек Кодексі.- 2009 ж. 7 желтоқсанда қабылданған Заң.- 134б.
23. Ислам банкі туралы заң. 2009 ж. 27 наурыз, 254б.
24. Ефимова Л.Г. Банковские сделки. Комментарий законодательства и арбитражная практика.- М: «КОНТРАКТ» заң фирмасы, «ИНФРА-М», 2000. – С.36.
25. Колесников В.И., Кроливецкая Л.П., Белоглазова и др. Банковское дело. М: Финансы и статистика, 1995. С. С.256.
26. Артемов В.В. Банковское право, 2002. №4. 234с.
27. Гражданское право. Ч2/Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. М:ПБО ЮЛ Л.В. Рожников, 2000, С.441.
28. «Егемен Қазақстан» («Казахстанская правда»), 2010, 20 шілде.С.23.
29. Сборник нормативно-правовых актов Банка РК. Алматы: Информационно-издательский центр «Деловая литература и обозрение» 2004, С.143.
30. Кузнецов Е.Г. Банковская карточка: правовая природа и проблема применения. М: Банковское право. 2002 №4, С.143б.
31. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. Азаматтық құқық. 1 том 2 басылымы,- Алматы, 2003. 790б.
32. Найманбаев С.М. «ҚР банк құқығы», 2007. «Баспа», 314б.
33. ГК РК (Общая часть). Комментарий в двух книгах. Книга 1. Алматы: Жеті Жарғы, 1999. 294с.
34. Власов А.А. Размещение нотариусом денежных средств в банке на условиях депозита и защита прав кредиторов. Предприниматель и право. 2004.№13. С.299.
35. ҚР «Банк құпиясының мәселелері бойынша ҚР кейбір заңды актілерінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы 2000 ж. 29 наурыз, 124б.
36. Басин Ю.Г. К вопросу о понятии права собственности. Юрист. 2003 №9. С.249.
37. Какимжанов З.Х. Жизнь с «чистого листа». Казахстанская правда. 2001 ж 27 маусым.С.15.
38. Банкиры готовы к амнистии капиталов// Казахстанская правда, 2001ж 7 маусым. С.12.
39. Бюллетень нормативно-правовых актов центральных исполнительных и иных государственных органов. РК 199№10, С.123.
40. «ҚР екінші деңгейдегі банктеріндегі жеке тұлғалардың салымдарға міндетті ұжымдық кепілдік беру ережесін бекіту туралы» 2009 ж. 1 шілде №200 қаулысы, 123б.
41. Басин Ю.Г. К вопросу о понятии права собственности// Юрист 2003.№9. С249.
42. Ахметова А.А. Казахстанский фонд гарантирования вкладов физических лиц ¬– гарантия личной финансовой безопасности. Банки Казахстана. 2002 №5. С.149.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, Алматы: ЖШС «Издательство Норма-К», 2010, 244б.
3. Давыдова Л., Райманов Д. Қазақстан Республикасының банк құқығы: Оқу құралы.- Алматы: Жеті Жарғы, 2006, 616б.
4. Гражданский кодекс Республики Казахстан .Особенная часть. Комментарий, под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина, Алматы, 2003, С.124.
5. Найманбаев С.М. Банктік құқық. Алматы: Заң әдебиеті, 2006.-346б.
6. ҚР банк және банктік қызметі туралы заңы. 1995 ж 31 тамыз қабылданған Заң, № 2444 – Алматы, 1995.
7. ҚР Салық Кодексі. 2011 ж. 1 қаңтарда қабылданған Заң. – Алматы, 2011.- 232б.
8. Полфреман Д., Форд Ф. Основы банковского дела. М: ИНФРА-М, 1996. 367с.
9. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие коммерциялық банктер операциясы. Алматы: Заң әдебиеті, 2007.-237б.
10. ҚР Ұлттық Банкі туралы заңы. 1995 ж 30 наурыз. №2155, 126 б.
11. Қазақстан Республикасының «Ақша төлемі және аударымы туралы» заңы. 1998 ж. 29 маусымда қабылданған Заң, №237, 145б.
12. Осипов Е.Б. Қазақстан Республикасының банк құқығы: оқу құралы/ - Алматы: «Бастау», 2009.-276б.
13. Осипов Е.Б., Омурчиева Э.М. Қазақстан Республикасының банк құқығы: оқу құралы.- Алматы: «Бастау», 2009. – 252б.
14. Осипов Е.Б. Правовая природа банковских договоров. – Алматы: «Әділет-Пресс» баспасы, 1997.- С.354.
15. Карагусов Ф.С. О правовой природе банковского счета. – Алматы, «Баспа» ЖШС, 2001.- С.234.
16. Ефимова Л.Г. Банковские сделки. Комментарий законодательства и арбитражная практика.- М: «КОНТРАКТ» заң фирмасы, «ИНФРА-М», 2000. – С.36.
17. Карагусов Ф.С. Ценные бумаги и деньги в системе объектов гражданских прав. Алматы: Жеті жарғы, 2002. С.365.
18. Осипов Е.Б. Комментарий к общей части гражданданского Кодекса.-2006.-С.234.
19. ҚР-дің №266 «Банктерде клиенттердің банктік шоттар ашуы, жүргізуі және жабуы туралы» Нұсқаулығы. 2000 ж 2 маусым. 234б.
20. Аралбаева А.А. «Банктік қызмет аясындағы банктік құқықтық қатынастар» Вестник КазНУ 2005. №4. 79б.
21. Хамитов Н.Н. «Банк ісі» Алматы, 2006, 234б.
22. ҚР Еңбек Кодексі.- 2009 ж. 7 желтоқсанда қабылданған Заң.- 134б.
23. Ислам банкі туралы заң. 2009 ж. 27 наурыз, 254б.
24. Ефимова Л.Г. Банковские сделки. Комментарий законодательства и арбитражная практика.- М: «КОНТРАКТ» заң фирмасы, «ИНФРА-М», 2000. – С.36.
25. Колесников В.И., Кроливецкая Л.П., Белоглазова и др. Банковское дело. М: Финансы и статистика, 1995. С. С.256.
26. Артемов В.В. Банковское право, 2002. №4. 234с.
27. Гражданское право. Ч2/Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. М:ПБО ЮЛ Л.В. Рожников, 2000, С.441.
28. «Егемен Қазақстан» («Казахстанская правда»), 2010, 20 шілде.С.23.
29. Сборник нормативно-правовых актов Банка РК. Алматы: Информационно-издательский центр «Деловая литература и обозрение» 2004, С.143.
30. Кузнецов Е.Г. Банковская карточка: правовая природа и проблема применения. М: Банковское право. 2002 №4, С.143б.
31. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. Азаматтық құқық. 1 том 2 басылымы,- Алматы, 2003. 790б.
32. Найманбаев С.М. «ҚР банк құқығы», 2007. «Баспа», 314б.
33. ГК РК (Общая часть). Комментарий в двух книгах. Книга 1. Алматы: Жеті Жарғы, 1999. 294с.
34. Власов А.А. Размещение нотариусом денежных средств в банке на условиях депозита и защита прав кредиторов. Предприниматель и право. 2004.№13. С.299.
35. ҚР «Банк құпиясының мәселелері бойынша ҚР кейбір заңды актілерінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы 2000 ж. 29 наурыз, 124б.
36. Басин Ю.Г. К вопросу о понятии права собственности. Юрист. 2003 №9. С.249.
37. Какимжанов З.Х. Жизнь с «чистого листа». Казахстанская правда. 2001 ж 27 маусым.С.15.
38. Банкиры готовы к амнистии капиталов// Казахстанская правда, 2001ж 7 маусым. С.12.
39. Бюллетень нормативно-правовых актов центральных исполнительных и иных государственных органов. РК 199№10, С.123.
40. «ҚР екінші деңгейдегі банктеріндегі жеке тұлғалардың салымдарға міндетті ұжымдық кепілдік беру ережесін бекіту туралы» 2009 ж. 1 шілде №200 қаулысы, 123б.
41. Басин Ю.Г. К вопросу о понятии права собственности// Юрист 2003.№9. С249.
42. Ахметова А.А. Казахстанский фонд гарантирования вкладов физических лиц ¬– гарантия личной финансовой безопасности. Банки Казахстана. 2002 №5. С.149.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
Азаматтық және кәсіпкерлік құқық кафедрасы
Дипломдық жұмыс
БАНКТІК ШОТ ЖӘНЕ САЛЫМ ШАРТТАРЫ
Орындаған
4 курс студенті___________________________ ___________ Байтасова А.М.
Ғылыми жетекші
аға оқытушы ___________________________________ __ Мұқалдиева Г.Б.
Норма бақылаушы
з.ғ.д., доцент ___________________________________ __ Нұрахметова Г.Г.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
з.ғ.д., профессор ___________________________________ __ Жетпісбаев Б.А.
Алматы, 2011
РЕФЕРАТ
Тақырыбымның өзектілігі. Біріншіден, қолданыстағы заңнаманың кемеліне
жетпегендігі, екіншіден, банктік салым және шот шарттарына байланысты
сұрақтардың пікірталастығымен анықталады.
Заң шығарушы ҚР Азаматтық Кодексіндегі және Банктер және банктік
қызмет туралы заңында банктік шот және банктік салым шарты аясын
реттеудегі көптеген ақаулықтарды өзгерткенімен, онда елеулі қарама-
қайшылықтар және келеңсіздіктер әлі де орын алуда.
Зерттеудің негізгі мақсаты мынада тұжырымдалады: құқықтық ғылым және
соған сәйкес құқықтық нормаларды зерттеудің тәжірибелілігі қазіргі таңдағы
банктік салым және шот шарттарының ерекшелілігін белгілеу болып табылады.
Міндеттер: банктік салым және шот шарттарының құқықтық табиғатын және
оның негізгі теориялық ұғымдарын зерделеу, банктік салым және шот
шарттарының ерекшеліктерін белгілеу, банктік салым және шот шарттары
бойынша тараптардың құқықтары мен міндеттерін, өзіндік белгілерін талдау.
Зерттеудің пәні болып банктік салым және банктік шот шарттарының
құқықтық режимін белгілейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып саналады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік базасы болып белгілі тарихи
дәуірдегі экономикалық, құқықтық және әлеуметтік-саяси факторларға тәуелді
банктік салым және банктік шот шарттарын динамикалық категория ретінде
жалпы ғылыми диалектикалық әдіс болып табылады.
Жұмыс кіріспеден, алты параграфты біріктіретін екі тараудан,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттердің тізімінен тұрады. Бірінші
бөлімде банктік қызмет көрсету шарттарының: банктік шот және салым
шарттарының түсінігі және ерекшеліктері қарастырылады. Ал екінші бөлімде
банктік салым және шот шарттарының негізгі элементтері, бұл шарттар бойынша
тараптардың құқықтары мен міндеттері және жауапкершілігі зерттеледі.
Кілтті сөздер: банктік қызмет, корреспондеттік шот, овердрафт, банк,
төлем, депозит, ислам банкі.
ГЛОССАРИЙ
ТӨЛЕМ - ақша міндеттемесін қолма-қол ақшаны пайдалана отырып немесе оны
пайдаланбай, ақша аудару немесе ішінде ақша міндеттемесі не ақша төлеу
туралы бұйрығы бар төлем құжатын беру арқылы орындау;
ДЕПОЗИТ – бір тұлға (депозитор) басқа тұлғаға – банкке, оның ішінде
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне (бұдан әрі – Ұлттық Банк) және
Ұлттық почта операторына олар номиналды түрде (ислам банкіндегі
инвестициялық депозиттен басқа) қайтарылатын шартпен, алғашқы талап етуі
бойынша немесе қандай да бір мерзімнен кейін толық немесе бөліп-бөліп,
алдын ала келісілген үстемесімен не онсыз, депозиторға тікелей не оның
тапсыруымен үшінші тұлғаға берілетініне қарамастан, беретін ақша;
БАНК - заңды және жеке тұлғаларда шоғырландырылған ақша ағымдарының
қозғалысымен байланысты ерекше өнімді өндіретін, осы қаржы құралдарының
есебінен банк қызметтерін көрсететін арнайы экономикалық институт.
БАНКТІК ҚЫЗМЕТ - клиенттің қажеттілігін қанағаттандыру нысаны, банк
клиентіне қызмет көрсетудің нәтижесі;
ОВЕРДРАФТ – белгілі бір шекте клиенттің шоттағы қалдық ақшасынан асып
кеткен сома;
ИСЛАМ БАНКІ – уәкілетті органның лицензиясы негізінде банктік қызметті
жүзеге асыратын екінші деңгейдегі банк.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ 7
КӨРСЕТУ ШАРТТАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН БЕЛГІЛЕРІ
1.1 Банктік қызмет көрсету шарттарының түсінігі
7
1.2 Банктік шот ашу шартының түсінігі мен ерекшеліктері
10
1.3 Банктік салым шартының түсінігі мен ерекшеліктері
25
2 БАНКТІК ШОТ АШУ ШАРТЫ МЕН БАНКТІК САЛЫМ 30
ШАРТЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ТАРАПТАРДЫҢ
ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
2.1 Банктік шот шартының негізгі элементтері
30
2.2 Банктік салым шартының негізгі элементтері
32
2.3.Банктік шот және банктік салым шарты бойынша тараптардың
құқықтары мен міндеттері және оларды бұзған үшін
тараптардың жауапкершілігі
35
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 55
КІРІСПЕ
ҚР экономикасындағы және әлеуметтік саласындағы өзгерістері ҚР
заңнамасына елеулі түрдегі өзгешеліктерді енгізуге мәжбүрлікті туындатады.
ҚР Азаматтық Кодексінде, біріншіден, азаматтық құқықтың жаңа институттары,
ал екіншіден, дәстүрлі институттардың мазмұны түбегейлі өзгерді. Кеңестік
азаматтық құқыққа қатысты, алайда маңызды трансформацияларды өткерген
шарттар болып – банктік шот және банктік салым шарттары болып табылады. Заң
шығарушы ҚР Азаматтық Кодексіндегі және Банктер және банктік қызмет
туралы заңында банктік шот және банктік салым шарты аясын реттеудегі
көптеген ақаулықтарды өзгерткенімен, онда елеулі қарама-қайшылықтар және
келеңсіздіктер әлі де орын алуда. Заңнамадағы банктердің өзінің қарауы
бойынша проценттік мөлшерлерді кемітуге мүмкіндігі көптеген банктер осы
ақаулықты қолданып, жедел салымдар бойынша пайыздық мөлшерлерді кемітуге
алып келді. Бұл салымшылардың құқықтары мен мүдделерін бұзу болып табылады.
Қарама-қайшылықтарға толы қазіргі қоғамымыздың дамуының заманауи
беделі құқықтанушылардың алдына заңнаманың ғылыми анализін алдына мақсат
етіп қояды.
Одан өзге, зерттеудің өзектілігі банктік шот және салым шарттары
туралы ғылыми көзқарастардың пікірталастығымен анықталады.
Жалпы, шарт – тең құқылы субъектілердің арасындағы экономикалық
қатынастарды ұйымдастырудың арнайы құқықтық түрі болып саналады. Шарт –
контрагенттердің құлқының негізгі реттегіші. Нормативтік актілер
кәсіпкерлік қызметтің құқықтық негізін туындатады. Ал шарт болса тараптар
арасында дәлме-дәл құқықтық экономикалық байланысты орнатады. Ол шарттық
міндеттемелердің тәртібін және шарттарын, міндеттемелердің орындалуына
бақылау жасайды.
Осылайша, тақырыптың өзектілігі біріншіден, қолданыстағы заңнаманың
кемеліне жетпегендігі, екіншіден, банктік салым және шот шарттарына
байланысты сұрақтардың пікірталастығымен анықталады.
Ғылыми зерттеудің дәрежесі. Банктік салым және шот шарттарын жасауды
құқықтық реттеудің системасы әлі толық дамымаған, сондықтан кешенді
зерттеулер қазіргі заңи әдебиетте осы сұрақ бойынша аз көлемде. Аса маңызды
жұмыстардың ішінде Л. Давыдова жане Д. Раймановтың ҚР банк құқығы
ерекшеленеді. Бұдан өзге, Қазақстан Республикасының банк және банк қызметі
туралы Заңы, Ақша төлемі және аударымдары туралы Заңы, Жайлин Ғ. А.,
Осипов Е.Б., Омурчиева Э.М., Искакова З.Д., Хамитов Н.Н. және басқа да
банктік қызмет көрсету шарттарына енбектерін арнаған.
Таңдаған тақырыбымның өзектілігі және оны жетілдірудің олқылығы
зерттеудің мақсаты мен міндетін айқындайды.
Зерттеудің негізгі мақсаты мынада тұжырымдалады: құқықтық ғылым және
соған сәйкес құқықтық нормалардың зерттеудің тәжірибелілігі қазіргі таңдағы
банктік салым және шот шарттарының ерекшелілігін белгілеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттелуі нәтижесінде келесідей міндеттер
анықталады:
• банктік салым және шот шарттарының құқықтық табиғатын және оның
негізгі теориялық ұғымдарын зерделеу;
• банктік салым және шот шарттарының турлерін анықтау және сипаттау;
• банктік салым және шот шарттарының ерекшеліктерін белгілеу;
• банктік салым және шот шарттарының элементтерін айқындау;
• банктік салым және шот шарттарының мазмұнының ерекшеліктерін
белгілеу;
• банктік салым және шот шарттары бойынша тараптардың құқықтары мен
міндеттерін өзіндік белгілерін талдау;
• банктік салым және шот шарттары бойынша тараптардың
жауапкершілігінің ерекшеліктерін талдау.
Осы аспектілер банктік салым және шот шарттарын құқықтық
реттеудің мәселесін қазіргі кезде өзекті етіп отыр.
Дипломдық жұмысымның объектісі болып ҚР азаматтық құқығындағы
банктік салым және шот шарттарының мазмұнына байланысты теориялық-құқықтық
жағдайлары және оңтайлықтары көрсетіледі.
Зерттеудің пәні болып банктік салым және банктік шот шарттарының
құқықтық режимін белгілейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып саналады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік базасы болып белгілі тарихи
дәуірдегі экономикалық, құқықтық және әлеуметтік-саяси факторларға тәуелді
банктік салым және банктік шот шарттарын динамикалық категория ретінде
жалпы ғылыми диалектикалық әдіс болып табылады.
Сонымен қатар, анализ, синтез, аналогиялық, салыстырмалы-құқықтық
және формалды-логикалық әдістер қолданылады.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің пәніне себептелген және кіріспеден,
негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Бірінші бөлімде банктік қызмет көрсету шарттарынының: банктік шот
және салым шарттарының түсінігі мен ерекшеліктері қарастырылады. Ал екінші
бөлімде банктік салым және шот шарттарының негізгі элементтері, осы
шарттар бойынша тараптардың құқықтары мен міндеттері, тараптардың
жауапкершілігі зерттеледі.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ШАРТТАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН
БЕЛГІЛЕРІ
1.1Банктік қызмет көрсету шарттарының түсінігі
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 38-тарауында
банктік қызмет көрсету туралы жалпы ережелер жинақталған. Бұл шарттың
мәнісі: бір тарап (банк) екінші тараптың (клиенттің) тапсырмасы
бойынша банктік қызмет көрсетуге, ал клиент, егер шартта көзделмесе,
осы көрсетілген қызметке ақы төлеуге міндеттенеді. Осылайша, банктік
қызмет көрсету шарты, жалпы ереже бойынша, консенсуалды және ақылы шарт
болып табылады [1, 142 б.].
Біздің заңнама банктік қызмет көрсетуге қатысты жалпы нормаларды
бекіте отырып, алға қарай кезекті қадам жасады және осы бағытта ол кейбір
көршілес мемлекеттердің азаматтық заңнамаларының алдында келеді. Мысалы,
мұндай нормалар Қырғыз Республикасының, Ресей Федерациясының Азаматтық
кодекстерінде жоқ. Болашақта аралас шарттардың жекелеген топтарын
қалыптастыру кезінде әрқашан да олардың өздеріне тән белгілерін ажырата
отырып, жалпы түрде азаматтық заңнамада бекіткен орынды болады. Бұл жалпы
құқықтық реттеу сапасына да оңды әсер етеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 739-бабына сәйкес,
банктік қызмет көрсету шартының түсінігі банк шарттарының барлық түрлерін –
соларға сәйкес банк қызметтері көрсетілетін банктердің қатысуымен жасалатын
шарттарды белгілеу деп беріледі. Банктік қызмет көрсету шарты арқылы
банктің клиентке банк қызметтерін көрсетуі, сондай-ақ егер шартта өзгедей
көзделмесе (мысалы, шартта банк қызметінің өтеусіздігі немесе тіпті банктің
клиентке банк қызметін пайдаланғаны үшін сыйақы төлеуі қарастырылуы
мүмкін), клиенттің осы қызметтерге ақы төлеуі жорамалданады [2].
Л. Давыдова, Д. Райманов мынадай анықтама береді: Банктік қызмет
көрсету шарты – азаматтық және банктік заңнаманың новелласы болып табылады,
өйткені, Қазақ КСР АК-інде банктік іс бойынша мәселелерге бес-ақ бап
бөлінген болатын, бұл орайда банктік іс қосалқы заң актілері деңгейінде –
КСРО Мемлекеттік банкі нұсқамаларымен бүге-шегесіне дейін өте мұқият
реттеліп отырды. Жаңа Азаматтық кодекс банк қызметіне әлдеқайда көп көңіл
бөледі және оның ережелері принциптік сипат алады [3, 213 б.].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 739-бабында екі тарап
(банк және клиент) банктік қызмет көрсетуге шарт жасасуға құқылы екендігі
қарастырылады, ол бойынша банк клиенттің тапсырмасы бойынша банктік қызмет
көрсетуге, ал клиент, егер шартта өзгеше көзделмесе, осы көрсетілген
қызметке ақы ақы төлеуге міндеттенеді [2].
Банктер клиенттерге банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырады, яғни
клиенттерге банктік қызмет көрсетудің барлық кешенін ұсынады, ол
экономикалық қажеттіліктен туындайтын талаптарды қанағаттандыра отырып,
үздіксіз жаңарумен болады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 740-бабына сәйкес,
банктік қызмет көрсету шартында заңды тұлғалар мен азаматтардың банктегі
ақшаларына тек соттар, тергеу орындары және анықтау органдары және
атқарушылық іс жүргізу органдары өздерінің іс жүргізуіндегі қылмыстық және
азаматтық істер және атқаршылық іс жүргізу істері бойынша қылмыстық іс
жүргізу және азаматтық іс жүргізу заңдарында және атқарушылық іс жүргізу
заңдарында белгіленген тәртіппен және негіздерде тыйым сала алады. Заңды
тұлғалар мен азаматтардың банктегі ақшаларына тыйым салу мерзімі тиісті
істерді жүргізу үшін қылмыстық іс жүргізу және азаматтық іс жүргізу
заңдарында белгіленген мерзімдерден аспауға тиіс. Тергеу органдары мен
анықтау органының клиенттің ақшасына тыйым салу туралы шешімдеріне заң
актілерінде белгіленген тәртіппен сотқа шағым жасалуы мүмкін [2].
Ғ.А. Жайлин былай деген: банктік қызмет көрсету шартын ажыратудың
маңыздылығы – оны жүзеге асыру барысында банк пен шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасындағы есеп айырысу несие қатынастарының кем дегенде бір
қатысушысының өзара қарым-қатынастарының мәселелері шешілетіндігінде.
Осылайша, бұл шарттар есеп айырысу және несие қатынастарының алғы шарттары
болып табылады және бірқатар жағдайларда оларды жүзеге асырудың тікелей
тәртібін де анықтайды [1, 142 б.].
Банктік шоттармен байланысты шарттардан басқа, төлем айналымына
жәрдемдесу бойынша банктік шарттарға металдық шоттарды жүргізу кезінде
бекітілетін металдық шот шартын жатқызу қажет. Оның мәнісі – сақталатын
құндылықтардың құнын клиенттік есепке алудан көрінеді. Сондай-ақ, бағалы
қағаздар нарығында клирингтік операцияларды жүзеге асырумен байланысты
шарттарды да еске салған жөн [4, 131 б.].
Аталған шарттардың кейбіреулерін кейінірек қарастырамыз. Төлем
айналымына әсер ететін банктік қызмет көрсету туралы жалпы ережелер біздің
заңнама құрылымына негізделетіндіктен қарастырылады. Осы орайда банк пен
клиенттің әрекеттестігі жүзеге асырылатын түпкілікті мәселелерді айқындау
орынды болып табылады.
Азаматтық-құқықтық және есеп айырысу көзделген өзге де қатынастардың
әртүрлі субъектілері арасында есеп айырысуды жүзеге асыруға мүмкіндік
туғыза отырып, банктер банктік қызмет көрсету туралы шарттар бекітілген
тұлғалардың мүдделерін сақтауға тиіс. Банктер клиенттердің шарттарындағы
ақша қаражаттарына иелік етуді тек қылмыстық іс жүргізушілік және азаматтық
іс жүргізушілік және азаматтық іс жүргізушілік заңнаманың нормаларына
сәйкес сот шешімі, тергеу, анықтау органдарының және сот шешімдерін
атқаратын органдардың қаулылары бойынша ғана шектей алады. Ақша
қаражаттарына иелік етуге тыйым салуды шектеу мерзімдері қылмыстық іс
жүргізушілік және азаматтық іс жүргізушілік заңнамамен көзделген
мерзімдерден аспауға тиіс. Тергеу мен анықтау органдарының клиенттің
ақшасына тыйым салу туралы шешімдеріне заң актілерінде белгіленген
тәртіппен сотқа шағым жасауы мүмкін [1, 143 б.].
Банк құпиясын жария етпеуге банк кепілдік береді. Банк құпиясы – бұл
банк депозиторлары, клиенттері мен корреспондеттері шоттарының бар-жоғы,
олардың иелері мен нөмірлері туралы, сол шоттар мен банктің өз шоттарындағы
ақшалай қаражаттың қалдығы мен қозғалысы туралы, банк операциялары туралы
(банк операцияларын жүргізудің жалпы шарттарынан басқа), сондай-ақ
клиенттердің банктің сейф жәшіктерінде шкафтары мен үй-жайларында сақтаулы
жатқан мүлкінің бар-жоғы, олардың иелері, сипаты мен құны туралы
мәліметтердің қатаң құпиялығының режимі. Тарату процесіндегі банкпен
берілген несиелер туралы мәліметтер банк құпиясына жатпайды [5, 139 б.].
Банк құпиясын құрайтын міндеттерді беру тәртібі, сондай-ақ олар
берілуі мүмкін субъектілер аясы Қазақстан Республикасының банктер мен банк
қызметі туралы Заңының 50- бабына сәйкес анықталады [6].
1995 жылы 31 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер
және банктік қызметі туралы заңның 51-бабына сәйкес, заңды және жеке
тұлғаның банктегі ақшасына және басқа мүлкіне прокурор санкция берген
анықтау және алдын ала тергеу органдарының қаулылары және атқарушылық іс
жүргізу органдарының қаулылары және атқарушылық іс жүргізу органдарының
қаулылары, сондай-ақ соттардың қаулылары, шешімдері, үкімдері, ұйғарымдары
негізінде тыйым салынуы мүмкін [2].
Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 47-бабына сәйкес, заңды
тұлғаның және жеке кәсіпкердің банк шоттары бойынша шығыс операцияларын
тоқтата тұру Қазақстан Республикасы заң актілерінде белгіленген тәртіппен:
салық төлеуші салық есептілігін тапсыру мерзімі аяқталғаннан кейін он жұмыс
күн ішінде оны табыс етпеген; белгіленген төлеу мерзімі күнінен бастап отыз
жұмыс күні өткеннен кейін салық берешегін өтемеген; салық қызметі органының
лауазымды адамдарының, белгіленген салық тексеруін жүргізу тәртібін бұзған
жағдайлардан басқа реттерде, салық салу объектілері мен салық салуға
байланысты объектілерді салық тексеруіне, қарауына жол бермеген жағдайларда
жүргізіледі. Банктік қызмет көрсету шарттарында клиенттерге банктік қызмет
көрсету шарты бойынша банктің оларға қызмет көрсетуіне ақы төлеу
көрсетіледі, оның ішінде банктер банктің төлеу комиссиясымен реттеледі [7].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 746-бабында банктік
қызмет көрсету бойынша барлық жекелеген шарттар үшін маңызды болатын шартты
тиісті түрде атқармағаны үшін жауапкершілік туралы норма көзделген. Ол банк
жауапкершілігіне қатысты. Банк клиенттің шотына оның атына түскен ақшаны
дер кезінде қабылдамаса, не оларды шоттан заңсыз алып тастаса, сондай-ақ
клиенттің шоттан ақшаны аудару туралы, не шоттан беру туралы нұсқауларын
тиісті түрде орындамаса немесе мүлдем орындамаса, банк әрбір кешіктірілген
күн үшін осы сомалардың 0,5 пайызын төлеуге және пайыздармен жабылмаған
шығын бөлігін өтеуге міндетті [2].
Сөйтіп, банктік қызмет көрсету қызметі айрықша түрде шарт жасау
сипатында көрінеді, банк пен клиент арасындағы тиісті шартпен реттеледі
және сенімгерлік сипаттың айрықша қатынастары болып табылады [8, 76 б.].
Банктік қызмет көрсету шарттарына ресей авторлары мынадай анықтама
берген:
Медведев Д.А.: Қолданыстағы заңнама банктік қызмет көрсету шарттарын
жекелей қарастырады Дәл осындай пікірді Вишневский да қолдайды, ол былай
деп жазған: Банктік қызмет көрсету шарттарының құқықтық табиғаты ұзақ
уақыт бойы дискуссияның пәні болып табылады. Біз банктік қызмет көрсету
шарттарын азаматтық-құқықтық шарттардың жеке түрі ретінде қарастырамыз.
Сонымен қатар, кейбір авторлар банктік қызмет көрсету шарттарын түрлі
құқықтық қатынастардың комплексі ретінде сипатталады. Мысалға, Новоселова
Л.А. былай дейді: банктік қызмет көрсету шарттары екі келісімді қосады –
шот ашу туралы алдын-ала шарт және ол шот бойынша жұмыстың амалдарын
белгілейтін келісім-шарт. Егер алдын-ала қабылданған шарт бойынша құқықтар
мен міндеттер ережеге сәйкес, шартты қабылдаған жағдайда туындайтын болса,
шот бойынша қатынастар тек шот ережеге сәйкес ашылған және бекітілген
жағдайда туындайды.
Бұл орайда заң шығарушы банктік қызмет көрсету шартын: банктік шот
шарты, ақша аудару шарты,банк салымы шарты, сондай-ақ заңнамада немесе
тараптардың келісімінде көзделген өзге де шарт түрлері бойынша деп бөледі.
1.2 Банктік шот ашу шартының түсінігі мен ерекшеліктері
Банктік қызмет көрсету шартын ажыратудың маңыздылығы – оны жүзеге
асыру барысында банк пен шаруашылық жүргізуші субьектілер арасындағы
есеп айырысу несие қатынастарының кем дегенде бір қатысушысының
өзара қарым-қатынастарының мәселелері шешілетіндігінде. Осылайша, бұл
шарттар есеп айырысу және несие қатынастарының алғы шарттары болып
табылады және бірқатар жағдайларда оларды жүзеге асырудың тікелей
тәртібін де анықтайды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі банктік қызмет
көрсету шарттарының төмендегідей түрлерінің тізімін көрсетеді:
1. банктік шот шарты;
2. ақша аудару шарты;
3. банк салымы шарты, ол негізінен несиелік қатынастарды
қамтамасыз ететін болғандықтан жоғарыда қарастырылып өткен;
4. заңнамамен немесе тараптар келісімімен көзделген өзге де шарт
түрлері [2].
Банк және банктік қызмет туралы заңға сәйкес, банк шоты - банк пен
клиент арасында ақша қабылдау және (немесе) клиентке банктiк қызмет көрсету
жөнiндегi шарттық қатынастарды көрсету тәсiлi [6].
Банк шоттары банк пен клиент арасында банк шотының шарты және банктiк
салым шарты жасалған кезде ашылады:
- тұтынушыларға тиесілі ақшаларды банктің қолдануы және барлығын
қамтамасыз ету;
- тұтынушы пайдасына ақшаларды алу;
- тұтынушының көрсеткен талабы бойынша аударымдар жасау.
Банктік шот шарты банк пен оның клиентінің арасында жазбаша түрде
жасасылған, банктің клиенті талап еткен кезде оған қажетті мөлшерде ақша
қаражатын беру, клиенттің пайдасына түскен ақша қаражатын беру, клиенттің
пайдасына түскен ақша қаражатын қабылдап отыру, клиенттің тапсырмасы
бойынша үшінші тұлғалардың пайдасына ақша аудару, клиенттің қолма қол
ақшаны қабылдап алу, клиентке қажет кезінде қолма қол ақша беру, клиентке
оның банктік шоты бойынша жүргізілген операциялар және оның банктік
шотындағы ақша қаражатының сомасы туралы ақпарат беру жөнінде міндеттеме
жүктейтін консенсуалды, костарапты міндеттеуші әрі ақылы сипаттағы құжат
болып табылады [1, 146 б.].
Банктің тиісті банктік шотты ашу және жүргізу жөніндегі пассивті
операциясы оның заңнамалық актілерде көзделген әрі лицензиялау режимінде,
сондай-ақ банктік шот шарты негізінде жүзеге асырылатын, клиенттің және
банктің экономикалық мүдделерін, мемлекеттің фискальдық мүддесін
қамтамассыз етуге бағытталған іс-әрекетіне жатады [9, 153 б.].
Бұл ретте банктің өз клиентінің банктік шотындағы ақша қаражаттарын
пайдалану жөніндегі құқығы бар екенін білген жөн болады. ҚР Ұлттық банк
туралы заңына сәйкес, банктің клиентіне:
1. Қазақстан Республикасының тиісті заңнамалық актісінде көзделген
банктік шотты ашу және жүргізу тәртібін сақтау міндеттілігі;
2. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды жүргізу және есеп айырысу
құжаттарын рәсімдеу тәртібіне қатысты банктік және өзге де заңдардың
талаптарын, сондай-ақ банктік ережелерді сақтау міндеттілігі жүктелді [10].
Қазақстандағы банктік шот шартының түрлері ағымдағы (банктік) шот
шарты, корреспонденттік (банктік) шот шарты және карт (банктік) шот шарты
жазбаша нысанда көрініс табады.
Банктердің болашақ клиенттері заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар өздеріне
банктік қызметтер көрсететін банктерді өз бетінше таңдайды және олар түрлі
банктік шот шартын өзі таңдаған банкпен де, сондай-ақ басқа да банктермен
жасаса алады [6].
Банктік шот шарты бойынша клиенттің банктегі ақша қаражатын есепке алу
мақсатында клиентке немесе ол нұсқаған тұлғаға тараптар келісімдеген жай-
жағдайларға қарай біріздендірілген жекеше код беріледі. Клиенттің банктегі
ақшасын есепке алу үшін клиентке біріздендірілген жекеше код беру және оны
жою тәртібі банктік заңнамамен айқындалады.
Әрине, банктік шот шартының инвестициялаудың құралы ретінде өзінің
кемшіліктері бар. Біріншіден, бұл төмен кіріс мөлшері: банктік шот
шартының пайыздары, ережеге сәйкес, орын алған инфляцияның пайызынан тек аз
көлемде басым болады. Осылайша, банктік шот салымшының тек ақшалай
қаражаттарының кепілдігін қамтамасыз етеді. Аталып кеткен шартты жасаған
кезде бұл шарттың өзіне тән ерекшеліктер мен айырмашылықтарына міндетті
тұрде көңіл бөлу қажет.
Банктік шот шарты біріктіруші шарт па деген сұраққа келетін болсақ, заң
әдебиетінде бұл проблемаға қатысты тұрлі көзқарастарды кездестіруге болады.
Ефимова Л.Г. айтуынша бұл шарт біріктіру шартының түрі болып табылады.
Бұл көзқарасқа қарама-қайшы пікірді Лебедев К.К. келтіреді, ол былай
дейді: банктік шот шартының белгілері біріктіру және бұқаралық шарттардың
белгілеріне сәйкес келмейді. Кең мағынада банктік шот шартының пәні болып
банк көрсететін қызметтерде көрінетін, клиент иеленетін мүлік болып
табылады. Кейде банк клиенттің шотын жүргізу керек деген пікір туындайды.
Бұл мағынада қолдағы ақшалай қаражаттар тұріндегі мүлік банкке де және
клиенке де тиесілі болады, өйткені банк онымен қолданылады, ал клиент болса
оны жұмсай алады.
Шерстобитов А.Е.: банктік шотты азаматтық-құқықтық шарттардың дербес
бір тұрі деген позицияны ұстана отырып, оны банктік қызмет көрсету
шарттарының категориясына енгізуге қарсы пікір ұстанады, өйткені банктік шо
т шарты бойынша банктің міндетіне клиент алдындағы ақшалай міндеттеме де
кіреді,-дейді. Сонымен қатар, банктік шот шартының банктік салым шартына
қарағанда ерекшелігі – банктік шот шартында шарттың нәтижесі клиенттің
сұранысына сәйкес ақшалай емес төлемдердің жұзеге асырылуынан тұрады. Осы
негізге сәйкес, банктік шот шарты банктік қызмет көрсету шартының бір
тұріне жатады. Банктік шот шарты бірыңғай біртұтас міндетті туындатады,
оның құқықтық реттелуі соған сәйкес құрылады.
Банктік шот шартының қостарапты сипаты оны жасасуға қатысатын банкке,
оның клиенттері заңды тұлғаға не жеке кәсіпкерге, орталық және жергілікті
мемлекеттік органдарға байланысты көрініс табады. Банктің банктік шотты
жүргізуге қатысты құқығы оған банктік операцияларды жүзеге асыру үшін
берілген лицензияда бекітіледі. Банк пен оның клиентінің тиісті банктік
шотты ашу және жүргізу кезіндегі өзара іс-әрекеттері императивтік-
диспозитивтік сипат алады. Банктік шоттар, әдетте, шектеусіз (егер банктік
заңнамада немесе банктік шот шартында нақтылы мән-жайлар көзделмесе) әрі
мерзімсіз ашылады.
Банктік заңнамада және Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде
банктік шот шартын жасасу тәртібін мұқият реттелінбеген. Дегенмен, банктік
практикада тараптардың бірыңғай құжат ретіндегі банктік шартты әзірлеуі
және оған банктік шот ашу жөніндегі өтініш қабылдау жолымен банктік шот
шартын жасасу тәсілдері қолданылады [2].
Банктік шот шартында тараптар келісімдеген өзге де мән-жайлар көзделуі
мүмкін. Сонымен қатар банктік шот шартында заңнамада белгіленген қосымша
талаптар да болуға тиіс.
Ақша төлемі және аударымы туралы Қазақстан Республикасының заңымен,
Қазақстан Ұлттық Банкінің нормативтік құқықтық актілерімен және тиісті
шарттарымен реттеледі. Аталған заңға сәйкес банктік шот – банк пен клиент
арасындағы ақшаларды қабылдау және тиісті шарттарымен реттеледі. Аталған
заңға сәйкес банктік шот – банк пен клиент арасындағы ақшаларды қабылдау
және клиенттерді қамту банкті қамту жөніндегі шарттық қатынастарды көрсету
тәсілі. Банк шоттары банк пен клиент арасында банктік шот шартын немесе
карт-шот шартын жасау кезінде ашылады [11].
Е. Б. Осиповтың айтуынша: банктік шот шарты бұл – кешенді есеп айырысу
міндеттемелерінің құрамына кіретін құқықтық қатынас. Онда осы шарттық
қатынаспен қатар әрқашан да төлемдерді жүзеге асырумен байланысты құқықтық
қатынастар да туындайды, яғни есеп айырысу міндеттемелерін жүзеге асыру
әрқашан осы қатынастардың орын алуына тәуелді болады [12, 132 б.].
Қазақстан Республикасының Ақша төлемі және аударымы туралы Заңында
банктік шот банк пен клиент арасында салым (депозитті) қабылдау бойынша
шарттық қатынастарды көрсететін тәсіл ретінде және банктің төменде
көрсетілген операцияларды жұзеге асыруымен байланысты анықталады:
1.Клиентке тиесілі ақшалардың болуы мен пайдалануын банктің қамтамасыз
етіумен байланысты;
2.Клиент пайдасына ақшаны қабылдаумен байланысты;
3.Банктік шот шартымен немесе банк салымы шартымен көзделген тәртіпте
ақшаны үшінші тұлғалардың пайдасына аудару туралы клиенттің өкімін
орындаумен байланысты; егер бұл банк салымы не банктік шот шартымен
көзделмесе, клиент ақшасын алу туралы үшінші тұлғалардың өкімін орындаумен
байланысты; банктік шот немесе банк салымы шартымен көзделген тәртіпте
қолма-қол ақшаны клиенттен қабылдауды және оған беруді жүзеге асырумен
байланысты. Банктік шот немесе банк салымы шартымен көзделген тәртіпте,
банктегі клиенттің ақша сомасы және жүргізілген операциялар туралы
ақпаратты клиенттің талап етуі бойынша берумен байланысты.
1. Банктік шот немесе банк салымы шартымен анықталатын мөлшер мен
тәртіпте сыйақыны төлеумен байланысты;
2. Клиентке шартта, заңнамада немесе банктік тәжірибеде
қолданылатын іскерлік айналым дағдыларында көзделген өзге де банктік қызмет
көрсетуді жүзеге асырумен байланысты. Банктік шоттар банк пен клиент
банктік шот немесе банк салымы шартын бекіткен кезде ашылады [11].
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және
банк қызметі туралы Заңының 20-бабында көрсетілгендей, заңды және жеке
тұлғалардың банктік шоттарын, банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын банктер мен ұйымдардың корреспондеттік шоттарын ашу мен
жүргізу банктердің операцияларына жатқызылады [6].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінінің 747-бабына сәйкес,
банктік шот шарты бойынша бір тарап (банк) екінші тараптың (клиенттің)
пайдасына түсетін ақшаны қабылдауға, клиенттің клиентке немесе үшінші
тұлғаларға ақшаның тиісті сомаларын аудару (беру) туралы өкімдерін
орындауға және банктік шот шартында көзделген басқа да қызметтерді
көрсетуге міндеттенеді [2].
Банктік шот шарты конценсуалды сипатқа ие. Ол оның бардық мәнді
жағдайлары бойынша тараптар келісімге келген кезде жасалды деп есептеледі.
Банктік шот шартының мәнді жағдайларына мыналар жатады: пәні туралы, банкте
орналасқан ақшаны басқару тәртібі туралы, банкпен қызмет көрсету және
оларға ақы төлеу тәртібі туралы жағдайлар. Банктік шот шартының қосымша
жағдайлары заңнамада көзделуі мүмкін. Банктік қызмет көрсету аясында
бекітілетін шартардың ерекшелігі – оның жағдайлары, соның ішінде банктік
шот жүргізу жағдайында, банк заңнамалармен анықталатындығында. Бұған қоса,
банктер Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және
банк қызметі туралы Заңының 31-бабының 1-тармағында сәйкес сол бір немесе
өзге операцияларды тек оларды жүргізудің жалпы ережелерін анықтайтын
ережелер және ішкі ережелер болған кезде ғана жүзеге асыруға құқылы [6].
Осипов Е.Б. және Омурчиева Э.М. былай дейді: банктік шот шарты банк
тәжірибесінде, оның ішінде Қазақстанның банк істері тәжірибесінде үлгі және
дәстүрлі (әдеттегі) шарт болып табылады. Банктік шот шарты мәнін анықтауда
негізгі мәселелер – оның құқықтық табиғатының мәселелері, банктік шот
түсінігін азаматтық-құқықтық міндеттемелерді белгілеу деп ажырата көрсету
мәселелері, сондай-ақ клиенттің және банктің шоттағы ақшаларына меншік
құқығын немесе басқадай субъектілік азаматтық құқығын анықтау болып
табылады [13, 140 б.].
Заңдық деңгейде, оның ішінде Азаматтық кодексте де, банктік шот
шартын құқықтық реттеудің жоқтығына және заңда белгілі қандай міндеттеменің
нормаларымен аталған шартты және содан туатын қатынастарды реттеу керек
деген мәселені шешудің қажеттігіне байланысты, Азаматтық кодекстің Ерекше
бөлімі қабылданғанға дейін банктік шот шартының құқықтық табиғатына қатысты
пікірталас кең орын алып келді. ҚР АК-нің 110-бабы банктік шот шартын
құқықтық реттеуді көздейтін Азаматтық заң негіздерінің қабылдануы бұл
шарттың құқықтық табиғатына байланысты айтыс-тартысты тоқтата алған жоқ,
себебі Негіздердің жалғыз бабының құқықтық реттеудің барлық мәселелері мен
қиындықтарын шешуі мүмкін болмады. АК-тің Ерекше бөлімінің қабылдануы,
біздің көзқарасымыз бойынша, банктік шот шартының құқықтық табиғаты туралы
мәселеге нүкте қоя алады, өйткені АК оны дербес азаматтық-құқықтық шарт
ретінде қабыл алып, таныды [2].
Сөз жоқ, арнайы құқықтық реттеудің болуы әр кезде шарттың дербес
сипатына дәлел бола алмайтыны және бұл шарттың тек сол туралы нормалармен
реттелетіні жайында заң әдебиетінде айтылып жүрген пікірмен келісу керек.
Мысалы, арнайы құқықтық реттеуі болса да, айырбас шарты, - алайда ол туралы
айырбас шарты туралы нормаларда тікелей ескерту жасай отырып, - бірқатар
жағдайларда сатып алу-сату шартымен реттеледі. Дегенмен шарттың белгілі бір
тұрін реттеуге арналған арнайы нормаларда оған азаматтық-құқықтық шарттың
басқа түрі туралы нормалар қолданылатыны жөнінде ескертпелер жоқ
жағдайларда, мұндай шарттың дербес сипатын және басқадай азаматтық-құқықтық
шарттар туралы нормаларды қолданудың мүмкін еместігін мойындау керек.
Мысалы, сыйға беру шартына сатып алу-сату шартының,- бұл шарттардың
экономикалық мәні тым жақын, яғни олардың екеуі де белгілі бір мүлікке
меншік құқығын бір адамның екіншісіне біреуіне бағытталса да, - ережелерін
қолдануға болмайды.
Азаматтық-құқықтық шарттардың жекелеген түрлерін құқықтық реттеудегі
айырмашылыққа тек құқықтық қана емес, экономикалық қажеттіліктер де –
қоғамның экономикалық өмірінде белгілі бір шарттардың қолданылуының тым жиі
орын алуы және оларды жүзеге асыруды сәйкестендіру қажеттігі (шарт жасасу,
оны орындау, тараптардың жауапкершілігін реттеу және т.б.) себепкер болған.
Дербес азаматтық-құқықтық міндеттеме ретінде бөлектеу қажеттігі және заң
шығарушының бантік шот шартының құқықтық реттелуін әзірлеуі: есеп айырысу
және кредит саласында делдалдықтың жүзеге асырылуына байланысты мүліктік
айналымда банк қызметінің алатын ерекше орны да, сондай-ақ ерекше
субъектілік құрамына және банк мәмлелері мазмұнының ерекшеліктеріне қарай
азаматтық-құқықтық міндеттемелердің дәстүрлі құрылымдарын қолдануды
күрделендіріп жіберетін банк міндеттемелерінің қалыптасқан ерекшеліктеріне
де байланысты туған. Мұндай өзгешеліктердің бірі – ақша айналысын
ұйымдастырудың көпшілікке арналған мемлекеттік қызметтерге байланысты
мемлекеттің банк қызметіне кең түрде араласуы, банк қызметінде ақшалардың
және ақшалай міндеттемелердің кәсіпкерлік қызмет нысанасы ретінде
пайдаланылуы және, тиісінше, дәстүрлі қарыз, тұрақты жүйесіз сақтау және
тапсырма (коммисияның) шарттарымен салыстырғанда, банктік шарттардың, оның
ішінде банктік шот шартының да еркіндігін барынша шектеу болып табылады, -
деп Осипов Е.Б. жазып кеткен [12].
Сондықтан банктік шот шартының дербес азаматтық-құқықтық шарт ретінде
бекітілуі себепті, мысалы, бұрын заң әдебиетінде мойындалып келгендей, оны
енді қарыз, тұрақты жүйесіз сақтау және тапсырма (коммисияның) шартының бір
түрі деп мойындаудың тіпті де қажеті жоқ және, тиісінше, көрсетілген
міндеттемелердің нормаларын банктік шотқа қолдану мүмкін емес [14, 147 б.].
Банк қызметін реттейтін заңда банктік шот термині кеңінен
қолданылады. Оның үстіне әртүрлі мағынасы болуы мүмкін, бұл кейбір дәрежеде
банк шоты шартын қарауда объективті қиындықтар келтіреді және соған
байланысты бірқатар сұрақтар туғызады [15, 69 б.]
Банктік шот терминінің мағынасы болуы мүмкін және бұл қолайсыздық,
өкінішке қарай, құқық нормасын заңды баяндауға тән болып кеткен және тек
таза банктік шот терминіне ғана байланысты емес. Бұл терминнің негізгі
өзіндік мағынасы азаматтық-құқықтық міндеттеменің бір түрін – банктік шот
міндеттемесін және азаматтық-құқықтық шарттың айқындалған түрі – банктік
шот шартын айқындау болып табылады. Дәл осы мағынасында азаматтық-
құқықтық ғылыми әдебиетте, мысалы, банктік шот термині банктік шоттың
құқықтық табиғатын талдау, банктік шот қызметтерін жүзеге асыру талаптарын
анықтау барысында пайдаланады [16, 104 б.].
Сонымен бірге шот немесе банктік шот терминдері ҚР АК-те банк
жүргізетін есептің ерекше бухгалтерлік немесе математикалық тәсілін анықтау
үшін де, әдетте, клиенттің банктегі ақшасының қалдығын, дәлірек айтқанда,
банктік шот шартын орындауға байланысты клиент мен банктің өзара талап ету
құқықтарын есепке алуда қолданылады. Банктік шот шартын орындау барысында
клиенттің ақшаларының қалдығына бухгалтерлік есеп: банк теңгерімінің
бухгалтерлік шоттарының белгілі бір тобына клиенттердің банктік шоттары
деген атау беру, әрбір клиентке осы топта белгілі бір жеке бухгалтерлік шот
бөлу және онда аталған клиенттің барлық ақшалай түсімдерін, шығыстарын және
банктің клиент алдындағы қарызы болып табылатын қалдық ақшаларын немесе
клиенттің банк алдындағы қарызы болып табылатын клиенттің банктегі ақшасын
сомасынан шығыстарының асып кетуін (бұл овердрафт – белгілі бір шекте
клиенттің шоттағы қалдық ақшасынан асып кеткен соманы банктік шот шарты
бойынша банктен қарыз алған сомасымен орнын толтырған жағдайда мүмкін
болады және банктің кредит беруі (банктік қарыз) формасын көрсетіп отыру
жолымен жүргізіледі. Оның үстіне, клиенттің банкке қоятын талап ету
құқықтарын есепке алу үшін, банктің бухгалтерлік есебінің белгілі бір
жолында (строка) бекітілген математикалық мағынасы алынады. Ол аз болса,
соған ұқсас есепті бухгалтерлік теңгерімде белгілі бір шоты – математикалық
мағынасы банкке қойылатын талап ету құқын немесе банк алдындағы қарызын
есепке алу болып табылатын банк шотында жатқан ақшасы бар клиент те
жүргізеді [17, 294 б.].
Банктегі ақша есебін жүргізудің айқындалған тәсілі мағынасында шот,
банктік шот терминдері, мысалы, АК-тің 739-бабының 3-тармағында, 753, 755-
баптарында қолданылады, оларда аталған термин азаматтық-құқықтық
міндеттемені немесе азаматтық-құқықтық шартты белгілеу үшін емес,банк пен
клиенттің өзара талап ету құқықтарын есепке алудың, оның ішінде банк
жүргізетін клиенттің ақша есебінің (шоттағы қалдық және клиенттің банкке
қоятын талап ету құқықтарының банктің клиентке қоятын талап ету
құқықтарынан асып кетуі сияқты) айқындалған тәсілі ретінде пайдаланылады
[18, 294-295 б.].
Банктік шот термині, сонымен бірге, АК-тен өзге, банк қызметін
реттеуге арналған және тікелей оны құқықтық реттеуге байланысты емес
бірқатар заң актілерінде де, сондай-ақ біршама төмен деңгейдегі нормативтік
құқықтық актілерде де пайдаланылады. Ақша төлемі және аударымы туралы
Заңның 6-бабының 1-тармағында банктік шот анықтамасы жасалған банктік шот
шартына және банктік салым шартына байланысты банк пен клиент арасындағы
өзара талап ету құқықтарын есепке алу тәртібі ретінде берілген. Оның
үстіне, Ақша төлемі және аударымы туралы Заңда банктік шот термині
банктің бухгалтерлік есебіне жасалған банктік шот шартына және банк салымы
шартына байланысты банк пен клиент арасындағы өзара талап ету құқықтарын
қосымша есепке алудың қосымша тәртібі ретінде түсіндіріледі [11].
Депозиттің әрбір валютасы бойынша банк бөлек пайыздық мөлшерлеме
белгілейді. Салым валютасы – маңызды фактор. Мәселен, қазір депозитті
теңгемен жылдық 13,5% ашу тиімдірек болуы мүмкін, ал жарты жылдан соң –
доллар мен жылдық 10 пайыз болып қалуы мүмкін. Сондықтан нарықтың
конъюнктурасын ескеру және сол сәтте тиімдірегін таңдау қажет. Тәуекелдерді
азайтуға мүмкіндік беретін депозиттер де бар. Депозиттердің жоғары
сенімділігі Қазақстанның салымдарды кепілдендіру қорымен қамтамасыз
етіледі. Бұл отандық жинақтарды сақтандыру жүйесі болып табылады, оның
құрамына республиканың отыздан астам банктері кіреді. Қордың міндеті кез
келген банк таратылған жағдайда де- позиттерді өндіріп береді. Өтемақының
ең жоғары мөлшері бүгінгі күні 5 миллион теңгені құрайды.
Ақша төлемі және аударымы туралы заңында қолданылатын банктік шот
түсінігіне ұқсас түсінік ҚР-дің №266-шы Банктерде клиенттердің банктік
шоттар ашуы, жүргізуі және жабуы туралы нұсқаулығында пайдаланылады. №266-
шы нұсқаулықта банктік шот термині қолданылған кезде де банктік шот, банк
салымы шарттары бойынша клиенттің банкке қоятын талаптарын есепке алудың
жеке тәсілі және мұндай тәсілді рәсімдеу тәртібі ескеріледі. Банктік шот
шарты бойынша ақшаларды есепке алу жүргізілетін банктік шот ағымдық деп
аталады [19].
Банктік шот түсінігі Салық кодексінде де қолданылады. Салық
кодексінің 16-бабы 1-тармағының 9-тармақшасында салық қызметтерінің
банктерден немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардан салық салуға байланысты мәселелер бойынша салық төлеушілердің –
заңды тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің банктік шоттарының болуы,
олардың нөмірлері туралы мәліметтерді алу құқығы қарастырылған. Осыған
байланысты Салық кодексінде пайдаланылатын банктік шот түсінігін
Азаматтық кодексте анықтамасы берілген банктік шоттың азаматтық-құқықтық
міндеттемесі және оның банктік шот түрінде тууның негіздемесі деп түсіну
қажет екенін айта кеткен жөн. Бұл Салық кодексінде банктердің банк
қызметтерін көрсетуі бойынша, яғни олардың өз клиенттерімен өзара
қатынастары барысында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруы кезінде оларға
қойылатын қатаң (өктем) талаптар көзделгендігінен туындап отыр. Азаматтық
кодекстің 3-бабы 3-тармағына сәйкес, банктер және олардың клиенттері
арасындағы қатынастарды банк қызметін реттейтін, Ақша төлемі және аударымы
туралы заң да кіретін заң актілері емес, азаматтық заң реттейді [7].
Есеп айырысу қызметтерін көрсету бойынша шарттарға төлем тапсырыстарымен
есеп айырысу шартын, аккредитивтермен есеп айырысу шартын, төлем
тапсырыстарымен, талаптар мен инкассалық бөліктерімен есеп айырысу
жүзеге асатын қарыздың талаптарды инкассациялау шартын жатқызу
керек. Бұл топқа банк аралық есеп айырысумен байланысты шарттар
жатады: корреспонденттік қатынастар орнату туралы шарт, клирингтік
төлемдерде есеп айырысу шарты [20, 76 б.].
Банктік шоттармен байланысты шарттардан басқа, төлем айналымына
жәрдемдесу бойынша банктік шарттарға металдық шоттарды жүргізу
кезінде бекітілетін металлдық шот шартын жатқызу қажет. Оның мәнісі
– сақталатын құндылықтардың құнын клиенттік есепке алудан көрінеді.
Сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында клирингтік операцияларды жүзеге
асырумен байланысты шарттарды да еске салған жөн.
Аталған шарттардың кейбіреулерін кейінірек қарастырамыз. Төлем
айналымына әсер ететін банктік қызмет көрсету туралы жалпы ережелер
біздің курс заңнама құрылымына негізделетіндіктен қарастырылады. Осы
орайда банк пен клиенттің әрекетсіздігі жүзеге асырылатын түпкілікті
мәселелерді айқындау орынды болып табылады. Бұл материалды одан
әрі қайталамалауға да көмектеседі.
Азаматтық-құқықтық және есеп айырысу көзделген өзге де қатынастардың
әртүрлі субьектілері арасында есеп айырысуды жүзеге асыруға
мүмкіндік туғыза отырып, банктер банктік қызмет көрсету туралы
шарттар бекітілген тұлғалардың мүдделерін сақтауға тиіс. Банктер
клиенттердің шарттарындағы ақша қаражаттарына иелік етуді тек
қылмыстық іс жүргізушілік және азаматтық іс жүргізушілік
заңнамалардың нормаларына сәйкес сот шешімі, тергеу, анықтау
органдарының және сот шешімдерін атқаратын органдардың қаулылары
бойнша сот шектей алады.
Ақша қаражаттарына иелік етуге тыйым салуды шектеу мерзімдері
қылмыстық іс жүргізішілік және азаматтық іс жүргізішілік заңнамамен
көзделген мерзімдерден аспауға тиіс. Тергеу мен анықтау органдарының
клиентің ақшасына тыйым салу туралы шешімдеріне заң актілерінде
белгіленген тәртіппен сотқа шағым жасалуы мүмкін [11].
Заңды тұлғалар мен азаматтардың ақша қаражаттарын олардың
келісімінсіз алып қоюға тек соттың заңды күшіне енген үкімнің немесе
шешімнің немесе сот бұйрығының негізінде ғана жол беріледі.
Банк қандай да бір негіздер бойынша ақша қаражаттарын аудара
отырып, төлеу жөніндегі барлық талаптарды қанағаттандыру үшін
клиенттердің шоттарындағы қаражаттардың жеткіліктігін ескеруге
міндетті. Клиенттің немесе өзге тұлғалардың төлеу жөніндегі өкімдерін
атқара отырып, банк олардың келу кезектілігін (күнтізбелік
кезектілігін) басшылыққа алады. Клиенттің банктегі ақшасы клиентке
қойылған кезекті талапты қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болған
жағдайларда, Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген
жағдайларды қоспағанда, банк аталған талапты қанағаттандыруға
жеткілікті соманы клиенттің пайдасына түсетін ақша есебінен жинақтайды.
Егер клиентке бірнеше талап қойылса, банк оларды қанағаттандырудың
тиісті кезектілігін сақтайды. Бұл жағдайда банктік есеп айырысуды
реттейтін нормалар заңды тұлғалар мүмкін, олар таратылған кезде,
өндіруге жүгіну кезектілігін белгілейтін Азаматтық кодекстің жалпы
бөлімінің нормаларына сәйкестендірілген [21, 104-105 б.].
Бірінші кезекте еңбек шарты бойынша, оның ішінде келісім-шарт бойынша
жұмыс істейтін адамдармен демалыс жәрдемақылары мен еңбекақы төлеу
бойынша, авторлық шарт жөніндегі сыйақы төлеу бойынша есеп айырысу үшін
ақша алуды көздейтін атқарушы құжаттар бойынша ақша алу жүргізіледі [22].
Үшінші кезекте басқа да ақшалай талаптарды қанағаттандыру көзделген
атқарушы құжаттар бойынша ақша беру жүргізіледі.
Төртінші кезекте клиенттің бюджет алдындағы міндеттемелері бойынша ақша
алу жүргізіледі.
Бесінші кезекте клиентке қойылған басқа да талаптарды қанағаттандыру
үшін күнтізбелік кезектілік тәртібімен ақша алу жүргізіледі. Осылайша
атқарушылық күші бар құжаттарға негізделген талаптарға азаматтық-құқықтық
міндеттемелер бойынша несие берушілерден және клиенттердің өздерінен
шығатын төлеу туралы өкімдер алдында басымдық берілген.
Бір кезектілікке жататын талаптар бойынша ақша алу атқарушы құжаттардың
(төлеу туралы өзге де өкімдердің) түсу уақыты бойынша кезектілікпен
жүзеге асырылады.
ҚР АК-ң 742-бабының 3 тармағына сәйкес, клиент болып табылатын заңды
тұлға тараған кезде кредит берушілердің талабын қанағаттандыру Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 51-бабында тікелей көзделген
кезектілікпен жүргізіледі [2].
Банк құпиясын құрайтын мәліметтерді беру тәртібі, сондай-ақ олар берілуі
мүмкін субьектілер аясы Қазақстан Республикасының Қазақстан
Республикасының банктер мен банк қызметі туралы Заңының 50-бабына сәйкес
анықталады [6].
Банктік шот тиісті заңнамалық актілер, лицензия және шарт негізінде
өздері қызметтер көрсететін клиенттерімен, басқа банктермен өзара қарым
қатынастар механизмі, сондай-ақ клиенттің барлық қаржылық операцияларын
жүргізуіне айтарлықтай мүмкіндік беретін, банктің әрбір клиентінің атына
(пайдасына) түсетін және олар жұмсайтын (пайдаланатын) ақша қаражаттарын
есепке алатын тәсіл болып табылады.
Банктік шот тиісті банк пен оның клиенті арасындағы клиенттің пайдасына
түскен ақшаны қабылдау және клиентке түрлі банктік қызметтер көрсету
жөніндегі қаржылық құқықтық, сондай-ақ азаматтық-құқықтық сипатты шарттық
қатынастарды білдіретін тәсілге жатады. Банктік шот банк пен клиент
арасындағы жасалған банктік шот шартының негізінде ашылады. Банктік шотты
ашуға байланысты қалыптасатын қаржылық-құқықтық және азаматтық-құқықтық
қатынастарда банк пен клиенттің дербестігі әрі бастамашылдығы, банктік
шоттың түрлі режимі, мемлекеттің, клиенттің, сондай-ақ банктің экономикалық-
қаржылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
Азаматтық және кәсіпкерлік құқық кафедрасы
Дипломдық жұмыс
БАНКТІК ШОТ ЖӘНЕ САЛЫМ ШАРТТАРЫ
Орындаған
4 курс студенті___________________________ ___________ Байтасова А.М.
Ғылыми жетекші
аға оқытушы ___________________________________ __ Мұқалдиева Г.Б.
Норма бақылаушы
з.ғ.д., доцент ___________________________________ __ Нұрахметова Г.Г.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
з.ғ.д., профессор ___________________________________ __ Жетпісбаев Б.А.
Алматы, 2011
РЕФЕРАТ
Тақырыбымның өзектілігі. Біріншіден, қолданыстағы заңнаманың кемеліне
жетпегендігі, екіншіден, банктік салым және шот шарттарына байланысты
сұрақтардың пікірталастығымен анықталады.
Заң шығарушы ҚР Азаматтық Кодексіндегі және Банктер және банктік
қызмет туралы заңында банктік шот және банктік салым шарты аясын
реттеудегі көптеген ақаулықтарды өзгерткенімен, онда елеулі қарама-
қайшылықтар және келеңсіздіктер әлі де орын алуда.
Зерттеудің негізгі мақсаты мынада тұжырымдалады: құқықтық ғылым және
соған сәйкес құқықтық нормаларды зерттеудің тәжірибелілігі қазіргі таңдағы
банктік салым және шот шарттарының ерекшелілігін белгілеу болып табылады.
Міндеттер: банктік салым және шот шарттарының құқықтық табиғатын және
оның негізгі теориялық ұғымдарын зерделеу, банктік салым және шот
шарттарының ерекшеліктерін белгілеу, банктік салым және шот шарттары
бойынша тараптардың құқықтары мен міндеттерін, өзіндік белгілерін талдау.
Зерттеудің пәні болып банктік салым және банктік шот шарттарының
құқықтық режимін белгілейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып саналады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік базасы болып белгілі тарихи
дәуірдегі экономикалық, құқықтық және әлеуметтік-саяси факторларға тәуелді
банктік салым және банктік шот шарттарын динамикалық категория ретінде
жалпы ғылыми диалектикалық әдіс болып табылады.
Жұмыс кіріспеден, алты параграфты біріктіретін екі тараудан,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттердің тізімінен тұрады. Бірінші
бөлімде банктік қызмет көрсету шарттарының: банктік шот және салым
шарттарының түсінігі және ерекшеліктері қарастырылады. Ал екінші бөлімде
банктік салым және шот шарттарының негізгі элементтері, бұл шарттар бойынша
тараптардың құқықтары мен міндеттері және жауапкершілігі зерттеледі.
Кілтті сөздер: банктік қызмет, корреспондеттік шот, овердрафт, банк,
төлем, депозит, ислам банкі.
ГЛОССАРИЙ
ТӨЛЕМ - ақша міндеттемесін қолма-қол ақшаны пайдалана отырып немесе оны
пайдаланбай, ақша аудару немесе ішінде ақша міндеттемесі не ақша төлеу
туралы бұйрығы бар төлем құжатын беру арқылы орындау;
ДЕПОЗИТ – бір тұлға (депозитор) басқа тұлғаға – банкке, оның ішінде
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне (бұдан әрі – Ұлттық Банк) және
Ұлттық почта операторына олар номиналды түрде (ислам банкіндегі
инвестициялық депозиттен басқа) қайтарылатын шартпен, алғашқы талап етуі
бойынша немесе қандай да бір мерзімнен кейін толық немесе бөліп-бөліп,
алдын ала келісілген үстемесімен не онсыз, депозиторға тікелей не оның
тапсыруымен үшінші тұлғаға берілетініне қарамастан, беретін ақша;
БАНК - заңды және жеке тұлғаларда шоғырландырылған ақша ағымдарының
қозғалысымен байланысты ерекше өнімді өндіретін, осы қаржы құралдарының
есебінен банк қызметтерін көрсететін арнайы экономикалық институт.
БАНКТІК ҚЫЗМЕТ - клиенттің қажеттілігін қанағаттандыру нысаны, банк
клиентіне қызмет көрсетудің нәтижесі;
ОВЕРДРАФТ – белгілі бір шекте клиенттің шоттағы қалдық ақшасынан асып
кеткен сома;
ИСЛАМ БАНКІ – уәкілетті органның лицензиясы негізінде банктік қызметті
жүзеге асыратын екінші деңгейдегі банк.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ 7
КӨРСЕТУ ШАРТТАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН БЕЛГІЛЕРІ
1.1 Банктік қызмет көрсету шарттарының түсінігі
7
1.2 Банктік шот ашу шартының түсінігі мен ерекшеліктері
10
1.3 Банктік салым шартының түсінігі мен ерекшеліктері
25
2 БАНКТІК ШОТ АШУ ШАРТЫ МЕН БАНКТІК САЛЫМ 30
ШАРТЫНЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ТАРАПТАРДЫҢ
ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
2.1 Банктік шот шартының негізгі элементтері
30
2.2 Банктік салым шартының негізгі элементтері
32
2.3.Банктік шот және банктік салым шарты бойынша тараптардың
құқықтары мен міндеттері және оларды бұзған үшін
тараптардың жауапкершілігі
35
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 55
КІРІСПЕ
ҚР экономикасындағы және әлеуметтік саласындағы өзгерістері ҚР
заңнамасына елеулі түрдегі өзгешеліктерді енгізуге мәжбүрлікті туындатады.
ҚР Азаматтық Кодексінде, біріншіден, азаматтық құқықтың жаңа институттары,
ал екіншіден, дәстүрлі институттардың мазмұны түбегейлі өзгерді. Кеңестік
азаматтық құқыққа қатысты, алайда маңызды трансформацияларды өткерген
шарттар болып – банктік шот және банктік салым шарттары болып табылады. Заң
шығарушы ҚР Азаматтық Кодексіндегі және Банктер және банктік қызмет
туралы заңында банктік шот және банктік салым шарты аясын реттеудегі
көптеген ақаулықтарды өзгерткенімен, онда елеулі қарама-қайшылықтар және
келеңсіздіктер әлі де орын алуда. Заңнамадағы банктердің өзінің қарауы
бойынша проценттік мөлшерлерді кемітуге мүмкіндігі көптеген банктер осы
ақаулықты қолданып, жедел салымдар бойынша пайыздық мөлшерлерді кемітуге
алып келді. Бұл салымшылардың құқықтары мен мүдделерін бұзу болып табылады.
Қарама-қайшылықтарға толы қазіргі қоғамымыздың дамуының заманауи
беделі құқықтанушылардың алдына заңнаманың ғылыми анализін алдына мақсат
етіп қояды.
Одан өзге, зерттеудің өзектілігі банктік шот және салым шарттары
туралы ғылыми көзқарастардың пікірталастығымен анықталады.
Жалпы, шарт – тең құқылы субъектілердің арасындағы экономикалық
қатынастарды ұйымдастырудың арнайы құқықтық түрі болып саналады. Шарт –
контрагенттердің құлқының негізгі реттегіші. Нормативтік актілер
кәсіпкерлік қызметтің құқықтық негізін туындатады. Ал шарт болса тараптар
арасында дәлме-дәл құқықтық экономикалық байланысты орнатады. Ол шарттық
міндеттемелердің тәртібін және шарттарын, міндеттемелердің орындалуына
бақылау жасайды.
Осылайша, тақырыптың өзектілігі біріншіден, қолданыстағы заңнаманың
кемеліне жетпегендігі, екіншіден, банктік салым және шот шарттарына
байланысты сұрақтардың пікірталастығымен анықталады.
Ғылыми зерттеудің дәрежесі. Банктік салым және шот шарттарын жасауды
құқықтық реттеудің системасы әлі толық дамымаған, сондықтан кешенді
зерттеулер қазіргі заңи әдебиетте осы сұрақ бойынша аз көлемде. Аса маңызды
жұмыстардың ішінде Л. Давыдова жане Д. Раймановтың ҚР банк құқығы
ерекшеленеді. Бұдан өзге, Қазақстан Республикасының банк және банк қызметі
туралы Заңы, Ақша төлемі және аударымдары туралы Заңы, Жайлин Ғ. А.,
Осипов Е.Б., Омурчиева Э.М., Искакова З.Д., Хамитов Н.Н. және басқа да
банктік қызмет көрсету шарттарына енбектерін арнаған.
Таңдаған тақырыбымның өзектілігі және оны жетілдірудің олқылығы
зерттеудің мақсаты мен міндетін айқындайды.
Зерттеудің негізгі мақсаты мынада тұжырымдалады: құқықтық ғылым және
соған сәйкес құқықтық нормалардың зерттеудің тәжірибелілігі қазіргі таңдағы
банктік салым және шот шарттарының ерекшелілігін белгілеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттелуі нәтижесінде келесідей міндеттер
анықталады:
• банктік салым және шот шарттарының құқықтық табиғатын және оның
негізгі теориялық ұғымдарын зерделеу;
• банктік салым және шот шарттарының турлерін анықтау және сипаттау;
• банктік салым және шот шарттарының ерекшеліктерін белгілеу;
• банктік салым және шот шарттарының элементтерін айқындау;
• банктік салым және шот шарттарының мазмұнының ерекшеліктерін
белгілеу;
• банктік салым және шот шарттары бойынша тараптардың құқықтары мен
міндеттерін өзіндік белгілерін талдау;
• банктік салым және шот шарттары бойынша тараптардың
жауапкершілігінің ерекшеліктерін талдау.
Осы аспектілер банктік салым және шот шарттарын құқықтық
реттеудің мәселесін қазіргі кезде өзекті етіп отыр.
Дипломдық жұмысымның объектісі болып ҚР азаматтық құқығындағы
банктік салым және шот шарттарының мазмұнына байланысты теориялық-құқықтық
жағдайлары және оңтайлықтары көрсетіледі.
Зерттеудің пәні болып банктік салым және банктік шот шарттарының
құқықтық режимін белгілейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып саналады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми-әдістемелік базасы болып белгілі тарихи
дәуірдегі экономикалық, құқықтық және әлеуметтік-саяси факторларға тәуелді
банктік салым және банктік шот шарттарын динамикалық категория ретінде
жалпы ғылыми диалектикалық әдіс болып табылады.
Сонымен қатар, анализ, синтез, аналогиялық, салыстырмалы-құқықтық
және формалды-логикалық әдістер қолданылады.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің пәніне себептелген және кіріспеден,
негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Бірінші бөлімде банктік қызмет көрсету шарттарынының: банктік шот
және салым шарттарының түсінігі мен ерекшеліктері қарастырылады. Ал екінші
бөлімде банктік салым және шот шарттарының негізгі элементтері, осы
шарттар бойынша тараптардың құқықтары мен міндеттері, тараптардың
жауапкершілігі зерттеледі.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНКТІК ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ШАРТТАРЫНЫҢ ҰҒЫМЫ МЕН
БЕЛГІЛЕРІ
1.1Банктік қызмет көрсету шарттарының түсінігі
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 38-тарауында
банктік қызмет көрсету туралы жалпы ережелер жинақталған. Бұл шарттың
мәнісі: бір тарап (банк) екінші тараптың (клиенттің) тапсырмасы
бойынша банктік қызмет көрсетуге, ал клиент, егер шартта көзделмесе,
осы көрсетілген қызметке ақы төлеуге міндеттенеді. Осылайша, банктік
қызмет көрсету шарты, жалпы ереже бойынша, консенсуалды және ақылы шарт
болып табылады [1, 142 б.].
Біздің заңнама банктік қызмет көрсетуге қатысты жалпы нормаларды
бекіте отырып, алға қарай кезекті қадам жасады және осы бағытта ол кейбір
көршілес мемлекеттердің азаматтық заңнамаларының алдында келеді. Мысалы,
мұндай нормалар Қырғыз Республикасының, Ресей Федерациясының Азаматтық
кодекстерінде жоқ. Болашақта аралас шарттардың жекелеген топтарын
қалыптастыру кезінде әрқашан да олардың өздеріне тән белгілерін ажырата
отырып, жалпы түрде азаматтық заңнамада бекіткен орынды болады. Бұл жалпы
құқықтық реттеу сапасына да оңды әсер етеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 739-бабына сәйкес,
банктік қызмет көрсету шартының түсінігі банк шарттарының барлық түрлерін –
соларға сәйкес банк қызметтері көрсетілетін банктердің қатысуымен жасалатын
шарттарды белгілеу деп беріледі. Банктік қызмет көрсету шарты арқылы
банктің клиентке банк қызметтерін көрсетуі, сондай-ақ егер шартта өзгедей
көзделмесе (мысалы, шартта банк қызметінің өтеусіздігі немесе тіпті банктің
клиентке банк қызметін пайдаланғаны үшін сыйақы төлеуі қарастырылуы
мүмкін), клиенттің осы қызметтерге ақы төлеуі жорамалданады [2].
Л. Давыдова, Д. Райманов мынадай анықтама береді: Банктік қызмет
көрсету шарты – азаматтық және банктік заңнаманың новелласы болып табылады,
өйткені, Қазақ КСР АК-інде банктік іс бойынша мәселелерге бес-ақ бап
бөлінген болатын, бұл орайда банктік іс қосалқы заң актілері деңгейінде –
КСРО Мемлекеттік банкі нұсқамаларымен бүге-шегесіне дейін өте мұқият
реттеліп отырды. Жаңа Азаматтық кодекс банк қызметіне әлдеқайда көп көңіл
бөледі және оның ережелері принциптік сипат алады [3, 213 б.].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 739-бабында екі тарап
(банк және клиент) банктік қызмет көрсетуге шарт жасасуға құқылы екендігі
қарастырылады, ол бойынша банк клиенттің тапсырмасы бойынша банктік қызмет
көрсетуге, ал клиент, егер шартта өзгеше көзделмесе, осы көрсетілген
қызметке ақы ақы төлеуге міндеттенеді [2].
Банктер клиенттерге банктік қызмет көрсетуді жүзеге асырады, яғни
клиенттерге банктік қызмет көрсетудің барлық кешенін ұсынады, ол
экономикалық қажеттіліктен туындайтын талаптарды қанағаттандыра отырып,
үздіксіз жаңарумен болады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 740-бабына сәйкес,
банктік қызмет көрсету шартында заңды тұлғалар мен азаматтардың банктегі
ақшаларына тек соттар, тергеу орындары және анықтау органдары және
атқарушылық іс жүргізу органдары өздерінің іс жүргізуіндегі қылмыстық және
азаматтық істер және атқаршылық іс жүргізу істері бойынша қылмыстық іс
жүргізу және азаматтық іс жүргізу заңдарында және атқарушылық іс жүргізу
заңдарында белгіленген тәртіппен және негіздерде тыйым сала алады. Заңды
тұлғалар мен азаматтардың банктегі ақшаларына тыйым салу мерзімі тиісті
істерді жүргізу үшін қылмыстық іс жүргізу және азаматтық іс жүргізу
заңдарында белгіленген мерзімдерден аспауға тиіс. Тергеу органдары мен
анықтау органының клиенттің ақшасына тыйым салу туралы шешімдеріне заң
актілерінде белгіленген тәртіппен сотқа шағым жасалуы мүмкін [2].
Ғ.А. Жайлин былай деген: банктік қызмет көрсету шартын ажыратудың
маңыздылығы – оны жүзеге асыру барысында банк пен шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасындағы есеп айырысу несие қатынастарының кем дегенде бір
қатысушысының өзара қарым-қатынастарының мәселелері шешілетіндігінде.
Осылайша, бұл шарттар есеп айырысу және несие қатынастарының алғы шарттары
болып табылады және бірқатар жағдайларда оларды жүзеге асырудың тікелей
тәртібін де анықтайды [1, 142 б.].
Банктік шоттармен байланысты шарттардан басқа, төлем айналымына
жәрдемдесу бойынша банктік шарттарға металдық шоттарды жүргізу кезінде
бекітілетін металдық шот шартын жатқызу қажет. Оның мәнісі – сақталатын
құндылықтардың құнын клиенттік есепке алудан көрінеді. Сондай-ақ, бағалы
қағаздар нарығында клирингтік операцияларды жүзеге асырумен байланысты
шарттарды да еске салған жөн [4, 131 б.].
Аталған шарттардың кейбіреулерін кейінірек қарастырамыз. Төлем
айналымына әсер ететін банктік қызмет көрсету туралы жалпы ережелер біздің
заңнама құрылымына негізделетіндіктен қарастырылады. Осы орайда банк пен
клиенттің әрекеттестігі жүзеге асырылатын түпкілікті мәселелерді айқындау
орынды болып табылады.
Азаматтық-құқықтық және есеп айырысу көзделген өзге де қатынастардың
әртүрлі субъектілері арасында есеп айырысуды жүзеге асыруға мүмкіндік
туғыза отырып, банктер банктік қызмет көрсету туралы шарттар бекітілген
тұлғалардың мүдделерін сақтауға тиіс. Банктер клиенттердің шарттарындағы
ақша қаражаттарына иелік етуді тек қылмыстық іс жүргізушілік және азаматтық
іс жүргізушілік және азаматтық іс жүргізушілік заңнаманың нормаларына
сәйкес сот шешімі, тергеу, анықтау органдарының және сот шешімдерін
атқаратын органдардың қаулылары бойынша ғана шектей алады. Ақша
қаражаттарына иелік етуге тыйым салуды шектеу мерзімдері қылмыстық іс
жүргізушілік және азаматтық іс жүргізушілік заңнамамен көзделген
мерзімдерден аспауға тиіс. Тергеу мен анықтау органдарының клиенттің
ақшасына тыйым салу туралы шешімдеріне заң актілерінде белгіленген
тәртіппен сотқа шағым жасауы мүмкін [1, 143 б.].
Банк құпиясын жария етпеуге банк кепілдік береді. Банк құпиясы – бұл
банк депозиторлары, клиенттері мен корреспондеттері шоттарының бар-жоғы,
олардың иелері мен нөмірлері туралы, сол шоттар мен банктің өз шоттарындағы
ақшалай қаражаттың қалдығы мен қозғалысы туралы, банк операциялары туралы
(банк операцияларын жүргізудің жалпы шарттарынан басқа), сондай-ақ
клиенттердің банктің сейф жәшіктерінде шкафтары мен үй-жайларында сақтаулы
жатқан мүлкінің бар-жоғы, олардың иелері, сипаты мен құны туралы
мәліметтердің қатаң құпиялығының режимі. Тарату процесіндегі банкпен
берілген несиелер туралы мәліметтер банк құпиясына жатпайды [5, 139 б.].
Банк құпиясын құрайтын міндеттерді беру тәртібі, сондай-ақ олар
берілуі мүмкін субъектілер аясы Қазақстан Республикасының банктер мен банк
қызметі туралы Заңының 50- бабына сәйкес анықталады [6].
1995 жылы 31 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер
және банктік қызметі туралы заңның 51-бабына сәйкес, заңды және жеке
тұлғаның банктегі ақшасына және басқа мүлкіне прокурор санкция берген
анықтау және алдын ала тергеу органдарының қаулылары және атқарушылық іс
жүргізу органдарының қаулылары және атқарушылық іс жүргізу органдарының
қаулылары, сондай-ақ соттардың қаулылары, шешімдері, үкімдері, ұйғарымдары
негізінде тыйым салынуы мүмкін [2].
Қазақстан Республикасы Салық кодексінің 47-бабына сәйкес, заңды
тұлғаның және жеке кәсіпкердің банк шоттары бойынша шығыс операцияларын
тоқтата тұру Қазақстан Республикасы заң актілерінде белгіленген тәртіппен:
салық төлеуші салық есептілігін тапсыру мерзімі аяқталғаннан кейін он жұмыс
күн ішінде оны табыс етпеген; белгіленген төлеу мерзімі күнінен бастап отыз
жұмыс күні өткеннен кейін салық берешегін өтемеген; салық қызметі органының
лауазымды адамдарының, белгіленген салық тексеруін жүргізу тәртібін бұзған
жағдайлардан басқа реттерде, салық салу объектілері мен салық салуға
байланысты объектілерді салық тексеруіне, қарауына жол бермеген жағдайларда
жүргізіледі. Банктік қызмет көрсету шарттарында клиенттерге банктік қызмет
көрсету шарты бойынша банктің оларға қызмет көрсетуіне ақы төлеу
көрсетіледі, оның ішінде банктер банктің төлеу комиссиясымен реттеледі [7].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 746-бабында банктік
қызмет көрсету бойынша барлық жекелеген шарттар үшін маңызды болатын шартты
тиісті түрде атқармағаны үшін жауапкершілік туралы норма көзделген. Ол банк
жауапкершілігіне қатысты. Банк клиенттің шотына оның атына түскен ақшаны
дер кезінде қабылдамаса, не оларды шоттан заңсыз алып тастаса, сондай-ақ
клиенттің шоттан ақшаны аудару туралы, не шоттан беру туралы нұсқауларын
тиісті түрде орындамаса немесе мүлдем орындамаса, банк әрбір кешіктірілген
күн үшін осы сомалардың 0,5 пайызын төлеуге және пайыздармен жабылмаған
шығын бөлігін өтеуге міндетті [2].
Сөйтіп, банктік қызмет көрсету қызметі айрықша түрде шарт жасау
сипатында көрінеді, банк пен клиент арасындағы тиісті шартпен реттеледі
және сенімгерлік сипаттың айрықша қатынастары болып табылады [8, 76 б.].
Банктік қызмет көрсету шарттарына ресей авторлары мынадай анықтама
берген:
Медведев Д.А.: Қолданыстағы заңнама банктік қызмет көрсету шарттарын
жекелей қарастырады Дәл осындай пікірді Вишневский да қолдайды, ол былай
деп жазған: Банктік қызмет көрсету шарттарының құқықтық табиғаты ұзақ
уақыт бойы дискуссияның пәні болып табылады. Біз банктік қызмет көрсету
шарттарын азаматтық-құқықтық шарттардың жеке түрі ретінде қарастырамыз.
Сонымен қатар, кейбір авторлар банктік қызмет көрсету шарттарын түрлі
құқықтық қатынастардың комплексі ретінде сипатталады. Мысалға, Новоселова
Л.А. былай дейді: банктік қызмет көрсету шарттары екі келісімді қосады –
шот ашу туралы алдын-ала шарт және ол шот бойынша жұмыстың амалдарын
белгілейтін келісім-шарт. Егер алдын-ала қабылданған шарт бойынша құқықтар
мен міндеттер ережеге сәйкес, шартты қабылдаған жағдайда туындайтын болса,
шот бойынша қатынастар тек шот ережеге сәйкес ашылған және бекітілген
жағдайда туындайды.
Бұл орайда заң шығарушы банктік қызмет көрсету шартын: банктік шот
шарты, ақша аудару шарты,банк салымы шарты, сондай-ақ заңнамада немесе
тараптардың келісімінде көзделген өзге де шарт түрлері бойынша деп бөледі.
1.2 Банктік шот ашу шартының түсінігі мен ерекшеліктері
Банктік қызмет көрсету шартын ажыратудың маңыздылығы – оны жүзеге
асыру барысында банк пен шаруашылық жүргізуші субьектілер арасындағы
есеп айырысу несие қатынастарының кем дегенде бір қатысушысының
өзара қарым-қатынастарының мәселелері шешілетіндігінде. Осылайша, бұл
шарттар есеп айырысу және несие қатынастарының алғы шарттары болып
табылады және бірқатар жағдайларда оларды жүзеге асырудың тікелей
тәртібін де анықтайды.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі банктік қызмет
көрсету шарттарының төмендегідей түрлерінің тізімін көрсетеді:
1. банктік шот шарты;
2. ақша аудару шарты;
3. банк салымы шарты, ол негізінен несиелік қатынастарды
қамтамасыз ететін болғандықтан жоғарыда қарастырылып өткен;
4. заңнамамен немесе тараптар келісімімен көзделген өзге де шарт
түрлері [2].
Банк және банктік қызмет туралы заңға сәйкес, банк шоты - банк пен
клиент арасында ақша қабылдау және (немесе) клиентке банктiк қызмет көрсету
жөнiндегi шарттық қатынастарды көрсету тәсiлi [6].
Банк шоттары банк пен клиент арасында банк шотының шарты және банктiк
салым шарты жасалған кезде ашылады:
- тұтынушыларға тиесілі ақшаларды банктің қолдануы және барлығын
қамтамасыз ету;
- тұтынушы пайдасына ақшаларды алу;
- тұтынушының көрсеткен талабы бойынша аударымдар жасау.
Банктік шот шарты банк пен оның клиентінің арасында жазбаша түрде
жасасылған, банктің клиенті талап еткен кезде оған қажетті мөлшерде ақша
қаражатын беру, клиенттің пайдасына түскен ақша қаражатын беру, клиенттің
пайдасына түскен ақша қаражатын қабылдап отыру, клиенттің тапсырмасы
бойынша үшінші тұлғалардың пайдасына ақша аудару, клиенттің қолма қол
ақшаны қабылдап алу, клиентке қажет кезінде қолма қол ақша беру, клиентке
оның банктік шоты бойынша жүргізілген операциялар және оның банктік
шотындағы ақша қаражатының сомасы туралы ақпарат беру жөнінде міндеттеме
жүктейтін консенсуалды, костарапты міндеттеуші әрі ақылы сипаттағы құжат
болып табылады [1, 146 б.].
Банктің тиісті банктік шотты ашу және жүргізу жөніндегі пассивті
операциясы оның заңнамалық актілерде көзделген әрі лицензиялау режимінде,
сондай-ақ банктік шот шарты негізінде жүзеге асырылатын, клиенттің және
банктің экономикалық мүдделерін, мемлекеттің фискальдық мүддесін
қамтамассыз етуге бағытталған іс-әрекетіне жатады [9, 153 б.].
Бұл ретте банктің өз клиентінің банктік шотындағы ақша қаражаттарын
пайдалану жөніндегі құқығы бар екенін білген жөн болады. ҚР Ұлттық банк
туралы заңына сәйкес, банктің клиентіне:
1. Қазақстан Республикасының тиісті заңнамалық актісінде көзделген
банктік шотты ашу және жүргізу тәртібін сақтау міндеттілігі;
2. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды жүргізу және есеп айырысу
құжаттарын рәсімдеу тәртібіне қатысты банктік және өзге де заңдардың
талаптарын, сондай-ақ банктік ережелерді сақтау міндеттілігі жүктелді [10].
Қазақстандағы банктік шот шартының түрлері ағымдағы (банктік) шот
шарты, корреспонденттік (банктік) шот шарты және карт (банктік) шот шарты
жазбаша нысанда көрініс табады.
Банктердің болашақ клиенттері заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар өздеріне
банктік қызметтер көрсететін банктерді өз бетінше таңдайды және олар түрлі
банктік шот шартын өзі таңдаған банкпен де, сондай-ақ басқа да банктермен
жасаса алады [6].
Банктік шот шарты бойынша клиенттің банктегі ақша қаражатын есепке алу
мақсатында клиентке немесе ол нұсқаған тұлғаға тараптар келісімдеген жай-
жағдайларға қарай біріздендірілген жекеше код беріледі. Клиенттің банктегі
ақшасын есепке алу үшін клиентке біріздендірілген жекеше код беру және оны
жою тәртібі банктік заңнамамен айқындалады.
Әрине, банктік шот шартының инвестициялаудың құралы ретінде өзінің
кемшіліктері бар. Біріншіден, бұл төмен кіріс мөлшері: банктік шот
шартының пайыздары, ережеге сәйкес, орын алған инфляцияның пайызынан тек аз
көлемде басым болады. Осылайша, банктік шот салымшының тек ақшалай
қаражаттарының кепілдігін қамтамасыз етеді. Аталып кеткен шартты жасаған
кезде бұл шарттың өзіне тән ерекшеліктер мен айырмашылықтарына міндетті
тұрде көңіл бөлу қажет.
Банктік шот шарты біріктіруші шарт па деген сұраққа келетін болсақ, заң
әдебиетінде бұл проблемаға қатысты тұрлі көзқарастарды кездестіруге болады.
Ефимова Л.Г. айтуынша бұл шарт біріктіру шартының түрі болып табылады.
Бұл көзқарасқа қарама-қайшы пікірді Лебедев К.К. келтіреді, ол былай
дейді: банктік шот шартының белгілері біріктіру және бұқаралық шарттардың
белгілеріне сәйкес келмейді. Кең мағынада банктік шот шартының пәні болып
банк көрсететін қызметтерде көрінетін, клиент иеленетін мүлік болып
табылады. Кейде банк клиенттің шотын жүргізу керек деген пікір туындайды.
Бұл мағынада қолдағы ақшалай қаражаттар тұріндегі мүлік банкке де және
клиенке де тиесілі болады, өйткені банк онымен қолданылады, ал клиент болса
оны жұмсай алады.
Шерстобитов А.Е.: банктік шотты азаматтық-құқықтық шарттардың дербес
бір тұрі деген позицияны ұстана отырып, оны банктік қызмет көрсету
шарттарының категориясына енгізуге қарсы пікір ұстанады, өйткені банктік шо
т шарты бойынша банктің міндетіне клиент алдындағы ақшалай міндеттеме де
кіреді,-дейді. Сонымен қатар, банктік шот шартының банктік салым шартына
қарағанда ерекшелігі – банктік шот шартында шарттың нәтижесі клиенттің
сұранысына сәйкес ақшалай емес төлемдердің жұзеге асырылуынан тұрады. Осы
негізге сәйкес, банктік шот шарты банктік қызмет көрсету шартының бір
тұріне жатады. Банктік шот шарты бірыңғай біртұтас міндетті туындатады,
оның құқықтық реттелуі соған сәйкес құрылады.
Банктік шот шартының қостарапты сипаты оны жасасуға қатысатын банкке,
оның клиенттері заңды тұлғаға не жеке кәсіпкерге, орталық және жергілікті
мемлекеттік органдарға байланысты көрініс табады. Банктің банктік шотты
жүргізуге қатысты құқығы оған банктік операцияларды жүзеге асыру үшін
берілген лицензияда бекітіледі. Банк пен оның клиентінің тиісті банктік
шотты ашу және жүргізу кезіндегі өзара іс-әрекеттері императивтік-
диспозитивтік сипат алады. Банктік шоттар, әдетте, шектеусіз (егер банктік
заңнамада немесе банктік шот шартында нақтылы мән-жайлар көзделмесе) әрі
мерзімсіз ашылады.
Банктік заңнамада және Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде
банктік шот шартын жасасу тәртібін мұқият реттелінбеген. Дегенмен, банктік
практикада тараптардың бірыңғай құжат ретіндегі банктік шартты әзірлеуі
және оған банктік шот ашу жөніндегі өтініш қабылдау жолымен банктік шот
шартын жасасу тәсілдері қолданылады [2].
Банктік шот шартында тараптар келісімдеген өзге де мән-жайлар көзделуі
мүмкін. Сонымен қатар банктік шот шартында заңнамада белгіленген қосымша
талаптар да болуға тиіс.
Ақша төлемі және аударымы туралы Қазақстан Республикасының заңымен,
Қазақстан Ұлттық Банкінің нормативтік құқықтық актілерімен және тиісті
шарттарымен реттеледі. Аталған заңға сәйкес банктік шот – банк пен клиент
арасындағы ақшаларды қабылдау және тиісті шарттарымен реттеледі. Аталған
заңға сәйкес банктік шот – банк пен клиент арасындағы ақшаларды қабылдау
және клиенттерді қамту банкті қамту жөніндегі шарттық қатынастарды көрсету
тәсілі. Банк шоттары банк пен клиент арасында банктік шот шартын немесе
карт-шот шартын жасау кезінде ашылады [11].
Е. Б. Осиповтың айтуынша: банктік шот шарты бұл – кешенді есеп айырысу
міндеттемелерінің құрамына кіретін құқықтық қатынас. Онда осы шарттық
қатынаспен қатар әрқашан да төлемдерді жүзеге асырумен байланысты құқықтық
қатынастар да туындайды, яғни есеп айырысу міндеттемелерін жүзеге асыру
әрқашан осы қатынастардың орын алуына тәуелді болады [12, 132 б.].
Қазақстан Республикасының Ақша төлемі және аударымы туралы Заңында
банктік шот банк пен клиент арасында салым (депозитті) қабылдау бойынша
шарттық қатынастарды көрсететін тәсіл ретінде және банктің төменде
көрсетілген операцияларды жұзеге асыруымен байланысты анықталады:
1.Клиентке тиесілі ақшалардың болуы мен пайдалануын банктің қамтамасыз
етіумен байланысты;
2.Клиент пайдасына ақшаны қабылдаумен байланысты;
3.Банктік шот шартымен немесе банк салымы шартымен көзделген тәртіпте
ақшаны үшінші тұлғалардың пайдасына аудару туралы клиенттің өкімін
орындаумен байланысты; егер бұл банк салымы не банктік шот шартымен
көзделмесе, клиент ақшасын алу туралы үшінші тұлғалардың өкімін орындаумен
байланысты; банктік шот немесе банк салымы шартымен көзделген тәртіпте
қолма-қол ақшаны клиенттен қабылдауды және оған беруді жүзеге асырумен
байланысты. Банктік шот немесе банк салымы шартымен көзделген тәртіпте,
банктегі клиенттің ақша сомасы және жүргізілген операциялар туралы
ақпаратты клиенттің талап етуі бойынша берумен байланысты.
1. Банктік шот немесе банк салымы шартымен анықталатын мөлшер мен
тәртіпте сыйақыны төлеумен байланысты;
2. Клиентке шартта, заңнамада немесе банктік тәжірибеде
қолданылатын іскерлік айналым дағдыларында көзделген өзге де банктік қызмет
көрсетуді жүзеге асырумен байланысты. Банктік шоттар банк пен клиент
банктік шот немесе банк салымы шартын бекіткен кезде ашылады [11].
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және
банк қызметі туралы Заңының 20-бабында көрсетілгендей, заңды және жеке
тұлғалардың банктік шоттарын, банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын банктер мен ұйымдардың корреспондеттік шоттарын ашу мен
жүргізу банктердің операцияларына жатқызылады [6].
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінінің 747-бабына сәйкес,
банктік шот шарты бойынша бір тарап (банк) екінші тараптың (клиенттің)
пайдасына түсетін ақшаны қабылдауға, клиенттің клиентке немесе үшінші
тұлғаларға ақшаның тиісті сомаларын аудару (беру) туралы өкімдерін
орындауға және банктік шот шартында көзделген басқа да қызметтерді
көрсетуге міндеттенеді [2].
Банктік шот шарты конценсуалды сипатқа ие. Ол оның бардық мәнді
жағдайлары бойынша тараптар келісімге келген кезде жасалды деп есептеледі.
Банктік шот шартының мәнді жағдайларына мыналар жатады: пәні туралы, банкте
орналасқан ақшаны басқару тәртібі туралы, банкпен қызмет көрсету және
оларға ақы төлеу тәртібі туралы жағдайлар. Банктік шот шартының қосымша
жағдайлары заңнамада көзделуі мүмкін. Банктік қызмет көрсету аясында
бекітілетін шартардың ерекшелігі – оның жағдайлары, соның ішінде банктік
шот жүргізу жағдайында, банк заңнамалармен анықталатындығында. Бұған қоса,
банктер Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы банктер және
банк қызметі туралы Заңының 31-бабының 1-тармағында сәйкес сол бір немесе
өзге операцияларды тек оларды жүргізудің жалпы ережелерін анықтайтын
ережелер және ішкі ережелер болған кезде ғана жүзеге асыруға құқылы [6].
Осипов Е.Б. және Омурчиева Э.М. былай дейді: банктік шот шарты банк
тәжірибесінде, оның ішінде Қазақстанның банк істері тәжірибесінде үлгі және
дәстүрлі (әдеттегі) шарт болып табылады. Банктік шот шарты мәнін анықтауда
негізгі мәселелер – оның құқықтық табиғатының мәселелері, банктік шот
түсінігін азаматтық-құқықтық міндеттемелерді белгілеу деп ажырата көрсету
мәселелері, сондай-ақ клиенттің және банктің шоттағы ақшаларына меншік
құқығын немесе басқадай субъектілік азаматтық құқығын анықтау болып
табылады [13, 140 б.].
Заңдық деңгейде, оның ішінде Азаматтық кодексте де, банктік шот
шартын құқықтық реттеудің жоқтығына және заңда белгілі қандай міндеттеменің
нормаларымен аталған шартты және содан туатын қатынастарды реттеу керек
деген мәселені шешудің қажеттігіне байланысты, Азаматтық кодекстің Ерекше
бөлімі қабылданғанға дейін банктік шот шартының құқықтық табиғатына қатысты
пікірталас кең орын алып келді. ҚР АК-нің 110-бабы банктік шот шартын
құқықтық реттеуді көздейтін Азаматтық заң негіздерінің қабылдануы бұл
шарттың құқықтық табиғатына байланысты айтыс-тартысты тоқтата алған жоқ,
себебі Негіздердің жалғыз бабының құқықтық реттеудің барлық мәселелері мен
қиындықтарын шешуі мүмкін болмады. АК-тің Ерекше бөлімінің қабылдануы,
біздің көзқарасымыз бойынша, банктік шот шартының құқықтық табиғаты туралы
мәселеге нүкте қоя алады, өйткені АК оны дербес азаматтық-құқықтық шарт
ретінде қабыл алып, таныды [2].
Сөз жоқ, арнайы құқықтық реттеудің болуы әр кезде шарттың дербес
сипатына дәлел бола алмайтыны және бұл шарттың тек сол туралы нормалармен
реттелетіні жайында заң әдебиетінде айтылып жүрген пікірмен келісу керек.
Мысалы, арнайы құқықтық реттеуі болса да, айырбас шарты, - алайда ол туралы
айырбас шарты туралы нормаларда тікелей ескерту жасай отырып, - бірқатар
жағдайларда сатып алу-сату шартымен реттеледі. Дегенмен шарттың белгілі бір
тұрін реттеуге арналған арнайы нормаларда оған азаматтық-құқықтық шарттың
басқа түрі туралы нормалар қолданылатыны жөнінде ескертпелер жоқ
жағдайларда, мұндай шарттың дербес сипатын және басқадай азаматтық-құқықтық
шарттар туралы нормаларды қолданудың мүмкін еместігін мойындау керек.
Мысалы, сыйға беру шартына сатып алу-сату шартының,- бұл шарттардың
экономикалық мәні тым жақын, яғни олардың екеуі де белгілі бір мүлікке
меншік құқығын бір адамның екіншісіне біреуіне бағытталса да, - ережелерін
қолдануға болмайды.
Азаматтық-құқықтық шарттардың жекелеген түрлерін құқықтық реттеудегі
айырмашылыққа тек құқықтық қана емес, экономикалық қажеттіліктер де –
қоғамның экономикалық өмірінде белгілі бір шарттардың қолданылуының тым жиі
орын алуы және оларды жүзеге асыруды сәйкестендіру қажеттігі (шарт жасасу,
оны орындау, тараптардың жауапкершілігін реттеу және т.б.) себепкер болған.
Дербес азаматтық-құқықтық міндеттеме ретінде бөлектеу қажеттігі және заң
шығарушының бантік шот шартының құқықтық реттелуін әзірлеуі: есеп айырысу
және кредит саласында делдалдықтың жүзеге асырылуына байланысты мүліктік
айналымда банк қызметінің алатын ерекше орны да, сондай-ақ ерекше
субъектілік құрамына және банк мәмлелері мазмұнының ерекшеліктеріне қарай
азаматтық-құқықтық міндеттемелердің дәстүрлі құрылымдарын қолдануды
күрделендіріп жіберетін банк міндеттемелерінің қалыптасқан ерекшеліктеріне
де байланысты туған. Мұндай өзгешеліктердің бірі – ақша айналысын
ұйымдастырудың көпшілікке арналған мемлекеттік қызметтерге байланысты
мемлекеттің банк қызметіне кең түрде араласуы, банк қызметінде ақшалардың
және ақшалай міндеттемелердің кәсіпкерлік қызмет нысанасы ретінде
пайдаланылуы және, тиісінше, дәстүрлі қарыз, тұрақты жүйесіз сақтау және
тапсырма (коммисияның) шарттарымен салыстырғанда, банктік шарттардың, оның
ішінде банктік шот шартының да еркіндігін барынша шектеу болып табылады, -
деп Осипов Е.Б. жазып кеткен [12].
Сондықтан банктік шот шартының дербес азаматтық-құқықтық шарт ретінде
бекітілуі себепті, мысалы, бұрын заң әдебиетінде мойындалып келгендей, оны
енді қарыз, тұрақты жүйесіз сақтау және тапсырма (коммисияның) шартының бір
түрі деп мойындаудың тіпті де қажеті жоқ және, тиісінше, көрсетілген
міндеттемелердің нормаларын банктік шотқа қолдану мүмкін емес [14, 147 б.].
Банк қызметін реттейтін заңда банктік шот термині кеңінен
қолданылады. Оның үстіне әртүрлі мағынасы болуы мүмкін, бұл кейбір дәрежеде
банк шоты шартын қарауда объективті қиындықтар келтіреді және соған
байланысты бірқатар сұрақтар туғызады [15, 69 б.]
Банктік шот терминінің мағынасы болуы мүмкін және бұл қолайсыздық,
өкінішке қарай, құқық нормасын заңды баяндауға тән болып кеткен және тек
таза банктік шот терминіне ғана байланысты емес. Бұл терминнің негізгі
өзіндік мағынасы азаматтық-құқықтық міндеттеменің бір түрін – банктік шот
міндеттемесін және азаматтық-құқықтық шарттың айқындалған түрі – банктік
шот шартын айқындау болып табылады. Дәл осы мағынасында азаматтық-
құқықтық ғылыми әдебиетте, мысалы, банктік шот термині банктік шоттың
құқықтық табиғатын талдау, банктік шот қызметтерін жүзеге асыру талаптарын
анықтау барысында пайдаланады [16, 104 б.].
Сонымен бірге шот немесе банктік шот терминдері ҚР АК-те банк
жүргізетін есептің ерекше бухгалтерлік немесе математикалық тәсілін анықтау
үшін де, әдетте, клиенттің банктегі ақшасының қалдығын, дәлірек айтқанда,
банктік шот шартын орындауға байланысты клиент мен банктің өзара талап ету
құқықтарын есепке алуда қолданылады. Банктік шот шартын орындау барысында
клиенттің ақшаларының қалдығына бухгалтерлік есеп: банк теңгерімінің
бухгалтерлік шоттарының белгілі бір тобына клиенттердің банктік шоттары
деген атау беру, әрбір клиентке осы топта белгілі бір жеке бухгалтерлік шот
бөлу және онда аталған клиенттің барлық ақшалай түсімдерін, шығыстарын және
банктің клиент алдындағы қарызы болып табылатын қалдық ақшаларын немесе
клиенттің банк алдындағы қарызы болып табылатын клиенттің банктегі ақшасын
сомасынан шығыстарының асып кетуін (бұл овердрафт – белгілі бір шекте
клиенттің шоттағы қалдық ақшасынан асып кеткен соманы банктік шот шарты
бойынша банктен қарыз алған сомасымен орнын толтырған жағдайда мүмкін
болады және банктің кредит беруі (банктік қарыз) формасын көрсетіп отыру
жолымен жүргізіледі. Оның үстіне, клиенттің банкке қоятын талап ету
құқықтарын есепке алу үшін, банктің бухгалтерлік есебінің белгілі бір
жолында (строка) бекітілген математикалық мағынасы алынады. Ол аз болса,
соған ұқсас есепті бухгалтерлік теңгерімде белгілі бір шоты – математикалық
мағынасы банкке қойылатын талап ету құқын немесе банк алдындағы қарызын
есепке алу болып табылатын банк шотында жатқан ақшасы бар клиент те
жүргізеді [17, 294 б.].
Банктегі ақша есебін жүргізудің айқындалған тәсілі мағынасында шот,
банктік шот терминдері, мысалы, АК-тің 739-бабының 3-тармағында, 753, 755-
баптарында қолданылады, оларда аталған термин азаматтық-құқықтық
міндеттемені немесе азаматтық-құқықтық шартты белгілеу үшін емес,банк пен
клиенттің өзара талап ету құқықтарын есепке алудың, оның ішінде банк
жүргізетін клиенттің ақша есебінің (шоттағы қалдық және клиенттің банкке
қоятын талап ету құқықтарының банктің клиентке қоятын талап ету
құқықтарынан асып кетуі сияқты) айқындалған тәсілі ретінде пайдаланылады
[18, 294-295 б.].
Банктік шот термині, сонымен бірге, АК-тен өзге, банк қызметін
реттеуге арналған және тікелей оны құқықтық реттеуге байланысты емес
бірқатар заң актілерінде де, сондай-ақ біршама төмен деңгейдегі нормативтік
құқықтық актілерде де пайдаланылады. Ақша төлемі және аударымы туралы
Заңның 6-бабының 1-тармағында банктік шот анықтамасы жасалған банктік шот
шартына және банктік салым шартына байланысты банк пен клиент арасындағы
өзара талап ету құқықтарын есепке алу тәртібі ретінде берілген. Оның
үстіне, Ақша төлемі және аударымы туралы Заңда банктік шот термині
банктің бухгалтерлік есебіне жасалған банктік шот шартына және банк салымы
шартына байланысты банк пен клиент арасындағы өзара талап ету құқықтарын
қосымша есепке алудың қосымша тәртібі ретінде түсіндіріледі [11].
Депозиттің әрбір валютасы бойынша банк бөлек пайыздық мөлшерлеме
белгілейді. Салым валютасы – маңызды фактор. Мәселен, қазір депозитті
теңгемен жылдық 13,5% ашу тиімдірек болуы мүмкін, ал жарты жылдан соң –
доллар мен жылдық 10 пайыз болып қалуы мүмкін. Сондықтан нарықтың
конъюнктурасын ескеру және сол сәтте тиімдірегін таңдау қажет. Тәуекелдерді
азайтуға мүмкіндік беретін депозиттер де бар. Депозиттердің жоғары
сенімділігі Қазақстанның салымдарды кепілдендіру қорымен қамтамасыз
етіледі. Бұл отандық жинақтарды сақтандыру жүйесі болып табылады, оның
құрамына республиканың отыздан астам банктері кіреді. Қордың міндеті кез
келген банк таратылған жағдайда де- позиттерді өндіріп береді. Өтемақының
ең жоғары мөлшері бүгінгі күні 5 миллион теңгені құрайды.
Ақша төлемі және аударымы туралы заңында қолданылатын банктік шот
түсінігіне ұқсас түсінік ҚР-дің №266-шы Банктерде клиенттердің банктік
шоттар ашуы, жүргізуі және жабуы туралы нұсқаулығында пайдаланылады. №266-
шы нұсқаулықта банктік шот термині қолданылған кезде де банктік шот, банк
салымы шарттары бойынша клиенттің банкке қоятын талаптарын есепке алудың
жеке тәсілі және мұндай тәсілді рәсімдеу тәртібі ескеріледі. Банктік шот
шарты бойынша ақшаларды есепке алу жүргізілетін банктік шот ағымдық деп
аталады [19].
Банктік шот түсінігі Салық кодексінде де қолданылады. Салық
кодексінің 16-бабы 1-тармағының 9-тармақшасында салық қызметтерінің
банктерден немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардан салық салуға байланысты мәселелер бойынша салық төлеушілердің –
заңды тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің банктік шоттарының болуы,
олардың нөмірлері туралы мәліметтерді алу құқығы қарастырылған. Осыған
байланысты Салық кодексінде пайдаланылатын банктік шот түсінігін
Азаматтық кодексте анықтамасы берілген банктік шоттың азаматтық-құқықтық
міндеттемесі және оның банктік шот түрінде тууның негіздемесі деп түсіну
қажет екенін айта кеткен жөн. Бұл Салық кодексінде банктердің банк
қызметтерін көрсетуі бойынша, яғни олардың өз клиенттерімен өзара
қатынастары барысында кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруы кезінде оларға
қойылатын қатаң (өктем) талаптар көзделгендігінен туындап отыр. Азаматтық
кодекстің 3-бабы 3-тармағына сәйкес, банктер және олардың клиенттері
арасындағы қатынастарды банк қызметін реттейтін, Ақша төлемі және аударымы
туралы заң да кіретін заң актілері емес, азаматтық заң реттейді [7].
Есеп айырысу қызметтерін көрсету бойынша шарттарға төлем тапсырыстарымен
есеп айырысу шартын, аккредитивтермен есеп айырысу шартын, төлем
тапсырыстарымен, талаптар мен инкассалық бөліктерімен есеп айырысу
жүзеге асатын қарыздың талаптарды инкассациялау шартын жатқызу
керек. Бұл топқа банк аралық есеп айырысумен байланысты шарттар
жатады: корреспонденттік қатынастар орнату туралы шарт, клирингтік
төлемдерде есеп айырысу шарты [20, 76 б.].
Банктік шоттармен байланысты шарттардан басқа, төлем айналымына
жәрдемдесу бойынша банктік шарттарға металдық шоттарды жүргізу
кезінде бекітілетін металлдық шот шартын жатқызу қажет. Оның мәнісі
– сақталатын құндылықтардың құнын клиенттік есепке алудан көрінеді.
Сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында клирингтік операцияларды жүзеге
асырумен байланысты шарттарды да еске салған жөн.
Аталған шарттардың кейбіреулерін кейінірек қарастырамыз. Төлем
айналымына әсер ететін банктік қызмет көрсету туралы жалпы ережелер
біздің курс заңнама құрылымына негізделетіндіктен қарастырылады. Осы
орайда банк пен клиенттің әрекетсіздігі жүзеге асырылатын түпкілікті
мәселелерді айқындау орынды болып табылады. Бұл материалды одан
әрі қайталамалауға да көмектеседі.
Азаматтық-құқықтық және есеп айырысу көзделген өзге де қатынастардың
әртүрлі субьектілері арасында есеп айырысуды жүзеге асыруға
мүмкіндік туғыза отырып, банктер банктік қызмет көрсету туралы
шарттар бекітілген тұлғалардың мүдделерін сақтауға тиіс. Банктер
клиенттердің шарттарындағы ақша қаражаттарына иелік етуді тек
қылмыстық іс жүргізушілік және азаматтық іс жүргізушілік
заңнамалардың нормаларына сәйкес сот шешімі, тергеу, анықтау
органдарының және сот шешімдерін атқаратын органдардың қаулылары
бойнша сот шектей алады.
Ақша қаражаттарына иелік етуге тыйым салуды шектеу мерзімдері
қылмыстық іс жүргізішілік және азаматтық іс жүргізішілік заңнамамен
көзделген мерзімдерден аспауға тиіс. Тергеу мен анықтау органдарының
клиентің ақшасына тыйым салу туралы шешімдеріне заң актілерінде
белгіленген тәртіппен сотқа шағым жасалуы мүмкін [11].
Заңды тұлғалар мен азаматтардың ақша қаражаттарын олардың
келісімінсіз алып қоюға тек соттың заңды күшіне енген үкімнің немесе
шешімнің немесе сот бұйрығының негізінде ғана жол беріледі.
Банк қандай да бір негіздер бойынша ақша қаражаттарын аудара
отырып, төлеу жөніндегі барлық талаптарды қанағаттандыру үшін
клиенттердің шоттарындағы қаражаттардың жеткіліктігін ескеруге
міндетті. Клиенттің немесе өзге тұлғалардың төлеу жөніндегі өкімдерін
атқара отырып, банк олардың келу кезектілігін (күнтізбелік
кезектілігін) басшылыққа алады. Клиенттің банктегі ақшасы клиентке
қойылған кезекті талапты қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болған
жағдайларда, Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген
жағдайларды қоспағанда, банк аталған талапты қанағаттандыруға
жеткілікті соманы клиенттің пайдасына түсетін ақша есебінен жинақтайды.
Егер клиентке бірнеше талап қойылса, банк оларды қанағаттандырудың
тиісті кезектілігін сақтайды. Бұл жағдайда банктік есеп айырысуды
реттейтін нормалар заңды тұлғалар мүмкін, олар таратылған кезде,
өндіруге жүгіну кезектілігін белгілейтін Азаматтық кодекстің жалпы
бөлімінің нормаларына сәйкестендірілген [21, 104-105 б.].
Бірінші кезекте еңбек шарты бойынша, оның ішінде келісім-шарт бойынша
жұмыс істейтін адамдармен демалыс жәрдемақылары мен еңбекақы төлеу
бойынша, авторлық шарт жөніндегі сыйақы төлеу бойынша есеп айырысу үшін
ақша алуды көздейтін атқарушы құжаттар бойынша ақша алу жүргізіледі [22].
Үшінші кезекте басқа да ақшалай талаптарды қанағаттандыру көзделген
атқарушы құжаттар бойынша ақша беру жүргізіледі.
Төртінші кезекте клиенттің бюджет алдындағы міндеттемелері бойынша ақша
алу жүргізіледі.
Бесінші кезекте клиентке қойылған басқа да талаптарды қанағаттандыру
үшін күнтізбелік кезектілік тәртібімен ақша алу жүргізіледі. Осылайша
атқарушылық күші бар құжаттарға негізделген талаптарға азаматтық-құқықтық
міндеттемелер бойынша несие берушілерден және клиенттердің өздерінен
шығатын төлеу туралы өкімдер алдында басымдық берілген.
Бір кезектілікке жататын талаптар бойынша ақша алу атқарушы құжаттардың
(төлеу туралы өзге де өкімдердің) түсу уақыты бойынша кезектілікпен
жүзеге асырылады.
ҚР АК-ң 742-бабының 3 тармағына сәйкес, клиент болып табылатын заңды
тұлға тараған кезде кредит берушілердің талабын қанағаттандыру Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 51-бабында тікелей көзделген
кезектілікпен жүргізіледі [2].
Банк құпиясын құрайтын мәліметтерді беру тәртібі, сондай-ақ олар берілуі
мүмкін субьектілер аясы Қазақстан Республикасының Қазақстан
Республикасының банктер мен банк қызметі туралы Заңының 50-бабына сәйкес
анықталады [6].
Банктік шот тиісті заңнамалық актілер, лицензия және шарт негізінде
өздері қызметтер көрсететін клиенттерімен, басқа банктермен өзара қарым
қатынастар механизмі, сондай-ақ клиенттің барлық қаржылық операцияларын
жүргізуіне айтарлықтай мүмкіндік беретін, банктің әрбір клиентінің атына
(пайдасына) түсетін және олар жұмсайтын (пайдаланатын) ақша қаражаттарын
есепке алатын тәсіл болып табылады.
Банктік шот тиісті банк пен оның клиенті арасындағы клиенттің пайдасына
түскен ақшаны қабылдау және клиентке түрлі банктік қызметтер көрсету
жөніндегі қаржылық құқықтық, сондай-ақ азаматтық-құқықтық сипатты шарттық
қатынастарды білдіретін тәсілге жатады. Банктік шот банк пен клиент
арасындағы жасалған банктік шот шартының негізінде ашылады. Банктік шотты
ашуға байланысты қалыптасатын қаржылық-құқықтық және азаматтық-құқықтық
қатынастарда банк пен клиенттің дербестігі әрі бастамашылдығы, банктік
шоттың түрлі режимі, мемлекеттің, клиенттің, сондай-ақ банктің экономикалық-
қаржылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz