Сөз тіркесінің атау туғызуы туралы мәселенің зерттелуі
1 Сөз тіркесінің атау туғызуы туралы мәселенің зерттелуі
2 Күрделі атаулар мен сөз тіркесінің ара.жігін ажырату мәселесі.
3 Лексикалану теориясы туралы
4 Атаулық тіркестердің уәжділігі.
5 Изафеттік тіркестердің лексикалануынан пайда болған атаулар
6 Матасудың толымсыз түрі негізінде қалыптасқан атаулар
7 Сөз тіркесінің номинативтілігі
8 Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің құрылымдық өзгеру процесі туралы
2 Күрделі атаулар мен сөз тіркесінің ара.жігін ажырату мәселесі.
3 Лексикалану теориясы туралы
4 Атаулық тіркестердің уәжділігі.
5 Изафеттік тіркестердің лексикалануынан пайда болған атаулар
6 Матасудың толымсыз түрі негізінде қалыптасқан атаулар
7 Сөз тіркесінің номинативтілігі
8 Қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің құрылымдық өзгеру процесі туралы
Сөз тіркесі туралы мәселе қазақ тіл білімінде бұрыннан зерттеу нысаны болып, құрылымдық жағынан жан-жақты талданып келе жатқан сала. Оның зерттелуінің өзіндік тарихы бар.
Қазақ тілінің синтаксис жүйесінің негізгі терминдерін Ахмет Байтұрсынұлы қалыптастырғаны белгілі. Кейін Қ. Жұбанов зерттеулерімен теориялық тұрғыдан толыға түскен сөз тіркесі саласына Қ. Басымовтың, С. Аманжоловтың, С. Жиенбаевтың, Н.Т. Сауранбаевтың зерттеу еңбектері жаңа сапа бергені анық.
Сөз тіркесі синтаксисінің қалыптасу кезеңі 40-жылдардан басталады деу дұрыс. Бұл саланың терең орнығуына шын мәнінде үлес қосқан ғалым – филология ғылымдарының докторы, профессор Мәулен Балақаев болды. Автордың сөз тіркесі туралы мақалалары 40-жылдардың аяғынан бастап шыға бастайды да, кейін “Основные типы словосочетаний в казахском языке” деп аталатын негізгі зерттеу еңбегі арқылы түйінделеді. Аталған зерттеу 1957 жылы жарық көреді.
Ғалымның сөз тіркесі жөніндегі түйінді тұжырымдары мен пікірлері тек қазақ тіл білімінде ғана емес, түркітануда да толықтай ғылыми тұрғыда қолдау тауып, одан әрі жалғасын тапты. Қазақ тіл білімінде М. Балақаевтың өзіндік мектебі қалыптасты. Көптеген шәкірттері сөз тіркесінің әртүрлі мәселелері бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Профессор М. Балақаевтың “Қазақ әдеби тілі“[1] атты зерттеуінде сөз тіркестері номинативті және номинативті емес деп жіктеліп көрсетіледі. Номинативті сөз тіркестері автордың пайымдауынша, зат пен құбылыстың атауы ретінде жұмсалады. “Бір есімнің көптеген сөзге қатысты болып, атауыш сөз тіркестерін құрау нәтижесінде олардың көбі фразалық тіркеске, кейінгілерінің бірқатарының лексикалық мағыналары шыңдалғанда – біріккен сөзге айналуы солардың жасалу тарихының ұзақтығымен байланысты”- деуінің мәні зор деп есептейміз. Ғалым бұл жерде еркін сөз тіркестері арқылы ұғымды таңбалау мүмкіндігін, әрі бұл процестің тарихи ұзақ уақытта бірте-бірте қалыптасып пайда болатынын ескертіп отыр.
Еркін сөз тіркестері сөйлеу кезінде жасалып, коммуникативтік қызмет атқарады. Сондықтан да еркін сөз тіркестерінің ішкі мағыналық құрылымы мен қызметіне номинативтік тән емес. Еркін сөз тіркестерінің сөйлеу кезінде жасалатыны жөнінде ғылымда айтылған тұжырымдар өте көп. Соның негізгі түйіндісі профессор Р.С. Әмірдің “Жай сөйлем синтаксисі” атты оқулығында қарастырылған деп ойлаймыз. Автор былай деп жазады: “Сөздер сөйлем құрау үстінде өзара түрлі функциялық қатынасқа түседі, ол функциялық қатынас сөздердің грамматикалық байланысы арқылы көрінеді” [2,10]. Демек, сөздердің грамматикалық байланысы арқылы көрінісі еркін сөз тіркестері десек, олардың сөйлеуде пайда болатыны, сөйтіп негізінен коммуникативтік қызметте жұмсалатыны түсінікті болады. “Синтаксистік қатынасты білдіру үшін толық мағыналы екі (немесе одан да көп) сөздің сабақтаса, салаласа байланысқан тобын сөз тіркесі дейміз” – деп жазады Р. Әмір аталған зерттеуінде. Біз, әрине, бұл жерде сөз тіркесінің салаласа не сабақтаса байланысуы туралы әртүрлі пікірлер мен көзқарастарға тоқталмаймыз. Бұл біздің негізгі мақсатымызға енбейді. Біз үшін ең қажеттісі сөз тіркесі туралы анықтама. Яғни сөз тіркесі болу үшін олар міндетті түрде синтаксистік қатынасты білдіріп тұруы қажет. Сонымен қатар: “Сөз тіркесі синтаксистік қызметі жағынан, лексикалық мағынасы жағынан даралығын жоғалтпаған сөздерден құралады. Мысалы, өршіген жел, биік мая, тоты құс” [2,11] деген жолдардан сөз тіркесі деп тану үшін олар синтаксистік қызметі жағынан болсын, лексикалық мағынасы жағынан болсын, қай сыңарын алсақ та даралығын жоғалтпауы керектігі анық жеткізілген.
Қазақ тілінің синтаксис жүйесінің негізгі терминдерін Ахмет Байтұрсынұлы қалыптастырғаны белгілі. Кейін Қ. Жұбанов зерттеулерімен теориялық тұрғыдан толыға түскен сөз тіркесі саласына Қ. Басымовтың, С. Аманжоловтың, С. Жиенбаевтың, Н.Т. Сауранбаевтың зерттеу еңбектері жаңа сапа бергені анық.
Сөз тіркесі синтаксисінің қалыптасу кезеңі 40-жылдардан басталады деу дұрыс. Бұл саланың терең орнығуына шын мәнінде үлес қосқан ғалым – филология ғылымдарының докторы, профессор Мәулен Балақаев болды. Автордың сөз тіркесі туралы мақалалары 40-жылдардың аяғынан бастап шыға бастайды да, кейін “Основные типы словосочетаний в казахском языке” деп аталатын негізгі зерттеу еңбегі арқылы түйінделеді. Аталған зерттеу 1957 жылы жарық көреді.
Ғалымның сөз тіркесі жөніндегі түйінді тұжырымдары мен пікірлері тек қазақ тіл білімінде ғана емес, түркітануда да толықтай ғылыми тұрғыда қолдау тауып, одан әрі жалғасын тапты. Қазақ тіл білімінде М. Балақаевтың өзіндік мектебі қалыптасты. Көптеген шәкірттері сөз тіркесінің әртүрлі мәселелері бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Профессор М. Балақаевтың “Қазақ әдеби тілі“[1] атты зерттеуінде сөз тіркестері номинативті және номинативті емес деп жіктеліп көрсетіледі. Номинативті сөз тіркестері автордың пайымдауынша, зат пен құбылыстың атауы ретінде жұмсалады. “Бір есімнің көптеген сөзге қатысты болып, атауыш сөз тіркестерін құрау нәтижесінде олардың көбі фразалық тіркеске, кейінгілерінің бірқатарының лексикалық мағыналары шыңдалғанда – біріккен сөзге айналуы солардың жасалу тарихының ұзақтығымен байланысты”- деуінің мәні зор деп есептейміз. Ғалым бұл жерде еркін сөз тіркестері арқылы ұғымды таңбалау мүмкіндігін, әрі бұл процестің тарихи ұзақ уақытта бірте-бірте қалыптасып пайда болатынын ескертіп отыр.
Еркін сөз тіркестері сөйлеу кезінде жасалып, коммуникативтік қызмет атқарады. Сондықтан да еркін сөз тіркестерінің ішкі мағыналық құрылымы мен қызметіне номинативтік тән емес. Еркін сөз тіркестерінің сөйлеу кезінде жасалатыны жөнінде ғылымда айтылған тұжырымдар өте көп. Соның негізгі түйіндісі профессор Р.С. Әмірдің “Жай сөйлем синтаксисі” атты оқулығында қарастырылған деп ойлаймыз. Автор былай деп жазады: “Сөздер сөйлем құрау үстінде өзара түрлі функциялық қатынасқа түседі, ол функциялық қатынас сөздердің грамматикалық байланысы арқылы көрінеді” [2,10]. Демек, сөздердің грамматикалық байланысы арқылы көрінісі еркін сөз тіркестері десек, олардың сөйлеуде пайда болатыны, сөйтіп негізінен коммуникативтік қызметте жұмсалатыны түсінікті болады. “Синтаксистік қатынасты білдіру үшін толық мағыналы екі (немесе одан да көп) сөздің сабақтаса, салаласа байланысқан тобын сөз тіркесі дейміз” – деп жазады Р. Әмір аталған зерттеуінде. Біз, әрине, бұл жерде сөз тіркесінің салаласа не сабақтаса байланысуы туралы әртүрлі пікірлер мен көзқарастарға тоқталмаймыз. Бұл біздің негізгі мақсатымызға енбейді. Біз үшін ең қажеттісі сөз тіркесі туралы анықтама. Яғни сөз тіркесі болу үшін олар міндетті түрде синтаксистік қатынасты білдіріп тұруы қажет. Сонымен қатар: “Сөз тіркесі синтаксистік қызметі жағынан, лексикалық мағынасы жағынан даралығын жоғалтпаған сөздерден құралады. Мысалы, өршіген жел, биік мая, тоты құс” [2,11] деген жолдардан сөз тіркесі деп тану үшін олар синтаксистік қызметі жағынан болсын, лексикалық мағынасы жағынан болсын, қай сыңарын алсақ та даралығын жоғалтпауы керектігі анық жеткізілген.
1. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. –Алматы, 1984.
2. Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. –А., 1998.
3. Жұбанов Қ. Исследование по казахскому языку. –А., 1966.
4. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. –А., 1948.
5. Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы: Оқулық. –А., 2002.
6. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект): Монография. –А., 1999.
7. Момынова Б. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы)
8. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. –А.,1996.
9. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі (Морфология). –А., 1964.
10. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. –А.,1981.
11. Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым. –А.,2001.
12. Копыленко М.М. О мотивации наименования животных в тюркских языках. –А.,1990.
13. Звегинцев В.А. Семасиология. –М.,1957.
14. Маслов Ю.С. Введение в языкознание. –М.,1987.
15. Авакова Р. Фразеологиялық семантика. –А.,2002.
2. Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. –А., 1998.
3. Жұбанов Қ. Исследование по казахскому языку. –А., 1966.
4. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. –А., 1948.
5. Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы: Оқулық. –А., 2002.
6. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект): Монография. –А., 1999.
7. Момынова Б. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы)
8. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. –А.,1996.
9. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі (Морфология). –А., 1964.
10. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. –А.,1981.
11. Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым. –А.,2001.
12. Копыленко М.М. О мотивации наименования животных в тюркских языках. –А.,1990.
13. Звегинцев В.А. Семасиология. –М.,1957.
14. Маслов Ю.С. Введение в языкознание. –М.,1987.
15. Авакова Р. Фразеологиялық семантика. –А.,2002.
Сөз тіркесінің атау туғызуы туралы мәселенің зерттелуі
М.К.Сарсембаева. Тараз мемлекеттік педагогикалық
институты
Сөз тіркесі туралы мәселе қазақ тіл білімінде бұрыннан зерттеу нысаны
болып, құрылымдық жағынан жан-жақты талданып келе жатқан сала. Оның
зерттелуінің өзіндік тарихы бар.
Қазақ тілінің синтаксис жүйесінің негізгі терминдерін Ахмет
Байтұрсынұлы қалыптастырғаны белгілі. Кейін Қ. Жұбанов зерттеулерімен
теориялық тұрғыдан толыға түскен сөз тіркесі саласына Қ. Басымовтың, С.
Аманжоловтың, С. Жиенбаевтың, Н.Т. Сауранбаевтың зерттеу еңбектері жаңа
сапа бергені анық.
Сөз тіркесі синтаксисінің қалыптасу кезеңі 40-жылдардан басталады деу
дұрыс. Бұл саланың терең орнығуына шын мәнінде үлес қосқан ғалым –
филология ғылымдарының докторы, профессор Мәулен Балақаев болды. Автордың
сөз тіркесі туралы мақалалары 40-жылдардың аяғынан бастап шыға бастайды да,
кейін “Основные типы словосочетаний в казахском языке” деп аталатын негізгі
зерттеу еңбегі арқылы түйінделеді. Аталған зерттеу 1957 жылы жарық көреді.
Ғалымның сөз тіркесі жөніндегі түйінді тұжырымдары мен пікірлері тек
қазақ тіл білімінде ғана емес, түркітануда да толықтай ғылыми тұрғыда
қолдау тауып, одан әрі жалғасын тапты. Қазақ тіл білімінде М. Балақаевтың
өзіндік мектебі қалыптасты. Көптеген шәкірттері сөз тіркесінің әртүрлі
мәселелері бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Профессор М. Балақаевтың “Қазақ әдеби тілі“[1] атты зерттеуінде сөз
тіркестері номинативті және номинативті емес деп жіктеліп көрсетіледі.
Номинативті сөз тіркестері автордың пайымдауынша, зат пен құбылыстың атауы
ретінде жұмсалады. “Бір есімнің көптеген сөзге қатысты болып, атауыш сөз
тіркестерін құрау нәтижесінде олардың көбі фразалық тіркеске,
кейінгілерінің бірқатарының лексикалық мағыналары шыңдалғанда – біріккен
сөзге айналуы солардың жасалу тарихының ұзақтығымен байланысты”- деуінің
мәні зор деп есептейміз. Ғалым бұл жерде еркін сөз тіркестері арқылы ұғымды
таңбалау мүмкіндігін, әрі бұл процестің тарихи ұзақ уақытта бірте-бірте
қалыптасып пайда болатынын ескертіп отыр.
Еркін сөз тіркестері сөйлеу кезінде жасалып, коммуникативтік қызмет
атқарады. Сондықтан да еркін сөз тіркестерінің ішкі мағыналық құрылымы мен
қызметіне номинативтік тән емес. Еркін сөз тіркестерінің сөйлеу кезінде
жасалатыны жөнінде ғылымда айтылған тұжырымдар өте көп. Соның негізгі
түйіндісі профессор Р.С. Әмірдің “Жай сөйлем синтаксисі” атты оқулығында
қарастырылған деп ойлаймыз. Автор былай деп жазады: “Сөздер сөйлем құрау
үстінде өзара түрлі функциялық қатынасқа түседі, ол функциялық қатынас
сөздердің грамматикалық байланысы арқылы көрінеді” [2,10]. Демек, сөздердің
грамматикалық байланысы арқылы көрінісі еркін сөз тіркестері десек, олардың
сөйлеуде пайда болатыны, сөйтіп негізінен коммуникативтік қызметте
жұмсалатыны түсінікті болады. “Синтаксистік қатынасты білдіру үшін толық
мағыналы екі (немесе одан да көп) сөздің сабақтаса, салаласа байланысқан
тобын сөз тіркесі дейміз” – деп жазады Р. Әмір аталған зерттеуінде. Біз,
әрине, бұл жерде сөз тіркесінің салаласа не сабақтаса байланысуы туралы
әртүрлі пікірлер мен көзқарастарға тоқталмаймыз. Бұл біздің негізгі
мақсатымызға енбейді. Біз үшін ең қажеттісі сөз тіркесі туралы анықтама.
Яғни сөз тіркесі болу үшін олар міндетті түрде синтаксистік қатынасты
білдіріп тұруы қажет. Сонымен қатар: “Сөз тіркесі синтаксистік қызметі
жағынан, лексикалық мағынасы жағынан даралығын жоғалтпаған сөздерден
құралады. Мысалы, өршіген жел, биік мая, тоты құс” [2,11] деген жолдардан
сөз тіркесі деп тану үшін олар синтаксистік қызметі жағынан болсын,
лексикалық мағынасы жағынан болсын, қай сыңарын алсақ та даралығын
жоғалтпауы керектігі анық жеткізілген.
Профессор М. Балақаевтың көрсеткен кейбір сөз тіркестерінің
номинативтік қызметі туралы айтқанда, біз осы еркін тіркестің сипатты
белгілері ретінде танылатын жайттарды үнемі есте ұстауымыз керек.
Еркін сөз тіркестерін өзге тіркестерден айырып тұратын негізгі
белгілері қандай? Бұл сұраққа жауапты біз тағы да Р. Әмір еңбегінен ала
аламыз. Ғалым сөз тіркесі деп тану үшін екі түрлі негізгі шарт қажеттігін
атап көрсетеді: 1. Сөз тіркесі деп тану үшін толық мағыналы сөздер
бағыныңқы қатынаста тұруы керек. 2. Сөздер сөйлемде бір-бірімен салаласа
және сабақтаса байланысуы қажет [2,10].
Сондай-ақ, профессор Р.С. Әмір зерттеуінен мынадай тұжырымдарды да
оқимыз: “Сөз тудыру, сөздің грамматикалық мағынасын құбылту үшін пайда
болған тіркестер сөз тіркесі қатарына жатпайды: қызыл балық, ақ боз, ақ
баттауық, көк ала. Мысал ретінде келтірілген сөздер – күрделі сөздер.
Бұлардың компоненттері бастапқыда синтаксиске тән тәсілдер арқылы
қосылғанмен, қазір бір ұғымды атайтын сөз қалпына енген. Көп жағдайда
осылай құралған тіркестер жүре келе бірігіп, біріккен сөздерге айналып
кетеді” [2,11]. Ғалым өз зерттеуінде мынадай ой түйген: “Сөз тіркесі
сонымен, екі сөздің арасындағы қатынасты білдіреді. Құрамы жағынан қалай
десек, сөз тіркесі атауыштық (номинативтік) қызмет атқарады: оқыған бала,
жаңа қалада, далада жайылған т.т. Бұл жағынан сөз тіркестері сөзге жуық.
Осылай екенін мынадан байқауға болады. Атау көп жағдайда жаңа ұғымға жуық
келетін сөздерге түрлі анықтауыш қатыстыру арқылы жасалады. Мысалы, шай
қасық, сары май” [2,11].
Яғни зерттеуші еңбегінде қазіргі таңда күрделі сөздер деп танылып
жүрген сөздердің әуелгі сипаты еркін сөз тіркестері болғанын айтып отыр.
Демек, ғалым өте дұрыс пайымдаулар жасаған. Шынында да, сөздердің атау
ретінде қалыптасуының ең негізгі көздерінің бірі осындай еркін сөз тіркесі.
Атаудың пайда болуының ең белсенді де өнімді тәсілінің бірі.
Қазақ тіл білімінде аналитикалық сөзжасам тәсілі біршама зерттелу
үстінде. Дәл сөзжасамдық бағытта жазылмаса да, сөздердің қосылуы арқылы
жаңа атаулардың жасалуы туралы мәселелер ең бірінші рет Қ.Қ Жұбанов
зерттеулерінде айтылған болатын. Ғалымның “Образование сложных слов в
казахском языке“ атты зерттеу еңбегі өз кезеңі үшін аса сүбелі
зерттеулердің бірі еді. Осы зерттеуде: “Сложение или композиция, есть
образование нового слова путем соединения двух или более слов в одно”, деп
бастай келе, грек, латын роман, герман тілдеріндегі ғылыми зерттеулерге
және оның тілдік деректеріне сүйене отырып, құнды пікірлер айтады.
Сөздердің жаңа ұғымды білдіру үшін бір-бірімен қосылғанының өзіндік сипатын
таныту үшін, олардың жеті түрлі негізгі құрылымдық-грамматикалық сипатын
айқындайды [3, 473-474]. Біздіңше, Қ. Жұбанов пікірінің ең маңызды тұсы
жаңа атаулардың жасалуындағы аналитикалық тәсілдің болатынын, әрі оның
әртүрлі сөз таптарының бірігуі не қосылуы арқылы жасала алатынын көрсетіп
беруі болса керек.
Қ. Жұбанов зерттеуінде қазақ тіліндегі күрделі сөздерді екі түбірдің
кірігуі, қаласуы (бірігуі) және қосарлануы арқылы жасалады дей келіп
“бірнеше сөздер қосылып бір екпінге ең соңғысының екпініне бағынып, бәрінің
не біреуінің сыртқы формасы өзгеріп не өзгермей-ақ, бәрінің не біреуінің
бұрынғы мағынасы өзгеріп, содан бәрі жиналып бір-ақ нәрсенің аты болып бір-
ақ мағына беретін сөйлемде бір-ақ мүше болып, бір-ақ сөздің орнына жүретін
болса, соны кіріккен сөз деп атаймыз”[3,165] деген ойларын оқуға болады.
Н.Т. Сауранбаевтың “Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі” зерттеуінде
“Изафет туралы” атты тарауша берілген. Осы еңбекте изафеттік тіркестердің
үш тобына тоқталып, қысқаша анықтама беріп, мысалдар келтіреді: “Сөйлемдегі
сөздер кейде изафет жолымен де байланысады. Біздің изафет деп отырғанымыз –
ілік жалғаудағы сөз бен тәуелдеудің үшінші жақ түріндегі сөздің тіркесі,
мыс., қойдың еті, қаланың халқы т.б. Тәуелдеу категориясында ілік
жалғаудағы сөз иеленетін зат мағынасында болады. Ал, изафеттік тіркесте
ілік жалғаудағы сөз субстантив анықтауыш болады да өзінің тәуелдеуде
тұрған сыңарын анықтайды” - деп изафеттің құрылымына тоқталып өтеді [4,21].
Осы еңбекте алғаш рет атаулық тіркестер жайлы біршама айтылып, мысалдар
келтірілген. Изафеттің бірінші түрі арқылы тұтас бір атау жасалатындығын
және оның дамуы көне дәуірден басталатындығын атап өткен. Ал екінші түрінің
өзгешелігіне бұлар біріншіден, түгел атауға айналатындығын, әрі
синтаксистік мағынада, кейде морфологиялық (лексикалық) мағынада
ұғынылатындығын ескертеді. Автордың өз сөзімен келтіретін болсақ: “...екінші
топтың өзгешелігі - бұлар бірінші түгел атауға айналған топ пен үшінші
нағыз синтаксистік топтың арасындағы ауыспалы топ. Бұл топтағы изафеттік
тіркестер кейде синтаксистік мағынада, кейде морфологиялық мағынада
ұғынылады. Мысалы, Арал теңізі, ауыл шаруашылығы дегендердің бірі жалқы
есім, бірі жалпы есім. Көмір кені, мектеп үйі, жер беті дегендер
синтаксистік жүйеден лексикалық қалыпқа бейімделе бастаған тіркестер.
Изафеттің бұл тарихи өзгеру бағыты изафеттегі ілік жалғаудың түсіріліп
айтылатындығынан анық сезіледі. Жер беті, мектеп үйі дегенді осы қалыпта
айтсақ, лексикалық (атаулық) мағынада ұғынылады” – деген топшылауынан
біздің зерттеуіміздің діңгегі осы кезеңде қаланғанын аңғаруға болар еді [
4,21].
Біз кейінгі сөзжасам саласында жазылған Н. Оралбаева, А.Б. Салқынбай,
Б. Қасым т.б. ғалымдар зерттеулерін негізге ала отырып, атау мен еркін сөз
тіркесінің бір-бірінен айырмашылығын ономасиологиялық, номинациялық
теориялар арқылы айқындауға талаптанамыз.
Профессор Н. Оралбаева қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы туралы көптеген
құнды ғылыми тұжырымдар айтқан. Сөзжасамның жеке сала ретінде бөлініп
шығуына да көп еңбек еткен зерттеуші. Ғалымның 1971 жылы жарық көрген
“Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формасы” атты докторлық
диссертациясында күрделі лексикалық бірліктердің сипаты жөнінде құнды
пікірлер бар. Біздің зерттеу нысанымызға сәйкес ғылыми тұжырымдарын саралар
болсақ, автор еркін сөз тіркесі мен күрделі лексемалардың төрт түрлі
айырмашылығын жазады. Саралап байқағанымызда мұндай пікірлер алдыңғы
ғалымдарымыз К. Аханов пен А. Ысқақов еңбектерінде де кездесетін. Дегенмен,
Н. Оралбаева осы пікірлерді күрделі сөздерге тиімді пайдалана отырып,
жүйелі түрде көрсеткен. Сондықтан, зерттеулердің түйіні ретінде біз осы
пікірді толықтай келтіруді жөн деп санаймыз:
- Сөз тіркесі кем дегенде екі сыңардан тұрып, соған сәйкес екі лексикалық
мағына білдіреді;
- Күрделі сөз тіркесінің сөйлемдегі жеке бір сыңары сөз ретінде қатысады;
- Күрделі сөздің сыңарларының арасында синтаксистік байланыс болмайды;
- Күрделі сөздің құрамындағы сыңарлары сөйлемдегі басқа сөздермен сөз
тіркесін жасай алмайды, күрделі сөз тұтас күйінде басқа сөздермен
синтаксистік қатынасқа түсіп, бір ғана сөйлем мүшесі болады. Ал сөз
тіркесінің әрбір мүшесі жеке-жеке қызмет атқарады.
Профессор Н. Оралбаеваның 2001 жылы “Қазақ тілінің сөзжасамы” атты
жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулығы жарық көрді. Аталған
еңбекте күрделі сөздерге, олардың жасалу жолдарына, түрлеріне кеңінен
тоқталады. “Аналитикалық тәсіл арқылы екі я онан да көп сөзден құралып, бір
лексикалық мағына беретін сөздер күрделі сөздер деп аталады” [5, 53] -
дейді де күрделі сөз қанша сөзден құралса да бір сөз болып саналатынын, бір
сөздің қызметін атқаратынына баса назар аударады. Қазақ тіліндегі күрделі
сөздерге әуе серігі (стюардесса), жол сілтеуші, құрбан айт, нағашы жұрт
т.б. жатқызуы бір ғасырда бірнеше рет өзгерген тіл білімі кеш дамыған түркі
тілдерінде күрделі сөз мәселесі шешілді деу мүмкін еместігін ескертеді.
Күрделі сөздің негізгі белгілеріне, біріншіден, оның құрамындағы сөздердің
мағына бірлігі, тұтастығын жатқызса, сөз ретінде дара сөздің де, күрделі
сөздің де тілде атқаратын қызметі бірдей, өйткені олардың қайсысы болса да
дербес сөздерге жататындығын, лексикалық бірлік тобын құрайтындығын тілге
тиек етеді. Сондықтан күрделі сөздің лексикалық мағынаны білдіруі оның
екінші белгісіне жатқызылады [5, 55].
Зерттеуші күрделі сөздің сыңарлары қалай болса солай, кез-келген
сөзден жасала бермей төмендегідей заңдылықтар бойынша жасалатындығына
тоқталады:
- Күрделі сөздің құрамындағы сыңарлар мағыналық қатысы бар сөзден
құралады.
- Сөздердің сыңарлары толық мағыналы сөздерден болады. Күрделі сөздің
мағынасын жасайтын оның сыңары толық мағыналы дербес сөздер болуы керек
деген тұжырымын толық қуаттап, зерттеуімізде басшылыққа аламыз.
Күрделі сөздің тіл білімінде түп төркіні сөз тіркесі деп саналып
кейбір сөз тіркестері бірте-бірте мағыналық дамуға ұшырап, құрамындағы
сыңарларының мағынасы жымдасып, кірігіп бір мағынаға көшкендігін сөз етеді.
Күрделі сөздің жасалуын: а) біріккен, кіріккен сөздер; б) қосарланған
сөздер; ә) тіркескен күрделі сөздер; в) қысқарған сөздер деп әрқайсысына
жеке-жеке талдау жасайды. Мұндағы бізге қажетті тұсы тіркескен күрделі
сөздер болғандықтан осыған тоқталдық. Зерттеуші тіркескен күрделі сөз деп
екі не одан да көп мағыналы сыңарлардан жасалып, біртұтас лексикалық мағына
беретін сөздерді айтады. Тіркескен күрделі сөздердің сыңарлары бөлек
жазылатындығын ескертеді. Тіркескен күрделі сөздерге мыналарды жатқызады:
бал қаймақ, бал қурай, ала ауыз, ауыз әдебиеті, ауыл шаруашылық, бел
омыртқа, бұзау балық, жалаң аяқ [5, 70].
Н. Оралбаеваның бұл талдап көрсетіп отырған факторлары негізінен
күрделі сөздердің грамматикалық құрылымындағы басты белгілері деп танимыз.
Сонымен бірге еркін тіркес негізінде жасалған күрделі сөздердің өзінің атау
ретіндегі семантикалық құрылымын талдап, олардың өзіндік ерекшелігі мен
өзіндік белгілерін анықтау қажет болады. Мұндай зерттеудегі басты бағыт
сөздің номинативтік сипатымен тікелей байланысты қарастырылуы керек. Яғни
жеке атау ретінде сөздің туынды арнайы мағынасы болуы қажет.
Сөзжасамның аналитикалық тәсіл арқылы жаңа сөз жасауы туралы профессор
А.Б. Салқынбай еңбектерінде де айтылады. Бұл жұмыс негізінен тілдің тарихи
дамуына байланысты болғандықтан, көбінесе, тарихи деректер негізінде
әңгіме болады. Автор аналитикалық сөзжасам тәсілін тарихи ең көне тәсілге
жатқыза отырып, “аналитика-семантикалық сөзжасамда тілде бар фактілерді
парадигматикалық және синтагматикалық жүйе негізінде біріктіру, қосарлау,
тіркестік арқылы жаңа туынды мағына жасауға болады. Сөздердің себепші негіз
ретінде жұмсалу мүмкіндігі мол, әрі сөзжасамдық қалып сипаты кең”- деп
жазады [6,260]. Туынды сөздердің мағынасына ерекше мән берген ғалым,
мынадай ой айтады: “Бұрынғы еркін тіркес қалпын сақтай отырып, тұрақтаған
сөз тіркестері құрамындағы себепші негіздер мағынасы мотивацияланып
(негізделіп), абстракцияланып, ассоциацияланып жаңа атаулық мән иеленеді.
Туынды ерекше сема сөзжасамдық мағына ретінде бағаланады”. Автордың
пайымдауынша, аналитикалық сөзжасамдық тәсіл арқылы жасалған “туынды
сөздің мағынасының ішкі семантикалық құрылымы күрделі болады, әрі оған екі
негіз мағынасы да бірдей қатынасып, ортақ жаңа сема жасайды. Туынды сөз
мағыналарында себепші негіздердің тура не ауыспалы мағынасы болуы мүмкін”
[6, 259].
Атаудың көпшілігі баспасөз беттерінде қалыптасатыны сөзсіз. Ақпарат
құралдары тілін зерттеуші ғалымдарымыз С. Исаев, Б. Әбілқасымов, Б.
Момынова мен А.М. Свиридов, Г.Н. Қарашаева, А. Алдашева еңбектерінде
атаулардың жасалуы туралы ғылыми пікірлер кездеседі. Б. Момынова өзінің
“Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы)” атты зерттеуінде былай деп жазады:
“Тілдік бірліктерді экстралингвистикалық объектілермен байланыстырушы
номинация арқылы тіл өзінің ең басты коммуникативтік функциясын атқарады.
Ал сөз тіркесі құрамындағы ұғым атауын білдіріп тұрған сөз өзін атаулық
мәнге жеткізіп тұрған сөзбен байланысқа түсу арқылы номинативтік ұғым
тудырады”[7, 16] . Автор одан әрі номинативтілікті білдіретін тіркестерге
мынадай мысалдар келтіреді: еңбек кітапшасы, ұлт мәселесі, халық соты,
ашық хат, жабық мәжіліс т.б.
“Атаулық тіркес” терминін қалыптастырған профессор С. Исаев екенін
жақсы айта отырып, автор өзінің ғылыми ойларын талдап көрсетеді. “Қазақ”
газетінің тілін зерттей келе Б. Момынова осы кезеңде дүниеге келген, тілде
тұрақталып қалған атаулық тіркестерді – бірегей қолданыстар, жаңа мағыналы
сөз деп бағалайды. Тілдік бірліктерді жасалу жолына қарай бірнеше топқа
бөледі:
а) байырғы сөздердің тіркесуі арқылы: ана тілі, ұлт мәселесі, ұлт намысы,
ұлт жұмысы, темір жол, ауыз хабар, алым құлағы т.б.
ә) төл сөздер мен орыс тілі элементтерінің тіркесуі арқылы: жүргінші
пойыз, алаш партиясы, партия ұраны, партия басылары, социализм жолы т.б.
б) екі компоненті де орыс тілінің элементі болып келетін атаулық
тіркестер: партия программасы, переселен законы, народни сот т.б..
Б. Момынованың пайымдауынша, “номинативті тіркестер, еркін тіркестер
базасында, ашық экспликациялық категориялар негізінде жасалады. Сөз
тіркестерінің сөйлеу процесінде біртіндеп лексикалық единицаға айналуы
(номинативтенуі) қазақ тіліндегі сөзжасамның ең бір өнімді және көне
тәсілдерінің бірі болып саналады.
Автор “Қазақ” газетіндегі жекелеген сөздер мен сөз тіркестерінің кімдердің
қаламынан туындағанын айыру мүмкін екенін және олардың аса ұтымды және
өміршең екеніне назар аударады. Айталық, ана тілі, жабық мәжіліс, ашық хат
тіркестері Ахмет Байтұрсынұлы шығармаларында алғаш рет қолданғанын орынды
атап өтеді.
Түркітануда сөз тіркесінің атау туғызуы туралы мәселеге байланысты
тұжырымды ой айтқан ғалымдардың бірі Ф.А. Ганиев болды. Автордың
“Образование сложных слов в татарском языке” атты зерттеу еңбегінде татар
тіліндегі сөз тіркестерінің жаңа сөз жасаудағы негізгі заңдылықтары
айқындалады.
Адам баласының таным дүниесі заман өткен сайын дамып, жетіліп отыратыны
анық. Заттар мен құбылыстардың жалпы қасиеттері мен белгілері айқындала
түсіп, олардың жеке қасиеттерін тану үрдісі кеңи береді. Осыған сәйкес
жаңадан танылған ұғымды атау қажеттілігі келіп шығады.
Барлық заттар мен құбылыстарды түбір немесе негіз тұлғадағы сөздермен атау
мүмкін болмайды. Сондықтан күрделі сөздер арқылы атау туғызу - өмірдің,
болмыстың өзі туғызған қажеттілікке айналады. Ал күрделі сөздердің
көпшілігінің ішкі мағыналық құрылымы мен таңбалық сипаты олардың еркін сөз
тіркесі ретінде қолданылып барып, бірте-бірте мағыналық дамудың негізінде
жеке атау ретінде қалыптасқанын көрсетеді.
Қазіргі таңда бір ғана ұғымды білдіріп, жеке атау ретінде қалыптасқан
күрделі құрылымды сөздер өте мол. Олардың кешенді қалыптасу жолы мен жүйесі
бар. Ендігі негізгі мәселе олардың сөз тіркесінен атау ретінде
қалыптасуының негізгі заңдылығын анықтау болып табылады.
Сөз тіркестері арқылы туындаған жаңа сөздердің молдығы, әрі оны зерттеудің
өзектілігі туралы мәселе Ә. Аблақов, С. Исаев, Е. Ағмановтардың “Қазақ
тіліндегі сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану процесі” атты зерттеуінде
жақсы көрсетілген. Ғалымдардың пайымдауынша, “Сөз тіркестерінің
лексикализациялануы - қазақ тілінде де сөз тудырудың өнімді тәсілдерінің
бірі”.
Шынында да солай. Бұл тек біріккен сөздер, қос сөздер ғана емес, сонымен
бірге күрделі сөздер де. Күрделі сөздердің ішкі мағыналық табиғаты тым
күрделі. Күрделі сөздердің атау ретінде қалыптасқаны да бар, аралық қалыпта
тұрып, атаулық сипатқа енді ие болып келе жатқаны да бар. Мұның өзі тілдің
табиғи даму заңдылығымен түсіндірілуі шарт.
Сонымен, сөз тіркестерінің дамуы жаңа сөздердің жасалуын туғызатыны
даусыз.
Әдебиеттер:
1. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. –Алматы, 1984.
2. Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. –А., 1998.
3. Жұбанов Қ. Исследование по казахскому языку. –А., 1966.
4. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. –А., 1948.
5. Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы: Оқулық. –А., 2002.
6. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект): Монография. –А.,
1999.
7. Момынова Б. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы)
Күрделі атаулар мен сөз тіркесінің ара-жігін ажырату мәселесі.
К. Аханов өзінің “Грамматика теориясының негіздері” атты зерттеу еңбегінде
күрделі сөз бен сөз тіркесінің бір-бірінен ара жігін ажырату, олардың
әрқайсысының шегін айқындау тіл білімінің ең күрделі проблемаларының бірі
екенін ашық жазады. Ғалым күрделі сөз бен еркін сөз тіркесінің ара жігін
ажырату мәселесі лексикология мен грамматиканың қарастыратын принципті
мәселесі деп бағалайды [1,51]. Шынында да солай. Сонымен бірге, біздіңше
бұл мәселе сөзжасамның негізгі зерттеу нысанына енеді. Себебі сөз
тіркесінің нәтижесі – жаңа атау болса, атаудың жасалу, орнығу, қалыптасу
процесі бар. Осы процесті атаудың жасалу процесін зерттейтін сала –
сөзжасам. Ал оның дайын күйіндегі қалпы – сөз, ол лексикологияның зерттеу
нысаны. Жаңа атауға негіз болып, оны жасауға дереккөз, материал болып
тұрған еркін сөз тіркесі – синтаксистің нысаны. Сондықтан да аналитикалық
сөзжасам негізінде жасалған туынды сөздерді тек кешенді аспектіден зерттеу
қажет болады деп есептейміз.
К. Аханов көрсетілген зерттеуінде күрделі сөздердің басты белгілерін жалпы
тіл біліміндегі қалыптасқан негізгі теорияларға сүйене отырып, былайша
анықтайды: “семантикалық тұтастық, морфологиялық тұтастық, синтаксистік
тұтастық”. Зерттеуші бұдан әрі әрбір тұтастыққа терең тоқталып, ғылымдағы
әртүрлі көзқарастарға тоқталады. Негізгі бір түйіндейтін тұжырым бұл
кезеңде семантикалық зерттеулер аз болғандықтан да, авторлар сөздің
семантикасын айқындауға бара бермеген де, көбінесе күрделі сөздің негізгі
айырмашылығы мен ерекшелігін морфологиялық және синтаксистік тұтастықтан
іздейді.
“Күрделі сөздің жеке сыңарлары өздігінен белгілі бір парадигматикалық
қатардың мүшелері бола алмайды. Күрделі сөз тұтасқан (бүтін) күйінде ғана
парадигматикалық қатарға мүше ретінде ене алады. Мұның өзі күрделі сөздің
морфологиялық жақтан тұтастығын, бір бүтін екендігін көрсетеді”- деп
жазуында үлкен мән бар деп білеміз [1,65]. Сөздің парадигматикалық қатарға
мүше болып, бір бүтін күйінде жұмсала алуы дегеніміз түптеп келгенде жаңа
ұғымды айқындайтын жаңа атаудың яғни туынды сөздің пайда болғанын
анықтайтын негізгі фактор. Сондықтан да мұндағы ғалымның көрсетіп отырған
сипатын сөзжасамдық аспектіден де терең түсініп, бағалау орынды болмақ.
К. Аханов сөз тіркесі мен атау сөзді бір-бірінен ажыратуда ең маңызды
фактор ретінде “сөздің құрылымдық тұтастығын” көрсетеді. Автор тіл
біліміндегі морфологиялық тұтастық туралы ғылыми зерттеулерге сүйене
отырып, қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. Сөйтіп күрделі
сөздің құрылымдық тұтастық белгісінің мәнісін былайша түсіндіреді: “Күрделі
сөздің, әсіресе идиомалық мағынасы бар күрделі сөздің сыңарлары орын
алмаспайды, қалыптасқан күйінде басқаша түрде тіркесе немесе біріге я
қосарлана алмайды. Егер күрделі сөздің сыңарлары орнын алмастырып,
қалыптасқан күйінен басқаша тіркесе алса, онда ол өзіне тән мағынасынан да
айрылады, күрделі сөз болудан қалады” [1,62].
Яғни автордың пайымдауынша, құрылымдық тұтастығы мен құрастырушы
сыңарларының орнының бекемдігі жағынан күрделі сөздер тұрақты тіркестермен
ұқсас келеді. Кейінгі зерттеулерде тұрақты тіркестің өзі де атау ретінде
соның ішінде туынды сөз ретінде қарастырылып жүргені белгілі. Демек,
автордың айтқан ойлары осы ғылыми зерттеулермен іштей үндесіп жатыр деп
айтуға болар еді.
К. Аханов зерттеуінде “Күрделі сөз бен синтаксистік (еркін) сөз тіркесі
және олардың бір-бірінен жігін ажырату мәселелері” атты арнайы тарауша бар.
Мұнда осы мәселеге қатысты негізгі теориялық тұжырымдар айтылады. Біз өз
зерттеуімізде осы ғылыми тұжырымдарға сүйенеміз. Күрделі сөздерді
синтаксистік еркін сөз тіркестерінен ажыратудың қиындығы барлық күрделі
сөздерге тән емес, тек күрделі құрамды сөздерге ғана тән екенін автор ашық
айтады.
Автор “боз торғай, қара торғай, ащы шек, тоқ шек” деген сияқты сөздерді
мысалға келтіре отырып, мұндағы боз, қара, ащы, тоқ сөздері соңғы
сыңарлардың анықтауышы емес, олардың сынын да, сапасын да білдірмейді.
Бұлар тұтас атау ретінде жұмсалады деп нақты тілдік дәлелдер арқылы
айқындап көрсетеді.
Синтаксистік еркін тіркестер сөйлеу кезінде жасалатыны белгілі. Олар ойдың
мазмұнына сәйкес, сөйлеу кезінде құрастырылатынына басты назар аударылу
қажет екенін К. Аханов қадап айтады.
Күрделі сөздер жөнінде өзіндік ғылыми ой айтып, олардың басқа сөздерден
басты айырмашылығын көрсетіп берген ғалым – А. Ысқақов болды. Зерттеушінің
күрделі сөздерге берген анықтасамына назар аударалық. Осында олардың еркін
сөз тіркесінен өзіндік ерекшелігі болатыны да тілге тиек етілген деп
шамалауға болады. “Күрделі сөз кемінде екі я онан да көп дара сөзден (жалаң
я туынды түбірлерден) құралып, ритм ырғақ жағынан бір ұдай, лексика-
семантикалық жағынан біртұтас, лексика-семантикалық жағынан бір бүтін тұлға
болып бірлескен тұрақталған құрама сөзді (я сөз тіркесін) айтамыз. Автор
айтып отырған “құрама сөз” деген термин К. Аханов еңбегінде де кездеседі.
Онда құрама сөз термині күрделі сөз деген терминмен жақын деп танылады. А.
Ысқақов өз зерттеуінде күрделі сөз бен еркін сөз тіркесінің арасындағы
байланысты көрсеткенімен, олардың арасындағы кей жақындық туралы пікір
білдіре қоймаған.
Ғалым өзінің Қазіргі қазақ тілі (морфология) атты еңбегінде бірінші рет
қазақ тіліндегі лексикалану процесіне мән береді. “Жай синтаксистік
тіркестің тұрақты сөз тіркесіне тән қасиетке ие болып, бір ұғымның атауы
ретінде жұмсалуын лексикалану дейміз” деп жазады да, ондай тіркестердің
құрамындағы сыңарларының логика-семантикалық, грамматикалық байланыстары
көмескіленбейтіндігі, өз орындарында тұрып, біртұтас лексикалық мағынаны
беретіндігі жөнінде пікір айтады [2, 94].
“Күрделі сөз дегеніміз – сөздердің жай синтаксистік тіркесі емес,
араларындағы синтаксистік қатынастарын жоғалтып, семантикалық мағынасы
жағынан да грамматикалық қызметі жағынан да тұтас бір бүтін тұлға ретінде
қалыптасқан тіркес. Күрделі сөздердің кейбіреулері (мысалы біріккен сөздер)
синтаксистік тәсіл мен морфологиялық тәсілдің комбинациялануынан, яғни
екеуінің де ерекшеліктерінің тоқайласуынан (қонағасы, ендігәрі) туса,
кейбіреулері тұтас сөз тіркесінің лесикалануынан (ата мекен, ер жеткен,
жапан түз, күн тәртібі, ауыз бірлік), кейбіреулері сөз тіркесінің
идиомалануы негізінде пайда болған” [2,96].
Зерттеу нысанына негізінен ешқандай қарама-қайшы пікір туғыза қоймайтын
біріккен сөздер, кіріккен сөздер, қосарланған тіркестер фразалық тіркестер
алынады. Мұның да өзіндік себебі бар болуы керек, өйткені бұл еңбек жоғары
оқу орындарына оқулық ретінде ұсынылған, сондықтан, онда ғылыми
пікірталастан бұрын, студентке толық түсіндіру идеясы басым болары
түсінікті. Күрделі сөздердің жасалу жолы туралы: “Күрделі сөздердің қай-
қайсысы болса да әуел бастағы жай сөз тіркестерінен шыққан. Бұлардың
қалыптасуларына әр қилы синтаксистік амал-тәсілдер негіз болған. Кейбір
сөздер бастапқы жай сөз тіркестерінің компоненттері (бүгін,биыл, ағайын),
кейбір күрделі сөздер жарыса қабаттаса қолданылған компоненттердің
қосарлануы арқылы жасалған (ата-ана, жер-су, ел-жұрт). Ал кейбір күрделі
сөздер әуелгі еркін сөз тіркесінің тұрақты тіркеске айналуы арқылы
қалыптасқан (ала жаздай, күні бүгін, темір қазық)” [2, 93] - дей отырып,
күрделі сөздердің өзі әуел баста жай сөз тіркесінен жасалғанына баса назар
аударады.
Сөз тіркестерінің сөзбен, фразеологизмдермен арақатынасын анықтаған
профессор Т.С. Сайрамбаев болды. Ғалым “Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз
тіркестері” атты монографиялық зерттеуінде соңғы кезде (ХХ ғасырдың 80-
жылдары) сөз тіркестері туралы еңбектерде оның зерттеу нысандары туралы
теориялық таластың көбейе түскенін айта келіп, сөз бен күрделі сөз, сөз бен
сөз тіркесі арасындағы арақатынасты ашып көрсету қажеттігі бар екенін тілге
тиек етеді. Сөз жеке ұғымды ғана білдіретін болса, сөз тіркестерінде көлемі
жағынан да, мағыналық ерекшеліктері жағынан да күрделірек қасиеті бар екені
аталады. Автордың пайымдауынша, “сөз бен сөз тіркесінің бір-біріне
ұқсастығы - олардың екеуі де бір сөйлемнің құрамында қолданылады, кейде
сөйлемнің қызметін атқара алады. Ал кейде сөйлеу процесінен бөліп алғанда
екеуі де белгілі бір ұғымды білдіргенімен, ол жайындағы көзқарасты, хабарды
субъектінің ол ұғымға қатысын білдіре алмайды” [3, 29]. Автордың мұндағы
сөздердің кейде сөйлем қызметін атқара алады дегені, мүмкін атаулы
сөйлемдерге қатысты айтылған ойлары болуы керек.
Т. Сайрамбаев күрделі сөздер мен сөз тіркесін ажырату үшін мынадай
мәселелерге көңіл бөлу қажеттігін де көрсетеді.
1. Әрбір сөз табының күрделі түрі, оның жасалу жолдары;
2. Жалпы күрделі сөздер, олардың түрлері, бір-бірінен айырмашылығы;
3. Күрделі сөздердің сөз тіркестерінің жеке сыңарларынан және бүтіндей жай
сөз тіркесінен айырмашылығы;
4. Олардың мағыналық ерекшелігі.
Түркі тіл білімі мен қазақ тіл біліміндегі айтылған ойларға шолу жасап,
ондағы түйінді ойларға тоқтала отырып, ғалым күрделі сөз бен сөз тіркесінің
айырмашылығы ретінде жеті түрлі белгіні анықтайды. Онда күрделі сөз – сөз
жасаудың бір түрі ретінде анықталады. Күрделі сөз бен сөз тіркесінің
арасындағы айырмашылықтар деп мынаған тоқталады:
Күрделі сөз - сөз жасаудың бір түрі, ал сөз тіркесі – синтаксистік
категория.
Күрделі сөздердің әрбір сыңары бір-бірімен тығыз мағыналық байланыста
айтылады, ал сөз тіркесінің сыңарлары бір-бірімен синтаксистік байланыста
болады.
Күрделі сөздің әрбір сыңарында жеке-жеке мағына болуы да мүмкін. Бірақ
оның сыңарларының жеке-жеке мағынасы болғанымен, тұтас сөздің мағынасы
сыңарларының мағынасынан гөрі күңгірттеу болып келеді, ал сөз тіркесінің
әрбір сыңарының мағынасы айқын болады.
Күрделі сөздің әрбір сыңарына жеке-жеке сұрақ қойылмайды, ол екеуі бір-ақ
сұраққа жауап береді, ал сөз тіркесінің әрбір сыңарына жеке-жеке сұрақ
қойылады.
Күрделі сөздің әрбір сыңарының орны жылжымалы емес, тұрақты, сөз
тіркесінің сыңарының орны жылжымалы.
Күрделі сөз тұтасымен морфологиялық өзгеріске ұшырамайды. Яғни оның әрбір
сыңары жеке-жеке морфологиялық өзгерісте болмайды, сол тобымен тұлғаланып
көптеледі, септеледі, жіктеледі. Сөз тіркесінің әрбір сыңары түрлі
морфологиялық өзгерістерге ұшырайды.
Күрделі сөз тұтасымен басқа сөзбен синтаксистік байланысқа түседі; сөз
тіркесінің әрбір сыңары жеке-жеке синтаксистік байланыста жұмсалады [3,
38].
Күрделі сөздің әрбір сыңары бір-бірімен тығыз мағыналық байланыста
айтылатыны, күрделі сөздің әрбір сыңарында жеке-жеке мағына болуы да,
болмауы да мүмкіндігі, күрделі сөздің әрбір сыңарына жеке-жеке сұрақ
қойылмайтыны, әрбір сыңарының орны тұрақты болатыны, тұтасымен барып басқа
сөзбен синтаксистік байланысқа түсетіні т.б. тәптіштеліп жазылады.
Біз де ғалымның осы тұжырымдарына толық қосыламыз. Мұндағы айтылған
күрделі сөздердің табиғаты мен сөз тіркесінің дамуы арқылы жасалған күрделі
сөздердің мағыналық құрылымы мен олардың сөз тіркесінен өзгешелігі бірдей
деп түсінеміз.
Т. Сайрамбаевтың “Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері”
еңбегінің күрделі сөздердің кейбір сипатын танудағы маңызын да атау орынды
болмақ.
Біз жаңа сөзжасамдық зерттеулерге сүйене отырып, аналитикалық негізде
пайда болған сөздердің ішкі мағыналық құрылымы арқылы да олардың жаңа
атаулық қасиетін айқындаймыз. Себебі кез келген жеке сөз өзінше
қалыптасқанымен, оның ортақ заңдылықтары болады. Ал сөздердің жеке атау ма
немесе еркін сөз тіркесі бола ма деген сұраққа жауап берілу үшін, оның тек
морфологиялық құрылымын айқындау аздық етеді. Сондықтан да морфологиялық
зерттеулердің көпшілігінде күрделі сөздерге берілетін мысалдар мен еркін
сөз тіркестерге берілетін мысалдар араласып кетіп отыратыны жасырын емес.
Күрделі сөздер жайында арнайы зерттеу еңбек жазған Б. Қасым күрделі
сөздердің негізгі теориялық мәселелеріне назар аударады. Автордың әсіресе
зерттегені күрделі сөздердің уәждемесі, Орхон-Енисей, ортағасырлық жазбалар
мен халық ауыз әдебиеті үлгілеріндегі күрделі аталымдардың (бұл Б. Қасым
термині) қалыптасу жолы мен дамуы. Негізгі зерттеу нысаны күрделі сөздер
болғандықтан да, зерттеуші күрделі сөздің негізгі белгілерін атамай кете
алмайды. Сондықтан Б. Қасым да өз еңбегінде күрделі сөздің негізгі
белгілерін көрсетеді. “Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым”
атты зерттеуінде былай деп жазады: “Қазақ тіліндегі күрделі сөздер –
біріншіден, тұтас бір ұғымды білдіреді, екіншіден, құрамындағы сыңарлар
үнемі мағыналық бірлікте болады, үшіншіден, сыңарлар өзара ыңғайласа
құралып, тұтастықта жұмсалып, бір ұғымның күрделі аталымын қалыптастырады
[4, 66].
Біз осы арада зерттеушінің аталған жүйені белгі деп қарай ма немесе
заңдылық деп қарай ма, онысына түсіне алмадық. Қалай болғанда да белгі мен
заңдылық екеуі екі басқа нәрсе екені түсінікті. Тағы да бұдан әрі автор
жалпы тіл біліміндегі күрделі сөз туралы ғылыми ойға талдау жасайды да,
ондағы басты тұжырымдар саналатын мағыналық тұтастық белгі, құрылымдық
тұтастық белгі, синтаксистік тұтастық белгіге тоқталады. Бұл да дұрыс
пікір. Осы пікірлер сондай-ақ К. Аханов еңбектерінде де айтылған еді.
Байқап отырғанымыздай бұл аталған белгілер де жоғарыдағы К. Аханов пен А.
Ысқақов зерттеулерінің ізімен грамматикалық ерекшеліктері арқылы
айқындалады. Демек, қазақ тіл біліміндегі күрделі сөздердің негізгі
белгілері туралы басты тұжырым ортақ, ғылыми-теориялық терең қайшылық
байқала қоймайды.
Автор одан әрі күрделі сөздердің жасалуында сыртқы тұрпаты мен ішкі
мазмұны жағынан біркелкі еместігін көрсете отырып, олардың сыртқы тұрпаты
ғана емес, ішкі мазмұнының ерекшелігіне де кеңінен назар аударады. “Күрделі
сөздің аталым ретінде басын құраушы, біріктіруші – ішкі лексика-
семантикалық мазмұн – олардың қалыптасуының негізгі жолы болып табылады”–
деген ой айтады. Сөйтіп, сөздің күрделенуі, номинациялануы және туынды
сөзге тән тілдік заңдылықтарға бағынатынын айта отырып, мынадай
заңдылықтарды айқындап көрсетіп береді:
- сіңісу: қарлығаш, қолғап...
- элипсис: егеуқұйрық, кезқұйрық...
- үндесу: қолғабыс, қолғанат...
- ықшамдау: сармай, саруайым..
- эндоцентрлі: теміржол, желбау...
- экзоцентрлі: қарашаңырақ, қарашығын...
- трансформация: тұсаукесер, құлаққағыс...
Автордың пайымдауынша, бұл көрсетілген заңдылықтар мен белгілер күрделі
сөздің мағынасын құраушы болса, сөйтіп, ұғым белгілерінің туындауына қызмет
етеді [4, 67].
Б. Қасым өзінің “Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым” атты
зерттеу еңбегінде күрделі атаулардың табиғатын айқындап, жаңа теориялар
негізінде ғылыми ойларын айтады. Сонда күрделі сөздерді – біртұтас
лексикалық бірлік ретінде қарастырады. Автор былай деп жазады: “Демек,
күрделі сөздің, соның ішінде күрделі зат есімнің негізгі белгісі – бір
ұғымды білдіретін біртұтас лексикалық бірліктер болып қалыптасқан
тіркестер. Олардың араларын еш уақытта ажыратуға болмайды және олар
біртұтас лексема ретінде жұмсалады” [4, 62].
Автордың осы ойымен біз де келісеміз. Туынды сөздің арасын ажыратуға
келіп, өзге сөз ене беретін болса, ол атаулық қызмет атқара алмасы өзінен
өзі түсінікті. Атау сөз - құрамының қалай болғанына қарамастан, атау сөздің
барлық қасиеттерін бойына ұстап тұрады.
Б. Қасым көрсетілген еңбегінде жалпы тіл білімінде, сондай-ақ орыс тіл
білімінде қолданыла бастаған композитжасам терминін сәтті қолданады.
Композитжасамның басты мәні, зерттеушінің пайымдауынша, ерекше сипатты жаңа
мағыналы туынды сөз жасап, сол арқылы жаңа ұғымның атауы пайда болып, қазақ
тілінің сөздік құрамын байыта түседі [4, 123].
Композитжасам күрделі сөздің барлық түріне қатысты алынады. Яғни матаса
байланысқан сөз тіркестері арқылы жасалған атауларды аналитикалық тәсіл
арқылы пайда болған композитжасам деп атауға толық негіз бар. Композитжасам
термині қазақ тіл білімінде көп қолданыс таба қоймағанмен, мұның өзі түптеп
келгенде күрделі сөздердің сипатымен ортақ. Сондықтан да терминдегі
өзгешелік болмаса, мұның өзін тыңнан туған соны пікір деп айтуға болмайды.
Аталаған ғалымдар пікіріне сүйене отырып түйіндейтініміз туынды
атаулардың құрамындағы сөздер сабақтаса байланысып ортақ мағына беретін
болса, тіліміздегі еркін сөз тіркестері жеке-жеке толық мағыналы сөздердің
сабақтаса байланысуынан жасалады. Ал туынды атаулардың сыңарлары бір
бірімен кірігіп, бір ғана семантикалық бірлікте жұмсалып, бөлек
жазылғанымен сөйлемде бір ғана мүшенің қызметін атқарады.
Әдебиеттер:
1. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. –А.,1996.
2. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі (Морфология). –А., 1964.
3. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. –А.,1981.
4. Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым. –А.,2001.
Лексикалану теориясы туралы
М.К.Сарсембаева. Тараз мемлекеттік педагогикалық
институты
Жалпы тіл білімінде лексикалану мәселесі көптен зерттеу нысанына айналған.
Лексикалану мәселесі туралы А.А. Реформатский өзінің “Введение в
языкознание” деген еңбегінде, Л.А. Новиковтың “Лексикализация форм числа
существительных в русском языке“ О.А. Кузнецованың “О понятий
лексикализаций“ деген мақалаларында жазылған.
В.М. Жирмунский “О границах слова” деген мақаласында сөз тіркесінің дамуы
туралы мынадай ғылыми бағалы ой айтады:
1. Сөз тіркесі грамматикалану бағытында дамып, сөздің аналитикалық
формасына айналады;
2. Сөз тіркесі лексикалану бағытында дамып, фразеологиялық бірлікке
айналады да, мағыналық жақтан сөздің фразеологиялық эквиваленті жасалады.
(сб. Морфологическая структура слова в языках различных типов)“ [1, 25].
Демек, автор сөз тіркесіндегі лексикалану процесінің болу мүмкіндігін
анықтаған.
Лексикалану дегеніміз - тілдік элементтің және әртүрлі тілдік элементтер
жиынтығының жеке атау сөзге айналуы. Яғни лексикалану тек сөз тіркестеріне
ғана тән емес, сонымен бірге, сөзформалар мен морфемаларға да тән деп
есептеледі.
Лексикалану мәселесінің жеке проблемалары ретінде, көмекші морфемалардың
кейде атау ретінде жұмсалу қабілеті, сөзформалардың және септік
жалғауларында тұрған сөздердің контексте атау ретінде жұмсалуы, сөз
тіркестерінің атау ретінде жұмсалуы, фразеологиялық бірліктер, әсіресе,
идиомалар қарастырылады.
Лексикалануға “Лингвистический энциклопедический словарьда” мынадай
анықтама беріледі: “Лексикализация – превращение элемента языка, (морфемы,
словоформы) или сочетания элементов (словосочетания) в отдельное
знаменательное слово или в другую эквивалентную ему словарную единицу” [2,
258].
Қазақ тілінде шыққан “Қазақ тілі энциклопедиясында” да осы тектес
анықтама беріледі. Мұнда лексикалану мәселесі қазақ тіл білімінде
зерттелмеген құбылыстың бірі екені аталып өтеді [32, 254].
Лексикалану теориясы туралы біршама пікір айтқан А.Ысқақов болды. Ғалым
өзінің Қазіргі қазақ тілі (морфология) атты еңбегінде бірінші рет қазақ
тіліндегі лексикалану процесіне мән береді. “Жай синтаксистік тіркестің
тұрақты сөз тіркесіне тән қасиетке ие болып, бір ұғымның атауы ретінде
жұмсалуын лексикалану дейміз” деп жазады да, ондай тіркестердің құрамындағы
сыңарларының логика-семантикалық, грамматикалық байланыстары
көмескіленбейтіндігі, өз орындарында тұрып, біртұтас лексикалық мағынаны
беретіндігі жөнінде пікір айтады.
Автордың пайымдауынша, еркін сөз тіркестерінің лексикалануынан туындайтын
сөздер көбінесе термин сөздер мен күрделі атау сөздер: “Лексикаланған
тіркестен күрделі термин сөздер мен атау сөздер көп туады” [3, 94].
лексикалану туралы біршама ғылыми пікірлер де бар екені де осы мақалада
сөз болады. Айталық, профессор К. Аханов барыс септігі қосымшасының
көнеленуі арқылы жасалған зорға, текке, кешке, бекерге, бірге тәрізді
үстеулер, т.б. сөздер осы лексикалану процесінің жемісі ретінде
бағаланғандығы жазылады.
Профессор М. Томановтың “Қазақ тілінің тарихи грамматикасы” деген
оқулығында да лексикалану процесінің тарихилығы туралы айтылады. Айталық,
ғалым барыс септігінің тарихи дамуы туралы ойларын қорыта келе былай деп
жазады: “Қазіргі қазақ тіліндегі сыртқары, ішкері, шеткері, жоғары, тысқары
сөздері де сондай процестің нәтижесі [33, 156].
Қазақ тіл білімінде лексикалану мәселесі туралы осындай әр жерде айтылған
ойлар болмаса, тақырып кең ауқымда әлі де зерттеу нысанына айнала қоймаған.
Бұл мәселені кеңірек зерттеуге талаптанған еңбек Ә. Аблақов, С. Исаев, Е.
Ағманов зерттеулері болды. Ғалымдар өздерінің “Қазақ тіліндегі сөз
тіркестерінің дамуы мен лексикалану процесі” атты еңбегінде “Сөз
тіркестерінің лексикалануы” деген тақырыпша береді. Мұндағы негізгі
көтерілген мәселе аса ауқымды. Онда лексикалану процесінің тарихи процесс
екенін, әрі оның өзіндік даму жолы болғанын айта келіп: “Сөз тіркестерінің
сөйлеу процесінде біртіндеп лексикалық единицаға айналуы (номинативтенуі)
қазақ тіліндегі сөз жасаудың ең бір өнімді тәсілдерінің және оның ішінде
көне тәсілдерінің бірі болып саналады ” – деп жазады [34, 310]. Ғалымдар
кәрі жілік, тоқпан жілік, ортан жілік, су жылан, оқ жылан деген тіркестерді
мысалға келтіре отырып, бұл тіркестер әуел баста еркін сөз тіркестерінің
қатарына жатқанын, өйткені аталған тіркестердің алдыңғы сыңарлары соңғы
сыңарларының қасиетін, белгісін білдіріп, өздері толық лексикалық мағынасын
сақтаған, сөйлемде белгілі бір қызмет атқарғанын айтады. Бірақ тілдің дамуы
барысында, үздіксіз қолданыстың нәтижесінде лексикаланып, тіркес
құрамындағы алдыңғы сыңарлардың қасиетін, белгісін білдіру мүмкіндігінен
айрылып, мағыналық дербестіктен қол үзіп, заттың атауына ауысқанын, сөйтіп
күрделі сөздердің қатарына қосылғанын талдап жазады. Сөйтіп, әуел бастағы
еркін сөз тіркесі сөйлеу процесінде қолданылу нәтижесінде жаңа мағыналы
туынды сөзге айналғанын тәптіштеп түсіндіреді. Ғалымдар осындай лексикалану
процесі нәтижесінде пайда болған сөздерге жер-су атауларын да қоса келе,
мұның өзі тілдің тарихи қалыптасуы мен дамуы бойында жасалатын процесс
екенін айтады. Еркін сөз тіркесінен бірте-бірте қалыптасқан сөздерге,
сондай-ақ бой жету сөзін ала отырып, оның бойжеткен тұлғасына дейін даму
жолында бұрынғы қолданыстарында бойға жетіп, бойға толып т.б. түрінде де
қолданыста болғанын нақты мысалдармен жазып дәлелдейді. Яғни бұдан жасайтын
негізгі түйініміз, ғалымдар еркін сөз тіркесінен жаңа атаулар жасаудың
тарихи процесс екенін, әрі оның қазақ тілінде, сондай-ақ барлық түркі
тілдерінде бар құбылыс екенін дәлелдеп келтіреді.
Зерттеу нысанымызға сәйкес біз матаса байланысқан сөздердің лексикалануын
айқындаймыз.
Қазіргі тілімізде әбден қалыптасып кеткен мынадай атаулар бар:
Қазақстанның халық әртісі, Еңбек Ері, ұзартылған күн режимі, үйлестіру
кеңесі, магнит таспасы, сөз орамы, еңбек нормасы, тіл білімі, Қазақстан
Республикасы, Қазақстан Республикасы Қорғаныс Министрлігі, Қазақстан
Республикасы Қарулы Күштері бас штабының Байланыс департаменті, Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы (ТМД), сөйлеу тілі, сөйлеу стилі, ана тілі, Каспий
теңізі, Балқаш көлі, Республика алаңы, Абай кітапханасы, Пушкин мектебі,
Өзбекстан Республикасы, Ресей мемлекеті, Есіл өзені, Шу өзені, Көксу өзені,
Ақсу-Жабағылы қорығы, Тянь-шань тауы, Тарбағатай тауы, Кеңестер Одағы, мал
шаруашылығы, Қазақ университеті, филология факультеті, тарих факультеті,
химия факультеті, экономика факультеті, дыбыс жүйесі, т.б.
Қазақстанның халық әртісі немесе Еңбек Ері деген сөздер ХХ ғасырдың тек
орта кезінен бастап қалыптасқан атаулар. Қазақстан, халық, әртіс сөздері
бұрын жеке-жеке қолданылып, кең мағынасында жұмсалып келген еді. Олардың
бір атау ретінде жұмсалуының өзінің тарихи даму жолы бар. Кеңес заманында
енген ұғыммен сәйкес Қазақстанның халық әртісі деген атау қалыптасты.
Кеңес дәуіріне дейін болған әртістердің мұндай атағы, даңқы болмағандықтан,
ондай атау да болған жоқ.
Еңбек ету, еңбек ету арқылы жоғары атаққа жету де Кеңес кезеңінің ең
негізгі жетістіктерінің бірі. Еңбек Ері, Социалистік Еңбек Ері атақтарының
болуы атау ретінде жұмсалуының өзінің әлеуметтік-саяси негізі, астары, уәжі
бар.
Ә. Аблақов, С. Исаев, Е. Ағманов өздерінің “Қазақ тіліндегі сөз
тіркестерінің дамуы мен лексикалану процесі” деген зерттеулерінде “Матаса
байланысқан сөз тіркесі және оның дамуы” деп аталатын тарауша бар. Осында
Арал теңізі, Республика алаңы т.б. сияқты сөздердің күрделі сөз ретінде
анықталатынын айта келе былай деп жазады: “Бұлар сөйлеу процесінде туған
синтаксистік тіркестер емес, осы тұлғасында даяр бір бүтін лексема ретінде,
синтаксистік тіркестердің лексикалану процесі негізінде қалыптасқан
тіркестер немесе сондай үлгінің негізінде қалыптасқан даяр бүтін ретінде
қолданылады, сөйтіп, сыңарлары арасындағы синтаксистік қатынастар жымдаса
түсіп, бір сөздің баламасы ретінде жұмсалады да, әдетте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.К.Сарсембаева. Тараз мемлекеттік педагогикалық
институты
Сөз тіркесі туралы мәселе қазақ тіл білімінде бұрыннан зерттеу нысаны
болып, құрылымдық жағынан жан-жақты талданып келе жатқан сала. Оның
зерттелуінің өзіндік тарихы бар.
Қазақ тілінің синтаксис жүйесінің негізгі терминдерін Ахмет
Байтұрсынұлы қалыптастырғаны белгілі. Кейін Қ. Жұбанов зерттеулерімен
теориялық тұрғыдан толыға түскен сөз тіркесі саласына Қ. Басымовтың, С.
Аманжоловтың, С. Жиенбаевтың, Н.Т. Сауранбаевтың зерттеу еңбектері жаңа
сапа бергені анық.
Сөз тіркесі синтаксисінің қалыптасу кезеңі 40-жылдардан басталады деу
дұрыс. Бұл саланың терең орнығуына шын мәнінде үлес қосқан ғалым –
филология ғылымдарының докторы, профессор Мәулен Балақаев болды. Автордың
сөз тіркесі туралы мақалалары 40-жылдардың аяғынан бастап шыға бастайды да,
кейін “Основные типы словосочетаний в казахском языке” деп аталатын негізгі
зерттеу еңбегі арқылы түйінделеді. Аталған зерттеу 1957 жылы жарық көреді.
Ғалымның сөз тіркесі жөніндегі түйінді тұжырымдары мен пікірлері тек
қазақ тіл білімінде ғана емес, түркітануда да толықтай ғылыми тұрғыда
қолдау тауып, одан әрі жалғасын тапты. Қазақ тіл білімінде М. Балақаевтың
өзіндік мектебі қалыптасты. Көптеген шәкірттері сөз тіркесінің әртүрлі
мәселелері бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізді.
Профессор М. Балақаевтың “Қазақ әдеби тілі“[1] атты зерттеуінде сөз
тіркестері номинативті және номинативті емес деп жіктеліп көрсетіледі.
Номинативті сөз тіркестері автордың пайымдауынша, зат пен құбылыстың атауы
ретінде жұмсалады. “Бір есімнің көптеген сөзге қатысты болып, атауыш сөз
тіркестерін құрау нәтижесінде олардың көбі фразалық тіркеске,
кейінгілерінің бірқатарының лексикалық мағыналары шыңдалғанда – біріккен
сөзге айналуы солардың жасалу тарихының ұзақтығымен байланысты”- деуінің
мәні зор деп есептейміз. Ғалым бұл жерде еркін сөз тіркестері арқылы ұғымды
таңбалау мүмкіндігін, әрі бұл процестің тарихи ұзақ уақытта бірте-бірте
қалыптасып пайда болатынын ескертіп отыр.
Еркін сөз тіркестері сөйлеу кезінде жасалып, коммуникативтік қызмет
атқарады. Сондықтан да еркін сөз тіркестерінің ішкі мағыналық құрылымы мен
қызметіне номинативтік тән емес. Еркін сөз тіркестерінің сөйлеу кезінде
жасалатыны жөнінде ғылымда айтылған тұжырымдар өте көп. Соның негізгі
түйіндісі профессор Р.С. Әмірдің “Жай сөйлем синтаксисі” атты оқулығында
қарастырылған деп ойлаймыз. Автор былай деп жазады: “Сөздер сөйлем құрау
үстінде өзара түрлі функциялық қатынасқа түседі, ол функциялық қатынас
сөздердің грамматикалық байланысы арқылы көрінеді” [2,10]. Демек, сөздердің
грамматикалық байланысы арқылы көрінісі еркін сөз тіркестері десек, олардың
сөйлеуде пайда болатыны, сөйтіп негізінен коммуникативтік қызметте
жұмсалатыны түсінікті болады. “Синтаксистік қатынасты білдіру үшін толық
мағыналы екі (немесе одан да көп) сөздің сабақтаса, салаласа байланысқан
тобын сөз тіркесі дейміз” – деп жазады Р. Әмір аталған зерттеуінде. Біз,
әрине, бұл жерде сөз тіркесінің салаласа не сабақтаса байланысуы туралы
әртүрлі пікірлер мен көзқарастарға тоқталмаймыз. Бұл біздің негізгі
мақсатымызға енбейді. Біз үшін ең қажеттісі сөз тіркесі туралы анықтама.
Яғни сөз тіркесі болу үшін олар міндетті түрде синтаксистік қатынасты
білдіріп тұруы қажет. Сонымен қатар: “Сөз тіркесі синтаксистік қызметі
жағынан, лексикалық мағынасы жағынан даралығын жоғалтпаған сөздерден
құралады. Мысалы, өршіген жел, биік мая, тоты құс” [2,11] деген жолдардан
сөз тіркесі деп тану үшін олар синтаксистік қызметі жағынан болсын,
лексикалық мағынасы жағынан болсын, қай сыңарын алсақ та даралығын
жоғалтпауы керектігі анық жеткізілген.
Профессор М. Балақаевтың көрсеткен кейбір сөз тіркестерінің
номинативтік қызметі туралы айтқанда, біз осы еркін тіркестің сипатты
белгілері ретінде танылатын жайттарды үнемі есте ұстауымыз керек.
Еркін сөз тіркестерін өзге тіркестерден айырып тұратын негізгі
белгілері қандай? Бұл сұраққа жауапты біз тағы да Р. Әмір еңбегінен ала
аламыз. Ғалым сөз тіркесі деп тану үшін екі түрлі негізгі шарт қажеттігін
атап көрсетеді: 1. Сөз тіркесі деп тану үшін толық мағыналы сөздер
бағыныңқы қатынаста тұруы керек. 2. Сөздер сөйлемде бір-бірімен салаласа
және сабақтаса байланысуы қажет [2,10].
Сондай-ақ, профессор Р.С. Әмір зерттеуінен мынадай тұжырымдарды да
оқимыз: “Сөз тудыру, сөздің грамматикалық мағынасын құбылту үшін пайда
болған тіркестер сөз тіркесі қатарына жатпайды: қызыл балық, ақ боз, ақ
баттауық, көк ала. Мысал ретінде келтірілген сөздер – күрделі сөздер.
Бұлардың компоненттері бастапқыда синтаксиске тән тәсілдер арқылы
қосылғанмен, қазір бір ұғымды атайтын сөз қалпына енген. Көп жағдайда
осылай құралған тіркестер жүре келе бірігіп, біріккен сөздерге айналып
кетеді” [2,11]. Ғалым өз зерттеуінде мынадай ой түйген: “Сөз тіркесі
сонымен, екі сөздің арасындағы қатынасты білдіреді. Құрамы жағынан қалай
десек, сөз тіркесі атауыштық (номинативтік) қызмет атқарады: оқыған бала,
жаңа қалада, далада жайылған т.т. Бұл жағынан сөз тіркестері сөзге жуық.
Осылай екенін мынадан байқауға болады. Атау көп жағдайда жаңа ұғымға жуық
келетін сөздерге түрлі анықтауыш қатыстыру арқылы жасалады. Мысалы, шай
қасық, сары май” [2,11].
Яғни зерттеуші еңбегінде қазіргі таңда күрделі сөздер деп танылып
жүрген сөздердің әуелгі сипаты еркін сөз тіркестері болғанын айтып отыр.
Демек, ғалым өте дұрыс пайымдаулар жасаған. Шынында да, сөздердің атау
ретінде қалыптасуының ең негізгі көздерінің бірі осындай еркін сөз тіркесі.
Атаудың пайда болуының ең белсенді де өнімді тәсілінің бірі.
Қазақ тіл білімінде аналитикалық сөзжасам тәсілі біршама зерттелу
үстінде. Дәл сөзжасамдық бағытта жазылмаса да, сөздердің қосылуы арқылы
жаңа атаулардың жасалуы туралы мәселелер ең бірінші рет Қ.Қ Жұбанов
зерттеулерінде айтылған болатын. Ғалымның “Образование сложных слов в
казахском языке“ атты зерттеу еңбегі өз кезеңі үшін аса сүбелі
зерттеулердің бірі еді. Осы зерттеуде: “Сложение или композиция, есть
образование нового слова путем соединения двух или более слов в одно”, деп
бастай келе, грек, латын роман, герман тілдеріндегі ғылыми зерттеулерге
және оның тілдік деректеріне сүйене отырып, құнды пікірлер айтады.
Сөздердің жаңа ұғымды білдіру үшін бір-бірімен қосылғанының өзіндік сипатын
таныту үшін, олардың жеті түрлі негізгі құрылымдық-грамматикалық сипатын
айқындайды [3, 473-474]. Біздіңше, Қ. Жұбанов пікірінің ең маңызды тұсы
жаңа атаулардың жасалуындағы аналитикалық тәсілдің болатынын, әрі оның
әртүрлі сөз таптарының бірігуі не қосылуы арқылы жасала алатынын көрсетіп
беруі болса керек.
Қ. Жұбанов зерттеуінде қазақ тіліндегі күрделі сөздерді екі түбірдің
кірігуі, қаласуы (бірігуі) және қосарлануы арқылы жасалады дей келіп
“бірнеше сөздер қосылып бір екпінге ең соңғысының екпініне бағынып, бәрінің
не біреуінің сыртқы формасы өзгеріп не өзгермей-ақ, бәрінің не біреуінің
бұрынғы мағынасы өзгеріп, содан бәрі жиналып бір-ақ нәрсенің аты болып бір-
ақ мағына беретін сөйлемде бір-ақ мүше болып, бір-ақ сөздің орнына жүретін
болса, соны кіріккен сөз деп атаймыз”[3,165] деген ойларын оқуға болады.
Н.Т. Сауранбаевтың “Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі” зерттеуінде
“Изафет туралы” атты тарауша берілген. Осы еңбекте изафеттік тіркестердің
үш тобына тоқталып, қысқаша анықтама беріп, мысалдар келтіреді: “Сөйлемдегі
сөздер кейде изафет жолымен де байланысады. Біздің изафет деп отырғанымыз –
ілік жалғаудағы сөз бен тәуелдеудің үшінші жақ түріндегі сөздің тіркесі,
мыс., қойдың еті, қаланың халқы т.б. Тәуелдеу категориясында ілік
жалғаудағы сөз иеленетін зат мағынасында болады. Ал, изафеттік тіркесте
ілік жалғаудағы сөз субстантив анықтауыш болады да өзінің тәуелдеуде
тұрған сыңарын анықтайды” - деп изафеттің құрылымына тоқталып өтеді [4,21].
Осы еңбекте алғаш рет атаулық тіркестер жайлы біршама айтылып, мысалдар
келтірілген. Изафеттің бірінші түрі арқылы тұтас бір атау жасалатындығын
және оның дамуы көне дәуірден басталатындығын атап өткен. Ал екінші түрінің
өзгешелігіне бұлар біріншіден, түгел атауға айналатындығын, әрі
синтаксистік мағынада, кейде морфологиялық (лексикалық) мағынада
ұғынылатындығын ескертеді. Автордың өз сөзімен келтіретін болсақ: “...екінші
топтың өзгешелігі - бұлар бірінші түгел атауға айналған топ пен үшінші
нағыз синтаксистік топтың арасындағы ауыспалы топ. Бұл топтағы изафеттік
тіркестер кейде синтаксистік мағынада, кейде морфологиялық мағынада
ұғынылады. Мысалы, Арал теңізі, ауыл шаруашылығы дегендердің бірі жалқы
есім, бірі жалпы есім. Көмір кені, мектеп үйі, жер беті дегендер
синтаксистік жүйеден лексикалық қалыпқа бейімделе бастаған тіркестер.
Изафеттің бұл тарихи өзгеру бағыты изафеттегі ілік жалғаудың түсіріліп
айтылатындығынан анық сезіледі. Жер беті, мектеп үйі дегенді осы қалыпта
айтсақ, лексикалық (атаулық) мағынада ұғынылады” – деген топшылауынан
біздің зерттеуіміздің діңгегі осы кезеңде қаланғанын аңғаруға болар еді [
4,21].
Біз кейінгі сөзжасам саласында жазылған Н. Оралбаева, А.Б. Салқынбай,
Б. Қасым т.б. ғалымдар зерттеулерін негізге ала отырып, атау мен еркін сөз
тіркесінің бір-бірінен айырмашылығын ономасиологиялық, номинациялық
теориялар арқылы айқындауға талаптанамыз.
Профессор Н. Оралбаева қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы туралы көптеген
құнды ғылыми тұжырымдар айтқан. Сөзжасамның жеке сала ретінде бөлініп
шығуына да көп еңбек еткен зерттеуші. Ғалымның 1971 жылы жарық көрген
“Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық формасы” атты докторлық
диссертациясында күрделі лексикалық бірліктердің сипаты жөнінде құнды
пікірлер бар. Біздің зерттеу нысанымызға сәйкес ғылыми тұжырымдарын саралар
болсақ, автор еркін сөз тіркесі мен күрделі лексемалардың төрт түрлі
айырмашылығын жазады. Саралап байқағанымызда мұндай пікірлер алдыңғы
ғалымдарымыз К. Аханов пен А. Ысқақов еңбектерінде де кездесетін. Дегенмен,
Н. Оралбаева осы пікірлерді күрделі сөздерге тиімді пайдалана отырып,
жүйелі түрде көрсеткен. Сондықтан, зерттеулердің түйіні ретінде біз осы
пікірді толықтай келтіруді жөн деп санаймыз:
- Сөз тіркесі кем дегенде екі сыңардан тұрып, соған сәйкес екі лексикалық
мағына білдіреді;
- Күрделі сөз тіркесінің сөйлемдегі жеке бір сыңары сөз ретінде қатысады;
- Күрделі сөздің сыңарларының арасында синтаксистік байланыс болмайды;
- Күрделі сөздің құрамындағы сыңарлары сөйлемдегі басқа сөздермен сөз
тіркесін жасай алмайды, күрделі сөз тұтас күйінде басқа сөздермен
синтаксистік қатынасқа түсіп, бір ғана сөйлем мүшесі болады. Ал сөз
тіркесінің әрбір мүшесі жеке-жеке қызмет атқарады.
Профессор Н. Оралбаеваның 2001 жылы “Қазақ тілінің сөзжасамы” атты
жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулығы жарық көрді. Аталған
еңбекте күрделі сөздерге, олардың жасалу жолдарына, түрлеріне кеңінен
тоқталады. “Аналитикалық тәсіл арқылы екі я онан да көп сөзден құралып, бір
лексикалық мағына беретін сөздер күрделі сөздер деп аталады” [5, 53] -
дейді де күрделі сөз қанша сөзден құралса да бір сөз болып саналатынын, бір
сөздің қызметін атқаратынына баса назар аударады. Қазақ тіліндегі күрделі
сөздерге әуе серігі (стюардесса), жол сілтеуші, құрбан айт, нағашы жұрт
т.б. жатқызуы бір ғасырда бірнеше рет өзгерген тіл білімі кеш дамыған түркі
тілдерінде күрделі сөз мәселесі шешілді деу мүмкін еместігін ескертеді.
Күрделі сөздің негізгі белгілеріне, біріншіден, оның құрамындағы сөздердің
мағына бірлігі, тұтастығын жатқызса, сөз ретінде дара сөздің де, күрделі
сөздің де тілде атқаратын қызметі бірдей, өйткені олардың қайсысы болса да
дербес сөздерге жататындығын, лексикалық бірлік тобын құрайтындығын тілге
тиек етеді. Сондықтан күрделі сөздің лексикалық мағынаны білдіруі оның
екінші белгісіне жатқызылады [5, 55].
Зерттеуші күрделі сөздің сыңарлары қалай болса солай, кез-келген
сөзден жасала бермей төмендегідей заңдылықтар бойынша жасалатындығына
тоқталады:
- Күрделі сөздің құрамындағы сыңарлар мағыналық қатысы бар сөзден
құралады.
- Сөздердің сыңарлары толық мағыналы сөздерден болады. Күрделі сөздің
мағынасын жасайтын оның сыңары толық мағыналы дербес сөздер болуы керек
деген тұжырымын толық қуаттап, зерттеуімізде басшылыққа аламыз.
Күрделі сөздің тіл білімінде түп төркіні сөз тіркесі деп саналып
кейбір сөз тіркестері бірте-бірте мағыналық дамуға ұшырап, құрамындағы
сыңарларының мағынасы жымдасып, кірігіп бір мағынаға көшкендігін сөз етеді.
Күрделі сөздің жасалуын: а) біріккен, кіріккен сөздер; б) қосарланған
сөздер; ә) тіркескен күрделі сөздер; в) қысқарған сөздер деп әрқайсысына
жеке-жеке талдау жасайды. Мұндағы бізге қажетті тұсы тіркескен күрделі
сөздер болғандықтан осыған тоқталдық. Зерттеуші тіркескен күрделі сөз деп
екі не одан да көп мағыналы сыңарлардан жасалып, біртұтас лексикалық мағына
беретін сөздерді айтады. Тіркескен күрделі сөздердің сыңарлары бөлек
жазылатындығын ескертеді. Тіркескен күрделі сөздерге мыналарды жатқызады:
бал қаймақ, бал қурай, ала ауыз, ауыз әдебиеті, ауыл шаруашылық, бел
омыртқа, бұзау балық, жалаң аяқ [5, 70].
Н. Оралбаеваның бұл талдап көрсетіп отырған факторлары негізінен
күрделі сөздердің грамматикалық құрылымындағы басты белгілері деп танимыз.
Сонымен бірге еркін тіркес негізінде жасалған күрделі сөздердің өзінің атау
ретіндегі семантикалық құрылымын талдап, олардың өзіндік ерекшелігі мен
өзіндік белгілерін анықтау қажет болады. Мұндай зерттеудегі басты бағыт
сөздің номинативтік сипатымен тікелей байланысты қарастырылуы керек. Яғни
жеке атау ретінде сөздің туынды арнайы мағынасы болуы қажет.
Сөзжасамның аналитикалық тәсіл арқылы жаңа сөз жасауы туралы профессор
А.Б. Салқынбай еңбектерінде де айтылады. Бұл жұмыс негізінен тілдің тарихи
дамуына байланысты болғандықтан, көбінесе, тарихи деректер негізінде
әңгіме болады. Автор аналитикалық сөзжасам тәсілін тарихи ең көне тәсілге
жатқыза отырып, “аналитика-семантикалық сөзжасамда тілде бар фактілерді
парадигматикалық және синтагматикалық жүйе негізінде біріктіру, қосарлау,
тіркестік арқылы жаңа туынды мағына жасауға болады. Сөздердің себепші негіз
ретінде жұмсалу мүмкіндігі мол, әрі сөзжасамдық қалып сипаты кең”- деп
жазады [6,260]. Туынды сөздердің мағынасына ерекше мән берген ғалым,
мынадай ой айтады: “Бұрынғы еркін тіркес қалпын сақтай отырып, тұрақтаған
сөз тіркестері құрамындағы себепші негіздер мағынасы мотивацияланып
(негізделіп), абстракцияланып, ассоциацияланып жаңа атаулық мән иеленеді.
Туынды ерекше сема сөзжасамдық мағына ретінде бағаланады”. Автордың
пайымдауынша, аналитикалық сөзжасамдық тәсіл арқылы жасалған “туынды
сөздің мағынасының ішкі семантикалық құрылымы күрделі болады, әрі оған екі
негіз мағынасы да бірдей қатынасып, ортақ жаңа сема жасайды. Туынды сөз
мағыналарында себепші негіздердің тура не ауыспалы мағынасы болуы мүмкін”
[6, 259].
Атаудың көпшілігі баспасөз беттерінде қалыптасатыны сөзсіз. Ақпарат
құралдары тілін зерттеуші ғалымдарымыз С. Исаев, Б. Әбілқасымов, Б.
Момынова мен А.М. Свиридов, Г.Н. Қарашаева, А. Алдашева еңбектерінде
атаулардың жасалуы туралы ғылыми пікірлер кездеседі. Б. Момынова өзінің
“Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы)” атты зерттеуінде былай деп жазады:
“Тілдік бірліктерді экстралингвистикалық объектілермен байланыстырушы
номинация арқылы тіл өзінің ең басты коммуникативтік функциясын атқарады.
Ал сөз тіркесі құрамындағы ұғым атауын білдіріп тұрған сөз өзін атаулық
мәнге жеткізіп тұрған сөзбен байланысқа түсу арқылы номинативтік ұғым
тудырады”[7, 16] . Автор одан әрі номинативтілікті білдіретін тіркестерге
мынадай мысалдар келтіреді: еңбек кітапшасы, ұлт мәселесі, халық соты,
ашық хат, жабық мәжіліс т.б.
“Атаулық тіркес” терминін қалыптастырған профессор С. Исаев екенін
жақсы айта отырып, автор өзінің ғылыми ойларын талдап көрсетеді. “Қазақ”
газетінің тілін зерттей келе Б. Момынова осы кезеңде дүниеге келген, тілде
тұрақталып қалған атаулық тіркестерді – бірегей қолданыстар, жаңа мағыналы
сөз деп бағалайды. Тілдік бірліктерді жасалу жолына қарай бірнеше топқа
бөледі:
а) байырғы сөздердің тіркесуі арқылы: ана тілі, ұлт мәселесі, ұлт намысы,
ұлт жұмысы, темір жол, ауыз хабар, алым құлағы т.б.
ә) төл сөздер мен орыс тілі элементтерінің тіркесуі арқылы: жүргінші
пойыз, алаш партиясы, партия ұраны, партия басылары, социализм жолы т.б.
б) екі компоненті де орыс тілінің элементі болып келетін атаулық
тіркестер: партия программасы, переселен законы, народни сот т.б..
Б. Момынованың пайымдауынша, “номинативті тіркестер, еркін тіркестер
базасында, ашық экспликациялық категориялар негізінде жасалады. Сөз
тіркестерінің сөйлеу процесінде біртіндеп лексикалық единицаға айналуы
(номинативтенуі) қазақ тіліндегі сөзжасамның ең бір өнімді және көне
тәсілдерінің бірі болып саналады.
Автор “Қазақ” газетіндегі жекелеген сөздер мен сөз тіркестерінің кімдердің
қаламынан туындағанын айыру мүмкін екенін және олардың аса ұтымды және
өміршең екеніне назар аударады. Айталық, ана тілі, жабық мәжіліс, ашық хат
тіркестері Ахмет Байтұрсынұлы шығармаларында алғаш рет қолданғанын орынды
атап өтеді.
Түркітануда сөз тіркесінің атау туғызуы туралы мәселеге байланысты
тұжырымды ой айтқан ғалымдардың бірі Ф.А. Ганиев болды. Автордың
“Образование сложных слов в татарском языке” атты зерттеу еңбегінде татар
тіліндегі сөз тіркестерінің жаңа сөз жасаудағы негізгі заңдылықтары
айқындалады.
Адам баласының таным дүниесі заман өткен сайын дамып, жетіліп отыратыны
анық. Заттар мен құбылыстардың жалпы қасиеттері мен белгілері айқындала
түсіп, олардың жеке қасиеттерін тану үрдісі кеңи береді. Осыған сәйкес
жаңадан танылған ұғымды атау қажеттілігі келіп шығады.
Барлық заттар мен құбылыстарды түбір немесе негіз тұлғадағы сөздермен атау
мүмкін болмайды. Сондықтан күрделі сөздер арқылы атау туғызу - өмірдің,
болмыстың өзі туғызған қажеттілікке айналады. Ал күрделі сөздердің
көпшілігінің ішкі мағыналық құрылымы мен таңбалық сипаты олардың еркін сөз
тіркесі ретінде қолданылып барып, бірте-бірте мағыналық дамудың негізінде
жеке атау ретінде қалыптасқанын көрсетеді.
Қазіргі таңда бір ғана ұғымды білдіріп, жеке атау ретінде қалыптасқан
күрделі құрылымды сөздер өте мол. Олардың кешенді қалыптасу жолы мен жүйесі
бар. Ендігі негізгі мәселе олардың сөз тіркесінен атау ретінде
қалыптасуының негізгі заңдылығын анықтау болып табылады.
Сөз тіркестері арқылы туындаған жаңа сөздердің молдығы, әрі оны зерттеудің
өзектілігі туралы мәселе Ә. Аблақов, С. Исаев, Е. Ағмановтардың “Қазақ
тіліндегі сөз тіркесінің дамуы мен лексикалану процесі” атты зерттеуінде
жақсы көрсетілген. Ғалымдардың пайымдауынша, “Сөз тіркестерінің
лексикализациялануы - қазақ тілінде де сөз тудырудың өнімді тәсілдерінің
бірі”.
Шынында да солай. Бұл тек біріккен сөздер, қос сөздер ғана емес, сонымен
бірге күрделі сөздер де. Күрделі сөздердің ішкі мағыналық табиғаты тым
күрделі. Күрделі сөздердің атау ретінде қалыптасқаны да бар, аралық қалыпта
тұрып, атаулық сипатқа енді ие болып келе жатқаны да бар. Мұның өзі тілдің
табиғи даму заңдылығымен түсіндірілуі шарт.
Сонымен, сөз тіркестерінің дамуы жаңа сөздердің жасалуын туғызатыны
даусыз.
Әдебиеттер:
1. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. –Алматы, 1984.
2. Әмір Р., Әмірова Ж. Жай сөйлем синтаксисі. –А., 1998.
3. Жұбанов Қ. Исследование по казахскому языку. –А., 1966.
4. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. –А., 1948.
5. Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы: Оқулық. –А., 2002.
6. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект): Монография. –А.,
1999.
7. Момынова Б. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы)
Күрделі атаулар мен сөз тіркесінің ара-жігін ажырату мәселесі.
К. Аханов өзінің “Грамматика теориясының негіздері” атты зерттеу еңбегінде
күрделі сөз бен сөз тіркесінің бір-бірінен ара жігін ажырату, олардың
әрқайсысының шегін айқындау тіл білімінің ең күрделі проблемаларының бірі
екенін ашық жазады. Ғалым күрделі сөз бен еркін сөз тіркесінің ара жігін
ажырату мәселесі лексикология мен грамматиканың қарастыратын принципті
мәселесі деп бағалайды [1,51]. Шынында да солай. Сонымен бірге, біздіңше
бұл мәселе сөзжасамның негізгі зерттеу нысанына енеді. Себебі сөз
тіркесінің нәтижесі – жаңа атау болса, атаудың жасалу, орнығу, қалыптасу
процесі бар. Осы процесті атаудың жасалу процесін зерттейтін сала –
сөзжасам. Ал оның дайын күйіндегі қалпы – сөз, ол лексикологияның зерттеу
нысаны. Жаңа атауға негіз болып, оны жасауға дереккөз, материал болып
тұрған еркін сөз тіркесі – синтаксистің нысаны. Сондықтан да аналитикалық
сөзжасам негізінде жасалған туынды сөздерді тек кешенді аспектіден зерттеу
қажет болады деп есептейміз.
К. Аханов көрсетілген зерттеуінде күрделі сөздердің басты белгілерін жалпы
тіл біліміндегі қалыптасқан негізгі теорияларға сүйене отырып, былайша
анықтайды: “семантикалық тұтастық, морфологиялық тұтастық, синтаксистік
тұтастық”. Зерттеуші бұдан әрі әрбір тұтастыққа терең тоқталып, ғылымдағы
әртүрлі көзқарастарға тоқталады. Негізгі бір түйіндейтін тұжырым бұл
кезеңде семантикалық зерттеулер аз болғандықтан да, авторлар сөздің
семантикасын айқындауға бара бермеген де, көбінесе күрделі сөздің негізгі
айырмашылығы мен ерекшелігін морфологиялық және синтаксистік тұтастықтан
іздейді.
“Күрделі сөздің жеке сыңарлары өздігінен белгілі бір парадигматикалық
қатардың мүшелері бола алмайды. Күрделі сөз тұтасқан (бүтін) күйінде ғана
парадигматикалық қатарға мүше ретінде ене алады. Мұның өзі күрделі сөздің
морфологиялық жақтан тұтастығын, бір бүтін екендігін көрсетеді”- деп
жазуында үлкен мән бар деп білеміз [1,65]. Сөздің парадигматикалық қатарға
мүше болып, бір бүтін күйінде жұмсала алуы дегеніміз түптеп келгенде жаңа
ұғымды айқындайтын жаңа атаудың яғни туынды сөздің пайда болғанын
анықтайтын негізгі фактор. Сондықтан да мұндағы ғалымның көрсетіп отырған
сипатын сөзжасамдық аспектіден де терең түсініп, бағалау орынды болмақ.
К. Аханов сөз тіркесі мен атау сөзді бір-бірінен ажыратуда ең маңызды
фактор ретінде “сөздің құрылымдық тұтастығын” көрсетеді. Автор тіл
біліміндегі морфологиялық тұтастық туралы ғылыми зерттеулерге сүйене
отырып, қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. Сөйтіп күрделі
сөздің құрылымдық тұтастық белгісінің мәнісін былайша түсіндіреді: “Күрделі
сөздің, әсіресе идиомалық мағынасы бар күрделі сөздің сыңарлары орын
алмаспайды, қалыптасқан күйінде басқаша түрде тіркесе немесе біріге я
қосарлана алмайды. Егер күрделі сөздің сыңарлары орнын алмастырып,
қалыптасқан күйінен басқаша тіркесе алса, онда ол өзіне тән мағынасынан да
айрылады, күрделі сөз болудан қалады” [1,62].
Яғни автордың пайымдауынша, құрылымдық тұтастығы мен құрастырушы
сыңарларының орнының бекемдігі жағынан күрделі сөздер тұрақты тіркестермен
ұқсас келеді. Кейінгі зерттеулерде тұрақты тіркестің өзі де атау ретінде
соның ішінде туынды сөз ретінде қарастырылып жүргені белгілі. Демек,
автордың айтқан ойлары осы ғылыми зерттеулермен іштей үндесіп жатыр деп
айтуға болар еді.
К. Аханов зерттеуінде “Күрделі сөз бен синтаксистік (еркін) сөз тіркесі
және олардың бір-бірінен жігін ажырату мәселелері” атты арнайы тарауша бар.
Мұнда осы мәселеге қатысты негізгі теориялық тұжырымдар айтылады. Біз өз
зерттеуімізде осы ғылыми тұжырымдарға сүйенеміз. Күрделі сөздерді
синтаксистік еркін сөз тіркестерінен ажыратудың қиындығы барлық күрделі
сөздерге тән емес, тек күрделі құрамды сөздерге ғана тән екенін автор ашық
айтады.
Автор “боз торғай, қара торғай, ащы шек, тоқ шек” деген сияқты сөздерді
мысалға келтіре отырып, мұндағы боз, қара, ащы, тоқ сөздері соңғы
сыңарлардың анықтауышы емес, олардың сынын да, сапасын да білдірмейді.
Бұлар тұтас атау ретінде жұмсалады деп нақты тілдік дәлелдер арқылы
айқындап көрсетеді.
Синтаксистік еркін тіркестер сөйлеу кезінде жасалатыны белгілі. Олар ойдың
мазмұнына сәйкес, сөйлеу кезінде құрастырылатынына басты назар аударылу
қажет екенін К. Аханов қадап айтады.
Күрделі сөздер жөнінде өзіндік ғылыми ой айтып, олардың басқа сөздерден
басты айырмашылығын көрсетіп берген ғалым – А. Ысқақов болды. Зерттеушінің
күрделі сөздерге берген анықтасамына назар аударалық. Осында олардың еркін
сөз тіркесінен өзіндік ерекшелігі болатыны да тілге тиек етілген деп
шамалауға болады. “Күрделі сөз кемінде екі я онан да көп дара сөзден (жалаң
я туынды түбірлерден) құралып, ритм ырғақ жағынан бір ұдай, лексика-
семантикалық жағынан біртұтас, лексика-семантикалық жағынан бір бүтін тұлға
болып бірлескен тұрақталған құрама сөзді (я сөз тіркесін) айтамыз. Автор
айтып отырған “құрама сөз” деген термин К. Аханов еңбегінде де кездеседі.
Онда құрама сөз термині күрделі сөз деген терминмен жақын деп танылады. А.
Ысқақов өз зерттеуінде күрделі сөз бен еркін сөз тіркесінің арасындағы
байланысты көрсеткенімен, олардың арасындағы кей жақындық туралы пікір
білдіре қоймаған.
Ғалым өзінің Қазіргі қазақ тілі (морфология) атты еңбегінде бірінші рет
қазақ тіліндегі лексикалану процесіне мән береді. “Жай синтаксистік
тіркестің тұрақты сөз тіркесіне тән қасиетке ие болып, бір ұғымның атауы
ретінде жұмсалуын лексикалану дейміз” деп жазады да, ондай тіркестердің
құрамындағы сыңарларының логика-семантикалық, грамматикалық байланыстары
көмескіленбейтіндігі, өз орындарында тұрып, біртұтас лексикалық мағынаны
беретіндігі жөнінде пікір айтады [2, 94].
“Күрделі сөз дегеніміз – сөздердің жай синтаксистік тіркесі емес,
араларындағы синтаксистік қатынастарын жоғалтып, семантикалық мағынасы
жағынан да грамматикалық қызметі жағынан да тұтас бір бүтін тұлға ретінде
қалыптасқан тіркес. Күрделі сөздердің кейбіреулері (мысалы біріккен сөздер)
синтаксистік тәсіл мен морфологиялық тәсілдің комбинациялануынан, яғни
екеуінің де ерекшеліктерінің тоқайласуынан (қонағасы, ендігәрі) туса,
кейбіреулері тұтас сөз тіркесінің лесикалануынан (ата мекен, ер жеткен,
жапан түз, күн тәртібі, ауыз бірлік), кейбіреулері сөз тіркесінің
идиомалануы негізінде пайда болған” [2,96].
Зерттеу нысанына негізінен ешқандай қарама-қайшы пікір туғыза қоймайтын
біріккен сөздер, кіріккен сөздер, қосарланған тіркестер фразалық тіркестер
алынады. Мұның да өзіндік себебі бар болуы керек, өйткені бұл еңбек жоғары
оқу орындарына оқулық ретінде ұсынылған, сондықтан, онда ғылыми
пікірталастан бұрын, студентке толық түсіндіру идеясы басым болары
түсінікті. Күрделі сөздердің жасалу жолы туралы: “Күрделі сөздердің қай-
қайсысы болса да әуел бастағы жай сөз тіркестерінен шыққан. Бұлардың
қалыптасуларына әр қилы синтаксистік амал-тәсілдер негіз болған. Кейбір
сөздер бастапқы жай сөз тіркестерінің компоненттері (бүгін,биыл, ағайын),
кейбір күрделі сөздер жарыса қабаттаса қолданылған компоненттердің
қосарлануы арқылы жасалған (ата-ана, жер-су, ел-жұрт). Ал кейбір күрделі
сөздер әуелгі еркін сөз тіркесінің тұрақты тіркеске айналуы арқылы
қалыптасқан (ала жаздай, күні бүгін, темір қазық)” [2, 93] - дей отырып,
күрделі сөздердің өзі әуел баста жай сөз тіркесінен жасалғанына баса назар
аударады.
Сөз тіркестерінің сөзбен, фразеологизмдермен арақатынасын анықтаған
профессор Т.С. Сайрамбаев болды. Ғалым “Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз
тіркестері” атты монографиялық зерттеуінде соңғы кезде (ХХ ғасырдың 80-
жылдары) сөз тіркестері туралы еңбектерде оның зерттеу нысандары туралы
теориялық таластың көбейе түскенін айта келіп, сөз бен күрделі сөз, сөз бен
сөз тіркесі арасындағы арақатынасты ашып көрсету қажеттігі бар екенін тілге
тиек етеді. Сөз жеке ұғымды ғана білдіретін болса, сөз тіркестерінде көлемі
жағынан да, мағыналық ерекшеліктері жағынан да күрделірек қасиеті бар екені
аталады. Автордың пайымдауынша, “сөз бен сөз тіркесінің бір-біріне
ұқсастығы - олардың екеуі де бір сөйлемнің құрамында қолданылады, кейде
сөйлемнің қызметін атқара алады. Ал кейде сөйлеу процесінен бөліп алғанда
екеуі де белгілі бір ұғымды білдіргенімен, ол жайындағы көзқарасты, хабарды
субъектінің ол ұғымға қатысын білдіре алмайды” [3, 29]. Автордың мұндағы
сөздердің кейде сөйлем қызметін атқара алады дегені, мүмкін атаулы
сөйлемдерге қатысты айтылған ойлары болуы керек.
Т. Сайрамбаев күрделі сөздер мен сөз тіркесін ажырату үшін мынадай
мәселелерге көңіл бөлу қажеттігін де көрсетеді.
1. Әрбір сөз табының күрделі түрі, оның жасалу жолдары;
2. Жалпы күрделі сөздер, олардың түрлері, бір-бірінен айырмашылығы;
3. Күрделі сөздердің сөз тіркестерінің жеке сыңарларынан және бүтіндей жай
сөз тіркесінен айырмашылығы;
4. Олардың мағыналық ерекшелігі.
Түркі тіл білімі мен қазақ тіл біліміндегі айтылған ойларға шолу жасап,
ондағы түйінді ойларға тоқтала отырып, ғалым күрделі сөз бен сөз тіркесінің
айырмашылығы ретінде жеті түрлі белгіні анықтайды. Онда күрделі сөз – сөз
жасаудың бір түрі ретінде анықталады. Күрделі сөз бен сөз тіркесінің
арасындағы айырмашылықтар деп мынаған тоқталады:
Күрделі сөз - сөз жасаудың бір түрі, ал сөз тіркесі – синтаксистік
категория.
Күрделі сөздердің әрбір сыңары бір-бірімен тығыз мағыналық байланыста
айтылады, ал сөз тіркесінің сыңарлары бір-бірімен синтаксистік байланыста
болады.
Күрделі сөздің әрбір сыңарында жеке-жеке мағына болуы да мүмкін. Бірақ
оның сыңарларының жеке-жеке мағынасы болғанымен, тұтас сөздің мағынасы
сыңарларының мағынасынан гөрі күңгірттеу болып келеді, ал сөз тіркесінің
әрбір сыңарының мағынасы айқын болады.
Күрделі сөздің әрбір сыңарына жеке-жеке сұрақ қойылмайды, ол екеуі бір-ақ
сұраққа жауап береді, ал сөз тіркесінің әрбір сыңарына жеке-жеке сұрақ
қойылады.
Күрделі сөздің әрбір сыңарының орны жылжымалы емес, тұрақты, сөз
тіркесінің сыңарының орны жылжымалы.
Күрделі сөз тұтасымен морфологиялық өзгеріске ұшырамайды. Яғни оның әрбір
сыңары жеке-жеке морфологиялық өзгерісте болмайды, сол тобымен тұлғаланып
көптеледі, септеледі, жіктеледі. Сөз тіркесінің әрбір сыңары түрлі
морфологиялық өзгерістерге ұшырайды.
Күрделі сөз тұтасымен басқа сөзбен синтаксистік байланысқа түседі; сөз
тіркесінің әрбір сыңары жеке-жеке синтаксистік байланыста жұмсалады [3,
38].
Күрделі сөздің әрбір сыңары бір-бірімен тығыз мағыналық байланыста
айтылатыны, күрделі сөздің әрбір сыңарында жеке-жеке мағына болуы да,
болмауы да мүмкіндігі, күрделі сөздің әрбір сыңарына жеке-жеке сұрақ
қойылмайтыны, әрбір сыңарының орны тұрақты болатыны, тұтасымен барып басқа
сөзбен синтаксистік байланысқа түсетіні т.б. тәптіштеліп жазылады.
Біз де ғалымның осы тұжырымдарына толық қосыламыз. Мұндағы айтылған
күрделі сөздердің табиғаты мен сөз тіркесінің дамуы арқылы жасалған күрделі
сөздердің мағыналық құрылымы мен олардың сөз тіркесінен өзгешелігі бірдей
деп түсінеміз.
Т. Сайрамбаевтың “Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері”
еңбегінің күрделі сөздердің кейбір сипатын танудағы маңызын да атау орынды
болмақ.
Біз жаңа сөзжасамдық зерттеулерге сүйене отырып, аналитикалық негізде
пайда болған сөздердің ішкі мағыналық құрылымы арқылы да олардың жаңа
атаулық қасиетін айқындаймыз. Себебі кез келген жеке сөз өзінше
қалыптасқанымен, оның ортақ заңдылықтары болады. Ал сөздердің жеке атау ма
немесе еркін сөз тіркесі бола ма деген сұраққа жауап берілу үшін, оның тек
морфологиялық құрылымын айқындау аздық етеді. Сондықтан да морфологиялық
зерттеулердің көпшілігінде күрделі сөздерге берілетін мысалдар мен еркін
сөз тіркестерге берілетін мысалдар араласып кетіп отыратыны жасырын емес.
Күрделі сөздер жайында арнайы зерттеу еңбек жазған Б. Қасым күрделі
сөздердің негізгі теориялық мәселелеріне назар аударады. Автордың әсіресе
зерттегені күрделі сөздердің уәждемесі, Орхон-Енисей, ортағасырлық жазбалар
мен халық ауыз әдебиеті үлгілеріндегі күрделі аталымдардың (бұл Б. Қасым
термині) қалыптасу жолы мен дамуы. Негізгі зерттеу нысаны күрделі сөздер
болғандықтан да, зерттеуші күрделі сөздің негізгі белгілерін атамай кете
алмайды. Сондықтан Б. Қасым да өз еңбегінде күрделі сөздің негізгі
белгілерін көрсетеді. “Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым”
атты зерттеуінде былай деп жазады: “Қазақ тіліндегі күрделі сөздер –
біріншіден, тұтас бір ұғымды білдіреді, екіншіден, құрамындағы сыңарлар
үнемі мағыналық бірлікте болады, үшіншіден, сыңарлар өзара ыңғайласа
құралып, тұтастықта жұмсалып, бір ұғымның күрделі аталымын қалыптастырады
[4, 66].
Біз осы арада зерттеушінің аталған жүйені белгі деп қарай ма немесе
заңдылық деп қарай ма, онысына түсіне алмадық. Қалай болғанда да белгі мен
заңдылық екеуі екі басқа нәрсе екені түсінікті. Тағы да бұдан әрі автор
жалпы тіл біліміндегі күрделі сөз туралы ғылыми ойға талдау жасайды да,
ондағы басты тұжырымдар саналатын мағыналық тұтастық белгі, құрылымдық
тұтастық белгі, синтаксистік тұтастық белгіге тоқталады. Бұл да дұрыс
пікір. Осы пікірлер сондай-ақ К. Аханов еңбектерінде де айтылған еді.
Байқап отырғанымыздай бұл аталған белгілер де жоғарыдағы К. Аханов пен А.
Ысқақов зерттеулерінің ізімен грамматикалық ерекшеліктері арқылы
айқындалады. Демек, қазақ тіл біліміндегі күрделі сөздердің негізгі
белгілері туралы басты тұжырым ортақ, ғылыми-теориялық терең қайшылық
байқала қоймайды.
Автор одан әрі күрделі сөздердің жасалуында сыртқы тұрпаты мен ішкі
мазмұны жағынан біркелкі еместігін көрсете отырып, олардың сыртқы тұрпаты
ғана емес, ішкі мазмұнының ерекшелігіне де кеңінен назар аударады. “Күрделі
сөздің аталым ретінде басын құраушы, біріктіруші – ішкі лексика-
семантикалық мазмұн – олардың қалыптасуының негізгі жолы болып табылады”–
деген ой айтады. Сөйтіп, сөздің күрделенуі, номинациялануы және туынды
сөзге тән тілдік заңдылықтарға бағынатынын айта отырып, мынадай
заңдылықтарды айқындап көрсетіп береді:
- сіңісу: қарлығаш, қолғап...
- элипсис: егеуқұйрық, кезқұйрық...
- үндесу: қолғабыс, қолғанат...
- ықшамдау: сармай, саруайым..
- эндоцентрлі: теміржол, желбау...
- экзоцентрлі: қарашаңырақ, қарашығын...
- трансформация: тұсаукесер, құлаққағыс...
Автордың пайымдауынша, бұл көрсетілген заңдылықтар мен белгілер күрделі
сөздің мағынасын құраушы болса, сөйтіп, ұғым белгілерінің туындауына қызмет
етеді [4, 67].
Б. Қасым өзінің “Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым” атты
зерттеу еңбегінде күрделі атаулардың табиғатын айқындап, жаңа теориялар
негізінде ғылыми ойларын айтады. Сонда күрделі сөздерді – біртұтас
лексикалық бірлік ретінде қарастырады. Автор былай деп жазады: “Демек,
күрделі сөздің, соның ішінде күрделі зат есімнің негізгі белгісі – бір
ұғымды білдіретін біртұтас лексикалық бірліктер болып қалыптасқан
тіркестер. Олардың араларын еш уақытта ажыратуға болмайды және олар
біртұтас лексема ретінде жұмсалады” [4, 62].
Автордың осы ойымен біз де келісеміз. Туынды сөздің арасын ажыратуға
келіп, өзге сөз ене беретін болса, ол атаулық қызмет атқара алмасы өзінен
өзі түсінікті. Атау сөз - құрамының қалай болғанына қарамастан, атау сөздің
барлық қасиеттерін бойына ұстап тұрады.
Б. Қасым көрсетілген еңбегінде жалпы тіл білімінде, сондай-ақ орыс тіл
білімінде қолданыла бастаған композитжасам терминін сәтті қолданады.
Композитжасамның басты мәні, зерттеушінің пайымдауынша, ерекше сипатты жаңа
мағыналы туынды сөз жасап, сол арқылы жаңа ұғымның атауы пайда болып, қазақ
тілінің сөздік құрамын байыта түседі [4, 123].
Композитжасам күрделі сөздің барлық түріне қатысты алынады. Яғни матаса
байланысқан сөз тіркестері арқылы жасалған атауларды аналитикалық тәсіл
арқылы пайда болған композитжасам деп атауға толық негіз бар. Композитжасам
термині қазақ тіл білімінде көп қолданыс таба қоймағанмен, мұның өзі түптеп
келгенде күрделі сөздердің сипатымен ортақ. Сондықтан да терминдегі
өзгешелік болмаса, мұның өзін тыңнан туған соны пікір деп айтуға болмайды.
Аталаған ғалымдар пікіріне сүйене отырып түйіндейтініміз туынды
атаулардың құрамындағы сөздер сабақтаса байланысып ортақ мағына беретін
болса, тіліміздегі еркін сөз тіркестері жеке-жеке толық мағыналы сөздердің
сабақтаса байланысуынан жасалады. Ал туынды атаулардың сыңарлары бір
бірімен кірігіп, бір ғана семантикалық бірлікте жұмсалып, бөлек
жазылғанымен сөйлемде бір ғана мүшенің қызметін атқарады.
Әдебиеттер:
1. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. –А.,1996.
2. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі (Морфология). –А., 1964.
3. Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі сөз тіркестері. –А.,1981.
4. Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым. –А.,2001.
Лексикалану теориясы туралы
М.К.Сарсембаева. Тараз мемлекеттік педагогикалық
институты
Жалпы тіл білімінде лексикалану мәселесі көптен зерттеу нысанына айналған.
Лексикалану мәселесі туралы А.А. Реформатский өзінің “Введение в
языкознание” деген еңбегінде, Л.А. Новиковтың “Лексикализация форм числа
существительных в русском языке“ О.А. Кузнецованың “О понятий
лексикализаций“ деген мақалаларында жазылған.
В.М. Жирмунский “О границах слова” деген мақаласында сөз тіркесінің дамуы
туралы мынадай ғылыми бағалы ой айтады:
1. Сөз тіркесі грамматикалану бағытында дамып, сөздің аналитикалық
формасына айналады;
2. Сөз тіркесі лексикалану бағытында дамып, фразеологиялық бірлікке
айналады да, мағыналық жақтан сөздің фразеологиялық эквиваленті жасалады.
(сб. Морфологическая структура слова в языках различных типов)“ [1, 25].
Демек, автор сөз тіркесіндегі лексикалану процесінің болу мүмкіндігін
анықтаған.
Лексикалану дегеніміз - тілдік элементтің және әртүрлі тілдік элементтер
жиынтығының жеке атау сөзге айналуы. Яғни лексикалану тек сөз тіркестеріне
ғана тән емес, сонымен бірге, сөзформалар мен морфемаларға да тән деп
есептеледі.
Лексикалану мәселесінің жеке проблемалары ретінде, көмекші морфемалардың
кейде атау ретінде жұмсалу қабілеті, сөзформалардың және септік
жалғауларында тұрған сөздердің контексте атау ретінде жұмсалуы, сөз
тіркестерінің атау ретінде жұмсалуы, фразеологиялық бірліктер, әсіресе,
идиомалар қарастырылады.
Лексикалануға “Лингвистический энциклопедический словарьда” мынадай
анықтама беріледі: “Лексикализация – превращение элемента языка, (морфемы,
словоформы) или сочетания элементов (словосочетания) в отдельное
знаменательное слово или в другую эквивалентную ему словарную единицу” [2,
258].
Қазақ тілінде шыққан “Қазақ тілі энциклопедиясында” да осы тектес
анықтама беріледі. Мұнда лексикалану мәселесі қазақ тіл білімінде
зерттелмеген құбылыстың бірі екені аталып өтеді [32, 254].
Лексикалану теориясы туралы біршама пікір айтқан А.Ысқақов болды. Ғалым
өзінің Қазіргі қазақ тілі (морфология) атты еңбегінде бірінші рет қазақ
тіліндегі лексикалану процесіне мән береді. “Жай синтаксистік тіркестің
тұрақты сөз тіркесіне тән қасиетке ие болып, бір ұғымның атауы ретінде
жұмсалуын лексикалану дейміз” деп жазады да, ондай тіркестердің құрамындағы
сыңарларының логика-семантикалық, грамматикалық байланыстары
көмескіленбейтіндігі, өз орындарында тұрып, біртұтас лексикалық мағынаны
беретіндігі жөнінде пікір айтады.
Автордың пайымдауынша, еркін сөз тіркестерінің лексикалануынан туындайтын
сөздер көбінесе термин сөздер мен күрделі атау сөздер: “Лексикаланған
тіркестен күрделі термин сөздер мен атау сөздер көп туады” [3, 94].
лексикалану туралы біршама ғылыми пікірлер де бар екені де осы мақалада
сөз болады. Айталық, профессор К. Аханов барыс септігі қосымшасының
көнеленуі арқылы жасалған зорға, текке, кешке, бекерге, бірге тәрізді
үстеулер, т.б. сөздер осы лексикалану процесінің жемісі ретінде
бағаланғандығы жазылады.
Профессор М. Томановтың “Қазақ тілінің тарихи грамматикасы” деген
оқулығында да лексикалану процесінің тарихилығы туралы айтылады. Айталық,
ғалым барыс септігінің тарихи дамуы туралы ойларын қорыта келе былай деп
жазады: “Қазіргі қазақ тіліндегі сыртқары, ішкері, шеткері, жоғары, тысқары
сөздері де сондай процестің нәтижесі [33, 156].
Қазақ тіл білімінде лексикалану мәселесі туралы осындай әр жерде айтылған
ойлар болмаса, тақырып кең ауқымда әлі де зерттеу нысанына айнала қоймаған.
Бұл мәселені кеңірек зерттеуге талаптанған еңбек Ә. Аблақов, С. Исаев, Е.
Ағманов зерттеулері болды. Ғалымдар өздерінің “Қазақ тіліндегі сөз
тіркестерінің дамуы мен лексикалану процесі” атты еңбегінде “Сөз
тіркестерінің лексикалануы” деген тақырыпша береді. Мұндағы негізгі
көтерілген мәселе аса ауқымды. Онда лексикалану процесінің тарихи процесс
екенін, әрі оның өзіндік даму жолы болғанын айта келіп: “Сөз тіркестерінің
сөйлеу процесінде біртіндеп лексикалық единицаға айналуы (номинативтенуі)
қазақ тіліндегі сөз жасаудың ең бір өнімді тәсілдерінің және оның ішінде
көне тәсілдерінің бірі болып саналады ” – деп жазады [34, 310]. Ғалымдар
кәрі жілік, тоқпан жілік, ортан жілік, су жылан, оқ жылан деген тіркестерді
мысалға келтіре отырып, бұл тіркестер әуел баста еркін сөз тіркестерінің
қатарына жатқанын, өйткені аталған тіркестердің алдыңғы сыңарлары соңғы
сыңарларының қасиетін, белгісін білдіріп, өздері толық лексикалық мағынасын
сақтаған, сөйлемде белгілі бір қызмет атқарғанын айтады. Бірақ тілдің дамуы
барысында, үздіксіз қолданыстың нәтижесінде лексикаланып, тіркес
құрамындағы алдыңғы сыңарлардың қасиетін, белгісін білдіру мүмкіндігінен
айрылып, мағыналық дербестіктен қол үзіп, заттың атауына ауысқанын, сөйтіп
күрделі сөздердің қатарына қосылғанын талдап жазады. Сөйтіп, әуел бастағы
еркін сөз тіркесі сөйлеу процесінде қолданылу нәтижесінде жаңа мағыналы
туынды сөзге айналғанын тәптіштеп түсіндіреді. Ғалымдар осындай лексикалану
процесі нәтижесінде пайда болған сөздерге жер-су атауларын да қоса келе,
мұның өзі тілдің тарихи қалыптасуы мен дамуы бойында жасалатын процесс
екенін айтады. Еркін сөз тіркесінен бірте-бірте қалыптасқан сөздерге,
сондай-ақ бой жету сөзін ала отырып, оның бойжеткен тұлғасына дейін даму
жолында бұрынғы қолданыстарында бойға жетіп, бойға толып т.б. түрінде де
қолданыста болғанын нақты мысалдармен жазып дәлелдейді. Яғни бұдан жасайтын
негізгі түйініміз, ғалымдар еркін сөз тіркесінен жаңа атаулар жасаудың
тарихи процесс екенін, әрі оның қазақ тілінде, сондай-ақ барлық түркі
тілдерінде бар құбылыс екенін дәлелдеп келтіреді.
Зерттеу нысанымызға сәйкес біз матаса байланысқан сөздердің лексикалануын
айқындаймыз.
Қазіргі тілімізде әбден қалыптасып кеткен мынадай атаулар бар:
Қазақстанның халық әртісі, Еңбек Ері, ұзартылған күн режимі, үйлестіру
кеңесі, магнит таспасы, сөз орамы, еңбек нормасы, тіл білімі, Қазақстан
Республикасы, Қазақстан Республикасы Қорғаныс Министрлігі, Қазақстан
Республикасы Қарулы Күштері бас штабының Байланыс департаменті, Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығы (ТМД), сөйлеу тілі, сөйлеу стилі, ана тілі, Каспий
теңізі, Балқаш көлі, Республика алаңы, Абай кітапханасы, Пушкин мектебі,
Өзбекстан Республикасы, Ресей мемлекеті, Есіл өзені, Шу өзені, Көксу өзені,
Ақсу-Жабағылы қорығы, Тянь-шань тауы, Тарбағатай тауы, Кеңестер Одағы, мал
шаруашылығы, Қазақ университеті, филология факультеті, тарих факультеті,
химия факультеті, экономика факультеті, дыбыс жүйесі, т.б.
Қазақстанның халық әртісі немесе Еңбек Ері деген сөздер ХХ ғасырдың тек
орта кезінен бастап қалыптасқан атаулар. Қазақстан, халық, әртіс сөздері
бұрын жеке-жеке қолданылып, кең мағынасында жұмсалып келген еді. Олардың
бір атау ретінде жұмсалуының өзінің тарихи даму жолы бар. Кеңес заманында
енген ұғыммен сәйкес Қазақстанның халық әртісі деген атау қалыптасты.
Кеңес дәуіріне дейін болған әртістердің мұндай атағы, даңқы болмағандықтан,
ондай атау да болған жоқ.
Еңбек ету, еңбек ету арқылы жоғары атаққа жету де Кеңес кезеңінің ең
негізгі жетістіктерінің бірі. Еңбек Ері, Социалистік Еңбек Ері атақтарының
болуы атау ретінде жұмсалуының өзінің әлеуметтік-саяси негізі, астары, уәжі
бар.
Ә. Аблақов, С. Исаев, Е. Ағманов өздерінің “Қазақ тіліндегі сөз
тіркестерінің дамуы мен лексикалану процесі” деген зерттеулерінде “Матаса
байланысқан сөз тіркесі және оның дамуы” деп аталатын тарауша бар. Осында
Арал теңізі, Республика алаңы т.б. сияқты сөздердің күрделі сөз ретінде
анықталатынын айта келе былай деп жазады: “Бұлар сөйлеу процесінде туған
синтаксистік тіркестер емес, осы тұлғасында даяр бір бүтін лексема ретінде,
синтаксистік тіркестердің лексикалану процесі негізінде қалыптасқан
тіркестер немесе сондай үлгінің негізінде қалыптасқан даяр бүтін ретінде
қолданылады, сөйтіп, сыңарлары арасындағы синтаксистік қатынастар жымдаса
түсіп, бір сөздің баламасы ретінде жұмсалады да, әдетте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz