Жанұядағы ұйымдастырылған бала тәрбиесі мен оқытудың бала сихикасының дамуына тигізетін ықпалы
І.Кіріспе
1. Жанұя жайындағы бала дамуының теориялық негіздері
1.1 Бала психикасының дамуындағы жанұяның рөлі
1.2 Бала психикасының дамуындағы мінезін қалыптастыруда жанұяның ролі
II Негізгі бөлім
2.1 Мектеп жасын дейінгі балалардың мінез ерекшеліктері
2.2 Бала мінез. құлқына ықпал ететін негізгі мотивтер
2.3 Отбасында бала мінез . құлқында кездесетін дағдарыстар
2.4 Баланың мінез . құлқын тәрбиелеудің жолдары
2.5 Ересек пен қарым . қатынас жеткіліксіздігінің баланың қалптасыуына әсері
III бөлім
3.1 Кісілік қасиеттер оның ұнамды және ұнамсыз жақтарын қалыптастыру мен тәрбиелеу жолдары
3.2 Балада адамгершілік сапаларын қалаптастыру
IV Эксперименттік бөлім
1. Баланың өзіндік мінез құлқын Т.В.Сенко әдістемесі бойынша зерттеу
2. "Менің жанұям" деген сынағыг жүргізе отырып жанұяның ішкі жағдайын зерттеу.
3. Зерттеу жүргізудегі мақсатымыз.
а) баланың өз жанұясының мүшелерімен қарым . қатынас ерекшеліктерін айқындау.
ә) баланың өзінен ересек және кіші балалармен бірлескен әр түрлі іс әрекеттер барысында өзіндік мінез . құлқын бағалау және отбасындағы үлкендер мен өз ара қарым .қатынасында мінез . құлықтарына әсер ететін себептерді анықтау.
б) ұсынып отырған әдістеме адламның адамға деген қатынасының жұптас сипаттамаларына негізделген. Үстемдік ету, бағынушылық, күшті үстемдік әлсіз бағалаушылық, әлсіз үстемдік тұрғысынан көрінеді. Осылардың түрлі бірлестігі мінез құлықта көрінетін қатынасты құрайды.
Қоғам алдындағы тәрбие және орның қоғамдық тәрбиемен байланысты нығайту тұжырымдамасы тұрады. Жеке тұлғаның қалыптасуы қоғамдық детерминация.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Жанұя жайындағы бала дамуының теориялық негіздері
1.1 Бала психикасының дамуындағы жанұяның рөлі
1.2 Бала психикасының дамуындағы мінезін қалыптастыруда жанұяның ролі
II Негізгі бөлім
2.1 Мектеп жасын дейінгі балалардың мінез ерекшеліктері
2.2 Бала мінез. құлқына ықпал ететін негізгі мотивтер
2.3 Отбасында бала мінез . құлқында кездесетін дағдарыстар
2.4 Баланың мінез . құлқын тәрбиелеудің жолдары
2.5 Ересек пен қарым . қатынас жеткіліксіздігінің баланың қалптасыуына әсері
III бөлім
3.1 Кісілік қасиеттер оның ұнамды және ұнамсыз жақтарын қалыптастыру мен тәрбиелеу жолдары
3.2 Балада адамгершілік сапаларын қалаптастыру
IV Эксперименттік бөлім
1. Баланың өзіндік мінез құлқын Т.В.Сенко әдістемесі бойынша зерттеу
2. "Менің жанұям" деген сынағыг жүргізе отырып жанұяның ішкі жағдайын зерттеу.
3. Зерттеу жүргізудегі мақсатымыз.
а) баланың өз жанұясының мүшелерімен қарым . қатынас ерекшеліктерін айқындау.
ә) баланың өзінен ересек және кіші балалармен бірлескен әр түрлі іс әрекеттер барысында өзіндік мінез . құлқын бағалау және отбасындағы үлкендер мен өз ара қарым .қатынасында мінез . құлықтарына әсер ететін себептерді анықтау.
б) ұсынып отырған әдістеме адламның адамға деген қатынасының жұптас сипаттамаларына негізделген. Үстемдік ету, бағынушылық, күшті үстемдік әлсіз бағалаушылық, әлсіз үстемдік тұрғысынан көрінеді. Осылардың түрлі бірлестігі мінез құлықта көрінетін қатынасты құрайды.
Қоғам алдындағы тәрбие және орның қоғамдық тәрбиемен байланысты нығайту тұжырымдамасы тұрады. Жеке тұлғаның қалыптасуы қоғамдық детерминация.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Бұл жұмыссыз бүгінгі тандағы өзекті, әзірше елімізде толығымен шешілмеген мәселелердің бірі - отбасынан тыс жағдайда Тәрбиелеген баланың даму ерекшеліктерін зерттеуге арналады.
Баланың жанұядан тыс тәрбиеленуі жағымсыз құбылыс. Әрине, әр түрлі қайғылы жағдайлардың нәтижесінде бала өзіне ең жақын адамдары ата - аналарынан аиырылуы мүмкін, бұндайда туған - туыстары немесе мемлекет оны өз қамқорына алады.
Жанұялық әлем баланың қоршаған ортаны қабылдау негізін құрайды. Сондықтан, баланың психикалық дамуы ата- анадан берілер тәрбиеге байланысты. Баланың өзін қоршаған адамдарымен қарым - қатынасы (ата - анасымен, құрбы - құрдастарымен) дамудың мәнді бөлігін алатындығы туралы Л.И. Божович, А.А.Бодалев, М.И. Лисина, С.В. Мухина т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Осы себептен соңғы 15-20 жылда дүние жүзіндегі психологтардың алдына тұрған мәселе - жабық түрдегі балалар мекемесіндегі тәрбие ісін жетілдіру болып отыр. Алғашында Польшада, Чехославакияда, Венгрияда қазіргі күні Қазақстанда "жанұялық" балалар үйі жұмыстары қарқынды алға басуда. Бұл орайда С.А.Назарбаеваның құрған "Бөбек" корының белсенді ролі атқарады.
Жабық түрдегі балалар мекмемесінде тәрбиленушілердің психикалық дамуын қарастыра отъірып, оның жанұялық тәрбиедегі көрген баламен салыстырмалы көрініндегі алшақтық біздін,зерттеу жұмысымыздык қарастырар аясы болады. Осы аталған мәселелердің психолого педагогикалық әдебиеттерді жеткіліксіз зерттелуі осы тақырыпты таңдап алуымызға түрткі болды.
Баланың жанұядан тыс тәрбиеленуі жағымсыз құбылыс. Әрине, әр түрлі қайғылы жағдайлардың нәтижесінде бала өзіне ең жақын адамдары ата - аналарынан аиырылуы мүмкін, бұндайда туған - туыстары немесе мемлекет оны өз қамқорына алады.
Жанұялық әлем баланың қоршаған ортаны қабылдау негізін құрайды. Сондықтан, баланың психикалық дамуы ата- анадан берілер тәрбиеге байланысты. Баланың өзін қоршаған адамдарымен қарым - қатынасы (ата - анасымен, құрбы - құрдастарымен) дамудың мәнді бөлігін алатындығы туралы Л.И. Божович, А.А.Бодалев, М.И. Лисина, С.В. Мухина т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Осы себептен соңғы 15-20 жылда дүние жүзіндегі психологтардың алдына тұрған мәселе - жабық түрдегі балалар мекемесіндегі тәрбие ісін жетілдіру болып отыр. Алғашында Польшада, Чехославакияда, Венгрияда қазіргі күні Қазақстанда "жанұялық" балалар үйі жұмыстары қарқынды алға басуда. Бұл орайда С.А.Назарбаеваның құрған "Бөбек" корының белсенді ролі атқарады.
Жабық түрдегі балалар мекмемесінде тәрбиленушілердің психикалық дамуын қарастыра отъірып, оның жанұялық тәрбиедегі көрген баламен салыстырмалы көрініндегі алшақтық біздін,зерттеу жұмысымыздык қарастырар аясы болады. Осы аталған мәселелердің психолого педагогикалық әдебиеттерді жеткіліксіз зерттелуі осы тақырыпты таңдап алуымызға түрткі болды.
1.В.С. Мухина «Мектеп жасьша дейінгі балалар психологиясы». Алматы, «Мектеп» 1986ж.
2.А.Алдамұратов «Жалпы психология» Алматы, «Білім», 1996 ж.
3.Қ.Жарықбаев. «Психология», Алматы, «Білім», 1993 ж.
4.Л.С.Выготский «Балалардың жас ерекшеліктері және
кемтар бала психологиясы», Алматы, 1999 ж.
5.Н. Айзабылов «Бала мінезінің қалыптасуы және оны
тәрбиелеу», Алматы, 1972 ж.
6.С.Габбасов «Халық педагогикасының негіздері», Алматы,1995 ж.
7.Н.Елікбаев «Ұлттық психология» Алматы,қаз.
Университеті, 1992 ж.
8.«Этнопедагогика және этнопсихология» Алматы, РБК,
1195ж.
9.«Қазақстан мектебі»// 1993 ж. №5 51-бет
10.М.Жумабаев «Педагогика», Алматы, «Ана тілі», 1992 ж.
11.Абдраменкова В.В. Совместная деятельность
дошкольников как условие гуманного отношения к светрстникам // вопр психологии. 1980 № 5
12. Авдева Н.Н., Елагина М.Г. Мещерякова С.Ю.
Формирование личности ребенка в дошкольном возрасте //
Психологиясеские основы формироавния личности. М., 1986
13.Аксарина Н.М. Воспинатие детей раннего возраста. М., 1977
14. Аксарина Н.М. Щелованов Н.М. Методика развития речи в яслях. М., 940
15. Антонова Т.В. Особенности общения старших дошкольников со сверстниками // Дошкольное воспитание. 1975. № 10.
16. Аркин А.А. Родителям о воспитании. М., 1957.
17.Атлас для экспериментального исследования отклонений в психической деятельности человека / Под ред. И.А. Полищука, психической деятельности человека / Под ред. И.А. Полищука, А.Е. Видаренко. Киев, 1980.
18.Бернс Р.Развитие Я- концепции и воспитание М., 1986
19. Божович Л.И. Этапы формирования личности в онтогенезе // Вопр.психологии. 1979 а. № 2.
20. Божович Л.И.., Слваина Л.С. Ендовицкая Т.В. Опыт эксперимнтального изучения произвольного поведения // вопр. психологии. 1976. №4
21. Венгер А.л., Венгер Л.А. Домашная школа мышления. М., 1982-1985.
Венгер А.Л., Филипова Е.В. Окритериях готовности к школьному обучению // Психолого - педагогическое проблемы ставовления личности и индивидуальности в детском возрасте. М., 1980.
22. Внешняя среда и психологическое развитие ребенка / Под ред. Р.В. Тонковой - Ямпольской и др . М., 1984
24. Воспитание детей в неполной семье. М., 1980 .
25. Воспитание детей неполной семье. М., 1980.
26. Воспитание и обучение в детском саду / Под ред А.В. Запорежца, Т.А. Марковой. М., 1976
27. Галигузова Л.Н. Формирование потребности в общение со свертсниками у детей раннего возраста // Вопр. психологии. 1985. №5.
28. Диагностика учебной деятельности и интеллеуткального развития детей / Под ред. Д.Б. Эльконина. М ., 1981.
29.Дубровина И.В.Проблемы психологической подготовки молодежи к семейной жизни // вопр психологии 1981 №4
30. Елагина М.Г. Значение ситуативно – делового общения со взрослыми для становления активной речи у детей // Общение и речь;развитие речи у детей в общении со взрослами. М., 1985.
31. Лисина М.И. Влияние общения со взрослами на развитие ребенка первого полугодия жизни // Развитие общения у дошкольников. М., 1974.
32. Лисина М.И. Пути влияния семьи и детского учреждения на становление личности дошкольника// психологическое основы формирования личности в условиях общественного воспитания М., 1979 а.
33. Лисина М.И. Воспитание детей раннего возраста в семье. Киев, 1938
34. Харчев А.Г. Семья как фактор социально – культурного развития общества // Семья и общество. М., 1982.
35. Пича В.М. Радость семейного общения. Киев: Педагогика школы, 1991.
2.А.Алдамұратов «Жалпы психология» Алматы, «Білім», 1996 ж.
3.Қ.Жарықбаев. «Психология», Алматы, «Білім», 1993 ж.
4.Л.С.Выготский «Балалардың жас ерекшеліктері және
кемтар бала психологиясы», Алматы, 1999 ж.
5.Н. Айзабылов «Бала мінезінің қалыптасуы және оны
тәрбиелеу», Алматы, 1972 ж.
6.С.Габбасов «Халық педагогикасының негіздері», Алматы,1995 ж.
7.Н.Елікбаев «Ұлттық психология» Алматы,қаз.
Университеті, 1992 ж.
8.«Этнопедагогика және этнопсихология» Алматы, РБК,
1195ж.
9.«Қазақстан мектебі»// 1993 ж. №5 51-бет
10.М.Жумабаев «Педагогика», Алматы, «Ана тілі», 1992 ж.
11.Абдраменкова В.В. Совместная деятельность
дошкольников как условие гуманного отношения к светрстникам // вопр психологии. 1980 № 5
12. Авдева Н.Н., Елагина М.Г. Мещерякова С.Ю.
Формирование личности ребенка в дошкольном возрасте //
Психологиясеские основы формироавния личности. М., 1986
13.Аксарина Н.М. Воспинатие детей раннего возраста. М., 1977
14. Аксарина Н.М. Щелованов Н.М. Методика развития речи в яслях. М., 940
15. Антонова Т.В. Особенности общения старших дошкольников со сверстниками // Дошкольное воспитание. 1975. № 10.
16. Аркин А.А. Родителям о воспитании. М., 1957.
17.Атлас для экспериментального исследования отклонений в психической деятельности человека / Под ред. И.А. Полищука, психической деятельности человека / Под ред. И.А. Полищука, А.Е. Видаренко. Киев, 1980.
18.Бернс Р.Развитие Я- концепции и воспитание М., 1986
19. Божович Л.И. Этапы формирования личности в онтогенезе // Вопр.психологии. 1979 а. № 2.
20. Божович Л.И.., Слваина Л.С. Ендовицкая Т.В. Опыт эксперимнтального изучения произвольного поведения // вопр. психологии. 1976. №4
21. Венгер А.л., Венгер Л.А. Домашная школа мышления. М., 1982-1985.
Венгер А.Л., Филипова Е.В. Окритериях готовности к школьному обучению // Психолого - педагогическое проблемы ставовления личности и индивидуальности в детском возрасте. М., 1980.
22. Внешняя среда и психологическое развитие ребенка / Под ред. Р.В. Тонковой - Ямпольской и др . М., 1984
24. Воспитание детей в неполной семье. М., 1980 .
25. Воспитание детей неполной семье. М., 1980.
26. Воспитание и обучение в детском саду / Под ред А.В. Запорежца, Т.А. Марковой. М., 1976
27. Галигузова Л.Н. Формирование потребности в общение со свертсниками у детей раннего возраста // Вопр. психологии. 1985. №5.
28. Диагностика учебной деятельности и интеллеуткального развития детей / Под ред. Д.Б. Эльконина. М ., 1981.
29.Дубровина И.В.Проблемы психологической подготовки молодежи к семейной жизни // вопр психологии 1981 №4
30. Елагина М.Г. Значение ситуативно – делового общения со взрослыми для становления активной речи у детей // Общение и речь;развитие речи у детей в общении со взрослами. М., 1985.
31. Лисина М.И. Влияние общения со взрослами на развитие ребенка первого полугодия жизни // Развитие общения у дошкольников. М., 1974.
32. Лисина М.И. Пути влияния семьи и детского учреждения на становление личности дошкольника// психологическое основы формирования личности в условиях общественного воспитания М., 1979 а.
33. Лисина М.И. Воспитание детей раннего возраста в семье. Киев, 1938
34. Харчев А.Г. Семья как фактор социально – культурного развития общества // Семья и общество. М., 1982.
35. Пича В.М. Радость семейного общения. Киев: Педагогика школы, 1991.
Мазмұны
І.Кіріспе
1. Жанұя жайындағы бала дамуының теориялық негіздері
1.1 Бала психикасының дамуындағы жанұяның рөлі
1.2 Бала психикасының дамуындағы мінезін қалыптастыруда жанұяның ролі
II Негізгі бөлім
2.1 Мектеп жасын дейінгі балалардың мінез ерекшеліктері
Бала мінез- құлқына ықпал ететін негізгі мотивтер
Отбасында бала мінез - құлқында кездесетін дағдарыстар
Баланың мінез - құлқын тәрбиелеудің жолдары
5. Ересек пен қарым - қатынас жеткіліксіздігінің баланың қалптасыуына
әсері
III бөлім
1. Кісілік қасиеттер оның ұнамды және ұнамсыз жақтарын қалыптастыру мен
тәрбиелеу жолдары
Балада адамгершілік сапаларын қалаптастыру
IV Эксперименттік бөлім
1. Баланың өзіндік мінез құлқын Т.В.Сенко әдістемесі бойынша зерттеу
2. "Менің жанұям" деген сынағыг жүргізе отырып жанұяның ішкі жағдайын
зерттеу.
3. Зерттеу жүргізудегі мақсатымыз.
а) баланың өз жанұясының мүшелерімен қарым - қатынас ерекшеліктерін
айқындау.
ә) баланың өзінен ересек және кіші балалармен бірлескен әр түрлі іс
әрекеттер барысында өзіндік мінез - құлқын бағалау және отбасындағы
үлкендер мен өз ара қарым -қатынасында мінез - құлықтарына әсер ететін
себептерді анықтау.
б) ұсынып отырған әдістеме адламның адамға деген қатынасының жұптас
сипаттамаларына негізделген. Үстемдік ету, бағынушылық, күшті үстемдік
әлсіз бағалаушылық, әлсіз үстемдік тұрғысынан көрінеді. Осылардың түрлі
бірлестігі мінез құлықта көрінетін қатынасты құрайды.
Қоғам алдындағы тәрбие және орның қоғамдық тәрбиемен байланысты нығайту
тұжырымдамасы тұрады. Жеке тұлғаның қалыптасуы қоғамдық детерминация.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Бұл жұмыссыз бүгінгі тандағы өзекті, әзірше елімізде толығымен
шешілмеген мәселелердің бірі - отбасынан тыс жағдайда Тәрбиелеген баланың
даму ерекшеліктерін зерттеуге арналады.
Баланың жанұядан тыс тәрбиеленуі жағымсыз құбылыс. Әрине, әр түрлі
қайғылы жағдайлардың нәтижесінде бала өзіне ең жақын адамдары ата -
аналарынан аиырылуы мүмкін, бұндайда туған - туыстары немесе мемлекет оны
өз қамқорына алады.
Жанұялық әлем баланың қоршаған ортаны қабылдау негізін құрайды.
Сондықтан, баланың психикалық дамуы ата- анадан берілер тәрбиеге
байланысты. Баланың өзін қоршаған адамдарымен қарым - қатынасы (ата -
анасымен, құрбы - құрдастарымен) дамудың мәнді бөлігін алатындығы туралы
Л.И. Божович, А.А.Бодалев, М.И. Лисина, С.В. Мухина т.б. еңбектерінде
көрініс тапқан.
Осы себептен соңғы 15-20 жылда дүние жүзіндегі психологтардың алдына
тұрған мәселе - жабық түрдегі балалар мекемесіндегі тәрбие ісін жетілдіру
болып отыр. Алғашында Польшада, Чехославакияда, Венгрияда қазіргі күні
Қазақстанда "жанұялық" балалар үйі жұмыстары қарқынды алға басуда. Бұл
орайда С.А.Назарбаеваның құрған "Бөбек" корының белсенді ролі атқарады.
Жабық түрдегі балалар мекмемесінде тәрбиленушілердің психикалық дамуын
қарастыра отъірып, оның жанұялық тәрбиедегі көрген баламен салыстырмалы
көрініндегі алшақтық біздін,зерттеу жұмысымыздык қарастырар аясы болады.
Осы аталған мәселелердің психолого педагогикалық әдебиеттерді жеткіліксіз
зерттелуі осы тақырыпты таңдап алуымызға түрткі болды.
Зерттеу мақсаты - жабық түрдегі балалар мекемесінде тәрбиеленуішлердің
психикалық даму ерекшелігін анықтау және оны жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі - жабық мекемелердегі бала дамуы болып табылады.
Зерттеу пәні- жабық түрдегі балалар мекемесінде тәрбиеленушілердің
ересектермен қарым - қатынас дифицитінің психолого - педагогикалық
ерекшеліктері.
Зерттеу міндеттері:
-жабық түрдегі балалар мекемесіндегі тәрбие ісінің психолого -
педагогикалық негізін ашу;
салыстьіру мақсатьщда жанұялық тәрбие жағдайындағы баланы қарастыру.
Зерттеу әдістері:
-әдебиеттерді теориялық талдау;
-бақылау;
-құжаттарды зерттеу.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: кіріспеден, шағын үш тараудан,
эксперимент, қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.
І.Жанұя жағдайындағы бала дамуының теориялық негіздері
1.1 Бала психикасының дамуында отбасының ролі
Қазіргі қоғамға демократизация және оның өзгермейтін, сенімді серігі
жариялылықтың жолын ұстану, мұқият қарау, социалды жаңарту кезеңі қоғамға
кіреді. Қоғамда болып жатқан социалды және рухани процеске өз реакциясы
динамикалық және ең сезімтал жанұя сондай - ақ, барлық байланысты және тұра
қарым - қатынасы бар қоғамдық қайта құру өнегелі платформаға сүйенеді.
Жанұя әрқашан көпшілікке бірдей және тұрақты болатын қызығушылық құбылыстар
санына қатысты болады.
Социалды институт білімі және оны басқару туралы сұрақ қоғам үшін аса
маңызды. Жанұяның даралықтан басқа социалды маңыздылығы, қалай өсіп - ер
жетеді және жанұяның сақталуы мен көңіл бөледі.
Соңғы жылдары пайда болған нормативті документтер, мектеп жасына
дейінгі балалар тәрбиесінің концепциясы, барлығы да мемлекеттің жанұяға
көмегінің іске асуы үшін баласы бар жұмыскер аналардың жағдайын жеңілдете
алмайды.
Әр жанұяның жас ерекшелік рухани потенциялына қарамастан мемлекеттік
қызығушылық пен семьяның тәрбиелік мақсаты арасындағы гармония жетістігі
туралы айту керек.
Жанұядағы тәрбие және гармониялық өзара қатынас пен қоғам арасында тек
жалпы дұрыс социалды ұйымдастыру үндестігі болуы мүмкін. Қоғам қоятын
тапсырыстар белгілі бірақ ең маңызды мәселе қазіргі рухани даму біздің
пайдаланатын принциптерімізбен, амал - тәсілдерімізбен үйлесе ме екендігін
анықтайды. Себебі егер амал - тәсілдер олармен өзара үндеспесе, өздері
принцип бола алмайды, және іске де аспайды.
Зерттеу мақсаты
Жанұядағы ұйымдастырылған бала тәрбиесі мен оқытудың бала сихикасының
дамуына тигізетін ықпалы баланы психологиялық ерекшелігі және оны етілдіру
жолдарын қарасгыру
Зерттеуобъектісһч от басында әр баланың дамуы оған үлкендердің
ықпалы.
Зерттеу пәні: бала бақша жоқ жерде ата - анасын қарамағындағы баланың
ересектермен үйдегі туған туыстары мен қарым - қатынасы жетіспеушіліктің
психологиялық -педагогикалық ерекшеліктері.
Зерттеу міндеттері: баланың от басындағы тәрбиесінінің психологиялық -
педагогикалық негізін ашу.
Бала - бақшада тәрбиелеген баламен отбасындағы тәрбиеленген баланы
салыстыра отырып жанұялық тәрбие жағдайыңдағы баланың даму ерекшелігін
айқындау.
Зерттіеу әдістері:
- тақырып негізінде теориялық талдау.
-бақылау күнделік жазу, әңгімелесу - сурет салдырту, қызмет нәтижесіне
талдау жасау
Зерттеудің көкейкестілігі: егемеді елеміздің ертеңі жас ұрпаққа сапалы
білім, саналы тәрбие беруде баланы оқытып - тәрбиелеуге Жаңаша көзқараспен
қарау.
Мұны өзі заман ағымынан туындайтын сұраныстарға жауап бере алатындар
тұлғаны тәрбиелеуміз керек дегенді меңзейді.
Жанұялық тәлім - тәрбие баланың қоршаған ортаны
қабылдау мегізін құрайды. Сондықтан баланың психикалық дамуы ата - анадан
берілген тәрбиеге байланысты баланың өзін қоршаған ортамен карым - қатынасы
(ата - анасы мен от басындағы аға - бауыры, құрбы - құрдастарымен қатынас)
дамудың мәнді бөлігін қабылдап алатындағы туралы
М.Н.Боживич, А.А.Бодалеев, М.Н. Лисина, В.С.Мухина т.б. өз еңбектерінде
көрініс тапқан.
"Қазақстанда жан ұялық" балалар үйі жұмыстары қарқынды алға басуда.
Жанұядағы баланың дамуындағы маңызды ролі, баланы өмірдегі социалды шартқа
даярлау, білімді игеру, икемділік, дағдылық, жене даярлықты қалыптастыру
жанұяға қатысты.
Әржанұя бұл функцияны оның социалды және социалы психикалық қалпына,
психологиялық - педагогикалық грамматикасына тәуелді атқарады.
Қоғам алдында жанұяның тәрбие оптимизациясы және оның қоғамдық
тәрбиемен байланысын нығайту тұжырымдамасы тұрады.
Жеке адамның қалыптасуы қоғамдық детерминаци алды индивидте іске
асатыны сияқты социалды іс - әрекет процесінде соңынан жүреді. Социалды
шарт және онымен байланысты турпа сенімділік немесе жанама түрде адамның
психикалық дамуына әсер етеді.
Социалды шарт және онымен байланысты тура сенімділік немесе жанама
түрде жеке адамның психикалық дамуына әсер етеді.
Жанұя, бұл балаға туа сала берілетін алғашқы социалды, мәдениетті
қоғамдық организация . Жанұя нәрсете үшін ұзақ уақыт бойы өзі өмір сүретін
әлемнің көшірмесі болып табылады. Сонымен қатар жанұядағы өмір көбінесе
"үлкен" әлемдегі ұзағырақ өмірін белгілейді.
30- жылдардың аяғында бір топ ғалымдар (Н.Миллер, Дж. Доллард, Р.Рирус
және т.б.) Халла теориясының тіліне психоаналитикалық жеке адам теориясын
аударуға талпыныс жасады.
Олар мынадай негізгі манияларды белгіледі: бала тәпбиесі процесіндегі
социалды ғылым.
Кросс- мәдениетті талдау (анализ жасау)- тәрбиені зерттеу және жеке
адамның дамуында әр түрлі мәдениетте баланың дамуы.
1941 ж. Н.Миллер мен Дж.Доллард күнделікті тұрмысқа "ғылыми социалды "
деген жаңа терминды енгізеді.
Осы негізде міне жарты ғасыр бойы осы саладағы орталық мәселеге
айналады.
Социализация - бұл нәрестенің (баланың) қоғамдағы өз орнын иемденуіне
болысатын (көмектесетін) процесс.
Жанұя болу тек тәрбиелеу ғана емес және байыту немесе әлсірету үшін
қоағымдық тәрбие. Жанұяда балалар өмірінен әрине байланысты болады. Бірақ
өкінішке орай, барлық ата - анлар бірдей емес, кей ата - аналар оны қалай
орындауы дұрыс ойластырмайды, енді біреулері болса, бала психикасына назар
аударады, түсінуге оған көмектесуге тырысып бағады.
А.Г.Харчевтің көз - қарасы бойынша кішкентай бала үшін жанұя қоғамдық
сананы елестетеді. Оның зерттеулерінде жанұялық социалды табиғаты терең
қарастырылады. Автор мектепке дейінгілердің социалды дамуы бала өмір
сүретін орта факторлары сияқты, объективті әсер етуі нәтижесінде болады.
Бұдан жеке адам сыртқы орта факторлары шешуші бола алмайды, бала кезінде
адам тәрбиенің, кей белгілері өмір бойы жеке адамның бойында
сақталатындығын көруге болады. Жанұянығ ең негізгі тәрбиелеуші күші бала
мен ата - ананың өзара қатнасынан көрінеді. Көптеген социалды -
педагогикалық зерттеу жұмыстарында өзара қарым - қатынастардың баланың жеке
адамның мінезіне әсер етуін қарастыруда. Жанұялық байланыс тұрақты және бұл
олардың жол ашықтығын ескертеді. Тест ситуациясында қолдау күтеді. Дегенмен
көптеген социалды факторларға және топтарға социализациялы процеске әсер
етеді. Әсіресе баланың социализациялы күшіне ең әсер етуші әрекет ретінде
жанұя қарастырылады.
А.Н.Анциферова бойынша онтогенезде социализация факторы баланың басқа
адамдармен қатынасы болып табылады.
Е.А. Будилова да осындай қорытындыға келді. Ол "Адамның үлкен және
шағын топтармен қарым - қатынасы, тұлға - аралық қарым қатынасы, социалды
детерминациялы психиканың аса қажетті факторларын қүрайды". Е.В.Шарохова да
көрсетіп береді. Сонымен қатар белгілі бір бала басқалармен қарым - қатынас
жасап, өзінің қоршаған ортасынан ажыратады, өзіндік "мені" пайда болады,
қалыптасады.
Жанұя бала үшін ең ерте және осымен бір мезетте ең үзағырақ социалды
контактыға бастау. Жанұя - бұл микро — топ. Баланың өзгелермен өзара
қатнасы, бағалауы және мәдениетке, сенімі балаға ата — анасы арқылы
беріледі. Ата - ананың индивидуалдық қасиеттері баласына мәдениет
мөлшерінің және бағалалығының ьерілуі міндетті түрде әсер етеді.
Дамыған тұлға бұл сияқты жағдайларға үнемі қарай бермейді. Деспотизм
ережелері жиі көрінеді, қанағаттанудан айырады. Сондай - ақ социалаизация
ерекше жиі көрінеді, қүрбандыққа тарту және небір қиын бөгеттер қанағаттану
жанында, қандай да бір қатаң нормаларды сақтау, тәрбиенің басым болуы,
тұрмыста өзі туралы тәрбие, қоюмда ойнаудың ережелерін сақтауда балаға
қалай айтуға болады?
Баланың психикасы көптеген социальдық факторларға тәуелді.
Эмоциональды және социальды қатынастар негізгі дамыған аспектілер болып
келді. Адам өмір сүруіне социальды қатынастар шарты керек болып
табылады.Тұлғаның түзілу процесінде социальды қатынас ролін Рубенштейн
былай мінездеді: "Қоршаған дүниеге деген қатынас - бұл индивидтің өмір сүру
шартын қүрайды. Бірақ адамның өмір сүру шарты алғашқының, алғашқысы бір
адамға, жүрек соғысымен адам өмірінің ұлпасының бастысын қүрайды"Социальды,
эмоциональды дамуды, яғни конетивті сфераны бөліп тәуелді екенін естен
шығармау керек. Зерттеу нәтижесінде философиялық және социалдық қатынас
жағы үЛ.П.Буевой жұмысында көрсетілген.
Ата - анасы баласына оқыту жоланда әсер етеді. Мінез - құлық
үлгілерінің ережесін қолданып оларды құралдармен бекітіп, жазалау мен
мадақтау. Бала мінез құлықты байқау арқылф жанұясымен үйренеді. Ата- анасы
баласының мінез - құлқына билік жүргізеді, баланың өзіне көз - қарасымен
сыртқы дүнеиеден түзілуі. Сонымен қатар балаға "үйі", балабақшасы,
қүрбылары да әсер етеді, бала олармен мінез құлқын тексеріп, салыстырып
бағалайды, оларды тәжірибелерде қолданып жаңадан үйренген дағдыларын
пайдаланады. Социализация туралы айтқанда комплексті процеске мән беру
керек, өйткені барлық жанұя мүшелері бір - біріне әсер етеді, тек қана
баланың мінез - құлқына ата - ана негізгі себепкер емес. Балалар (негізгі )
өзіндік социализацияда активті роль атқарады.Ауыр мінезді тывдамайтын
балалар ата - анасының ескертулеріне, байсалды балаларға қарағанда басқадай
жауап қайтарады. Өзара байланыс арасында жиі өткізілетін факторлар мысалы
физикалық жазалаумен немесе ата - ананың қарама- қайшы дисциплинасын
тәжірибесі агрессиясы және қүқық бүзушы балалар. Балалардың дисциплинадан
тәжірибеде міндетте түрде мінез - құлық ауытқулары әкелуін білдірмейді.
конституциялық активті тітркендіргілікті сүрақтармен баланы ата - анасы
қатаң тәртіппен бақылауға әкеліп соқтырады.
Ата - ананың тәрбиесін сызба - нүсқа арқылы 2 бөлік бойынша былай
көресетуге:
1-Баланың эмоцианалды өзара қатынасы бойынша
2-Ата — ана бақылауы бойынша
Батыс психологтарының зерттеуіне қарағанда ата - ананың кез - келген
мінез - құлқының стилі балалардың позитивтік, эмоциялық танымдық және
қоғамдық дамуына көп әсерін тигізеді.
Соынмен, беделді ата - аналар мазасыздық көрсетпей өз балаларына
(белгілі бір мөлшерде ) едәуір еркіндік берген, бірақ осы ата - аналар
жоғары білімге және интуиция ие бола отырып, тиім салатын жағдайларда
шектеу қойып, табандылық көрсетеді.
Мұндай мінез - құлық айналасын немесе ортаны зерттеуте және
тұлғааралық қарым - қатынас туралы білімді салмақты ешқандай жүйкелік
қысымсыз, қарсылықсыз қабылдауға көп көмегін тигізеді.
Отбасы жайында баланың жалпы дамуы
2.1 Отбасы тәрбиесіндегі баланың ой - санасы дамуының негізгі факторы
отбасы белгісә бала сезімінің өсуіне өзін қоршаған адамдардың іс
-тәжірибесі арқылы анықталады. Бала нәрестелік кезеңнен бастап үлкендерге
еліктеу арқылы барлық іс -әректті мінез құлық қасиеттерін өз бойында
қалыптастырады. Ол тек жүруді сөйлеуді еңбектеуді, заттармен әрекет етуді
ғана үйреніп қоймайды. Ойнау, сезіну заттармен әрекет ету есте сақтап,
зейін қою, қабылдау, қиялдау, ерік сезім темперамент, қабілет мінез, жаны
ашу, басқа адамдарға деген көз қарас, өз ара түсінісуді де игереді.
Бала отбасында нақты қарапайым түрде өмірге төселеді. Себебі бала
отбасында ата - анасы, аға, қарындас інілерінің, туыстарының қасында жүрып,
әже ата ісі бала ішін үлгі.Әр түрлі мінез - құлықтардың сапалары да ерік -
жігері де қалыптасады.
Өзінен үлкендерге еліктеу арқылы сол адамдар, сөз мәнерін, еңбекті
қабылдап, еңбекке бейімделе отырып біздің саяси жағдайға, бізден тыс
елдерге қарап көз қарасын өзгерткісі келеді. (А.А.Аркин 1957 с 12)
отбасында тез сезіп көріп қана қоймай, бала қалай өмір сүруді нені білуді
өмір шындығын адамдардың нақ жүріс тұрысын да олардың келесі бір адамдарға
көз қарасын да, ойлауын талдап қорытындылауын, бағалауын үйренеді. Баланың
жеке басының қалыптасуына сол нәрсенің нақты әсері болады. Сондықтан
баланың жеке басының "жұмбағын" оның нәрестелік, сәбилік кезеңнен балалық
шағынан іздеу керек. (В.В,Давыдов 1979 с 116)Отбасы тәрбиесінің ерекшелігі
мінезіндегі көңіл - күйден тұрады. "Туыс - аралық сезім, балаға деген терең
қандық махаббаттан, және баланың анаға - әкеге деген жауапты сезімімен
ерекшелінеді. Баланың сәби, мектепке дейінгі тәрбиесіне туыстарының көңіл -
күй қатынастарының - (бірінші кезекте ана мен бала)" өз ерекшеліктері,
нақыштары болады, себебі мектепке дейінгі бала араласатын белгілі адамдар
ортасы шектелген, тіпті балалар мекемесінде барып - қатынасып жүрсе де ".
(Основы дошкольной педагогики. 1980. с 230)
Психологтар мен педагогтар отбасындағы тәрбие тылсым - тынысын баланың
өзіне жақын - үлкен адамдармен қатынасынан, маххабат сенім, өзара
қызыушылығынан анықталады деп тұжырымдайды., Адамның жеке басы болып қана
қойиайды, жалғаушы ретіндегі қарым - қатынас үзіндісі... Қанша дегенмен,
сәби денесі бірінші сәттен бастап өзін қоршаған адамдар қатынасына
араласады, өйткені толық мүдделі жеке адам. Өзі бүгінгі күн талабаны а сай
емес, адамдар оған адамшылықпен қараса, ал оның мүмьсіндігі жоқ. Баланың
жеке басы өзі қашан іс- әрекет жасағанда ғана көрінеді. Бірінші сәтте
үлкеннің көмегімен, сонан соң өзі жеке" (Э.В.Ильенков. 1979. с.195, 204 )
Осыны ескере келе, жеке бастың шарты - баланың адамдық қатынасқа
араласауы жңне адамдардың араласауы. Отбасы - адамдарды бір - бірімен
түсінісе араласу мектебі, балалар кішкені кезінен адамгершілікті бағалауға
бейімделеді, сол ортаның мәдени салтына, ой - сезіміне, орта әл - ауқатының
ерекшелігін сезінеді. Баланың ерте кезінде сенім, адамға сенушілік, жаман
істерге ренжушілік, ортаның қарама -қарсылығы және басқа адамдардың.
Зерттеу белгілері, сезім, балалық шақта қалыптасқан, өмір бойы адаммен
бірге, оның басқа адаммен қатынасындағы бітім, көңіл нәзіктігінбереді.
А.Г.Харчева (1974).
А.С.Макаренко (1954), В.А. Сухомлинский (1973), А.А.Аркин(1975) және
басқа атақты педагогтар тәрбиесіндегі басты мәселеге өте көңіл аударады,
оны жеке бас қалыптасуындағы қоры (сана - адамгершілік) деп қарады,
өмірдің әр кезеңіндегі адамның шығмашылығының өсуін бейімдейді деп біледі.
"Отбасы - әр салалы қоғамдық институт, себебі табиғи берілудегі тәрбие және
үлан - ғайыр жеке адамның іс - әрекеті қалыптасқан" (Семья как объект ...
1974,с . 142).
Отбасының тәрбиедегі салт - дәстүрлі ғасырлар бойы қалыптасқан. Олар
белгісіз сіңіскен, тұрмысты бекнеледі және халық мәдениетін, отбасы
иелерінің мінездерімен тығыз болды. Кейінгі кезге жейінгі салыстыруда
отбасы патриархальды, кең, 3-4 кезекпен баяу жүреді.
Бірақ кейінгі 100 жыл өскіндер жылдамдығын қоғамдық қайта білім беруді
даралады жәнеотбасы қатынас болжамын, дәстүрлік түрін өзгертті:
патриархальды отбасы құлдырап, орнына нуклеарды (әке - шеше және бала),
отбасындағы бала санының азаюы, мүшелер арасындағы қатынас үділуі, берік
болмауы. Біздің ғасырдағы отбасы бала өсіру ортасынан тыс қалды.
Соңғы жылда бір отбасының бала тәрбиесіне аздығы, баланың түтас - жан
- жақты жетілуінің мәніне сенімсіздік анықталады.
Ата - ананың бос болмауы, жұмыс орнында болуы баласымен қатынастың
аздыған әкеп соғады. Отбасының айқара жасырын әлем - баланың туыстарымен
қайшылығы қалыпты жағдай. Соңында, ата - ана ғылым бастауы, түрлі меңгеру,
қажетті жағдай жасалуы өз мәнінде болу мүмкін еместігін айқындады
А.Н.Захаров (1986) белгілейді, көп әйелдер, іскерліктерімен,
мақсаттылығымен баламен қатынаста нәзік және жылылық сезім көрсетеді:
аналармен түратын балалардың көпшілігі ана мейірінің кемшілігін айқындайды.
Үшінші түрінде балаға мекемеде үнемі болады, кейбіреулеріне жақыны
сирек әрі аз уақытта келеді. Бірінші күндізгі қатынасу мекемесі деп
аталады, екінші- тәулік, апталы топ, үшіншіжабық түрі деп аталады.
Балалар мекемесі (институты ) өмірге келуі бірқалыпты қатынас
шақырмады және бала санасының өсуіне тигізер әсерін қадағалау,
және"институализация " мәселелерін тудыру, т.с.баланың жеке ерекшелік
сүрағы, мінезі, қоғамдық орындағы қатынасуындағы өзгешелік.Шет, капиталдық
елдерде көп уақыт мекемеде болған бала сезімі өсуін тоқтатады делінді. Көп
ғалымдар "институттардың " бала санасына қате белгілерін көрсетті. Р:3аззо
(1967) жазды, француз жұмысшылары қарсы болды бала - бақшаға, онда
балаларынан неше түрлі "сұрқиялар" тәрбиеленеді деді. Бала тәрбиесіндегі
сәтсіздік, сенімшілік отбасынан айырылған, ата - ана қарауынан
айырылғандардан туындайды. Р.Спиц (Р. 8ріІ8.1945) драмаларың суреп
бейнелейді "госпиталдық" - шеттен шыққан түрі "институализациялы " бала.
Жабық мекемедегі бала, шешеден айырылған ерекше белгісімен, бірінші жылында
70 пайыз бөбек көз жүмады,қалғаны санадан қағылады, сана азаяды. Автор бұл
байқауды Батыс Германиядағы ірі балалар үйінде жасайды.
1951 ж.Бүкіләлемдік ұйым денсаулық сақтаудағы Женевада кітап басылды,
ағылшын психологы Дж. Боулби "Ана мейірі және жан - жақтылығы денсаулық".
Батыс қоғамына терең күмәнділік әкелді және оның шешімі көп уақыт бұл
елдегі қоғамдық тәрбиенің өсуіне мән береді.Кітапта бала қатынасы қажет
етеді: нағыз анасының бала өсуіне дұрыстығы кішкентай кезінен басталады.
Ана отбасы тәрбиесіндегі негізгі белгі. "Ананың шарлары" алға
тартылады, кең ұғым береді. Саналы- аналитикалық бөлімде ана орны жасырын
еді... Баламен қатынастың табиғаттылығы, жарты дененің ана бойындағы
кідіріс, омырауымен асыру, тазалық сақтау, баланың өсу шарасы. Бала - ана
қатынасындағы кемшілік - жалғыз нағыз балағажақын үлкен адам - ана. Ана
міндеті өз баласын қорғау, қауіпсіздіктен сақтау. Баланың шын қарым -
қатынасы анасымен ғылыми зерттеуде нақтылы үйғарылмайды. Ананың бала бағу
міндетін зерттсуде кемшілік әсерлері зерттеуде кемшілік әсерлері
белгіленеді және отбасынан тыс тәрбиедегі бала санасының азаюы, шешеден
айрылу соңғы шектен шығута тіреледі.
Мектеп жасына дейінгі баланы мінез ерекшеліктері
Басқа психикалық процесттер сияқты мінезде объективтілік дүниедегі
заттар мен құбылыстардың әсер етуі нәтижесінде қалыптасады. Мінез деп -
адамның ісі мен қылығынан көрінетін, оның айналасындағыларға қатынасын
бейнелейтін, кісінің бір сыдырғы тұрақты және түрлаулы жеке өзгешеліктерін
айтамыз. Адамның мінезі оның барлық қимыл әрекетіне, қызметіне әсер етеді.
Оның сырын терең талдай отырып, адамның өмір тіршілігіндегі қиын-қыстау
жағдайлардағы күресетін әрқилы қатынастарын, бағыт-бағдарын, шама-шарқын
байқауға болады.
Сол үшін адам мінезінің сырын ашу, оның қалыптасу кезеңдерін, жолдарын
іздеу ерте дүниедегі ғалымдардың зерттеуінде де бар болатын.
Адамның мінезінің табыиғатын анықтауда негізінен бір-біріне қарама-
қарсы болған екі түрлі - материалистік және идеалистік көзқарасы болды.
Материалистердің айтуынша мінез тума қасиетке жатпайды. Ол басқа
психикалық процестер сияқты адамның қоғамдық ортамен, өзге адамдар мен
қарым-қатынасы және алған тәрбиесінен байқалады. Ол адамның қоғамдық
қатынасы негізінде қалыптасатын психикалық қасиет.
Мінездің қалыптасуына ең негізгі әсер ететін объективтік факторлар -
қоғамдық орта, тәрбиелеу және оқыту.
Ал, идеалистер тума қасиетке ие. Ол атадан балаға өтетін мүралық
сипатта болады дейді. Басқаша айтқанда, мінезді биологиялық категорияға
жатқызады. Мысалы, ХҮШ-ғасырдағы физиогномика (грекше рһуsіs - табиғат,
gnоmоn-білуші) ағымының өкілдері адам мінезі оның табиғатына байланысты
алдын-ала белгілі болады дейді. Оның тұжырымы бойынша адамның тума
ерекшеліктері оның сыртқы тума дене құрылыс ерекшеліктеріне тікелей сай
келеді. Мысалы, бұл тұжырымдар жалпы педагогика ғылымына қайшы келетін,
бала мінезін тәрбиелеудің қажеті жоқ, өйткені оның мінез бітістері алдын-
ала тума қасиеттері бойынша тағдырында анықталған дейтін идеалистік пікір
еді. Дәл осындай көзқарасты XIX ғасырдағы Френология ғылымы да қолдады.
Олар бала мінезін қалыптастырудағы ең күшті фактор - тәрбиені жоққа
шығарады. Мінездің физиологиялық негізіне жоғары нерв қызметінің тума
қасиеттері мен өмір жағдайының әсер етуі нәтижесінде қалыптасқан мидағы
уақытша нерв байланыстары жатады. Бірақ мінез ерекшелігінің қалыптасуында
биологиялық фактордан гөрі тәрбиенің ролі күшті. Бұл жөнінде академик
И.П.Павлов: Адамның мінез-құлқының бейнесі нерв жүйесінің туа біткен
қасиеттеріне ғана байланысты болып қоймайды, сонымен бірге организмнің жеке
өмір сүру барысында болатын ықпалдарға да байланысты, демек, кең
мағынасында айтқанда, үнемі тәрбиелеу немесе үйрету жұмысына да байланысты
болады.
Ерте дүниедегі ойшылдардың айтуы бойынша, қалыптасқан мінез -адам мәрі.
Шынында да адам мінезі қандай болса, оның өмірдегі іс-әрекеті де сондай
болады. Мінез негізінде өмір тәжірибесінен алған әсерлері нәтидесінде
қалыптасатындығын бұрында айтқан болатынбыз. Бірақ барлық нәрсеге бірдей
жауап бере бермейді. Өзіне керекті, қажетті нәрселерге айрықша қызыға
қарап, олардың мазмұнын, мәнін терең қабылдайды. Ал, өзіне керексіз
нәрселерге мән бермейді. Демек, адамдағы өмір тәжірибесінің қалыптасуы оның
мүрат-мақсатына, арман-тілегіне, ниетіне байланысты екені айқын.
Ал, мінез құрамына нелер жатады дегенде, оның қүрамына адамынң сенімі,
қажеттілігі, қызуы, ақылы, ерік күші т.б. жатады.
Демек, мінез бітістерінің қалыптасуы адамға әсер ететін барлық
нәрселерге байланысты екендігін олардың күрделі кұрамынан байқадық. Енді
осы мінездің ерекшеліктеріне тоқтала кетейік.
Мінездің өзіндік ерекшеліктері отбасында қалыптасады, дамиды. Үйде дара
болып өскен немесе жасы бойынша түрлі кезеңдегі баланың мінез ерекшелігі де
қилы-қилы. Отбасында керіс-жанжал, дау-дамай жиі болып тұрса, балалардың
мінез-құлқының кейбір ерекшеліктері мен қасиеттерінің қалыптасуына сөзсіз
әсер етеді. Сонымен бірге, мектепке дейінгі шақ ішінде баланың мінез-құлық
мотивтері де айтарлықтай өзгереді.
Мектепке дейінгі кішкентай бала сәбилік шақтағы тәрізді әр түрлі
себептерге байланысты, соның салдарынан жағдайлық сезімдер мен тілектің
ықпалынан пайда болатын іс-әрекет жасайды. Осымен қатар, қандай да бір
қылықты жасауға оны не мәжбүр ететіндігі жөнінде өзіне-өзі есеп бере
алмайды. Әртүрлі жастағы балалар көрсеткен бірдей қылықтың түрткі себебі
басқаша болуы мүмкін.
Сонымен, мектепке дейінгі балаларға түтасынан алғанда тән, олардың
мінез-құлқына көп ықпал ететін мотивтердің кейбір түрін бөліп көрсетуге
болады.
Балалардың үлкендер дүниесіне қызығуы; үлкендерше іс-әрекет жасауға
тырысуымен байланыстыпайда болатын мінез-құлықтың мотивтері жатады. Бұл
көбінесе күнделікті мінез-құлықта қандай да бір талапты балаға орындататын
тәсілдерінде пайдалануы мүмкін.Мысалы, Сен үлкенсің ғой, ал үлкендер
өздері киінеді-дей отырып, баланың дербестігіне түрткілік жасайды. Тағы да
Үлкендер жыламайды, Сен үлкенсің, ақылың бар деген сөздерді де мысал
етуге болады.
Мектепке дейінгі балальщ шақтағы балада болатын намыс, өзін таныту
мотивтері дамиды. Олардың шығар жолы - ерте сәбилік шақ пен мектепке
дейінгі шақтың шегінде пайда болатын өзін өзге адамдардан бөлу, үлкендерге
мінез-құлық үлгісі ретінде қарау. Сондай-ак, бұл кезде бала өзгелердің өзін
сыйлауын және тыңдауын, оған назар аударуын, өзінің тілектерін орындауды
талап ете бастайды. Өзін танытуға тырысу белгілерінің бірі – ойындарда
басты рольдерді орындауға балалардың дәмеленуі.
Бала мінез-құлқында үнемі байқалатын ойын процесінің ықпалымен өте
байланысты. Бұл ойын іс-әрекетін меңгеру барысында пайда болады және
үлкендерше көрінуге тырысумен ұштасып жатады. Бала кез келген істі ойынға
айналдыра алады. Кей уақытта және өте жиі үлкендерге бір маңызды еңбекпен
шүғылданған немесе бір нәрсені ден қойып үйреніп жатқан сияқты болып
көрінеді, ал шындығында бір жағдайды елестетіп ойнап отырады. Мысалы:
Психологиялық зерттеудің бірінде балаларға төрт заттың - адамның,
арыстанның, аттың және арбаның бейнелеулерінен артық затты алып тастау
ұсынылады. Бұл жағдайда балаарыстанды артық деп есептейді және өздерінің
таңдауын былай түсіндіреді: Ағай атты арбаға жекті де жүріп кетті,
арыстанның оған керегі не? Арыстан оны және атты жеп кетеді ғой.
Мінез-құлықтың қалыптасуында қабілеттің де әсері зор. Жоғары қабілет -
тілектің болуы адамда мынадай мінез- құлық сапасының қалыптасуына негіз
болады. Мысалы: коллектившілдік, сапалы, үйымшылдықпен жұмыс істеу сияқты
жоғарықасиеттерден туындайды.
Мінез-күлықтың адамгершілік мотивтерінен өзге адамдар үшін бірдеңе істеу,
оларға пайда тигізу ниеті барған сайын көбірек орын ала бастайды.
Мектепке дейінгі балалық шақ кезінде балалар іс-әрекетінің күрделенуіне
байланысты мотивтердің жаңа түрлері қалыптасады. Оған танымдық және жарыс
мотивтері жатады. Мысалы: 3-4 жастағы баланың өз төңірегіндегілерге
Мынау не?, Бұл қалай?, Не үшін? тағы да сол сияқты сүрақтарды
үсті-үстіне жаудырады. Көбіне балалар тек сүрақ беріп қана
қоймай,түсініксіз құбылыстарды түсіндіру үшін өзінің шағын тәжірибесін
пайдалану, кейде тіпті тәжірибе жүргізу арқылы жауапты өздерітабуға
тырысады. Мысалы: мектепке дейінгі кішкентайларға дидактикалық ойынды
ұсынып, жеңіп шығушы марапаттап жүлдызша алатынын түсіндіргенде барлық іс-
әрекеттері кезек бойынша емес, бәрін бірлесе орындауды жөн көрді, ойынның
дұрыс жауабын білетін балалар қүрдасына оны сыбырлап жеткізуден өздерін
тоқтата алмайды. Кім ептірек?, Кім жылдамырақ?, Кім бірінші? т.б.
Мектепке дейінгі ересектер жарыс мотивтерін жарысқа кірмейтін іс-әрекет
түрінде де енгізеді.
Мектепке дейінгі баланың мінез-құлқында үлкендермен және өзғелерменжақсы
қарым-қатынас орнату және сақтау мотивтерінің мәні зор. Балаға
төңірегіндегілердің жақсы қарым-қатынасы қажет. Үлкендердің еркелетуіне,
қүптауына, мақтауына лайық болу тілегі баланың мінез-күлқының негізгі
түтқаларының бірі болып саналады. Балалардың көптеген іс- әркетін осы
тілек арқылы түсіндіруге болады. Үлкендермен жақсы қарым-қатынаста болу
баланы олардьщ пікірімен және бағасымен санасуға, олар орнатқан мінез-құлық
ережелерін орындауға итермелейді.
Құрдастарымен араласуды дамыту дәрежесіне қарай олардың қарым-
қатынасы барған сайын маңыздырақ бола түседі. Үш жастағы бала алғашқы рет
балабақшаға келгенде ол алғашқы айлар ішінде басқа баланың орындағын өзіне
қарай сүйреп алуы мүмкін. Бірақ кейінірек жағдай өзгереді. Бірлескен іс-
әркеттің дамуы және балалар қоғамының қалыптасуы құрдастарының жақсы бағасы
мен сүйіспеншлігіне қол жеткізуге мінез-құлықтың мотивтерінің бірі бола
бастайды.
Баланың мінез-құлыққа ықпал ететін осы мотивтерден сырт бала мінезінде
қасырысу, қыңырлық, кырсығу және ашу-ыза жағынан құралатын логикалык сезім
дағдарысы кездеседі.
Сәби өмірінің алғашқы жылдарындағы дағдарыс өте қарапайым деп саналған.
Сәби тым жас кезінде-ақ жүре алады, бірақ ол әлі нәзік қозғалып, кеңістікте
өз бойын билей алмайды. Сәбидіңбойындағы мұндай қасиет оның алғашқы
дағдарысының мәнін анық байқатады.
Дағдарыстың екінші көрнісі бала тілінің шығуына байланысты. Сәбидің
тілі шығып бірден сөйлей кету процесі ұзақ мерзімгесозылады, дегенмен
бірден сөйлеп кеткен сәбилер болғаны кейбір деректерден мәлім. Сәбидің 3
айға дейін тілі шықпайды, бұл сол тілі шығудың жасырын кезеңі деп аталады.
Ал, үшінші кезеңі бала бойындағы эффект ерік ерекшеліктерінің көрнісі.
Дағдарыс жасында сәбидің мұндай қимыл әрекеттер жасауынадұрыс тәрбие
бермейтін жанұяларда пайда болып, олар шиеленісе түседі Ал, оның соңы
тәрбиесі қиын балаға әкеп соқтырады. Әдетте, сәбиге бір нәрсені бермей
қойсаң немесе оның тілегін түсінбесе, ол ашу- ызаға күрт ерік беріп, еденге
жата қалып аунап үздіксіз жылайды. Егер жүретін болса, қозғалудан бас
тартып, еденді аяғымен тепкілейді.Бұлтек баланың бойындағы менмендік мінез
көрнісі, кежірлік белгісі. Тілегінің орындалмай қалғанына көрсеткен
қарсылығы мен наразылығы. Мұндай көрніс сәбидің нәрестелік шағындағы аяқ-
қолын тарбаңдату бейнелерін ғана елестетеді.
Міне, сәбилік кезеңдегі алғашқы дағдарыстағы үш түрлі негізгі сәттері
осындай қылықтарынан айқын байқалады.
З.жастағы дағдарысты қарастыруға себебін тигізетін мына көзқарастар.
Баланың үлкендердің талабына қарсылық білдіріп, ондай ұсыныстарын орындамай
қырсығуы, оның өзіндік ойымен тілегін іске асыруға тырысуын көрсетеді.
Мұндай құлық бала әрекетіндегі өзіндік санасындағы өзгерісті, оның сапа
жағынан жаңа сатыға көтерілгенін көрсетеді. Қасарысу оған айтылған
сөздердің мәніне қарамастан, керісінше істеуге кесірлену дағдарыстың
нақтылы көрнісі.
Жағымсыз әрекеттің тіл алмаудан екі түрлі айырмашылығы бар. Біріншіден,
бұл жерде өзге адамдармен әлеуметтік қатынас жасау маңызды орын алады.
Екінші ерекшелік - баланың өзінің ашу-ызасына деген жаңа қатынасы. Ашу-
ызаға бой билету мен әрекеттену 3 жастағы балаға тән мінез ерекшелігі.
Көптеген зерттеу нәтижелері баланың сәбилік кезеңінде оның ашу-ызасы мен іс-
әрекеті бірігіп кететінін көрсетеді.
Енді бір ерекшелігі өзіндік ерік немесе өзімшілдік деп те аталады. Бұл
баланың дербестік бағытын көрсетеді. Енді бала бәрін өзі істегісі келеді.
Міне 3 жастағы баланың бойында жиі кездесетін мінез нышандары осындай.
Бұл ерекшеліктердің бәрі бала тәрбиесіне байланысты пайда болып отыратын
қасиеттер.
Зерттеу нәтижелеріне қарағанда жеті жастағы бала енді бұрынғы нағыз
балалық ерекшеліктерінен айрылады.
Жеті жастағы баланың басынан өтетін дағдарыстың негізінен екі түрлі
ерекшелігін қарастыратын болсақ, бала айтқанға көнбей қырсығады. Жүріс-
тұрысы өзгереді. Мінезінде ойланбай істейтін жасанды кылықтар пайда болады,
ұшқалақ, кылжақбас, күлдіргі қылықтары пайда болып, ол өзін сайқымазак
ретінде көрсетеді.
Жеті жастағы баланың дағдарысының ең басты көрнісі оның жеке басының
ішкі және сыртқы дүниесіндегі елеулі өзгерістерге ұшырау себептерімен
байланысты.
Жеті жастағы бала өзінің әсерлену сезімін ұғына алады. Соның
нәтижесінде жеті жасар баланың бойындағы дағдарысын сипаттайтын кейбір
ерекшеліктер көріне бастайды.
Өмір тәжірбиесінің әсерінен бала басынан кешірген нәрселердің мәнін
түсініп, оларды жинақтап түсіну мүмкіндігі қалыптасады. Әрбір жаңа жүріс
сайын тастар арасындағы жаңа байланыстардың болатындығы сияқты, баланың
тіршілік әрекетінде белгілі пайым, тұтас ұғым жасалады. Осыдан келіп жеті
жастағы баланың танымдық әрекетіжаңа сипатқа ие болады.
Жеті жастағы баланың дағдарыс кезеңінде сыртқы әсерлер жиынтығы жалпылап,
басынан кешірген сезім күйлерінің даму жағдайын түсінерлік дәрежеге жетеді.
Сәтсіздікке ұшыраса оған реніш білдіріп, өзге балалардың ұнамсыз қылықтарын
жақтырмай сырт айналады.
Мектеп жасына дейінгілердің өзімшілдігі басым. Бірақ ол өзінің
мүмкіндігін, жеке басының қасиеттерін бағалай білуінен алшақ жатады. Осыдан
келіп жеті жасқа қарай баланың бойында бірқатар күрделі құрылымдар пайда
болады.
Баланың бойында пайда болған жаңа құрылымдар нәтижесінде оның бұрынғы
қисық-қыңыр, қылжақбас қылықтары біртіндеп жойыла бастайды. Жеті жастағы
дағдарыс кезінде балада ішкі және сыртқы өзгерістердің пайда болуы арасында
оның түңғыш бейнесі туралы ниеттерінің ішкі күресі де пайда болады.
Баланың дамуында дағдарысқа ұшырау үнемі болып отыратын құбылыс 3 жас
пен 7 жас баланың дамуында елеулі өзгерістерге ұшырау кезеңдері. Осы
кезеңде бала психикасының дамуында айтарлықтай жаңа сапалар пайда болып,
олар келесі сатыға өту кезеңінде елеулі қиыншылықтарды басынан кешіреді.
Соның салдарынан белгілі жас кезеңіне тән қасиеттердің жасалуына
бейімделеді.
Бала мінез-құлқын тәрбиелеу жолдары.
Басқа психикалық процестер сияқты мінез ерекшеліктері де тәрбиелеу
нәтижесінде өзгеріп тұрады. Мінез бітістерінің алғашқы саңылау мектепке
дейінгі кезеңде көріне бастайды. 4-5 жастағы баланың мазмұнды рольді
ойындарынан мінез бітістерін көрсететін жолдастық, ұжымдық, ұстамдылық
сияқты сапаларды байқауға болады. Оларға мәдени мінез-құлықтың қарапайым
ережелеріне түсіне алушылық және ол ережелердің кейбір нақтылы түрлерін іс
жүзінде орындай алушылық жиі кездеседі. Жас балалар мінез бітістерінің
көпшілігі ересек адамның ісіне, мінез-құлқына, өнегесіне еліктеу арқылы
қалыптасады. Сондықтан тәрбиешілердің және отбасының өнегесі, беделі балаға
дұрыс із қалдыратындай, үлгілі болып келері тиіс. Бала тілінің шығуы, соның
нәтижесінде оның өз маңайындағылармен біртіндеп пікірлесе алуы мінез
бітістерінің ірге тасы қалануында ерекше маңызды.
Адамның мінез бітістерінің түрлері қаншама көп болса, бұларды
тәрбиелеудің жолы мен әдістері де сан алуан.
Мінез бітістерінің тәрбиелеу әдістері бірнеше топқа бөлінеді. Осындай
әдістердің біріне адамдардың санасына әсер ету яғни сөзбен ұғындыру әдісі
жатады.Осындай әдіс арқылы адамға қажетті мінез бітістерінің қандай
болатындығы,бұларды қалайша тәрбиелеу қажеттілігі түсіндіріледі. Балалардың
санасына сөзбен ұғындыру арқылы олардың дүниетанымы мен сенімін, талғамы
мен мүратын қалыптастыруға мүмкіндік туады. Ол үшін көркем әдебиет, газет-
журнал шығармаларын, радио, кино, телевизор т.б. ретімен пайдаланып отыруы
мінез тәрбиесі үшін таптырмайтын құралдар.
Бала мінезін қалыптастырудың кейінгі шарты - әртүрлі ойын әрекеті. Ойын
нәтижесінде балада танымдық сезім қалыптасып, жолдастық, достық,
жауапкершілік, тұрақтылық сияқты мінез сапалары қалыптасады. Тағы да бала
мінез бітістерін тәрбиелеуде еңбектің алатын орны ерекше. Жас ерекшелігіне
сай еңбек әрекетін үйрету, қарапайым еңбекке бейімделу нәтижесінде,
еңбектің мәнін түсініп үлкендер еңбегін бағалауға үйренеді. Еңбек үстінде
адам өзіне қажетті материалдық игіліктерді өндірумен бірге өзінің
психикалық қасиеттерін де дамытып отырады. Еңбек арқылы өзіне-өзі қызмет
етуіне практикалық және психологиялық жағынан әзір болуы, істегі
дербестігі, ынтасы, тапқырлығы, инициативасы қалыптасады.
Балада жағымды мінезді қалыптастыру үшін қолы жеткен табысын бағалап
көтермелеп отырудың мәні зор. Соның бірі - баланы мақұлдау. Ол баланы
жауапкершілікке, дербестікке үйретеді. Егер адамның ісі мақұлданып отырса,
ол әрекет етуге одан сайын ынталана түседі. Мысалы: бәрекелді, тамаша
осы секілді сөздер адамның жігеріне жігер қосып үлкен демеу болады. Сонымен
бірге, баланың әр ісіне баға беру ата-ана беделін аттырады және баланың
мінез кемістігімен теріс қылығын дер кезінде көріп, ескерту жасап, іс-
әрекетіне баға беріп отыруда қажетті.
Баланы жазалау да мадақтау сияқты ептілікпен, ерекше байсалдылықпен
қолдану кажет. Жазалаудағы негізгі мақсат - теріс жолға түскен баланы
кайтадан жақсы касиетке тәрбиелеу.
Кейде балаға орынсыз ескерту жасап жазалау әділетсіздік. Мінез-құлқына
кері әсер етеді. Үнемі үлкендер тарапынан әділетсіздік көрсе, бала қыңыр,
қисық, ашушаң, шындықты айтқысы келмейтін, өтірікке бейім, жігерсіз, өмірде
селқос, қалай болса солай қалайтын болады. Сондай-ақ,баланың теріс қылығын
көре түра жазаламау мінезіне кері әсер етеді. Балаға жаза қолданған кезде
алдымен кінәсін ажырату керек. Кей бала байқамай қателік жасайды, осы
екеуіне қолданған жаза екі басқа болуы керек.
Әркез балаға талап қоя білу, оның нәтижесін қадағалау бала мінезін
тәрбиелеудегі басты әдістердің бірі. Өйткені, адамға тиісті талап
қойылмаса, тапсырылған іс қадағаланбаса берекесіздік туады. Адамғадіпті
кішкентай кезінен бастап түрлі талаптар қойып, міндеттер жүктеп отыру, оны
жауапкершілікке, өзінің борышын түсіне білуге тәрбиелейді.
Мінез бітістерінің қалыптасуында дене шынықтыру жаттығулары мен
тұрақтыкүндік режимнің де тигізер пайдасы мол. Дене шынықтыру жаттығулары
адамды ерлік пен батылдыққа, табандылыққа, өз күшіне сене білуге
тәрбиелейді.
Баланың нәресте және сәбилік кезіндегі мінез-құлықтарымен имандылық
тәлімдерін ерекше қадағаламай болмайды. Осы шақтағы олардың әдептілігі мен
мейірімділігі өздерінің күнделікті іс-әрекетінен көріне бастаса, онда бала
тәрбиесінің дұрыс жолда екендігін аңғару қиын емес. Қашанда, баланы
жанындағы ересек балалардың тәлімдік қылықтарымен тәрбиелеудің орны бөлек.
Сондықтан да, дұрыс тәрбие алған ересек баланың қылықтары олардың
айналасына деген жанашырлық көзқарастары, үлкен мен кішіге көрсеткен
ізеттері, еңбексүйгіштік қасиеттері, тіпті саналы түрде көмекке әкелумен
өзін-өзі тәрбиелеу мәнерлерін де жанындағы сәбилерге үнемі үлгі ретінде
байқатпай ғана әсер етуге тырысқан жөн. Мұның өмірлік мысалдары ретінде
халқымыздың ұлттық дәстүріндегі көп балалы отбасының үлгілерін ұлағат етіп
көрсетуді дұрыс деп білеміз. Өйткені, қашанда бір отбасындағы көп балалар
өзара тәрбиесі барынша әсерлілігімен де және демократиялылығымен де құнды.
Ал, ата-ананың тәрбиелері көбінесе балаға үкімді тәрбие екені де шындық.
Мағжан Жұмабаев айтқандай: Балада берік һәм дұрыс мінез пайда болу
үшін мынау негізгі шартты орындау керек. Бірінші, баланың өз қолынан
келетін іске толық ерік беру. Басқаның күшіне, көмегіне сеніп кетпей, өз
қолынан келетін істе ғана тәрбиеші көмек көрсетіп жіберуге міндетті, күштен
асатын іске кірісіп, баланың тауы шағылмас үшін. Екінші, баланы
құбылмайтын, үсақтықпен қажытпайтын темір тәртіпке (дисциплина) бағындыру
керек. Баланы ерікке жіберу оны ерлікке, батырлыққа үйретсе,темір тәртіпке
бағындыру оны шыдамдылыққа, табандылыққа үйретеді. Осы екі жақ тең адамның
мінезі күшті болмақ қой. Баланы тіпті еркіне жібермеу оны жасқаншақ,жасық,
қорқақ қылады. Ал, тіпті, тізгінсіз қоя беру, ләм-мим демеу, оның бар
еркелігін орындай беру, баланы бейбастық,ессіз тентек қылып шығарады.
Осы екі жақтың біреуіне аудартып жібермей, баланы ортада үстай білу
үшін тәрбиеші мынаны істеу керек:
1. Балаға бір нәрсені істе дегенде ақырмай-бақырмай салмақпен һәм былай да
жарайды, былай да жарайды деген сықылды табансыздық көрсетпеу керек.
Тәрбиешінің табансыздығын сезсе, бала оны сыйлаудан, тілін алудан қалады.
Және тәрбиеші өзі істе тиянақты, табанды болуы керек. Бала адам
айтар емес еліктемепаз болады. Тәрбиеші тиянақты болса, бала оның
тиянақтылығына еліктейді.
2. Балаға бір нәрсені істе дегенде де, сол бұйрықтың себебін ұққандай
болып, балаға ұқтырып айттыру керек. Себебін ұқса, бала біраздан соң өзі-ақ
дұрыс іске үмтылып, теріс істен тиялатын болады. Ерінбей, жалықпай балаға
әрбір істің себебін ұқтыру керек. Мән-жайын ұқтырмай, құр бұйрық беруші
адам тәрбиеші емес. Данышпан Абай айтқандай: Ұстаздық қылған жалықпас,
үйретуден балаға. Тәрбиеші баланың қаһарлы қожасы болмасын, жұмсак жолдасы
болсын.
Баланың мінез-құлқын қалыптастыру жолында ұлттық мінез- құлықтың
тигізер әсері де зор. Ұлттық мінез-құлық ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе
жатқан биологиялық-психикалық құбылыс емес, географиялық ортаның жемісі
немесе нәсілдік белгілерімен байланысты ұлттык субстанцияның қияли
туындысына да жатпайды. Негізгі шындықты ұлт өмірінің өзінен, оны қоршаған
табиғи өзгешеліктен қарастыру шарт. Ұлттық мінез-құлықты халықтардың өзі
жасаған тарихтағы материалдық және рухани тіршілігінен бейнелеген көрнісі
деп түсінеміз. Тарихи жағдай мен географиялық орта мәңгі нәрсе емес.
Сондықтан ұлттық мінез-құлық та белгілі өзгерістерге ұшырып отырады.
Ұлттардың мінез-құлқы олардың тарихи өмірінің нәтижесі. Ұлттық мінез-құлық,
қоғамдық орта, белгілі оқиғаларға қоғамдық өндірістік тағы басқа объективті
құбылыстарға сәйкес қалыптасады. Қоғам ұлттардан, ұлт таптардан құралады.
Сондықтан да ұлттық мінез-құлықты таптық процестен бөлек қарауға болмайды.
Ол таптық құбылыстың шым-шытырық мәселелерімен бірігіп жатыр. Үстем тап
өкілдерінің мінез-құлықтары да әлеуметтік жағдайға сай қалыптасады.
Сонымен, ұлттық мінез-құлық дегеніміз - халықтың қоғамдық өмір
тәжірибесі арқылы тарихи тұрғыда қалыптасқан машығы мен әдетінің жиынтығы.
Әрі жалпы барлық халыққа тән және ерекше қасиеттердің бірлігі деп
қарастыруға болады. Мәселен, еліміздегі ұлттардың мінез-құлқынан, мәдениет
пен тұрмысынан, әдет - ғұрыпт; мен дәстүрлерінен байқауға болады.
Әр түрлі көркем шығармалар, ертегілер, әңгімелер, мақал-мәтел, салт-
дәстүрлер баланың мінез-құлық сапаларын қалыптастыруда ықпал етіп отырады.
Салт-дәстүр демекші, дәстүрсіз халық болмайды, ол халықтың сапалық
қасиетінің моральдық өмір сүру нормасының басты өлшеуші жақсы дәстүр
уақытты жатсынбайды, уақыт өзгерісі даму дидактикасына орай дамып келеді,
ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырады. Сонымен бірге, салт-дәстүр
әлеуметтік мәні бар кұбылыс Қазіргі таңда қоғамымыздың рухани тіршілігіне
сай өсіп өрбіп өркен жайған дәстүрлер мен салттар адамның дүниетанымы мен
эстетикалық көзқарасын қалыптастырып, мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеуде
шешуші роль атқарады. Мінез-құлық мәдениеті адамның ішкі мәдениетімен
эстетикалық талабымен, жалпыға ортақ бағытты же дәстүрмен тығыз байланысты.
Ішкі мәдениет кейде адамның сырт тәртібін айқындайды.
Ұлттық мінез-құлықты қалыптастыруда мақал-мәтел қолданудың өзіндік
маңызы зор. Мақал-мәтелдер адамның іс-әрекетінің себебін тікелей бақылау
арқылы өзінше түйіндейді. Мақал-мәтелдер белгілі бір шешім не істің
дұрыстығын айқындайтын логикалық қызметтің эталоны тәрізді адамдардың ой
әрекетінде маңызды роль атқарады. Көшпелі тұрмыс салтында мақал-мәтелдер
мектеп пен мұғалімнің, кітап пен баспасөздің қызметін атқарады. Ол айнала
дүние туралы білімнің жиынтығы, өзінше шағын екі ауыз энцеклопедия болып
қоймай ұстаздық тәлімгерлік міндетін де атқарады. Адамның бойындағы барлық
жақсылықты паш етіп, жамандық атаулыны жерлеп, ақы кеңестермен
насихаттайды. Бұл айтылғандардың ұрпақ тәрбиесінде орны айрықша. Халық
даналығы ата-анаға бала тәрбиесі жөнінде өзініен бұрынғылардың моральдық,
психикалық, медициналық гигиеналық, имандылық пен мейірімділікке толы ой-
пікірлері шоғырландырып, бүкіл халықтың тәлімдік тәжірибесін кейінгілерге
мирас ретінде қалдырып отырады. Мақал-мәтелдегі оқу мен еңбек, өнер мен
ойын, адамдардың әртүрлі жақсы қасиеттері, елін сүю, ата-ананы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Кіріспе
1. Жанұя жайындағы бала дамуының теориялық негіздері
1.1 Бала психикасының дамуындағы жанұяның рөлі
1.2 Бала психикасының дамуындағы мінезін қалыптастыруда жанұяның ролі
II Негізгі бөлім
2.1 Мектеп жасын дейінгі балалардың мінез ерекшеліктері
Бала мінез- құлқына ықпал ететін негізгі мотивтер
Отбасында бала мінез - құлқында кездесетін дағдарыстар
Баланың мінез - құлқын тәрбиелеудің жолдары
5. Ересек пен қарым - қатынас жеткіліксіздігінің баланың қалптасыуына
әсері
III бөлім
1. Кісілік қасиеттер оның ұнамды және ұнамсыз жақтарын қалыптастыру мен
тәрбиелеу жолдары
Балада адамгершілік сапаларын қалаптастыру
IV Эксперименттік бөлім
1. Баланың өзіндік мінез құлқын Т.В.Сенко әдістемесі бойынша зерттеу
2. "Менің жанұям" деген сынағыг жүргізе отырып жанұяның ішкі жағдайын
зерттеу.
3. Зерттеу жүргізудегі мақсатымыз.
а) баланың өз жанұясының мүшелерімен қарым - қатынас ерекшеліктерін
айқындау.
ә) баланың өзінен ересек және кіші балалармен бірлескен әр түрлі іс
әрекеттер барысында өзіндік мінез - құлқын бағалау және отбасындағы
үлкендер мен өз ара қарым -қатынасында мінез - құлықтарына әсер ететін
себептерді анықтау.
б) ұсынып отырған әдістеме адламның адамға деген қатынасының жұптас
сипаттамаларына негізделген. Үстемдік ету, бағынушылық, күшті үстемдік
әлсіз бағалаушылық, әлсіз үстемдік тұрғысынан көрінеді. Осылардың түрлі
бірлестігі мінез құлықта көрінетін қатынасты құрайды.
Қоғам алдындағы тәрбие және орның қоғамдық тәрбиемен байланысты нығайту
тұжырымдамасы тұрады. Жеке тұлғаның қалыптасуы қоғамдық детерминация.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Бұл жұмыссыз бүгінгі тандағы өзекті, әзірше елімізде толығымен
шешілмеген мәселелердің бірі - отбасынан тыс жағдайда Тәрбиелеген баланың
даму ерекшеліктерін зерттеуге арналады.
Баланың жанұядан тыс тәрбиеленуі жағымсыз құбылыс. Әрине, әр түрлі
қайғылы жағдайлардың нәтижесінде бала өзіне ең жақын адамдары ата -
аналарынан аиырылуы мүмкін, бұндайда туған - туыстары немесе мемлекет оны
өз қамқорына алады.
Жанұялық әлем баланың қоршаған ортаны қабылдау негізін құрайды.
Сондықтан, баланың психикалық дамуы ата- анадан берілер тәрбиеге
байланысты. Баланың өзін қоршаған адамдарымен қарым - қатынасы (ата -
анасымен, құрбы - құрдастарымен) дамудың мәнді бөлігін алатындығы туралы
Л.И. Божович, А.А.Бодалев, М.И. Лисина, С.В. Мухина т.б. еңбектерінде
көрініс тапқан.
Осы себептен соңғы 15-20 жылда дүние жүзіндегі психологтардың алдына
тұрған мәселе - жабық түрдегі балалар мекемесіндегі тәрбие ісін жетілдіру
болып отыр. Алғашында Польшада, Чехославакияда, Венгрияда қазіргі күні
Қазақстанда "жанұялық" балалар үйі жұмыстары қарқынды алға басуда. Бұл
орайда С.А.Назарбаеваның құрған "Бөбек" корының белсенді ролі атқарады.
Жабық түрдегі балалар мекмемесінде тәрбиленушілердің психикалық дамуын
қарастыра отъірып, оның жанұялық тәрбиедегі көрген баламен салыстырмалы
көрініндегі алшақтық біздін,зерттеу жұмысымыздык қарастырар аясы болады.
Осы аталған мәселелердің психолого педагогикалық әдебиеттерді жеткіліксіз
зерттелуі осы тақырыпты таңдап алуымызға түрткі болды.
Зерттеу мақсаты - жабық түрдегі балалар мекемесінде тәрбиеленуішлердің
психикалық даму ерекшелігін анықтау және оны жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісі - жабық мекемелердегі бала дамуы болып табылады.
Зерттеу пәні- жабық түрдегі балалар мекемесінде тәрбиеленушілердің
ересектермен қарым - қатынас дифицитінің психолого - педагогикалық
ерекшеліктері.
Зерттеу міндеттері:
-жабық түрдегі балалар мекемесіндегі тәрбие ісінің психолого -
педагогикалық негізін ашу;
салыстьіру мақсатьщда жанұялық тәрбие жағдайындағы баланы қарастыру.
Зерттеу әдістері:
-әдебиеттерді теориялық талдау;
-бақылау;
-құжаттарды зерттеу.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: кіріспеден, шағын үш тараудан,
эксперимент, қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.
І.Жанұя жағдайындағы бала дамуының теориялық негіздері
1.1 Бала психикасының дамуында отбасының ролі
Қазіргі қоғамға демократизация және оның өзгермейтін, сенімді серігі
жариялылықтың жолын ұстану, мұқият қарау, социалды жаңарту кезеңі қоғамға
кіреді. Қоғамда болып жатқан социалды және рухани процеске өз реакциясы
динамикалық және ең сезімтал жанұя сондай - ақ, барлық байланысты және тұра
қарым - қатынасы бар қоғамдық қайта құру өнегелі платформаға сүйенеді.
Жанұя әрқашан көпшілікке бірдей және тұрақты болатын қызығушылық құбылыстар
санына қатысты болады.
Социалды институт білімі және оны басқару туралы сұрақ қоғам үшін аса
маңызды. Жанұяның даралықтан басқа социалды маңыздылығы, қалай өсіп - ер
жетеді және жанұяның сақталуы мен көңіл бөледі.
Соңғы жылдары пайда болған нормативті документтер, мектеп жасына
дейінгі балалар тәрбиесінің концепциясы, барлығы да мемлекеттің жанұяға
көмегінің іске асуы үшін баласы бар жұмыскер аналардың жағдайын жеңілдете
алмайды.
Әр жанұяның жас ерекшелік рухани потенциялына қарамастан мемлекеттік
қызығушылық пен семьяның тәрбиелік мақсаты арасындағы гармония жетістігі
туралы айту керек.
Жанұядағы тәрбие және гармониялық өзара қатынас пен қоғам арасында тек
жалпы дұрыс социалды ұйымдастыру үндестігі болуы мүмкін. Қоғам қоятын
тапсырыстар белгілі бірақ ең маңызды мәселе қазіргі рухани даму біздің
пайдаланатын принциптерімізбен, амал - тәсілдерімізбен үйлесе ме екендігін
анықтайды. Себебі егер амал - тәсілдер олармен өзара үндеспесе, өздері
принцип бола алмайды, және іске де аспайды.
Зерттеу мақсаты
Жанұядағы ұйымдастырылған бала тәрбиесі мен оқытудың бала сихикасының
дамуына тигізетін ықпалы баланы психологиялық ерекшелігі және оны етілдіру
жолдарын қарасгыру
Зерттеуобъектісһч от басында әр баланың дамуы оған үлкендердің
ықпалы.
Зерттеу пәні: бала бақша жоқ жерде ата - анасын қарамағындағы баланың
ересектермен үйдегі туған туыстары мен қарым - қатынасы жетіспеушіліктің
психологиялық -педагогикалық ерекшеліктері.
Зерттеу міндеттері: баланың от басындағы тәрбиесінінің психологиялық -
педагогикалық негізін ашу.
Бала - бақшада тәрбиелеген баламен отбасындағы тәрбиеленген баланы
салыстыра отырып жанұялық тәрбие жағдайыңдағы баланың даму ерекшелігін
айқындау.
Зерттіеу әдістері:
- тақырып негізінде теориялық талдау.
-бақылау күнделік жазу, әңгімелесу - сурет салдырту, қызмет нәтижесіне
талдау жасау
Зерттеудің көкейкестілігі: егемеді елеміздің ертеңі жас ұрпаққа сапалы
білім, саналы тәрбие беруде баланы оқытып - тәрбиелеуге Жаңаша көзқараспен
қарау.
Мұны өзі заман ағымынан туындайтын сұраныстарға жауап бере алатындар
тұлғаны тәрбиелеуміз керек дегенді меңзейді.
Жанұялық тәлім - тәрбие баланың қоршаған ортаны
қабылдау мегізін құрайды. Сондықтан баланың психикалық дамуы ата - анадан
берілген тәрбиеге байланысты баланың өзін қоршаған ортамен карым - қатынасы
(ата - анасы мен от басындағы аға - бауыры, құрбы - құрдастарымен қатынас)
дамудың мәнді бөлігін қабылдап алатындағы туралы
М.Н.Боживич, А.А.Бодалеев, М.Н. Лисина, В.С.Мухина т.б. өз еңбектерінде
көрініс тапқан.
"Қазақстанда жан ұялық" балалар үйі жұмыстары қарқынды алға басуда.
Жанұядағы баланың дамуындағы маңызды ролі, баланы өмірдегі социалды шартқа
даярлау, білімді игеру, икемділік, дағдылық, жене даярлықты қалыптастыру
жанұяға қатысты.
Әржанұя бұл функцияны оның социалды және социалы психикалық қалпына,
психологиялық - педагогикалық грамматикасына тәуелді атқарады.
Қоғам алдында жанұяның тәрбие оптимизациясы және оның қоғамдық
тәрбиемен байланысын нығайту тұжырымдамасы тұрады.
Жеке адамның қалыптасуы қоғамдық детерминаци алды индивидте іске
асатыны сияқты социалды іс - әрекет процесінде соңынан жүреді. Социалды
шарт және онымен байланысты турпа сенімділік немесе жанама түрде адамның
психикалық дамуына әсер етеді.
Социалды шарт және онымен байланысты тура сенімділік немесе жанама
түрде жеке адамның психикалық дамуына әсер етеді.
Жанұя, бұл балаға туа сала берілетін алғашқы социалды, мәдениетті
қоғамдық организация . Жанұя нәрсете үшін ұзақ уақыт бойы өзі өмір сүретін
әлемнің көшірмесі болып табылады. Сонымен қатар жанұядағы өмір көбінесе
"үлкен" әлемдегі ұзағырақ өмірін белгілейді.
30- жылдардың аяғында бір топ ғалымдар (Н.Миллер, Дж. Доллард, Р.Рирус
және т.б.) Халла теориясының тіліне психоаналитикалық жеке адам теориясын
аударуға талпыныс жасады.
Олар мынадай негізгі манияларды белгіледі: бала тәпбиесі процесіндегі
социалды ғылым.
Кросс- мәдениетті талдау (анализ жасау)- тәрбиені зерттеу және жеке
адамның дамуында әр түрлі мәдениетте баланың дамуы.
1941 ж. Н.Миллер мен Дж.Доллард күнделікті тұрмысқа "ғылыми социалды "
деген жаңа терминды енгізеді.
Осы негізде міне жарты ғасыр бойы осы саладағы орталық мәселеге
айналады.
Социализация - бұл нәрестенің (баланың) қоғамдағы өз орнын иемденуіне
болысатын (көмектесетін) процесс.
Жанұя болу тек тәрбиелеу ғана емес және байыту немесе әлсірету үшін
қоағымдық тәрбие. Жанұяда балалар өмірінен әрине байланысты болады. Бірақ
өкінішке орай, барлық ата - анлар бірдей емес, кей ата - аналар оны қалай
орындауы дұрыс ойластырмайды, енді біреулері болса, бала психикасына назар
аударады, түсінуге оған көмектесуге тырысып бағады.
А.Г.Харчевтің көз - қарасы бойынша кішкентай бала үшін жанұя қоғамдық
сананы елестетеді. Оның зерттеулерінде жанұялық социалды табиғаты терең
қарастырылады. Автор мектепке дейінгілердің социалды дамуы бала өмір
сүретін орта факторлары сияқты, объективті әсер етуі нәтижесінде болады.
Бұдан жеке адам сыртқы орта факторлары шешуші бола алмайды, бала кезінде
адам тәрбиенің, кей белгілері өмір бойы жеке адамның бойында
сақталатындығын көруге болады. Жанұянығ ең негізгі тәрбиелеуші күші бала
мен ата - ананың өзара қатнасынан көрінеді. Көптеген социалды -
педагогикалық зерттеу жұмыстарында өзара қарым - қатынастардың баланың жеке
адамның мінезіне әсер етуін қарастыруда. Жанұялық байланыс тұрақты және бұл
олардың жол ашықтығын ескертеді. Тест ситуациясында қолдау күтеді. Дегенмен
көптеген социалды факторларға және топтарға социализациялы процеске әсер
етеді. Әсіресе баланың социализациялы күшіне ең әсер етуші әрекет ретінде
жанұя қарастырылады.
А.Н.Анциферова бойынша онтогенезде социализация факторы баланың басқа
адамдармен қатынасы болып табылады.
Е.А. Будилова да осындай қорытындыға келді. Ол "Адамның үлкен және
шағын топтармен қарым - қатынасы, тұлға - аралық қарым қатынасы, социалды
детерминациялы психиканың аса қажетті факторларын қүрайды". Е.В.Шарохова да
көрсетіп береді. Сонымен қатар белгілі бір бала басқалармен қарым - қатынас
жасап, өзінің қоршаған ортасынан ажыратады, өзіндік "мені" пайда болады,
қалыптасады.
Жанұя бала үшін ең ерте және осымен бір мезетте ең үзағырақ социалды
контактыға бастау. Жанұя - бұл микро — топ. Баланың өзгелермен өзара
қатнасы, бағалауы және мәдениетке, сенімі балаға ата — анасы арқылы
беріледі. Ата - ананың индивидуалдық қасиеттері баласына мәдениет
мөлшерінің және бағалалығының ьерілуі міндетті түрде әсер етеді.
Дамыған тұлға бұл сияқты жағдайларға үнемі қарай бермейді. Деспотизм
ережелері жиі көрінеді, қанағаттанудан айырады. Сондай - ақ социалаизация
ерекше жиі көрінеді, қүрбандыққа тарту және небір қиын бөгеттер қанағаттану
жанында, қандай да бір қатаң нормаларды сақтау, тәрбиенің басым болуы,
тұрмыста өзі туралы тәрбие, қоюмда ойнаудың ережелерін сақтауда балаға
қалай айтуға болады?
Баланың психикасы көптеген социальдық факторларға тәуелді.
Эмоциональды және социальды қатынастар негізгі дамыған аспектілер болып
келді. Адам өмір сүруіне социальды қатынастар шарты керек болып
табылады.Тұлғаның түзілу процесінде социальды қатынас ролін Рубенштейн
былай мінездеді: "Қоршаған дүниеге деген қатынас - бұл индивидтің өмір сүру
шартын қүрайды. Бірақ адамның өмір сүру шарты алғашқының, алғашқысы бір
адамға, жүрек соғысымен адам өмірінің ұлпасының бастысын қүрайды"Социальды,
эмоциональды дамуды, яғни конетивті сфераны бөліп тәуелді екенін естен
шығармау керек. Зерттеу нәтижесінде философиялық және социалдық қатынас
жағы үЛ.П.Буевой жұмысында көрсетілген.
Ата - анасы баласына оқыту жоланда әсер етеді. Мінез - құлық
үлгілерінің ережесін қолданып оларды құралдармен бекітіп, жазалау мен
мадақтау. Бала мінез құлықты байқау арқылф жанұясымен үйренеді. Ата- анасы
баласының мінез - құлқына билік жүргізеді, баланың өзіне көз - қарасымен
сыртқы дүнеиеден түзілуі. Сонымен қатар балаға "үйі", балабақшасы,
қүрбылары да әсер етеді, бала олармен мінез құлқын тексеріп, салыстырып
бағалайды, оларды тәжірибелерде қолданып жаңадан үйренген дағдыларын
пайдаланады. Социализация туралы айтқанда комплексті процеске мән беру
керек, өйткені барлық жанұя мүшелері бір - біріне әсер етеді, тек қана
баланың мінез - құлқына ата - ана негізгі себепкер емес. Балалар (негізгі )
өзіндік социализацияда активті роль атқарады.Ауыр мінезді тывдамайтын
балалар ата - анасының ескертулеріне, байсалды балаларға қарағанда басқадай
жауап қайтарады. Өзара байланыс арасында жиі өткізілетін факторлар мысалы
физикалық жазалаумен немесе ата - ананың қарама- қайшы дисциплинасын
тәжірибесі агрессиясы және қүқық бүзушы балалар. Балалардың дисциплинадан
тәжірибеде міндетте түрде мінез - құлық ауытқулары әкелуін білдірмейді.
конституциялық активті тітркендіргілікті сүрақтармен баланы ата - анасы
қатаң тәртіппен бақылауға әкеліп соқтырады.
Ата - ананың тәрбиесін сызба - нүсқа арқылы 2 бөлік бойынша былай
көресетуге:
1-Баланың эмоцианалды өзара қатынасы бойынша
2-Ата — ана бақылауы бойынша
Батыс психологтарының зерттеуіне қарағанда ата - ананың кез - келген
мінез - құлқының стилі балалардың позитивтік, эмоциялық танымдық және
қоғамдық дамуына көп әсерін тигізеді.
Соынмен, беделді ата - аналар мазасыздық көрсетпей өз балаларына
(белгілі бір мөлшерде ) едәуір еркіндік берген, бірақ осы ата - аналар
жоғары білімге және интуиция ие бола отырып, тиім салатын жағдайларда
шектеу қойып, табандылық көрсетеді.
Мұндай мінез - құлық айналасын немесе ортаны зерттеуте және
тұлғааралық қарым - қатынас туралы білімді салмақты ешқандай жүйкелік
қысымсыз, қарсылықсыз қабылдауға көп көмегін тигізеді.
Отбасы жайында баланың жалпы дамуы
2.1 Отбасы тәрбиесіндегі баланың ой - санасы дамуының негізгі факторы
отбасы белгісә бала сезімінің өсуіне өзін қоршаған адамдардың іс
-тәжірибесі арқылы анықталады. Бала нәрестелік кезеңнен бастап үлкендерге
еліктеу арқылы барлық іс -әректті мінез құлық қасиеттерін өз бойында
қалыптастырады. Ол тек жүруді сөйлеуді еңбектеуді, заттармен әрекет етуді
ғана үйреніп қоймайды. Ойнау, сезіну заттармен әрекет ету есте сақтап,
зейін қою, қабылдау, қиялдау, ерік сезім темперамент, қабілет мінез, жаны
ашу, басқа адамдарға деген көз қарас, өз ара түсінісуді де игереді.
Бала отбасында нақты қарапайым түрде өмірге төселеді. Себебі бала
отбасында ата - анасы, аға, қарындас інілерінің, туыстарының қасында жүрып,
әже ата ісі бала ішін үлгі.Әр түрлі мінез - құлықтардың сапалары да ерік -
жігері де қалыптасады.
Өзінен үлкендерге еліктеу арқылы сол адамдар, сөз мәнерін, еңбекті
қабылдап, еңбекке бейімделе отырып біздің саяси жағдайға, бізден тыс
елдерге қарап көз қарасын өзгерткісі келеді. (А.А.Аркин 1957 с 12)
отбасында тез сезіп көріп қана қоймай, бала қалай өмір сүруді нені білуді
өмір шындығын адамдардың нақ жүріс тұрысын да олардың келесі бір адамдарға
көз қарасын да, ойлауын талдап қорытындылауын, бағалауын үйренеді. Баланың
жеке басының қалыптасуына сол нәрсенің нақты әсері болады. Сондықтан
баланың жеке басының "жұмбағын" оның нәрестелік, сәбилік кезеңнен балалық
шағынан іздеу керек. (В.В,Давыдов 1979 с 116)Отбасы тәрбиесінің ерекшелігі
мінезіндегі көңіл - күйден тұрады. "Туыс - аралық сезім, балаға деген терең
қандық махаббаттан, және баланың анаға - әкеге деген жауапты сезімімен
ерекшелінеді. Баланың сәби, мектепке дейінгі тәрбиесіне туыстарының көңіл -
күй қатынастарының - (бірінші кезекте ана мен бала)" өз ерекшеліктері,
нақыштары болады, себебі мектепке дейінгі бала араласатын белгілі адамдар
ортасы шектелген, тіпті балалар мекемесінде барып - қатынасып жүрсе де ".
(Основы дошкольной педагогики. 1980. с 230)
Психологтар мен педагогтар отбасындағы тәрбие тылсым - тынысын баланың
өзіне жақын - үлкен адамдармен қатынасынан, маххабат сенім, өзара
қызыушылығынан анықталады деп тұжырымдайды., Адамның жеке басы болып қана
қойиайды, жалғаушы ретіндегі қарым - қатынас үзіндісі... Қанша дегенмен,
сәби денесі бірінші сәттен бастап өзін қоршаған адамдар қатынасына
араласады, өйткені толық мүдделі жеке адам. Өзі бүгінгі күн талабаны а сай
емес, адамдар оған адамшылықпен қараса, ал оның мүмьсіндігі жоқ. Баланың
жеке басы өзі қашан іс- әрекет жасағанда ғана көрінеді. Бірінші сәтте
үлкеннің көмегімен, сонан соң өзі жеке" (Э.В.Ильенков. 1979. с.195, 204 )
Осыны ескере келе, жеке бастың шарты - баланың адамдық қатынасқа
араласауы жңне адамдардың араласауы. Отбасы - адамдарды бір - бірімен
түсінісе араласу мектебі, балалар кішкені кезінен адамгершілікті бағалауға
бейімделеді, сол ортаның мәдени салтына, ой - сезіміне, орта әл - ауқатының
ерекшелігін сезінеді. Баланың ерте кезінде сенім, адамға сенушілік, жаман
істерге ренжушілік, ортаның қарама -қарсылығы және басқа адамдардың.
Зерттеу белгілері, сезім, балалық шақта қалыптасқан, өмір бойы адаммен
бірге, оның басқа адаммен қатынасындағы бітім, көңіл нәзіктігінбереді.
А.Г.Харчева (1974).
А.С.Макаренко (1954), В.А. Сухомлинский (1973), А.А.Аркин(1975) және
басқа атақты педагогтар тәрбиесіндегі басты мәселеге өте көңіл аударады,
оны жеке бас қалыптасуындағы қоры (сана - адамгершілік) деп қарады,
өмірдің әр кезеңіндегі адамның шығмашылығының өсуін бейімдейді деп біледі.
"Отбасы - әр салалы қоғамдық институт, себебі табиғи берілудегі тәрбие және
үлан - ғайыр жеке адамның іс - әрекеті қалыптасқан" (Семья как объект ...
1974,с . 142).
Отбасының тәрбиедегі салт - дәстүрлі ғасырлар бойы қалыптасқан. Олар
белгісіз сіңіскен, тұрмысты бекнеледі және халық мәдениетін, отбасы
иелерінің мінездерімен тығыз болды. Кейінгі кезге жейінгі салыстыруда
отбасы патриархальды, кең, 3-4 кезекпен баяу жүреді.
Бірақ кейінгі 100 жыл өскіндер жылдамдығын қоғамдық қайта білім беруді
даралады жәнеотбасы қатынас болжамын, дәстүрлік түрін өзгертті:
патриархальды отбасы құлдырап, орнына нуклеарды (әке - шеше және бала),
отбасындағы бала санының азаюы, мүшелер арасындағы қатынас үділуі, берік
болмауы. Біздің ғасырдағы отбасы бала өсіру ортасынан тыс қалды.
Соңғы жылда бір отбасының бала тәрбиесіне аздығы, баланың түтас - жан
- жақты жетілуінің мәніне сенімсіздік анықталады.
Ата - ананың бос болмауы, жұмыс орнында болуы баласымен қатынастың
аздыған әкеп соғады. Отбасының айқара жасырын әлем - баланың туыстарымен
қайшылығы қалыпты жағдай. Соңында, ата - ана ғылым бастауы, түрлі меңгеру,
қажетті жағдай жасалуы өз мәнінде болу мүмкін еместігін айқындады
А.Н.Захаров (1986) белгілейді, көп әйелдер, іскерліктерімен,
мақсаттылығымен баламен қатынаста нәзік және жылылық сезім көрсетеді:
аналармен түратын балалардың көпшілігі ана мейірінің кемшілігін айқындайды.
Үшінші түрінде балаға мекемеде үнемі болады, кейбіреулеріне жақыны
сирек әрі аз уақытта келеді. Бірінші күндізгі қатынасу мекемесі деп
аталады, екінші- тәулік, апталы топ, үшіншіжабық түрі деп аталады.
Балалар мекемесі (институты ) өмірге келуі бірқалыпты қатынас
шақырмады және бала санасының өсуіне тигізер әсерін қадағалау,
және"институализация " мәселелерін тудыру, т.с.баланың жеке ерекшелік
сүрағы, мінезі, қоғамдық орындағы қатынасуындағы өзгешелік.Шет, капиталдық
елдерде көп уақыт мекемеде болған бала сезімі өсуін тоқтатады делінді. Көп
ғалымдар "институттардың " бала санасына қате белгілерін көрсетті. Р:3аззо
(1967) жазды, француз жұмысшылары қарсы болды бала - бақшаға, онда
балаларынан неше түрлі "сұрқиялар" тәрбиеленеді деді. Бала тәрбиесіндегі
сәтсіздік, сенімшілік отбасынан айырылған, ата - ана қарауынан
айырылғандардан туындайды. Р.Спиц (Р. 8ріІ8.1945) драмаларың суреп
бейнелейді "госпиталдық" - шеттен шыққан түрі "институализациялы " бала.
Жабық мекемедегі бала, шешеден айырылған ерекше белгісімен, бірінші жылында
70 пайыз бөбек көз жүмады,қалғаны санадан қағылады, сана азаяды. Автор бұл
байқауды Батыс Германиядағы ірі балалар үйінде жасайды.
1951 ж.Бүкіләлемдік ұйым денсаулық сақтаудағы Женевада кітап басылды,
ағылшын психологы Дж. Боулби "Ана мейірі және жан - жақтылығы денсаулық".
Батыс қоғамына терең күмәнділік әкелді және оның шешімі көп уақыт бұл
елдегі қоғамдық тәрбиенің өсуіне мән береді.Кітапта бала қатынасы қажет
етеді: нағыз анасының бала өсуіне дұрыстығы кішкентай кезінен басталады.
Ана отбасы тәрбиесіндегі негізгі белгі. "Ананың шарлары" алға
тартылады, кең ұғым береді. Саналы- аналитикалық бөлімде ана орны жасырын
еді... Баламен қатынастың табиғаттылығы, жарты дененің ана бойындағы
кідіріс, омырауымен асыру, тазалық сақтау, баланың өсу шарасы. Бала - ана
қатынасындағы кемшілік - жалғыз нағыз балағажақын үлкен адам - ана. Ана
міндеті өз баласын қорғау, қауіпсіздіктен сақтау. Баланың шын қарым -
қатынасы анасымен ғылыми зерттеуде нақтылы үйғарылмайды. Ананың бала бағу
міндетін зерттсуде кемшілік әсерлері зерттеуде кемшілік әсерлері
белгіленеді және отбасынан тыс тәрбиедегі бала санасының азаюы, шешеден
айрылу соңғы шектен шығута тіреледі.
Мектеп жасына дейінгі баланы мінез ерекшеліктері
Басқа психикалық процесттер сияқты мінезде объективтілік дүниедегі
заттар мен құбылыстардың әсер етуі нәтижесінде қалыптасады. Мінез деп -
адамның ісі мен қылығынан көрінетін, оның айналасындағыларға қатынасын
бейнелейтін, кісінің бір сыдырғы тұрақты және түрлаулы жеке өзгешеліктерін
айтамыз. Адамның мінезі оның барлық қимыл әрекетіне, қызметіне әсер етеді.
Оның сырын терең талдай отырып, адамның өмір тіршілігіндегі қиын-қыстау
жағдайлардағы күресетін әрқилы қатынастарын, бағыт-бағдарын, шама-шарқын
байқауға болады.
Сол үшін адам мінезінің сырын ашу, оның қалыптасу кезеңдерін, жолдарын
іздеу ерте дүниедегі ғалымдардың зерттеуінде де бар болатын.
Адамның мінезінің табыиғатын анықтауда негізінен бір-біріне қарама-
қарсы болған екі түрлі - материалистік және идеалистік көзқарасы болды.
Материалистердің айтуынша мінез тума қасиетке жатпайды. Ол басқа
психикалық процестер сияқты адамның қоғамдық ортамен, өзге адамдар мен
қарым-қатынасы және алған тәрбиесінен байқалады. Ол адамның қоғамдық
қатынасы негізінде қалыптасатын психикалық қасиет.
Мінездің қалыптасуына ең негізгі әсер ететін объективтік факторлар -
қоғамдық орта, тәрбиелеу және оқыту.
Ал, идеалистер тума қасиетке ие. Ол атадан балаға өтетін мүралық
сипатта болады дейді. Басқаша айтқанда, мінезді биологиялық категорияға
жатқызады. Мысалы, ХҮШ-ғасырдағы физиогномика (грекше рһуsіs - табиғат,
gnоmоn-білуші) ағымының өкілдері адам мінезі оның табиғатына байланысты
алдын-ала белгілі болады дейді. Оның тұжырымы бойынша адамның тума
ерекшеліктері оның сыртқы тума дене құрылыс ерекшеліктеріне тікелей сай
келеді. Мысалы, бұл тұжырымдар жалпы педагогика ғылымына қайшы келетін,
бала мінезін тәрбиелеудің қажеті жоқ, өйткені оның мінез бітістері алдын-
ала тума қасиеттері бойынша тағдырында анықталған дейтін идеалистік пікір
еді. Дәл осындай көзқарасты XIX ғасырдағы Френология ғылымы да қолдады.
Олар бала мінезін қалыптастырудағы ең күшті фактор - тәрбиені жоққа
шығарады. Мінездің физиологиялық негізіне жоғары нерв қызметінің тума
қасиеттері мен өмір жағдайының әсер етуі нәтижесінде қалыптасқан мидағы
уақытша нерв байланыстары жатады. Бірақ мінез ерекшелігінің қалыптасуында
биологиялық фактордан гөрі тәрбиенің ролі күшті. Бұл жөнінде академик
И.П.Павлов: Адамның мінез-құлқының бейнесі нерв жүйесінің туа біткен
қасиеттеріне ғана байланысты болып қоймайды, сонымен бірге организмнің жеке
өмір сүру барысында болатын ықпалдарға да байланысты, демек, кең
мағынасында айтқанда, үнемі тәрбиелеу немесе үйрету жұмысына да байланысты
болады.
Ерте дүниедегі ойшылдардың айтуы бойынша, қалыптасқан мінез -адам мәрі.
Шынында да адам мінезі қандай болса, оның өмірдегі іс-әрекеті де сондай
болады. Мінез негізінде өмір тәжірибесінен алған әсерлері нәтидесінде
қалыптасатындығын бұрында айтқан болатынбыз. Бірақ барлық нәрсеге бірдей
жауап бере бермейді. Өзіне керекті, қажетті нәрселерге айрықша қызыға
қарап, олардың мазмұнын, мәнін терең қабылдайды. Ал, өзіне керексіз
нәрселерге мән бермейді. Демек, адамдағы өмір тәжірибесінің қалыптасуы оның
мүрат-мақсатына, арман-тілегіне, ниетіне байланысты екені айқын.
Ал, мінез құрамына нелер жатады дегенде, оның қүрамына адамынң сенімі,
қажеттілігі, қызуы, ақылы, ерік күші т.б. жатады.
Демек, мінез бітістерінің қалыптасуы адамға әсер ететін барлық
нәрселерге байланысты екендігін олардың күрделі кұрамынан байқадық. Енді
осы мінездің ерекшеліктеріне тоқтала кетейік.
Мінездің өзіндік ерекшеліктері отбасында қалыптасады, дамиды. Үйде дара
болып өскен немесе жасы бойынша түрлі кезеңдегі баланың мінез ерекшелігі де
қилы-қилы. Отбасында керіс-жанжал, дау-дамай жиі болып тұрса, балалардың
мінез-құлқының кейбір ерекшеліктері мен қасиеттерінің қалыптасуына сөзсіз
әсер етеді. Сонымен бірге, мектепке дейінгі шақ ішінде баланың мінез-құлық
мотивтері де айтарлықтай өзгереді.
Мектепке дейінгі кішкентай бала сәбилік шақтағы тәрізді әр түрлі
себептерге байланысты, соның салдарынан жағдайлық сезімдер мен тілектің
ықпалынан пайда болатын іс-әрекет жасайды. Осымен қатар, қандай да бір
қылықты жасауға оны не мәжбүр ететіндігі жөнінде өзіне-өзі есеп бере
алмайды. Әртүрлі жастағы балалар көрсеткен бірдей қылықтың түрткі себебі
басқаша болуы мүмкін.
Сонымен, мектепке дейінгі балаларға түтасынан алғанда тән, олардың
мінез-құлқына көп ықпал ететін мотивтердің кейбір түрін бөліп көрсетуге
болады.
Балалардың үлкендер дүниесіне қызығуы; үлкендерше іс-әрекет жасауға
тырысуымен байланыстыпайда болатын мінез-құлықтың мотивтері жатады. Бұл
көбінесе күнделікті мінез-құлықта қандай да бір талапты балаға орындататын
тәсілдерінде пайдалануы мүмкін.Мысалы, Сен үлкенсің ғой, ал үлкендер
өздері киінеді-дей отырып, баланың дербестігіне түрткілік жасайды. Тағы да
Үлкендер жыламайды, Сен үлкенсің, ақылың бар деген сөздерді де мысал
етуге болады.
Мектепке дейінгі балальщ шақтағы балада болатын намыс, өзін таныту
мотивтері дамиды. Олардың шығар жолы - ерте сәбилік шақ пен мектепке
дейінгі шақтың шегінде пайда болатын өзін өзге адамдардан бөлу, үлкендерге
мінез-құлық үлгісі ретінде қарау. Сондай-ак, бұл кезде бала өзгелердің өзін
сыйлауын және тыңдауын, оған назар аударуын, өзінің тілектерін орындауды
талап ете бастайды. Өзін танытуға тырысу белгілерінің бірі – ойындарда
басты рольдерді орындауға балалардың дәмеленуі.
Бала мінез-құлқында үнемі байқалатын ойын процесінің ықпалымен өте
байланысты. Бұл ойын іс-әрекетін меңгеру барысында пайда болады және
үлкендерше көрінуге тырысумен ұштасып жатады. Бала кез келген істі ойынға
айналдыра алады. Кей уақытта және өте жиі үлкендерге бір маңызды еңбекпен
шүғылданған немесе бір нәрсені ден қойып үйреніп жатқан сияқты болып
көрінеді, ал шындығында бір жағдайды елестетіп ойнап отырады. Мысалы:
Психологиялық зерттеудің бірінде балаларға төрт заттың - адамның,
арыстанның, аттың және арбаның бейнелеулерінен артық затты алып тастау
ұсынылады. Бұл жағдайда балаарыстанды артық деп есептейді және өздерінің
таңдауын былай түсіндіреді: Ағай атты арбаға жекті де жүріп кетті,
арыстанның оған керегі не? Арыстан оны және атты жеп кетеді ғой.
Мінез-құлықтың қалыптасуында қабілеттің де әсері зор. Жоғары қабілет -
тілектің болуы адамда мынадай мінез- құлық сапасының қалыптасуына негіз
болады. Мысалы: коллектившілдік, сапалы, үйымшылдықпен жұмыс істеу сияқты
жоғарықасиеттерден туындайды.
Мінез-күлықтың адамгершілік мотивтерінен өзге адамдар үшін бірдеңе істеу,
оларға пайда тигізу ниеті барған сайын көбірек орын ала бастайды.
Мектепке дейінгі балалық шақ кезінде балалар іс-әрекетінің күрделенуіне
байланысты мотивтердің жаңа түрлері қалыптасады. Оған танымдық және жарыс
мотивтері жатады. Мысалы: 3-4 жастағы баланың өз төңірегіндегілерге
Мынау не?, Бұл қалай?, Не үшін? тағы да сол сияқты сүрақтарды
үсті-үстіне жаудырады. Көбіне балалар тек сүрақ беріп қана
қоймай,түсініксіз құбылыстарды түсіндіру үшін өзінің шағын тәжірибесін
пайдалану, кейде тіпті тәжірибе жүргізу арқылы жауапты өздерітабуға
тырысады. Мысалы: мектепке дейінгі кішкентайларға дидактикалық ойынды
ұсынып, жеңіп шығушы марапаттап жүлдызша алатынын түсіндіргенде барлық іс-
әрекеттері кезек бойынша емес, бәрін бірлесе орындауды жөн көрді, ойынның
дұрыс жауабын білетін балалар қүрдасына оны сыбырлап жеткізуден өздерін
тоқтата алмайды. Кім ептірек?, Кім жылдамырақ?, Кім бірінші? т.б.
Мектепке дейінгі ересектер жарыс мотивтерін жарысқа кірмейтін іс-әрекет
түрінде де енгізеді.
Мектепке дейінгі баланың мінез-құлқында үлкендермен және өзғелерменжақсы
қарым-қатынас орнату және сақтау мотивтерінің мәні зор. Балаға
төңірегіндегілердің жақсы қарым-қатынасы қажет. Үлкендердің еркелетуіне,
қүптауына, мақтауына лайық болу тілегі баланың мінез-күлқының негізгі
түтқаларының бірі болып саналады. Балалардың көптеген іс- әркетін осы
тілек арқылы түсіндіруге болады. Үлкендермен жақсы қарым-қатынаста болу
баланы олардьщ пікірімен және бағасымен санасуға, олар орнатқан мінез-құлық
ережелерін орындауға итермелейді.
Құрдастарымен араласуды дамыту дәрежесіне қарай олардың қарым-
қатынасы барған сайын маңыздырақ бола түседі. Үш жастағы бала алғашқы рет
балабақшаға келгенде ол алғашқы айлар ішінде басқа баланың орындағын өзіне
қарай сүйреп алуы мүмкін. Бірақ кейінірек жағдай өзгереді. Бірлескен іс-
әркеттің дамуы және балалар қоғамының қалыптасуы құрдастарының жақсы бағасы
мен сүйіспеншлігіне қол жеткізуге мінез-құлықтың мотивтерінің бірі бола
бастайды.
Баланың мінез-құлыққа ықпал ететін осы мотивтерден сырт бала мінезінде
қасырысу, қыңырлық, кырсығу және ашу-ыза жағынан құралатын логикалык сезім
дағдарысы кездеседі.
Сәби өмірінің алғашқы жылдарындағы дағдарыс өте қарапайым деп саналған.
Сәби тым жас кезінде-ақ жүре алады, бірақ ол әлі нәзік қозғалып, кеңістікте
өз бойын билей алмайды. Сәбидіңбойындағы мұндай қасиет оның алғашқы
дағдарысының мәнін анық байқатады.
Дағдарыстың екінші көрнісі бала тілінің шығуына байланысты. Сәбидің
тілі шығып бірден сөйлей кету процесі ұзақ мерзімгесозылады, дегенмен
бірден сөйлеп кеткен сәбилер болғаны кейбір деректерден мәлім. Сәбидің 3
айға дейін тілі шықпайды, бұл сол тілі шығудың жасырын кезеңі деп аталады.
Ал, үшінші кезеңі бала бойындағы эффект ерік ерекшеліктерінің көрнісі.
Дағдарыс жасында сәбидің мұндай қимыл әрекеттер жасауынадұрыс тәрбие
бермейтін жанұяларда пайда болып, олар шиеленісе түседі Ал, оның соңы
тәрбиесі қиын балаға әкеп соқтырады. Әдетте, сәбиге бір нәрсені бермей
қойсаң немесе оның тілегін түсінбесе, ол ашу- ызаға күрт ерік беріп, еденге
жата қалып аунап үздіксіз жылайды. Егер жүретін болса, қозғалудан бас
тартып, еденді аяғымен тепкілейді.Бұлтек баланың бойындағы менмендік мінез
көрнісі, кежірлік белгісі. Тілегінің орындалмай қалғанына көрсеткен
қарсылығы мен наразылығы. Мұндай көрніс сәбидің нәрестелік шағындағы аяқ-
қолын тарбаңдату бейнелерін ғана елестетеді.
Міне, сәбилік кезеңдегі алғашқы дағдарыстағы үш түрлі негізгі сәттері
осындай қылықтарынан айқын байқалады.
З.жастағы дағдарысты қарастыруға себебін тигізетін мына көзқарастар.
Баланың үлкендердің талабына қарсылық білдіріп, ондай ұсыныстарын орындамай
қырсығуы, оның өзіндік ойымен тілегін іске асыруға тырысуын көрсетеді.
Мұндай құлық бала әрекетіндегі өзіндік санасындағы өзгерісті, оның сапа
жағынан жаңа сатыға көтерілгенін көрсетеді. Қасарысу оған айтылған
сөздердің мәніне қарамастан, керісінше істеуге кесірлену дағдарыстың
нақтылы көрнісі.
Жағымсыз әрекеттің тіл алмаудан екі түрлі айырмашылығы бар. Біріншіден,
бұл жерде өзге адамдармен әлеуметтік қатынас жасау маңызды орын алады.
Екінші ерекшелік - баланың өзінің ашу-ызасына деген жаңа қатынасы. Ашу-
ызаға бой билету мен әрекеттену 3 жастағы балаға тән мінез ерекшелігі.
Көптеген зерттеу нәтижелері баланың сәбилік кезеңінде оның ашу-ызасы мен іс-
әрекеті бірігіп кететінін көрсетеді.
Енді бір ерекшелігі өзіндік ерік немесе өзімшілдік деп те аталады. Бұл
баланың дербестік бағытын көрсетеді. Енді бала бәрін өзі істегісі келеді.
Міне 3 жастағы баланың бойында жиі кездесетін мінез нышандары осындай.
Бұл ерекшеліктердің бәрі бала тәрбиесіне байланысты пайда болып отыратын
қасиеттер.
Зерттеу нәтижелеріне қарағанда жеті жастағы бала енді бұрынғы нағыз
балалық ерекшеліктерінен айрылады.
Жеті жастағы баланың басынан өтетін дағдарыстың негізінен екі түрлі
ерекшелігін қарастыратын болсақ, бала айтқанға көнбей қырсығады. Жүріс-
тұрысы өзгереді. Мінезінде ойланбай істейтін жасанды кылықтар пайда болады,
ұшқалақ, кылжақбас, күлдіргі қылықтары пайда болып, ол өзін сайқымазак
ретінде көрсетеді.
Жеті жастағы баланың дағдарысының ең басты көрнісі оның жеке басының
ішкі және сыртқы дүниесіндегі елеулі өзгерістерге ұшырау себептерімен
байланысты.
Жеті жастағы бала өзінің әсерлену сезімін ұғына алады. Соның
нәтижесінде жеті жасар баланың бойындағы дағдарысын сипаттайтын кейбір
ерекшеліктер көріне бастайды.
Өмір тәжірбиесінің әсерінен бала басынан кешірген нәрселердің мәнін
түсініп, оларды жинақтап түсіну мүмкіндігі қалыптасады. Әрбір жаңа жүріс
сайын тастар арасындағы жаңа байланыстардың болатындығы сияқты, баланың
тіршілік әрекетінде белгілі пайым, тұтас ұғым жасалады. Осыдан келіп жеті
жастағы баланың танымдық әрекетіжаңа сипатқа ие болады.
Жеті жастағы баланың дағдарыс кезеңінде сыртқы әсерлер жиынтығы жалпылап,
басынан кешірген сезім күйлерінің даму жағдайын түсінерлік дәрежеге жетеді.
Сәтсіздікке ұшыраса оған реніш білдіріп, өзге балалардың ұнамсыз қылықтарын
жақтырмай сырт айналады.
Мектеп жасына дейінгілердің өзімшілдігі басым. Бірақ ол өзінің
мүмкіндігін, жеке басының қасиеттерін бағалай білуінен алшақ жатады. Осыдан
келіп жеті жасқа қарай баланың бойында бірқатар күрделі құрылымдар пайда
болады.
Баланың бойында пайда болған жаңа құрылымдар нәтижесінде оның бұрынғы
қисық-қыңыр, қылжақбас қылықтары біртіндеп жойыла бастайды. Жеті жастағы
дағдарыс кезінде балада ішкі және сыртқы өзгерістердің пайда болуы арасында
оның түңғыш бейнесі туралы ниеттерінің ішкі күресі де пайда болады.
Баланың дамуында дағдарысқа ұшырау үнемі болып отыратын құбылыс 3 жас
пен 7 жас баланың дамуында елеулі өзгерістерге ұшырау кезеңдері. Осы
кезеңде бала психикасының дамуында айтарлықтай жаңа сапалар пайда болып,
олар келесі сатыға өту кезеңінде елеулі қиыншылықтарды басынан кешіреді.
Соның салдарынан белгілі жас кезеңіне тән қасиеттердің жасалуына
бейімделеді.
Бала мінез-құлқын тәрбиелеу жолдары.
Басқа психикалық процестер сияқты мінез ерекшеліктері де тәрбиелеу
нәтижесінде өзгеріп тұрады. Мінез бітістерінің алғашқы саңылау мектепке
дейінгі кезеңде көріне бастайды. 4-5 жастағы баланың мазмұнды рольді
ойындарынан мінез бітістерін көрсететін жолдастық, ұжымдық, ұстамдылық
сияқты сапаларды байқауға болады. Оларға мәдени мінез-құлықтың қарапайым
ережелеріне түсіне алушылық және ол ережелердің кейбір нақтылы түрлерін іс
жүзінде орындай алушылық жиі кездеседі. Жас балалар мінез бітістерінің
көпшілігі ересек адамның ісіне, мінез-құлқына, өнегесіне еліктеу арқылы
қалыптасады. Сондықтан тәрбиешілердің және отбасының өнегесі, беделі балаға
дұрыс із қалдыратындай, үлгілі болып келері тиіс. Бала тілінің шығуы, соның
нәтижесінде оның өз маңайындағылармен біртіндеп пікірлесе алуы мінез
бітістерінің ірге тасы қалануында ерекше маңызды.
Адамның мінез бітістерінің түрлері қаншама көп болса, бұларды
тәрбиелеудің жолы мен әдістері де сан алуан.
Мінез бітістерінің тәрбиелеу әдістері бірнеше топқа бөлінеді. Осындай
әдістердің біріне адамдардың санасына әсер ету яғни сөзбен ұғындыру әдісі
жатады.Осындай әдіс арқылы адамға қажетті мінез бітістерінің қандай
болатындығы,бұларды қалайша тәрбиелеу қажеттілігі түсіндіріледі. Балалардың
санасына сөзбен ұғындыру арқылы олардың дүниетанымы мен сенімін, талғамы
мен мүратын қалыптастыруға мүмкіндік туады. Ол үшін көркем әдебиет, газет-
журнал шығармаларын, радио, кино, телевизор т.б. ретімен пайдаланып отыруы
мінез тәрбиесі үшін таптырмайтын құралдар.
Бала мінезін қалыптастырудың кейінгі шарты - әртүрлі ойын әрекеті. Ойын
нәтижесінде балада танымдық сезім қалыптасып, жолдастық, достық,
жауапкершілік, тұрақтылық сияқты мінез сапалары қалыптасады. Тағы да бала
мінез бітістерін тәрбиелеуде еңбектің алатын орны ерекше. Жас ерекшелігіне
сай еңбек әрекетін үйрету, қарапайым еңбекке бейімделу нәтижесінде,
еңбектің мәнін түсініп үлкендер еңбегін бағалауға үйренеді. Еңбек үстінде
адам өзіне қажетті материалдық игіліктерді өндірумен бірге өзінің
психикалық қасиеттерін де дамытып отырады. Еңбек арқылы өзіне-өзі қызмет
етуіне практикалық және психологиялық жағынан әзір болуы, істегі
дербестігі, ынтасы, тапқырлығы, инициативасы қалыптасады.
Балада жағымды мінезді қалыптастыру үшін қолы жеткен табысын бағалап
көтермелеп отырудың мәні зор. Соның бірі - баланы мақұлдау. Ол баланы
жауапкершілікке, дербестікке үйретеді. Егер адамның ісі мақұлданып отырса,
ол әрекет етуге одан сайын ынталана түседі. Мысалы: бәрекелді, тамаша
осы секілді сөздер адамның жігеріне жігер қосып үлкен демеу болады. Сонымен
бірге, баланың әр ісіне баға беру ата-ана беделін аттырады және баланың
мінез кемістігімен теріс қылығын дер кезінде көріп, ескерту жасап, іс-
әрекетіне баға беріп отыруда қажетті.
Баланы жазалау да мадақтау сияқты ептілікпен, ерекше байсалдылықпен
қолдану кажет. Жазалаудағы негізгі мақсат - теріс жолға түскен баланы
кайтадан жақсы касиетке тәрбиелеу.
Кейде балаға орынсыз ескерту жасап жазалау әділетсіздік. Мінез-құлқына
кері әсер етеді. Үнемі үлкендер тарапынан әділетсіздік көрсе, бала қыңыр,
қисық, ашушаң, шындықты айтқысы келмейтін, өтірікке бейім, жігерсіз, өмірде
селқос, қалай болса солай қалайтын болады. Сондай-ақ,баланың теріс қылығын
көре түра жазаламау мінезіне кері әсер етеді. Балаға жаза қолданған кезде
алдымен кінәсін ажырату керек. Кей бала байқамай қателік жасайды, осы
екеуіне қолданған жаза екі басқа болуы керек.
Әркез балаға талап қоя білу, оның нәтижесін қадағалау бала мінезін
тәрбиелеудегі басты әдістердің бірі. Өйткені, адамға тиісті талап
қойылмаса, тапсырылған іс қадағаланбаса берекесіздік туады. Адамғадіпті
кішкентай кезінен бастап түрлі талаптар қойып, міндеттер жүктеп отыру, оны
жауапкершілікке, өзінің борышын түсіне білуге тәрбиелейді.
Мінез бітістерінің қалыптасуында дене шынықтыру жаттығулары мен
тұрақтыкүндік режимнің де тигізер пайдасы мол. Дене шынықтыру жаттығулары
адамды ерлік пен батылдыққа, табандылыққа, өз күшіне сене білуге
тәрбиелейді.
Баланың нәресте және сәбилік кезіндегі мінез-құлықтарымен имандылық
тәлімдерін ерекше қадағаламай болмайды. Осы шақтағы олардың әдептілігі мен
мейірімділігі өздерінің күнделікті іс-әрекетінен көріне бастаса, онда бала
тәрбиесінің дұрыс жолда екендігін аңғару қиын емес. Қашанда, баланы
жанындағы ересек балалардың тәлімдік қылықтарымен тәрбиелеудің орны бөлек.
Сондықтан да, дұрыс тәрбие алған ересек баланың қылықтары олардың
айналасына деген жанашырлық көзқарастары, үлкен мен кішіге көрсеткен
ізеттері, еңбексүйгіштік қасиеттері, тіпті саналы түрде көмекке әкелумен
өзін-өзі тәрбиелеу мәнерлерін де жанындағы сәбилерге үнемі үлгі ретінде
байқатпай ғана әсер етуге тырысқан жөн. Мұның өмірлік мысалдары ретінде
халқымыздың ұлттық дәстүріндегі көп балалы отбасының үлгілерін ұлағат етіп
көрсетуді дұрыс деп білеміз. Өйткені, қашанда бір отбасындағы көп балалар
өзара тәрбиесі барынша әсерлілігімен де және демократиялылығымен де құнды.
Ал, ата-ананың тәрбиелері көбінесе балаға үкімді тәрбие екені де шындық.
Мағжан Жұмабаев айтқандай: Балада берік һәм дұрыс мінез пайда болу
үшін мынау негізгі шартты орындау керек. Бірінші, баланың өз қолынан
келетін іске толық ерік беру. Басқаның күшіне, көмегіне сеніп кетпей, өз
қолынан келетін істе ғана тәрбиеші көмек көрсетіп жіберуге міндетті, күштен
асатын іске кірісіп, баланың тауы шағылмас үшін. Екінші, баланы
құбылмайтын, үсақтықпен қажытпайтын темір тәртіпке (дисциплина) бағындыру
керек. Баланы ерікке жіберу оны ерлікке, батырлыққа үйретсе,темір тәртіпке
бағындыру оны шыдамдылыққа, табандылыққа үйретеді. Осы екі жақ тең адамның
мінезі күшті болмақ қой. Баланы тіпті еркіне жібермеу оны жасқаншақ,жасық,
қорқақ қылады. Ал, тіпті, тізгінсіз қоя беру, ләм-мим демеу, оның бар
еркелігін орындай беру, баланы бейбастық,ессіз тентек қылып шығарады.
Осы екі жақтың біреуіне аудартып жібермей, баланы ортада үстай білу
үшін тәрбиеші мынаны істеу керек:
1. Балаға бір нәрсені істе дегенде ақырмай-бақырмай салмақпен һәм былай да
жарайды, былай да жарайды деген сықылды табансыздық көрсетпеу керек.
Тәрбиешінің табансыздығын сезсе, бала оны сыйлаудан, тілін алудан қалады.
Және тәрбиеші өзі істе тиянақты, табанды болуы керек. Бала адам
айтар емес еліктемепаз болады. Тәрбиеші тиянақты болса, бала оның
тиянақтылығына еліктейді.
2. Балаға бір нәрсені істе дегенде де, сол бұйрықтың себебін ұққандай
болып, балаға ұқтырып айттыру керек. Себебін ұқса, бала біраздан соң өзі-ақ
дұрыс іске үмтылып, теріс істен тиялатын болады. Ерінбей, жалықпай балаға
әрбір істің себебін ұқтыру керек. Мән-жайын ұқтырмай, құр бұйрық беруші
адам тәрбиеші емес. Данышпан Абай айтқандай: Ұстаздық қылған жалықпас,
үйретуден балаға. Тәрбиеші баланың қаһарлы қожасы болмасын, жұмсак жолдасы
болсын.
Баланың мінез-құлқын қалыптастыру жолында ұлттық мінез- құлықтың
тигізер әсері де зор. Ұлттық мінез-құлық ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе
жатқан биологиялық-психикалық құбылыс емес, географиялық ортаның жемісі
немесе нәсілдік белгілерімен байланысты ұлттык субстанцияның қияли
туындысына да жатпайды. Негізгі шындықты ұлт өмірінің өзінен, оны қоршаған
табиғи өзгешеліктен қарастыру шарт. Ұлттық мінез-құлықты халықтардың өзі
жасаған тарихтағы материалдық және рухани тіршілігінен бейнелеген көрнісі
деп түсінеміз. Тарихи жағдай мен географиялық орта мәңгі нәрсе емес.
Сондықтан ұлттық мінез-құлық та белгілі өзгерістерге ұшырып отырады.
Ұлттардың мінез-құлқы олардың тарихи өмірінің нәтижесі. Ұлттық мінез-құлық,
қоғамдық орта, белгілі оқиғаларға қоғамдық өндірістік тағы басқа объективті
құбылыстарға сәйкес қалыптасады. Қоғам ұлттардан, ұлт таптардан құралады.
Сондықтан да ұлттық мінез-құлықты таптық процестен бөлек қарауға болмайды.
Ол таптық құбылыстың шым-шытырық мәселелерімен бірігіп жатыр. Үстем тап
өкілдерінің мінез-құлықтары да әлеуметтік жағдайға сай қалыптасады.
Сонымен, ұлттық мінез-құлық дегеніміз - халықтың қоғамдық өмір
тәжірибесі арқылы тарихи тұрғыда қалыптасқан машығы мен әдетінің жиынтығы.
Әрі жалпы барлық халыққа тән және ерекше қасиеттердің бірлігі деп
қарастыруға болады. Мәселен, еліміздегі ұлттардың мінез-құлқынан, мәдениет
пен тұрмысынан, әдет - ғұрыпт; мен дәстүрлерінен байқауға болады.
Әр түрлі көркем шығармалар, ертегілер, әңгімелер, мақал-мәтел, салт-
дәстүрлер баланың мінез-құлық сапаларын қалыптастыруда ықпал етіп отырады.
Салт-дәстүр демекші, дәстүрсіз халық болмайды, ол халықтың сапалық
қасиетінің моральдық өмір сүру нормасының басты өлшеуші жақсы дәстүр
уақытты жатсынбайды, уақыт өзгерісі даму дидактикасына орай дамып келеді,
ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырады. Сонымен бірге, салт-дәстүр
әлеуметтік мәні бар кұбылыс Қазіргі таңда қоғамымыздың рухани тіршілігіне
сай өсіп өрбіп өркен жайған дәстүрлер мен салттар адамның дүниетанымы мен
эстетикалық көзқарасын қалыптастырып, мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеуде
шешуші роль атқарады. Мінез-құлық мәдениеті адамның ішкі мәдениетімен
эстетикалық талабымен, жалпыға ортақ бағытты же дәстүрмен тығыз байланысты.
Ішкі мәдениет кейде адамның сырт тәртібін айқындайды.
Ұлттық мінез-құлықты қалыптастыруда мақал-мәтел қолданудың өзіндік
маңызы зор. Мақал-мәтелдер адамның іс-әрекетінің себебін тікелей бақылау
арқылы өзінше түйіндейді. Мақал-мәтелдер белгілі бір шешім не істің
дұрыстығын айқындайтын логикалық қызметтің эталоны тәрізді адамдардың ой
әрекетінде маңызды роль атқарады. Көшпелі тұрмыс салтында мақал-мәтелдер
мектеп пен мұғалімнің, кітап пен баспасөздің қызметін атқарады. Ол айнала
дүние туралы білімнің жиынтығы, өзінше шағын екі ауыз энцеклопедия болып
қоймай ұстаздық тәлімгерлік міндетін де атқарады. Адамның бойындағы барлық
жақсылықты паш етіп, жамандық атаулыны жерлеп, ақы кеңестермен
насихаттайды. Бұл айтылғандардың ұрпақ тәрбиесінде орны айрықша. Халық
даналығы ата-анаға бала тәрбиесі жөнінде өзініен бұрынғылардың моральдық,
психикалық, медициналық гигиеналық, имандылық пен мейірімділікке толы ой-
пікірлері шоғырландырып, бүкіл халықтың тәлімдік тәжірибесін кейінгілерге
мирас ретінде қалдырып отырады. Мақал-мәтелдегі оқу мен еңбек, өнер мен
ойын, адамдардың әртүрлі жақсы қасиеттері, елін сүю, ата-ананы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz