ҚР тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеуді жетілдіру мақсатында пайдалану
1. Тақырып. Тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеу
1. 1. Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңнамасы
2. Тақырып. Тұрғын үй құқық қатынастары
1. Тұрғын үй құқық қатынастары ұғымы
1. 1. Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңнамасы
2. Тақырып. Тұрғын үй құқық қатынастары
1. Тұрғын үй құқық қатынастары ұғымы
Осы зерттеу тақырыбының негізгі міндеті тұрғын үй құқығы қатынастарының ерекшеліктерін айқындау болып табылады. Осы мақсатта біз құқықтық қатынастардың теориялық мәселелерін әзірлеуге байланысты мәселеге жүгінеміз. Азаматтық құқықтық қатынастар азаматтық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынас ретінде жиі анықталады.
Құқықтық қатынастар ұғымы мен оны анықтау әдістерінің қарапайымдылығы жағдайының өзінде құқықтық қатынастар ұғымын анықтау мәселесі орын алып отыр, өйткені бұл мәселе көптеген ғылыми жұмыстарда қарастырылған. Осы мәселе бойынша бірнеше көзқарастар қалыптасқан.
Олардың ішіндегі біріншісі және неғұрлым белгілісі мынадай болып келеді: құқықтық қатынастар дегеніміз- құқық арқылы реттелетін қоғамдық қатынас.
Осы пікірді жақтайтындардың ойынша, құқықтық қатынастардың ерекшеліктері немесе белгілері келесі түрде болып келеді:
1) құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастардың ерекше бір түрін білдіреді (құқықтық нормаларымен реттеле отырып, экономикалық, саяси және басқа да қоғамдық қатынастар өз табиғаты мен сипатын жоғалтпайды, өзінің бастапқы қасиеттері мен ерекшеліктерінен айырылмайды, ол жаңа бір түрге, жаңа бір формаға - құқықтық қатынастар формасына ие болады;
2) құқықтық қатынастар мемлекеттің еркі білдірілетін құқықтық нормалар негізінде қалыптасады;
4) құқықтық қатынастар оған қатысушылардың өздеріне жүктелген субъективтік құқықтары мен заңды міндеттері арқылы іске асырылатын көптеген алуан түрлі байланысты көрсетеді. Субъективтік құқықтар мен заңды міндеттер шынайы іс әрекеттер жиынтығы мен қатар құқықтық қатынастар мазмұнын құрайды.
Құқықтық қатынастар ұғымы мен оны анықтау әдістерінің қарапайымдылығы жағдайының өзінде құқықтық қатынастар ұғымын анықтау мәселесі орын алып отыр, өйткені бұл мәселе көптеген ғылыми жұмыстарда қарастырылған. Осы мәселе бойынша бірнеше көзқарастар қалыптасқан.
Олардың ішіндегі біріншісі және неғұрлым белгілісі мынадай болып келеді: құқықтық қатынастар дегеніміз- құқық арқылы реттелетін қоғамдық қатынас.
Осы пікірді жақтайтындардың ойынша, құқықтық қатынастардың ерекшеліктері немесе белгілері келесі түрде болып келеді:
1) құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастардың ерекше бір түрін білдіреді (құқықтық нормаларымен реттеле отырып, экономикалық, саяси және басқа да қоғамдық қатынастар өз табиғаты мен сипатын жоғалтпайды, өзінің бастапқы қасиеттері мен ерекшеліктерінен айырылмайды, ол жаңа бір түрге, жаңа бір формаға - құқықтық қатынастар формасына ие болады;
2) құқықтық қатынастар мемлекеттің еркі білдірілетін құқықтық нормалар негізінде қалыптасады;
4) құқықтық қатынастар оған қатысушылардың өздеріне жүктелген субъективтік құқықтары мен заңды міндеттері арқылы іске асырылатын көптеген алуан түрлі байланысты көрсетеді. Субъективтік құқықтар мен заңды міндеттер шынайы іс әрекеттер жиынтығы мен қатар құқықтық қатынастар мазмұнын құрайды.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі: Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 ж; Ерекше бөлім. 1999 ж. 1 шілде.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексін күшіне енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысы 1994 ж. 27 желтоқсан.
4. Қазақстан Республикасының Заңы. "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Ерекше бөлім) күшіне енгізу туралы" 1999 ж. 1 шілде.
5. Қазақ ССР-інің азаматтық кодексі 1963 ж. 28 желтоқсан. Арнайы әдебиеттер
6. Гражданское право Республики Казахстан. (Под.ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А.) Учебное пособие (часть общая). Издание второе, дополненное и измененное Алматы, 1999 г.
7. Гражданское право (Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.) том 1,2 и 3. М., 1997-1998 г.г.
8. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1978 г.
9. Комментарий к Гражданскому кодексу КазССР. Алма-Ата, 1990
10. Гражданское право в 2-х томах (отв. Ред.Суханова ЕА. М., 1998 г.)
11. Гражданское право (Под ред. Калпина А.Г.,Маслеева А.И.) ч.1, М., 1997г.
12. Гражданское право России.Под ред. Цибуленко З.И., ч.1, М., 1996 г.
13. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. (курс лекции) ч.1, М., 1996 г.
14. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) Отв.ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г., кн.1 и 2, Алматы, 1998 г.
15. Гражданский кодекс Республики Казахстан — толкование и комментирование. Общая часть. Вып.1-10. Алматы, 1996-2000 г.
16. Комментарий: Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Особенная часть). Отв. ред. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г., Алматы, Жеті жарғы, 2000 г.
17. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1980г.
18. Диденко А.Г., Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/-126 б.
19. Джусупов А.Г. Право собственности и иные вещные права - Алматы: Жеті Жарғы, 1996ж.-8б.
20. Ғ.Төлеуғалиев. ҚР-ң Азаматтық құқығы.1-том.А.,2001 ж.
21. Ғ.А.Жайлин. ҚР-ң Азаматтық құқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. 1, 2-том, А., 2003 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі: Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 ж; Ерекше бөлім. 1999 ж. 1 шілде.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексін күшіне енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысы 1994 ж. 27 желтоқсан.
4. Қазақстан Республикасының Заңы. "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Ерекше бөлім) күшіне енгізу туралы" 1999 ж. 1 шілде.
5. Қазақ ССР-інің азаматтық кодексі 1963 ж. 28 желтоқсан. Арнайы әдебиеттер
6. Гражданское право Республики Казахстан. (Под.ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А.) Учебное пособие (часть общая). Издание второе, дополненное и измененное Алматы, 1999 г.
7. Гражданское право (Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.) том 1,2 и 3. М., 1997-1998 г.г.
8. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1978 г.
9. Комментарий к Гражданскому кодексу КазССР. Алма-Ата, 1990
10. Гражданское право в 2-х томах (отв. Ред.Суханова ЕА. М., 1998 г.)
11. Гражданское право (Под ред. Калпина А.Г.,Маслеева А.И.) ч.1, М., 1997г.
12. Гражданское право России.Под ред. Цибуленко З.И., ч.1, М., 1996 г.
13. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. (курс лекции) ч.1, М., 1996 г.
14. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) Отв.ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г., кн.1 и 2, Алматы, 1998 г.
15. Гражданский кодекс Республики Казахстан — толкование и комментирование. Общая часть. Вып.1-10. Алматы, 1996-2000 г.
16. Комментарий: Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Особенная часть). Отв. ред. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г., Алматы, Жеті жарғы, 2000 г.
17. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1980г.
18. Диденко А.Г., Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/-126 б.
19. Джусупов А.Г. Право собственности и иные вещные права - Алматы: Жеті Жарғы, 1996ж.-8б.
20. Ғ.Төлеуғалиев. ҚР-ң Азаматтық құқығы.1-том.А.,2001 ж.
21. Ғ.А.Жайлин. ҚР-ң Азаматтық құқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. 1, 2-том, А., 2003 ж.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
1. Тақырып. Тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеу
1. 1. Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңнамасы
2. Тақырып. Тұрғын үй құқық қатынастары
1. Тұрғын үй құқық қатынастары ұғымы
Кіріспе
Осы зерттеу тақырыбының негізгі міндеті тұрғын үй құқығы
қатынастарының ерекшеліктерін айқындау болып табылады. Осы мақсатта біз
құқықтық қатынастардың теориялық мәселелерін әзірлеуге байланысты мәселеге
жүгінеміз. Азаматтық құқықтық қатынастар азаматтық құқық нормаларымен
реттелетін қоғамдық қатынас ретінде жиі анықталады.
Құқықтық қатынастар ұғымы мен оны анықтау әдістерінің қарапайымдылығы
жағдайының өзінде құқықтық қатынастар ұғымын анықтау мәселесі орын алып
отыр, өйткені бұл мәселе көптеген ғылыми жұмыстарда қарастырылған. Осы
мәселе бойынша бірнеше көзқарастар қалыптасқан.
Олардың ішіндегі біріншісі және неғұрлым белгілісі мынадай болып
келеді: құқықтық қатынастар дегеніміз- құқық арқылы реттелетін қоғамдық
қатынас.[1]
Осы пікірді жақтайтындардың ойынша, құқықтық қатынастардың
ерекшеліктері немесе белгілері келесі түрде болып келеді:
1) құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастардың ерекше бір түрін
білдіреді (құқықтық нормаларымен реттеле отырып, экономикалық, саяси және
басқа да қоғамдық қатынастар өз табиғаты мен сипатын жоғалтпайды, өзінің
бастапқы қасиеттері мен ерекшеліктерінен айырылмайды, ол жаңа бір түрге,
жаңа бір формаға - құқықтық қатынастар формасына ие болады;
2) құқықтық қатынастар мемлекеттің еркі білдірілетін құқықтық нормалар
негізінде қалыптасады;
4) құқықтық қатынастар оған қатысушылардың өздеріне жүктелген
субъективтік құқықтары мен заңды міндеттері арқылы іске асырылатын көптеген
алуан түрлі байланысты көрсетеді. Субъективтік құқықтар мен заңды міндеттер
шынайы іс әрекеттер жиынтығы мен қатар құқықтық қатынастар мазмұнын
құрайды.[2]
Нарықтық экономиканың дамуымен қазіргі кезеңде тұрғын үй саласында
тұрғын үй заңнамасын жетілдіру мәселесі ерекше өзектілікке ие болып отыр.
Осыған байланысты Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасындағы тұрғын
үй қатынастарын реттейтін заңнамаға салыстырмалы анализ жасау оның белгілі
бір кемшіліктерімен олқылықтарын айқындауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында тұрғын үй қатынастарын реттейтін арнайы
заңнамалық акті ретінде Қазақстан Республикасының 1997 жылы 16 сәуірде №94-
1 Тұрғын үй қатынастары туралы Заңы танылады. Ресей мен Беларусияда
тұрғын үй қатынастары тұрғын үй кодекстерімен реттеледі. Мәселен, Ресей
Федерациясында 2005 жылдың 1 наурызынан бастап Ресей Федерациясындағы
тұрғын үй кодексі күшіне енді.
Қазақстан Республикасының Тұрғын үй қатынастары туралы Заңының 1-
бабына сәйкес Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңы азаматтардың, заңды
тұлғалардың, мемлекеттік органдардың қатысуымен тұрғын үйлерге меншік
құқығының және оларды пайдалану құқығының пайда болуы мен тоқтатылу
негіздеріне; тұрғын үйлерді пайдалану құқығының іске асырылуын, тұрғын
үйлерге қойылатын талаптарға, тұрғын үй қорларының сақталуымен жөнделуінің
қамтамасыз етілуіне; азаматтардың тұрғын үй саласындағы құқықтарының
сақталуын және тұрғын үй қорының пайдаланылуын мемлекеттік органдардың
бақылауына байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасында тұрғын үй қатынастары осы заңмен, азаматтық
кодекс нормаларымен және соларға сәйкес шығырылатын өзге де заңдармен
реттеледі.
Тұрғын үй құқығы ҚР Конституциясында бекітілген азаматтардың
субъективтік құқығы болып табылады. Сондықтан оның маңызын анықтай отырып,
азаматтардың субъективтік құқықтарының қалыптасу, даму және іске асырылу
механизіміне мән беру қажет.
Кеңес құқығында тұрғын үй ерекше объект болып табылды, ол тек мемлекет
меншігінде ғана тұрып, азаматтарға пайдалану құқығы ғана берілді.
Азаматтық құқықта жеке меншік институтының нығаюы арқылы нарықтық
экономикаға өту кезіндегі экономикалық реформалар кезеңінде тұрғын үй жеке
меншік құқығының объектісіне айналды.
Қазіргі таңда тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеу 1997 жылдың 16
сәуіріндегі Тұрғын үй қатынастары туралы Заң арқылы іске асырылуда.
Тұрғын үйге арналған меншік құқығы субъектісі бойынша және сол арқылы пайда
болатын қатынастар бойынша тұрғын үй құқықтық қатынастарын екі топқа бөлуге
болады.
Олар-мемлекттік тұрғын үй қорындағы тұрғын үй бойынша және жеке меншік
тұрғын үй қорындағы тұрғын үй бойынша тұрғын үй құқықтық қатынастары. Соған
сәйкес келтірілген объектілердің құқықтық тәртіп ережелерін айқындау
қажеттілігі құқықтың шындық өмірдегі қажеттілігі болып табылады.
Осы зерттеу азаматтық құқықтың ерекше объектісі ретіндегі тұрғын үй
ұғымы, азаматтық құқықтың категориясы ретіндегі тұрғын үй құқықтық
қатынастары ұғымы, азаматтардың субъективтік құқығы ретінде тұрғын үй
құқығы ұғымы сияқты жеке құқықтың тұжырымдамалық мәселелері бойынша жұмысты
қарастырады.
Алайда, сонымен қатар ҚР тұрғын үй заңнамасының, мемлекеттің тұрғын үй
саясатының негізгі үрдістерін анықтау да қарастырылады.
1. Тақырып. Тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеу
2. 1. Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңнамасы
Нарықтық экономиканың дамуымен қазіргі кезеңде тұрғын үй саласында
тұрғын үй заңнамасын жетілдіру мәселесі ерекше өзектілікке ие болып отыр.
Осыған байланысты Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасындағы тұрғын
үй қатынастарын реттейтін заңнамаға салыстырмалы анализ жасау оның белгілі
бір кемшіліктерімен олқылықтарын айқындауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында тұрғын үй қатынастарын реттейтін арнайы
заңнамалық акті ретінде Қазақстан Республикасының 1997 жылы 16 сәуірде №94-
1 Тұрғын үй қатынастары туралы Заңы танылады. Ресей мен Беларусияда
тұрғын үй қатынастары тұрғын үй кодекстерімен реттеледі. Мәселен, Ресей
Федерациясында 2005 жылдың 1 наурызынан бастап Ресей Федерациясындағы
тұрғын үй кодексі күшіне енді.
Қазақстан Республикасының Тұрғын үй қатынастары туралы Заңының 1-
бабына сәйкес Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңы азаматтардың, заңды
тұлғалардың, мемлекеттік органдардың қатысуымен тұрғын үйлерге меншік
құқығының және оларды пайдалану құқығының пайда болуы мен тоқтатылу
негіздеріне; тұрғын үйлерді пайдалану құқығының іске асырылуын, тұрғын
үйлерге қойылатын талаптарға, тұрғын үй қорларының сақталуымен жөнделуінің
қамтамасыз етілуіне; азаматтардың тұрғын үй саласындағы құқықтарының
сақталуын және тұрғын үй қорының пайдаланылуын мемлекеттік органдардың
бақылауына байланысты қатынастарды реттейді. Қазақстан Республикасында
тұрғын үй қатынастары осы заңмен, азаматтық кодекс нормаларымен және
соларға сәйкес шығырылатын өзге де заңдармен реттеледі.
Ресей Федерациясының тұрғын үй кодексінің 1-бабында тұрғын үй заңы
мемлекеттің билік органдарының және жергілікті басқару органдарының
азаматтардың тұрғын үйге арналған құқықтарын, оның қауіпсіздігін,
бүлінбеуін және еріксіз тұрғын үйден айыруға жол бермеуді, тұрғын үй заңы
арқылы осы қатынастарды реттейтін осы қатынастардан келіп туындайтын
құқықтардың кедергісіз іске асырылуының қажеттілігін, сондай-ақ тұрғын үй
жайларды иелену, пайдалану және оған билік ету туралы тұрғын үй заңымен
реттелетін қатынастарды қатысушылардың теңдігін тануды, тұрғын үй қорының
сақталуымен белгіленген мақсатта тұрғын үй жайларды пайдалануды қамтамасыз
ету қажеттілігін жүзеге асыруға арналған жағдайларды қамтамасыз ету
қажеттілігіне негізделеді деп анықталады.
Келтірілген талдауларға анализ жасай отырып, келесі түрдегі
қорытындылар жасауға болады. Тұрғын үй қатынастары туралы заңының 1-
бабында заңның қолданылу саласы белгіленеді (яғни, тұрғын үй қатынастары
ретінде белгіленген қатынастар).
Тұрғын үй заңының мазмұнына негізгі бастауларды енгізген жөн. Тұрғын
үй заңы нормативтік құқықтық актілер жүйесін танытады. Жүйелілік тұрғын үй
қатынастарын құқықтық реттеу қағидаларының бірлігі арқылы қамтамасыз
етіледі.
Негізгі жетекші идеялар тұрғын үй заңының негізгі бастауларын
танытады. Соған сәйкес тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеуді іске
асырады. Сондай-ақ атап өтетін бір жағдай, құқықтық қолдану тәжірибесінде
бұл бастаулар жиі ескерілмей қалады, оған тым сирек жүгінеді. Бұл идеялар
тұрғын үй қатынастарын реттеуде, осыған ұқсас тұрғын үй заңдарын қолдануда,
тұрғын үй заңдарының нормаларын түсіндіруде ескерілуі тиіс.
Алайда, Ресей Федерациясының тұрғын үй кодексіне деген қызығушылық
біздің тұрғын үй қатынастарында (қалыптанған) кодификацияланған актілердің
жасалуын құптаймыз дегенді білдірмейді.
Біздің көзқарасымыз бойынша, тұрғын үй қатынастары өзінің басым
бөлігінде азаматтық-құқықтық қатынастар болып табылады, сондықтан осы
салада кодификацияланған актіні жасаудың қажеттілігі жоқ.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Қазақстан
Республикасының азаматтары тұрғын үй алуға құқылы. Тұрғын үй құқығы маңызды
әлеуметтік-экономикалық құқықтар қатарына жатады, бұл құқықтарға Қазақстан
Республикасы Конституциясы тарапынан кепілдік берілген.
Осыған байланысты объектісі тұрғын үй болып табылатын құқықтық
қатынастарды зерттеу өзекті мәселе болып табылып, Қазақстанның цивилистік
ғылымын зерттеушілер үшін үлкен қызығушылық тудырады.
Тұрғын үй құқығы ҚР Конституциясында бекітілген азаматтардың
субъективтік құқығы болып табылады. Сондықтан оның маңызын анықтай отырып,
азаматтардың субъективтік құқықтарының қалыптасу, даму және іске асырылу
механизіміне мән беру қажет.
Кеңес құқығында тұрғын үй ерекше объект болып табылды, ол тек мемлекет
меншігінде ғана тұрып, азаматтарға пайдалану құқығы ғана берілді. Азаматтық
құқықта жеке меншік институтының нығаюы арқылы нарықтық экономикаға өту
кезіндегі экономикалық реформалар кезеңінде тұрғын үй жеке меншік құқығының
объектісіне айналды.
Қазіргі таңда тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеу 1997 жылдың 16
сәуіріндегі Тұрғын үй қатынастары туралы Заң арқылы іске асырылуда.
Тұрғын үйге арналған меншік құқығы субъектісі бойынша және сол арқылы пайда
болатын қатынастар бойынша тұрғын үй құқықтық қатынастарын екі топқа бөлуге
болады.
Олар-мемлекттік тұрғын үй қорындағы тұрғын үй бойынша және жеке меншік
тұрғын үй қорындағы тұрғын үй бойынша тұрғын үй құқықтық қатынастары. Соған
сәйкес келтірілген объектілердің құқықтық тәртіп ережелерін айқындау
қажеттілігі құқықтың шындық өмірдегі қажеттілігі болып табылады.
Осы зерттеу азаматтық құқықтың ерекше объектісі ретіндегі тұрғын үй
ұғымы, азаматтық құқықтың категориясы ретіндегі тұрғын үй құқықтық
қатынастары ұғымы, азаматтардың субъективтік құқығы ретінде тұрғын үй
құқығы ұғымы сияқты жеке құқықтың тұжырымдамалық мәселелері бойынша жұмысты
қарастырады. Алайда, сонымен қатар ҚР тұрғын үй заңнамасының, мемлекеттің
тұрғын үй саясатының негізгі үрдістерін анықтау да қарастырылады.
Тұрғын үй құқықтық қатынастарын құқықтық реттеу мәселесі көптеген
ғалым-цивилистердің зерттеу пәні болып келді. Мәселен, Ю.Г.Басин, Чигир
Б.Ф., Аскназий С.И., Брауде И.Л., Паргамент А.И., Толстой Ю.К., Ландков
С.Н., Лисниченко Г.Н., Фельдман А.М., Кабалки А.Ю., Скрипко В.Р., Марткович
И.Б., Соловьев П.Г., Занковская С.В., Никитина В.П. және тағы басқа
тарапынан монографиялық жұмыстар жазылды. Бұл жұмыстар 1940-1970 жылдар
аралығын қамтиды. Осы зерттеулер нәтижелерін қазіргі таңда қолдану мүмкін
емес.
Тұрғын үй құқықтық қатынастарына қатысты соңғы уақытта жарияланған
жұмыстардың барлығы эпизодтық сипатқа ие, олар тұрғын үй құқығының
тұжырымдамалық мәселелерін шешуге көмек бере алмайды (Мәселен, Корнеев
С.М., П.И. Седугин, А.Н.Кичихин, И.Б. Марткович, И.А.Щербаковтың
жұмыстары).
Заттық-құқықтық тұрғын үй қатынастарына арналған Ю.Г.Басиннің
зерттеулерінде тұрғын үй құқығының маңызды мәселелері шешіледі.
Алайда, тұрғын үй құқығы жөнінде кешенді зерттеулер жоқ, мұның өзі
диссертациялық жұмыстағы мәселенің өзектілігін көрсетеді.
Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй қатынастарының құқықтық
реттелуін зерттеу теориялық және тәжіриби сипаттағы мәселелерін айқындау
диссертациялық зерттеудің мақсаты болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
-тұрғын үй қатынастарын реттейтін Қазақстан Республикасы заңнамаларын
зерттеу мен талдау жасау;
-тұрғын үй құқықтық қатынасы, субъективтік тұрғын үй құқығы және
объективтік тұрғын үй құқығы ұғымдарын анықтау;
-азаматтық құқық объектісі ретінде тұрғын үй құқықтық тәртібін
анықтау;
-тұрғын үй қатынастары мен мемелекеттік тұрғын үй саясатын реттейтін
азаматтық заңнаманың даму үрдісін анықтау.
Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеу
зерттеу пәні болып табылады.
Жұмыста тұрғын үй құқығының келесі мәселелері қарастырылды: азаматтық
құқық объектісі ретінде тұрғын үй құқығы; Тұрғын үй құқықтық қатынастары
ұғымы мен сипаттамасы, ҚР тұрғын үй заңнамасына жасалған талдау, тұрғын үй
қатынастарын реттейтін ҚР заңнамасын жетілдіру жөніндегі ұсыныстар.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен маңыздылығы тақырыптың
өзектілігінен және тұңғыш рет ғылыми деңгейде оны шешуге талпыныс жасау
арқылы анықталады.
Жұмыстың ғылыми-теориялық маңыздылығы теориялық және тәжірибелік
қорытындыларды ҚР тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеуді жетілдіру
мақсатында пайдалану мүмкіндігінен көрінеді.
3. Қазақстан Республикасының азаматтық құқық жүйесінде тұрғын үй
құқығының ролі
Мүліктік қатынастарды құқықтық реттеу саласында ғылыми зерттеулер
жүргізу кезінде қазіргі таңда зерттеушілер ерекше көңіл бөлетін дәстүрлі
мәселелердің бірі құқық жүйесінде зерттелетін қтынастарды реттейтін
нормалар жиынтығының орнын белгілеу туралы мәселе болып табылады.
Кеңес дәуірі кезінде-ақ заң әдебиеті мен заң құжаттары лексиконына
Тұрғын үй құқығы термині мықтап енген болатын. Әдетте ол арқылы тұрғын үй
қатынастарын, яғни азаматтардың тұрғын үй ретінде үй-жайларды пайдалануымен
байланысты қатынастарды реттейтін нормалар жиынтығы белгіленеді. Сондықтан
осындай нормалар жиынтығы азаматтық-құқықтық институтттар арасында өзіндік
орын алады деп тануға болама, әлде ол басқа институттың құрамына енеме?-бұл
жерде өзіндік маңызы жоқ.[3]
Тұрғын үй алаңына арналған құқықтық институттың өмір сүруі туралы С.И.
Аскназий кезінде жазған болатын.[4] Алайда бұл ұстаным туралы сын пікірлер
пайда болды. Әсіресе, С.Н. Братусьтің пікірінше тұрғын үй алаңы құқығы
құқықтық институт емес (объектілік құқық нормаларының жиынтығы), ол
міндеттемелік тұрғын үй құқықтық қатынастарының элементі болып қана
табылады[5].
Ю.Г. Басин осы ұстанымға талдау жасай отырып, біріншіден, Аскназий
ұсынған терминді сәтсіз термин деп атайды, сондықтан оны әдетте
жалдаушының субъективтік құқығы деп белгілеу қабылданған. Сөйтіп ол пайда
болу негіздеріне қарамай-ақ тұрғын үй қатынастарын реттейтін нормалардың
жиынтығы-тұрғын үй құқығы институты туралы сөз қозғауды ұсынады. Тұрғын үй
заңы нормаларын қолдану тәжрибесінде тұрғын үй құқығының бөлігін ғана
қамтитын институттар арнайы бөлінуі мүмкін. Мәселен, тұрғын үй ақысы,
жалдаушының болмай қалған кезінде үй жайды сақтау және т.б. Алайда,
субъективтік әдіс арқылы құрылатын мұндай институттар объективті түрде өмір
сүруші құқық жүйесінің өзіндік жеке элементі болып табылмайды.[6]
И.Л. Брауде Тұрғын үй құқығы кеңестік құқықтың бірыңғай жүйесінде
құқықтың жеке дара саласын құрмайды. Бізде тұрғын үй құқығы деп аталып
жүрген құқық азаматтық құқықтың бөлімі ғана деп есептеген.[7]
В.Н. Литовкий Тұрғын үй қатынасы азаматтық құқықтың құрамдас бөлігі
болып табылады..., тұрғын үй құқығы дегеніміз-бұл өзге адамның тұрғын үйді
иелену мен пайдалануын реттейтін азаматтық құқықтың арнайы нормалары деп
санаған.[8]
Сондай-ақ сол кезде біренше автор тұрғын үй құқығын құқықтың ерекше
кешенді саласына жатқызу туралы пікірлер айтады.[9]
Тұрғын үй құқығын кешенді салаға жатқызу туралы идеяны П.И.Седугин де
қолдайды: Кең тұрғыда алғанда, тұрғын үй құқығы дегеніміз кешенді сала,
мұнда азаматтық, әкімшілік және басқа да құқық салаларының нормаларымен
құқықтық институттары біріккен... тұрғын үй құқығы екінші бір, кешенді
құрылым ретінде былай сипатталады: ол-біртұтас құқықтық құрылым; оған
өзіндік реттеу қағидалары жалпы (негізгі) ережелері жеке дара ерекше
құқықтық реттеу тәсілдері мен әдістері тән, яғни ерекше механизімі құқықтық
реттеу тәртібі тән. Осы арқылы бұл құқық ұқсас салалары мен кешенді
құқықтық құрылымдардан ерекшеленеді.[10]
М.М. Смирнов тұрғын үй құқығы жеке дара құқық саласы емес деп
тұжырымдай отырып, оны кешенді салаларға жатқызады. Оның пікірінше, кешенді
салаға түрлі салалардағы құқықтық нормалар тән болып келеді: азаматтық,
әкімшілік, жер және т.б. Кешенді құқық саласы ретінде тұрғын үй құқығы
басқа құқық салаларынан алынған құқықтық реттеу әдістерін пайдаланады.[11]
А.Г. Потюков тұрғын үй құқықтық қатынастары тұрғын үй құқығын жеке өз
бетінше азаматтық құқық институты етіп қалыптастыруға жеткілікті бірлікке
ие деп есептейді.[12]
В.Ф. Чигир тұрғын үй құқығы азаматтық құқықтың өз бетінше жеке
институты болып табылады деген пікірді ұстанады. Оны кешенді институт
немесе кешенді сала етіп бөлуге болмайды, өйткені кешенді институттар
немесе кешенді салалар бірыңғай нәрсені және соған сәйкес құқықтық реттеу
әдістерді білдіреді. Оларды көрсетілген классификациялық белгілер бойынша
құрылған объективті құқық жүйесіне жатқызуға болмайды.
Кейбір авторлар тұрғын үй құқығы азаматтық құқықтың кішігірім саласы,
оның бөлімі деп санайды.[13]
Б. Гонгало тұрғын үй құқығы азаматтық құқық шеңберінде құрылған деп
жазады. Соның салдарынан кешенді құқық саласы болып, түрлі салалық құқық
нормаларын жинап ала отырып, тұрғын үй құқығы көбіне азаматтық құқыққа
қарай бой түзейді.
Мұның мәні мынада, әлеуметтік байланыстар арасында басты орынға ие
тұрғын үй қатынастарының басым көпшілігі азаматтық құқыққа енетін
қатынастардың барлық белгілеріне жауап береді.[14]
Біздің көз қарасымыз бойынша тұрғын үй құқығы азаматтық құқықтың бір
кіші саласы болып келеді.
Тұрғын үй құқығы қатынастары көбіне азаматтық құқықтық қатынастар
болып келеді. Сонымен бір уақытта біз кешенді институт ретінде мемлекеттік
тұрғын үй қорынан тұрғын үй беру институтын анықтау мүмкіндігіне жол
береміз. Өйткені, атап айтқанда, құқықтық реттеу саласында жеке құқықтық
және жария құқықтық нормалардың тығыз тұтасуы орын алады.
Тұрғын үй құқығы институты және соған сәйкес тұрғын үй құқығы қатынасы
құқықтанушы-зерттеушілердің назарын өзіне жиі аударып келеді. Алайда, осы
зерттеуге қатысты көптеген мәселелер әлі күнге қанағаттанарлық дәрежедегі
ғылыми шешімін тапқан жоқ.
2. Тақырып. Тұрғын үй құқық қатынастары
1. Тұрғын үй құқық қатынастары ұғымы
Осы зерттеудің негізгі міндеті тұрғын үй құқығы қатынастарының
ерекшеліктерін айқындау болып табылады. Осы мақсатта біз құқықтық
қатынастардың теориялық мәселелерін әзірлеуге байланысты мәселеге
жүгінеміз. Азаматтық құқықтық қатынастар азаматтық құқық нормаларымен
реттелетін қоғамдық қатынас ретінде жиі анықталады. Құқықтық қатынастар
ұғымы мен оны анықтау әдістерінің қарапайымдылығы жағдайының өзінде
құқықтық қатынастар ұғымын анықтау мәселесі орын алып отыр, өйткені бұл
мәселе көптеген ғылыми жұмыстарда қарастырылған. Осы мәселе бойынша бірнеше
көзқарастар қалыптасқан.
Олардың ішіндегі біріншісі және неғұрлым белгілісі мынадай болып
келеді: құқықтық қатынастар дегеніміз- құқық арқылы реттелетін қоғамдық
қатынас.[15] Осы пікірді жақтайтындардың ойынша, құқықтық қатынастардың
ерекшеліктері немесе белгілері келесі түрде болып келеді: 1) құқықтық
қатынастар қоғамдық қатынастардың ерекше бір түрін білдіреді (құқықтық
нормаларымен реттеле отырып, экономикалық, саяси және басқа да қоғамдық
қатынастар өз табиғаты мен сипатын жоғалтпайды, өзінің бастапқы қасиеттері
мен ерекшеліктерінен айырылмайды, ол жаңа бір түрге, жаңа бір формаға -
құқықтық қатынастар формасына ие болады; 2) құқықтық қатынастар мемлекеттің
еркі білдірілетін құқықтық нормалар негізінде қалыптасады; 4) құқықтық
қатынастар оған қатысушылардың өздеріне жүктелген субъективтік құқықтары
мен заңды міндеттері арқылы іске асырылатын көптеген алуан түрлі байланысты
көрсетеді.
Субъективтік құқықтар мен заңды міндеттер шынайы іс әрекеттер жиынтығы
мен қатар құқықтық қатынастар мазмұнын құрайды.[16]
Қоғамдық құрылымдағы орын мен рөліне қарай құқықтық қатынастарға деген
келесі бір көзқарас мынадан көрінеді: құқықтық қатынастар қоғамдық
қатынастар құқығының нормаларымен реттелетін форма деп қарастырылады, яғни
құқықтық қатынастар дегеніміз- бұл құқық нормалары арқылы реттелетін
қоғамдық қатынастарының заңдық нормасы.[17] Бұл форма осы қатынастан тыс
өмір сүре алмайды.[18]
Бұл жағдайда құқықтық қатынастардың қоғамдық қатынас пен байланысы
форма мен мазмұнның байланысы ретінде түсіндіріледі. Мұнда форма (құқықтық
қатынастар) мен реттелетін қоғамдық қатынас (мазмұн) біртұтас болып
бірікпейді.
Басқа сөзбен айтсақ, мұнда әңгіме құқықтық қатынастар туралы емес,
негізінен қоғамдық қатынастарға реттеуші әсер беретін құқық нормалары
туралы болып отыр.
Өз мазмұны бойынша алдыңғысына жақын үшінші бір көзқарас мынадан
көрінеді; құқықтық қатынастар құқық нормасы және өз объектісі ретінде құқық
нормалары әсер ететін қоғамдық қатынастар арасындағы аралық буын ретінде
көрінеді.[19]
Осы әдіске сәйкес, құқықтық қатынастар мен құқық арқылы реттелетін
қоғамдық қатынастардың байланысы форма мен мазмұнның байланысы ретінде
қарастырылмайды. Соның негізінде құқық қоғамдық қатынастарды құқықтық
қатынастар арқылы реттейді.
Заң әдебиетінде қарама-қарсы пікірлер де айтылады. Әсіресе, құқықтық
құрылым ретіндегі құқықтық қатынастар құқық нормаларымен реттелген қоғамдық
қатынас емес. Ол жеке дара қоғамдық қатынас, оның субъектілерін заң
құқықтары мен міндеттері құқықтық тәуелдікте ұстайды, ол жеке немесе басқа
бір қоғамдық құрылым мен өзара бірге адамдардың іс-әрекетін реттейтін әсер
береді[20] деген пікірлер бар.
Осы әдіске сәйкес құқық тіптен қоғамдық қатынастарды реттемейді: ол
әрекетті реттейді, құқық қоғамдық қатынастарды құқықтық қатынастарға
айналдыра алмайды, оны құқықтық қатынастар ете алмайды. Құқықтық қатынастар
небәрі реттелетін іс-әрекетке қоғамдық қатынастар мен бірге әсер етеді.
Соңғы бір көзқарас өзіндік қызығушылық тудырады. Бұл көзқарасқа сәйкес
құқықтық қоғамдық қатынастарға әсер ету барысында осы қатынастардың жаңа
бір формасы туындамайды, бұрын болмаған құқықтық қатынастардың жаңа бір
түрі пайда болады.
Бір атап өтетін жағдай, мұндай тұжырымдар ілгеріде де айтылғанымен,
кең түрде қолдау таба алған жоқ.[21]
Кейбір пікірлердің дәлелдеуші айғақтары тым жеткіліксіз болып келеді,
ол пікірлер бойынша құқықтық қатынастарды кең және тар мағынада да
қарастыруға болады.
Мәселен, құқықтық қатынас кең мағынасында әлеуметтік өзара әрекеттің
ерекше формасы болып табылады, оның қатысушылары өзара реттеуші құқықтармен
міндеттерді иеленеді, оларды мемлекет тыйым салмаған ерекше тәртіпте өз
қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында жұмсайды.
Тар мағынасында құқықтық қатынас деп заң нормасымен реттелетін
әлеуметтік қатынастар ұғынылады, олардың қатысушылары мемлекеттік органдар
тарапынан кепілдік берген және қорғалатын ерекше тәртіпке өз
қажеттіліктерімен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында өзара реттеуші
құқықтары мен міндеттерін іске асырады.[22]
Басқаша айтқанда, бұл жағдайда құқықтық қатынастардың екі тобы бөлініп
шығады: заңға дейін пайда болған құқықтық қатынастар және заң нормалары
негізінде пайда болған құқықтық қатынастар. Осыған дәлел ретінде бұл
тұжырымды қолдаушылар мыналарды келтіреді; посттоталитарлық мемлекеттерде
азаматтарға арналған құқықтық қағидалардың бірі заңда тыйым салынбағанның
барлығына рұқсат қағидасы танылады.
Сондай-ақ басқа салаларда заң нормаларында қарастырылмаған көптеген
құқықтық қатынастар пайда болады және үнемі пайда бола береді; азаматтық
заңда заңнамаға дейін жалпы бастамалар мен азаматтық заңнама[23] (іскерлік
айналым мен шарттар ескеріліп отыр)[24] мәні күшінде құқықтық қатынастардың
пайда болу мүмкіндігі бекітіледі.
Заң нормаларына дейін өмір сүрген құқықтық қатынастарды дәлелдейтін
басты айғақ ретінде адамның табиғатында, ақыл ой талабында жатқан табиғи
құқықтардың болу фактісі көрінеді.
Осы әдісті жақтаушылардың пікірінше, бұл факт позитивтік құқық
нормаларына сәйкес келмейтін құқықтық қатынастардың болғанын дәлелдейді.
Олар, ең бірінші кезекте, экономикалық салада орын алады, өндірістік
қатынастардың, алмасу мен материалдық игіліктер бөлінісінің тікелей
нәтижесі ретінде жинақталады, тіптен осы қатынастарға ұқсас сипатта болып,
кейіннен заң санкциясын алады.[25]
Қоғамдық қатынастар арасында экономикалық қатынастар маңызды орын
алатындығы сөзсіз, өйткені олар қоғам базисін құрайды және барлық басқа
қоғамдық қатынастарды (соның ішінде құқықтық қатынастарды да) анықтайды.
Бұл дегеніміз экономикалық қатынастардың құқықтық формаға айналғанына дейін
толық шамада құқықтық қатынастармен ұқсас болады деген сөз емес.
Ал енді адамға тән табиғи құқықтарға келсек, олар адамға қатыстылығына
қарай құқықтық қатынастар тудырмайды, қайта құқықпен реттелуіне қарай пайда
болады. Тіпті барлық қоғамдық қатынастардың құқықтық қатынастар бола
бермейтіндігі анық. Әдебиетте мына нәрсе дұрыс атап өтіледі: егер сөз
әлеуметтік маңызға ие әрекет акті туралы болып жатса ғана қатынас құқықтық
сипат алуға қабілетті болады.[26]
Құқықтық қатынастар ұғымын анықтауға арналған жоғарыда келтірілген
түрлі әдістерді ескере отырып, былай деп айту керек: негізгі немесе тіптен
классикалық әдіс ретінде құқық реттеген қоғамдық қатынас қана құқықтық
қатынас деген анықтама аталады. Қалған екеуі осы әдістің нұсқалары ғана
болып келеді.
Мұндағы ортақ және біріктіруші бастаулар мыналар:
1) құқықтық қатынас құқықтық нормалар негізінде жинақталатын қоғамдық
қатынастың формасын көрсетеді;
2) құқықтық қатынас дегеніміз субъектілік құқықтың іске асырылуы мен
міндеттің орындалуы мемлекеттік мәжбүрлеумен қоғамдық қатынас болып
табылады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, мұндағы айырмашылықтар былай
түсіндіріледі: құқықтық қатынастарға тән белгілердің қайсысы белгілі бір
көзқарасты жақтаушылардың пікірінше басты және анықтаушы болып табылады?
Мәселен, құқықтық қатынас дегеніміз-құқық нормасымен реттелетін
қоғамдық қатынастың заңды нормасы немесе құқықтық қатынас құқық нормасы мен
құқық нормасы әсер ететін қоғамдық қатынастар арасындағы аралық буын
ретінде көрінеді деген анықтамаларды тану құқықтық қатынас ұғымын өзгерте
қоймайды, қайта оны толықтыра түседі.
Сондықтан, құқықтық қатынастар саласы жекелеген құқықтық
байланыстардан анағұрлым кең болып келеді.[27]
Құқықтық қатынастар көмегі арқылы құқықтық нормалардың (объективтік
құқық) жалпы қондырғылары қоғамдық қатынастарға қатысушылардың нақты
(субъективті) құқықтары мен міндеттеріне ауыстырылады. Заң ғылымында
мынадай ұғымдар бар: объективтік және субъетивтік құқық, немесе объективтік
және субъективтік мәндегі құқық.[28] Соның салдарынан құқық жүйе ретінде
(жиынтық) объективті сипатқа ие болады, яғни ол қандай да бір субъектіге
қатысты емес, оның жеке немесе әлеуметтік қасиетін құрамайды.
Жүйе ретіндегі нормалар немесе құқықты объективтік құқық деп атайды.
Субъективтік құқық дегеніміз-жеке дара құқық, мұнда заң құқықтары мен
міндеттері нақты бір адамға қатысты болады. Бұл тұжырым заңды субъектілік
құқықтар мен міндеттердің позитивтік-құқықтық тұжырымдамасы деген атауға ие
болды. Оның негізінде құқық пен міндеттердің құқықтық нормалар және оған
қатысты жағдайлардың байланысы жатыр.
Құқықтық қатынастардың жоғарыда атап өтілген белгілерінен басқа,
кейбір жеке авторлар тұлғасыз сипатқа ие басқа қоғамдық қатынастардан
айырмашылығы ретінде құқықтық қатынас субъектілерін нақтылауды
көрсетеді.[29]
Мұнда нақты дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін: нақтылаудың төмен дәрежесі
(мұнда заң нормаларының барлық адресаттары жалпы ортақ (бірдей) ) құқықтар
мен бостандықтарға ие болып, қайсы бір шарттарға тәуелсіз түрде тең
міндеттерді егеленеді; нақтылаудың орташа дәрежесі (мұнда құқықтық қатынас
субъекті ғана емес, объектісі де дараланады); нақтылаудың жоғары дәрежесі
(мұнда құқықтық өкілеттің мүддесіне орай міндетті тұлғаның қандай әрекет
жасауы нақты белгілі болады).[30]
Б.В. Покровскийдің пікірінше, қоғамдық қатынастардың белгілі бір даму
кезеңіндегі, яғни үстем таптың жалпы мүддесі мемлекет формасында
белгіленетін кезеңіндегі құқық- бұл мемлекет арқылы жүргізілетін қоғамдық
тәжірибе кезеңі, ол үстемдік ету еркі формасын иеленеді. Құқықта
мемлекеттің өзіне жалпы мүдде формасы ретінде қарайтын қатынасы орын алады,
өйткені құқықтың басты мақсаты оның іске асырылуы мен қорғалуы болып
табылады.
Мемлекеттің өзіне үстем тап мүддесін білдіруші ретінде, ал жалпы
халықтың мемлекетте–жұмысшы тобы басқаратын бүкіл халық мүддесін білдіруші
ретінде қарауы барлық уақытта қоғамның жеке мүшелерінің мүдделері мен іс-
әрекетіне қатынасы арқылы болады, яғни үстемдік еркі-құқықтық қатынастар
формасы арқылы іске асырылады.
Өмірде жалпылық даралықтан бөлінбейді, ал форма мазмұнмен
ажыралмайтындай байланыста болады. Осыдан шығатын қорытынды мынадай,
құқықтық қатынас құқық реттеген қоғамдық қатынас ретінде ғана өмір сүреді.
Біріншіден, құқықтық қатынас кейде басқа қоғамдық қатынастардан жеке-
дара өмір сүруі мүмкін.
Екіншіден, және ол ең бастысы, шынайы өмір сүретіндердің ерекшеленуі
мүмкін құрылымдарды тану көп жағдайда жалпының өз бірлігінен өз мазмұнымен
танымды абстракция жолымен бөлініп шығады.
Ал абстракция ресми логикада заттық жағының ойлау арқылы бөлінісін,
оның бейнесін білдіреді. Бұл бір жақты ғана әдіс.
Абстрактылық ойлауда ғана өмір сүріп қоймайды, ол осы нақты нәрсенің
элементі, сәті ретінде өмір сүреді. Осыған орай Ю.К. Толстойдың көз қарасы
назар аударуға лайық болып келеді. Оның пікірінше, құқықтық қатынастар
ретіндегі құқықтық идеологиялық қатынастар басқа да қоғамдық қатынастар
арқылы көрінеді.[31]
Идеологиялық қоғамдық қатынастар ретінде құқықтық қатынастардың
бірыңғай жүйесінде бірнеше деңгейлер өмір сүреді, мұның өзін жалпылама
формадағы құқықтық қатынас ретінде қарастыруға болады.[32]
Сонымен, құқықтық қатынастардың негізгі белгілері мыналар:
1) құқықтық қатынас құқық нормасының реттеуші әсері нәтижесінде заң
формасын иемденген қоғамдық қатынастардың ерекше бір түрін білдіреді;
2) құқықтық қатынастар құқықтық нормалар негізінде қалыптасады;
3) құқықтық қатынас субъектілері нақты белгіленген;
4) құқықтық қатынас тараптары барлық кезде субъективтік құқықтарды
иеленіп, міндеттерін атқарады;
5) құқықтық қатынасқа мемлекет кепілдік береді және қажет жағдайда
мәжбүрлеу күшімен қорғалады.
Құқықтық қатынасты қоғамдық қатынас құқықтары нормалары әсері салдары
мен пайда болатын қатынас деп анықтауға болады, қатысушылары
(субъектілері) мемлекет тарапынан қамтамасыз етілген және қорғалатын өзара
субъективтік құқықтар мен заң міндеттеріне ие. Соған сәйкес тұрғын үй
құқықтық қатынасы тұрғын үй құқығын реттейтін қоғамдық қатынасты білдіреді.
Сонымен қатар мұндай анықтама тұрғын үй құқықтық қатынастарына тән
қажеттері мен ерекшеліктерді толық аша алмайды.
Өйткені тұрғын үй құқықтық қатынасы азаматтық құқықтық қатынастардың
бір түрі болып келеді және олармен бірдей ортақ белгілерге ие (мәселен:
қатынастардың мүліктік сипаты және қатынас қатысушыларының өзара
тәуелсіздігі, бағынышты еместілігі).[33]
Тұрғын үй құқықтық қатынасы экономикалық байланыстар құқығы арқылы
берілетін сипаттардан келіп шыққан ерекше мазмұнға ие.
Қазір тұрғын үй қатынастары тауар-ақша қатынасы сипатына ие болуда.
Қазіргі таңда тұрғын үй құқықтық қатынасын тұрғын үй жалдау шартына
жатқызатын авторлармен келіспеуге болмайды.
Тұрғын үй қатынасы ұғымы қоғамдық қатынастардың кең ауқымын қамтиды.
Бұл қатынастар ең алдымен тұрғын үй құқығын пайдалануымен байланысты. Бұл
тұрғын үй қатынастары тұрғын үй құқығының басты объектісі болып табылады.
Сонымен қатар тұрғын үй заңнамасына келесі қатынастар да қатысты болып
келеді: тұрғын үй қорын басқару; тұрғын үй жағдайларын жақсартуды қажет
ететін азаматтарды есепке алу; тұрғын үй жайларды пайдалану мен басқару
қатынастары; тұрғын үйлер мен тұрғын үй-жайларды пайдалану, сақталуы мен
жөнделуін қамтамасыз ету қатынастары; тұрғын үйге, жерге, несиелік үйге
және т.б. арналған меншік қатынастары.
Тұрғын үйлердің көпшілігі мүліктік болып келеді. Олар үй, пәтер және
т.б. түрдегі экономикалық құндылыққа ие объектілер бойынша қалыптасады.
Жалпы, тұрғын үй қорлары өндірістік емес негізгі қорлар тобына жатады.
Олар өндіріс процессіне тікелей қатыспайды, азаматтардың өмір сүруіне ғана
арналған. Осыған сәйкес тұрғын үй қатынастарына олардың қоғамдық тұтыну
(пайдалану) саласында қалыптасуы тән болып келеді.
Әдебиетте тұрғын үй қатынастарының түрлі классификациялары
келтіріледі. Мәселен, П.И. Седугин оларды былай деп бөледі: тұрғын үй
жайларды жалға алу қатынастары; азаматтарды тұрғын үй жайларымен қамтамасыз
ету саласындағы тұрғын үй қатынастары; қызметтік тұрғын үйлерді,
жатақханаларды, басқа да мамандандырылған тұрғын үй-жайларды пайдалану
бойынша тұрғын үй қатынастары; тұрғын үй жалдауын басқару, пайдалану,
сақталуы мен жөнделуін қамтамасыз ету саласында пайда болатын тұрғын үй
қатынастары; тұрғын үй немесе оның бір бөлігін меншікке алу, құрылыс
салумен байланысты қатынастар: азаматтарға тұрғын үй коммуналдық қызмет
көрсету қатынастары.[34]
Кейбір авторлар тұрғын үй құқықтық қатынасын кең және тар мағынады
ажыратуды ұсынады. Кең тұрғыдан алғанда, бұл тұрғын үйге қатысты барлық
мүмкін болған қатынастар. Тар мағынасында алғанада, азаматтардың тұрғын үй
қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында пайда болатын экономикалық
қатынастар, мұнда азаматтар тұрғын үй-жай меншігі иелері болмаған түрде
қатысады. Мәселен, В.Ф. Чигир тұрғын үйдің немесе пәтердің меншік иесі
иелену, пайдалану және басқару бойынша меншік иесінің құқықтық өкілетін
іске асыра отырып, тұрғын жайға деген өз қажеттілігін қанағаттандырады. Ол
өз үйінде немесе пәтерде тұру жағдайы бойынша басқа біреулермен тұрғын үй
қатынасында тұрмайды деп есептейді.[35]
В.Ф. Чигир сипатына қарай өндірістік болып саналатын екінші бір
тұрғын үй қатынастарының болатындығы жөнінде айтады. Ол пайдалану
қатынастарына тән болып келеді. Екінші бір тұрғын үй құқықтық қатынастары
тұрғын үй құқықтық қатынастарының бастапқы субъектісімен тұрғын үй
құқықтық қатынастарын тоқтатқан кезде тоқтайды.[36]
Біздің көзқарасымыз бойынша, классификация негізіндегі критериге орай
басқа да бөліністері болуы мүмкін. Мәселен, біздің пікірімізше, объект
ретіндегі тұрғын үй-жай ерекшеліктері бойынша, тұрғын үй қатынастарын
мемлекеттік тұрғын үй қорындағы тұрғын үй қатынастары және жеке меншік
тұрғын үй қорындағы тұрғын үй қатынастары деп бөлуге болады. Тұрғын үй
құқықтық қатынастарына қатысушылары арасында пайда болатын байланыстардың
ерекшеліктері бойынша оларды жеке меншік тұрғын үй қатынастары және ұйымдық
тұрғын үй қатынастары деп бөлуге болады.
2. Тұрғын үй құқық қатынастарының мазмұны
Өз кезегінде құқықтық қатынастар мазмұнын құрайтын құқықтар мен
міндеттерге ие тұрғын үй құқықтық қатынастарына қатысушылар қарастырылып
отырған құқықтық қатынастардың субъектілері болып табылады.
Құқықтық қатынастар объектісі мен тұрғын үй құқықтық қатынастары
субъектілерінің айырмапшылық ерекшеліктері тұрғын үй құқықтық қатынасының
мазмұнын құрайтын соңғыларының құқықтары мен міндеттерінің сипатын
анықтайды.
Тұрғын үй құқықтық қатынастары қатысушылары байланысты болған құқықтар
мен бостандықтар құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайды. Бұл ұстанымда
құқықтанушылардың басым көпшілігі қолдайды.
Құқықтар мен бостандықтар дегеніміз-құқықтық қатынастардың мәні,
маңызы. Құқықтар мен бостандықтар құқықтық қатынасты кез келген өзге
қоғамдық қатынастардан ерекшелейді. Құқықтар мен бостандықтардың сипаты
құқықтық қатынастар сипатын анықтайды, олардың негізгі классификациясы
қызметін атқарады.
Тұрғын үй қатынастарының негізгі тобын тұрғын үйді жалға алушылар
қатынасы құрайды, соның үлгісінде тұрғын үй құқықтық қатынастарының мазмұны
қарастырылады.
Жалға алушы мен жалға берушінің экономикалық байланыстарын зерттеу
мүддесінде жалға алушының құқығын қарастырайық. Жалға алушының құқықтарын
міндеттемелік немесе заттық құқықтарға жатқызу мәселесі проблемалық
мәселелердің бірі болып табылады.[37]
Егер жалға алушының құқығын міндеттемелік құқық деп танитын болсақ,
онда мұның өзі оның осы құқықтық қатынастардың басқа бір тұлғасының іс
-әрекеті арқылы ғана іске асырылатынын білдіреді.
Субъектілік құқық ретінде жалға алушының тұрғын үй құқығы дегеніміз-
тұрғын үйде тұруына байланысты жалға алушы иеленген құқықтық
өкілеттіліктердің жиынтығы.
Жалға алушының міндеттері тұрғысында оның келесі жақпен байланысына
жалға алушының іс-әрекетіне қойылатын талаптарға қатысты міндеттемелік
құқықтық өкілеттіліктер жатады.
Тұрғын үйдің сақталуын, тікелей орны бойынша пайдаланылуын қамтамасыз
етілетін өкілеттіктер, тұрғын жайды жалға берушіге өткізілуін қамтамасыз
ететін өкілеттіліктер- міндеттемелік құқықтық өкіліттіліктер болып
табылады. Осы құқықтық өкілеттіліктердің барлығы мүліктік сипатқа ие.
3. Тұрғын үй құқық қатынастарының субъектілері
Өз кезегінде құқықтық қатынастар мазмұнын құрайтын құқықтар мен
міндеттерге ие тұрғын үй құқықтық қатынастарының қатысушылары
зерттелінуші құқықтық қатынастардың субъектілері болып табылады.
Революцияға дейінгі ғалымдар субъект ұғымын екі жақты мәнде заң
қатынастарына қолдану ретінде қарастырды: актив тұрғыдан алғанда, құқық
тасымалдаушысы ретінде, пассив тұрғыдан алғанда, міндеттемені тасымалдаушы
ретінде. Сонымен қатар олар заң сапасы немесе қасиетінің құқық және
құқықтық қатынастарының субъектісі болуы адамның табиғи қасиетін құрамайды,
ол объективтік құқықты құрады.[38]
Құқықтық қатынастар жөніндегі қазіргі ғалымдардың пікірлері жоғарыда
бұрын айтылғандардан онша көп ерекшелінбейді. Атап айтсақ мұнда, негізгі
құқықтар мен бостандықтарды тасымалдаушы ретіндегі құқық субъектісінің
сапасын адам табиғи жолмен алады, яғни бұл құқықтар мен бостандықтар әрбір
адам туылған кезден бастап тиісті болады деген табиғи құқық теориясынан
келіп туындайтын ережелерді кейбір конституциялық құжаттарға ендіру
талпыныстары негізінен жай ғана әдемі декларациядан арыға бармайды. Тек
қана мемлекет кімнің қандай жағдайда құқықтық қатынастар субъектілері
болатындығын және ол қандай сапаға ие болуы керектігін анықтайды деген
пікірлер кездеседі.[39]
Әрине, субъектілік құқығын табиғат та, қоғам да анықтамайды,
орнатпайды. Алайда, табиғи құқықтарға жатқызылуы мүмкін болатын адам
құқығын заңды түрде бекіту оның заңды түрде танылуын дәлелдейді. Мәселен,
өмір сүруге арналған құқықтың табиғи жаратылысы оның құқықтық маңызын
жоймайды. Бұл дегеніміз: заңнамада адамның табиғи құқығы бекітілген сәттен
бастап ол танылған және мемлекет орнатқан құқық болып шыға келеді.
О.С.Иоффе де осыған ұқсас пікір айтады: құқық субъектілігі оның
тасымалдаушының қатынасын мемлекетпен байланыстырады, ал субъектілік құқық
міндетті адаммен қатынасын байланыстырады.
Құқық қабілеті- құқықтық қатынастардың алғы шарты, ал субъектілік
құқық- оның қажетті элементтерінің бірі. Алайда, ол сын көтермейді, сондай-
ақ құқық қабілеті оның иеленушінің еркіндігі іс-әрекеттің шамасын
анықтайды деген ереже де сынға лайық.
Өйткені құқық субъектілігі жалпы субъективті құқық ретінде жалпы
құқықтық қатынастардың элементі болып табылады, мұнда субъективті құқық
ретінде құқық субъектілігі арқылы міндетті адамдардаың іс-әрекеті шамасы
анықталған.
Құқық субъектілігін ерекше субъективті құқық ретінде тану теориялық
ғана емес, сондай-ақ практикалық мол маңызға ие. Әсіресе, бұлай тану
Азаматтық Кодекстің Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру туралы 8-бабы
нормаларының құқық субъектілігін іске асыруды қолдануды мүмкін етеді.
Мәселен, құқық субъектілігін іске асыру басқа құқық субъектілерінің
заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне зиян келтірмеуі тиіс.[40]
Құқық субъектілігін құқық қабілеті (құқықтар мен бостандықтарды иелену
қабілеті) және қабілетсіздік (құқықтар мен бостандықтарды іске асыру
қабілеті) құрайды. Кейбір авторлар құқық субъектілігі құрамына деликті
қабілеттілікті (яғни адамның өзі жасаған әрекетіне жауап беру қабілетін)
жатқызады.[41]
Басқа бір авторлар қабілетсіздік пен деликтілік қабілетті бір мәндес
ретте қарастырады.[42] Негізінде, деликтілік қабілет қабілетсіздіктің
құрамдас бөлігі ретінде анықталғаны дұрыс.
Құқық теориясында құқық қабілетінің негізгі үш түрі белгіленген:
жалпы (жеке адам немесе ұйымның құқық субъектісі болу қабілетін
мемлекеттің тануы);
салалық (құқықтың қайбір саласының субъектісі бола алатын жеке адам
немесе ұйымның заңды қабілеті);
арнаулы (жеке адамның белгілі бір лауазымдыиеленуіне немесе құқық
субъектінің белгілі бір санатына қатыстылығына байланысты пайда болатын
құқықтық қатынастар қатысушының қабілеті).[43]
Бұдан басқа пікірлер айтылуда. Әсіресе, мұндай классификация жоғарыда
айтылғандармен қатар шектеулі болуы мүмкін құқық субъектілеріне қатысты
қолданылады.[44] Мұнда бір жағдайды атап өткен жөн.
Ұйымдардың (заңды тұлғалардың) құқықтық қабілеттілігі мен
қабілетсіздігі арасында айырмашылық жоқ. Бірақ жеке тұлғалардың құқықтық
қабілеті мен қабілетсіздігі- құқықтық субъектіліктің өз бетінше жеке-дара
элементі.
Сондықтан әрбір элементке жеке-жеке қолданылатын бірыңғай
классификациялық критерийлерді пайдаланудың дұрыстығы күмән тудырады.
Сол себепті мына бір тұжырым дұрыс деп саналады: субъективтік құқық
ретіндегі құқықтық субъектілік дегеніміз- жалпы азаматтық құқықтық
қатынастағы өкілетті тұлғаның бостандықтарының ерекше заңды шарасы, ал
жекелей (нақты) құқықтық қатынастардағы субъектілік құқық дегеніміз-
өкілетті тұлғаның бостандықтарының қамтамасыз етілген заңды дара
шарасы.[45]
Дәстүрлі түрде құқықтық қатынас субъектілерінің негізгі түрлері
болады: дара субъектілер (жеке тұлғалар), ұжымдық субъектілер (заңды
тұлғалар). Мемлекет өз органдары атынан құқықтық қатынастардың ерекше
субъектісі болып танылады.
Жеке құқық және жария құқық саласындағы құқықтық қатынастарға арналған
құқық субъектілері түрлерінің түрлі классификациялары тұрғысында ғалымдар
тарапынан бірізді келісім жоқ.
Жеке құқық саласында жеке және заңды тұлғалар аталса, ал жария құқық
саласында- бір жағынан, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар, екінші
жағынан- бағынышты және есеп беруге тиісті тұлғалар айтылады.[46]
Қандай құқықтық қатынастарға (жеке құқықтық немесе жария құқықтық)
қатысуына қарай субъектілердің құқықтық жағдайында маңызды
айырмашылықтардың болуы, біздің көзқарасымыз бойынша, олардың түрлеріне
арналған классификацияға әсер етпейді.
Мәселен, жария құқықтық қатынастарда жеке және заңды тұлғалар субъекті
болады, атап айтсақ ол мемлекеттік орган (заңды тұлға) және есеп беруге
тиісті тұлға (жеке тұлға немесе заңды тұлға болуы мүмкін). Егер осы
көзқарасқа сүйенетін болсақ онда жеке құқықтық қатынастар субъектілердің
теңдігі оларды тең етеді. Бірақ, бұл тіптен ондай емес.
Заңды тұлғалар жеке тұлғаларға қарағанда құқықтық қатынас түрлеріне
тәуелсіз түрде тең (ортақ) қабілетке ие емес, олар арнайы құқықтық
қабілетке ие. Бұл құқықтық қабілеттілік заңды тұлғалар жүзеге асыру үшін
мақсат және міндеттермен шектеледі. Яғни, құқықтық қатынастардың негшізгі
субъектілері болып құқықтық қатынастардың ұжымдық немесе дара субъектілері
танылады.
Ал құқықтық қатынастардың сипаты мен түрлерін олардың құқықтық
мәртебесінің ерекшеліктері анықтайды.
Көпшілік құқықтық қатынастар билік және бағыныстылық бастауында
құрылса, ал жеке құқықтық қатынастар осы құқықтық қатынастардың
субъектілері теңдігінің бастауында құрылады.
Тұрғын үй құқықтық қатынасының маңызды ерекшелігі мынада, пайдалану
қатынасында пайдаланушы тарапындағы субъект ретінде тек қана азамат
танылады.
Тұрғын үй дегеніміз- ол азаматтың тұрғын жайға қажеттілігін
қанағаттандыруға арналған объект. Жалға беруші ретінде мемлекет, заңды
тұлға таныла алады
4. Тұрғын үй құқық қатынастарының объектісі
Құықтық қатынас және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Тақырып. Тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеу
1. 1. Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңнамасы
2. Тақырып. Тұрғын үй құқық қатынастары
1. Тұрғын үй құқық қатынастары ұғымы
Кіріспе
Осы зерттеу тақырыбының негізгі міндеті тұрғын үй құқығы
қатынастарының ерекшеліктерін айқындау болып табылады. Осы мақсатта біз
құқықтық қатынастардың теориялық мәселелерін әзірлеуге байланысты мәселеге
жүгінеміз. Азаматтық құқықтық қатынастар азаматтық құқық нормаларымен
реттелетін қоғамдық қатынас ретінде жиі анықталады.
Құқықтық қатынастар ұғымы мен оны анықтау әдістерінің қарапайымдылығы
жағдайының өзінде құқықтық қатынастар ұғымын анықтау мәселесі орын алып
отыр, өйткені бұл мәселе көптеген ғылыми жұмыстарда қарастырылған. Осы
мәселе бойынша бірнеше көзқарастар қалыптасқан.
Олардың ішіндегі біріншісі және неғұрлым белгілісі мынадай болып
келеді: құқықтық қатынастар дегеніміз- құқық арқылы реттелетін қоғамдық
қатынас.[1]
Осы пікірді жақтайтындардың ойынша, құқықтық қатынастардың
ерекшеліктері немесе белгілері келесі түрде болып келеді:
1) құқықтық қатынастар қоғамдық қатынастардың ерекше бір түрін
білдіреді (құқықтық нормаларымен реттеле отырып, экономикалық, саяси және
басқа да қоғамдық қатынастар өз табиғаты мен сипатын жоғалтпайды, өзінің
бастапқы қасиеттері мен ерекшеліктерінен айырылмайды, ол жаңа бір түрге,
жаңа бір формаға - құқықтық қатынастар формасына ие болады;
2) құқықтық қатынастар мемлекеттің еркі білдірілетін құқықтық нормалар
негізінде қалыптасады;
4) құқықтық қатынастар оған қатысушылардың өздеріне жүктелген
субъективтік құқықтары мен заңды міндеттері арқылы іске асырылатын көптеген
алуан түрлі байланысты көрсетеді. Субъективтік құқықтар мен заңды міндеттер
шынайы іс әрекеттер жиынтығы мен қатар құқықтық қатынастар мазмұнын
құрайды.[2]
Нарықтық экономиканың дамуымен қазіргі кезеңде тұрғын үй саласында
тұрғын үй заңнамасын жетілдіру мәселесі ерекше өзектілікке ие болып отыр.
Осыған байланысты Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасындағы тұрғын
үй қатынастарын реттейтін заңнамаға салыстырмалы анализ жасау оның белгілі
бір кемшіліктерімен олқылықтарын айқындауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында тұрғын үй қатынастарын реттейтін арнайы
заңнамалық акті ретінде Қазақстан Республикасының 1997 жылы 16 сәуірде №94-
1 Тұрғын үй қатынастары туралы Заңы танылады. Ресей мен Беларусияда
тұрғын үй қатынастары тұрғын үй кодекстерімен реттеледі. Мәселен, Ресей
Федерациясында 2005 жылдың 1 наурызынан бастап Ресей Федерациясындағы
тұрғын үй кодексі күшіне енді.
Қазақстан Республикасының Тұрғын үй қатынастары туралы Заңының 1-
бабына сәйкес Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңы азаматтардың, заңды
тұлғалардың, мемлекеттік органдардың қатысуымен тұрғын үйлерге меншік
құқығының және оларды пайдалану құқығының пайда болуы мен тоқтатылу
негіздеріне; тұрғын үйлерді пайдалану құқығының іске асырылуын, тұрғын
үйлерге қойылатын талаптарға, тұрғын үй қорларының сақталуымен жөнделуінің
қамтамасыз етілуіне; азаматтардың тұрғын үй саласындағы құқықтарының
сақталуын және тұрғын үй қорының пайдаланылуын мемлекеттік органдардың
бақылауына байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасында тұрғын үй қатынастары осы заңмен, азаматтық
кодекс нормаларымен және соларға сәйкес шығырылатын өзге де заңдармен
реттеледі.
Тұрғын үй құқығы ҚР Конституциясында бекітілген азаматтардың
субъективтік құқығы болып табылады. Сондықтан оның маңызын анықтай отырып,
азаматтардың субъективтік құқықтарының қалыптасу, даму және іске асырылу
механизіміне мән беру қажет.
Кеңес құқығында тұрғын үй ерекше объект болып табылды, ол тек мемлекет
меншігінде ғана тұрып, азаматтарға пайдалану құқығы ғана берілді.
Азаматтық құқықта жеке меншік институтының нығаюы арқылы нарықтық
экономикаға өту кезіндегі экономикалық реформалар кезеңінде тұрғын үй жеке
меншік құқығының объектісіне айналды.
Қазіргі таңда тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеу 1997 жылдың 16
сәуіріндегі Тұрғын үй қатынастары туралы Заң арқылы іске асырылуда.
Тұрғын үйге арналған меншік құқығы субъектісі бойынша және сол арқылы пайда
болатын қатынастар бойынша тұрғын үй құқықтық қатынастарын екі топқа бөлуге
болады.
Олар-мемлекттік тұрғын үй қорындағы тұрғын үй бойынша және жеке меншік
тұрғын үй қорындағы тұрғын үй бойынша тұрғын үй құқықтық қатынастары. Соған
сәйкес келтірілген объектілердің құқықтық тәртіп ережелерін айқындау
қажеттілігі құқықтың шындық өмірдегі қажеттілігі болып табылады.
Осы зерттеу азаматтық құқықтың ерекше объектісі ретіндегі тұрғын үй
ұғымы, азаматтық құқықтың категориясы ретіндегі тұрғын үй құқықтық
қатынастары ұғымы, азаматтардың субъективтік құқығы ретінде тұрғын үй
құқығы ұғымы сияқты жеке құқықтың тұжырымдамалық мәселелері бойынша жұмысты
қарастырады.
Алайда, сонымен қатар ҚР тұрғын үй заңнамасының, мемлекеттің тұрғын үй
саясатының негізгі үрдістерін анықтау да қарастырылады.
1. Тақырып. Тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеу
2. 1. Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңнамасы
Нарықтық экономиканың дамуымен қазіргі кезеңде тұрғын үй саласында
тұрғын үй заңнамасын жетілдіру мәселесі ерекше өзектілікке ие болып отыр.
Осыған байланысты Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасындағы тұрғын
үй қатынастарын реттейтін заңнамаға салыстырмалы анализ жасау оның белгілі
бір кемшіліктерімен олқылықтарын айқындауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында тұрғын үй қатынастарын реттейтін арнайы
заңнамалық акті ретінде Қазақстан Республикасының 1997 жылы 16 сәуірде №94-
1 Тұрғын үй қатынастары туралы Заңы танылады. Ресей мен Беларусияда
тұрғын үй қатынастары тұрғын үй кодекстерімен реттеледі. Мәселен, Ресей
Федерациясында 2005 жылдың 1 наурызынан бастап Ресей Федерациясындағы
тұрғын үй кодексі күшіне енді.
Қазақстан Республикасының Тұрғын үй қатынастары туралы Заңының 1-
бабына сәйкес Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңы азаматтардың, заңды
тұлғалардың, мемлекеттік органдардың қатысуымен тұрғын үйлерге меншік
құқығының және оларды пайдалану құқығының пайда болуы мен тоқтатылу
негіздеріне; тұрғын үйлерді пайдалану құқығының іске асырылуын, тұрғын
үйлерге қойылатын талаптарға, тұрғын үй қорларының сақталуымен жөнделуінің
қамтамасыз етілуіне; азаматтардың тұрғын үй саласындағы құқықтарының
сақталуын және тұрғын үй қорының пайдаланылуын мемлекеттік органдардың
бақылауына байланысты қатынастарды реттейді. Қазақстан Республикасында
тұрғын үй қатынастары осы заңмен, азаматтық кодекс нормаларымен және
соларға сәйкес шығырылатын өзге де заңдармен реттеледі.
Ресей Федерациясының тұрғын үй кодексінің 1-бабында тұрғын үй заңы
мемлекеттің билік органдарының және жергілікті басқару органдарының
азаматтардың тұрғын үйге арналған құқықтарын, оның қауіпсіздігін,
бүлінбеуін және еріксіз тұрғын үйден айыруға жол бермеуді, тұрғын үй заңы
арқылы осы қатынастарды реттейтін осы қатынастардан келіп туындайтын
құқықтардың кедергісіз іске асырылуының қажеттілігін, сондай-ақ тұрғын үй
жайларды иелену, пайдалану және оған билік ету туралы тұрғын үй заңымен
реттелетін қатынастарды қатысушылардың теңдігін тануды, тұрғын үй қорының
сақталуымен белгіленген мақсатта тұрғын үй жайларды пайдалануды қамтамасыз
ету қажеттілігін жүзеге асыруға арналған жағдайларды қамтамасыз ету
қажеттілігіне негізделеді деп анықталады.
Келтірілген талдауларға анализ жасай отырып, келесі түрдегі
қорытындылар жасауға болады. Тұрғын үй қатынастары туралы заңының 1-
бабында заңның қолданылу саласы белгіленеді (яғни, тұрғын үй қатынастары
ретінде белгіленген қатынастар).
Тұрғын үй заңының мазмұнына негізгі бастауларды енгізген жөн. Тұрғын
үй заңы нормативтік құқықтық актілер жүйесін танытады. Жүйелілік тұрғын үй
қатынастарын құқықтық реттеу қағидаларының бірлігі арқылы қамтамасыз
етіледі.
Негізгі жетекші идеялар тұрғын үй заңының негізгі бастауларын
танытады. Соған сәйкес тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеуді іске
асырады. Сондай-ақ атап өтетін бір жағдай, құқықтық қолдану тәжірибесінде
бұл бастаулар жиі ескерілмей қалады, оған тым сирек жүгінеді. Бұл идеялар
тұрғын үй қатынастарын реттеуде, осыған ұқсас тұрғын үй заңдарын қолдануда,
тұрғын үй заңдарының нормаларын түсіндіруде ескерілуі тиіс.
Алайда, Ресей Федерациясының тұрғын үй кодексіне деген қызығушылық
біздің тұрғын үй қатынастарында (қалыптанған) кодификацияланған актілердің
жасалуын құптаймыз дегенді білдірмейді.
Біздің көзқарасымыз бойынша, тұрғын үй қатынастары өзінің басым
бөлігінде азаматтық-құқықтық қатынастар болып табылады, сондықтан осы
салада кодификацияланған актіні жасаудың қажеттілігі жоқ.
Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Қазақстан
Республикасының азаматтары тұрғын үй алуға құқылы. Тұрғын үй құқығы маңызды
әлеуметтік-экономикалық құқықтар қатарына жатады, бұл құқықтарға Қазақстан
Республикасы Конституциясы тарапынан кепілдік берілген.
Осыған байланысты объектісі тұрғын үй болып табылатын құқықтық
қатынастарды зерттеу өзекті мәселе болып табылып, Қазақстанның цивилистік
ғылымын зерттеушілер үшін үлкен қызығушылық тудырады.
Тұрғын үй құқығы ҚР Конституциясында бекітілген азаматтардың
субъективтік құқығы болып табылады. Сондықтан оның маңызын анықтай отырып,
азаматтардың субъективтік құқықтарының қалыптасу, даму және іске асырылу
механизіміне мән беру қажет.
Кеңес құқығында тұрғын үй ерекше объект болып табылды, ол тек мемлекет
меншігінде ғана тұрып, азаматтарға пайдалану құқығы ғана берілді. Азаматтық
құқықта жеке меншік институтының нығаюы арқылы нарықтық экономикаға өту
кезіндегі экономикалық реформалар кезеңінде тұрғын үй жеке меншік құқығының
объектісіне айналды.
Қазіргі таңда тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеу 1997 жылдың 16
сәуіріндегі Тұрғын үй қатынастары туралы Заң арқылы іске асырылуда.
Тұрғын үйге арналған меншік құқығы субъектісі бойынша және сол арқылы пайда
болатын қатынастар бойынша тұрғын үй құқықтық қатынастарын екі топқа бөлуге
болады.
Олар-мемлекттік тұрғын үй қорындағы тұрғын үй бойынша және жеке меншік
тұрғын үй қорындағы тұрғын үй бойынша тұрғын үй құқықтық қатынастары. Соған
сәйкес келтірілген объектілердің құқықтық тәртіп ережелерін айқындау
қажеттілігі құқықтың шындық өмірдегі қажеттілігі болып табылады.
Осы зерттеу азаматтық құқықтың ерекше объектісі ретіндегі тұрғын үй
ұғымы, азаматтық құқықтың категориясы ретіндегі тұрғын үй құқықтық
қатынастары ұғымы, азаматтардың субъективтік құқығы ретінде тұрғын үй
құқығы ұғымы сияқты жеке құқықтың тұжырымдамалық мәселелері бойынша жұмысты
қарастырады. Алайда, сонымен қатар ҚР тұрғын үй заңнамасының, мемлекеттің
тұрғын үй саясатының негізгі үрдістерін анықтау да қарастырылады.
Тұрғын үй құқықтық қатынастарын құқықтық реттеу мәселесі көптеген
ғалым-цивилистердің зерттеу пәні болып келді. Мәселен, Ю.Г.Басин, Чигир
Б.Ф., Аскназий С.И., Брауде И.Л., Паргамент А.И., Толстой Ю.К., Ландков
С.Н., Лисниченко Г.Н., Фельдман А.М., Кабалки А.Ю., Скрипко В.Р., Марткович
И.Б., Соловьев П.Г., Занковская С.В., Никитина В.П. және тағы басқа
тарапынан монографиялық жұмыстар жазылды. Бұл жұмыстар 1940-1970 жылдар
аралығын қамтиды. Осы зерттеулер нәтижелерін қазіргі таңда қолдану мүмкін
емес.
Тұрғын үй құқықтық қатынастарына қатысты соңғы уақытта жарияланған
жұмыстардың барлығы эпизодтық сипатқа ие, олар тұрғын үй құқығының
тұжырымдамалық мәселелерін шешуге көмек бере алмайды (Мәселен, Корнеев
С.М., П.И. Седугин, А.Н.Кичихин, И.Б. Марткович, И.А.Щербаковтың
жұмыстары).
Заттық-құқықтық тұрғын үй қатынастарына арналған Ю.Г.Басиннің
зерттеулерінде тұрғын үй құқығының маңызды мәселелері шешіледі.
Алайда, тұрғын үй құқығы жөнінде кешенді зерттеулер жоқ, мұның өзі
диссертациялық жұмыстағы мәселенің өзектілігін көрсетеді.
Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй қатынастарының құқықтық
реттелуін зерттеу теориялық және тәжіриби сипаттағы мәселелерін айқындау
диссертациялық зерттеудің мақсаты болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
-тұрғын үй қатынастарын реттейтін Қазақстан Республикасы заңнамаларын
зерттеу мен талдау жасау;
-тұрғын үй құқықтық қатынасы, субъективтік тұрғын үй құқығы және
объективтік тұрғын үй құқығы ұғымдарын анықтау;
-азаматтық құқық объектісі ретінде тұрғын үй құқықтық тәртібін
анықтау;
-тұрғын үй қатынастары мен мемелекеттік тұрғын үй саясатын реттейтін
азаматтық заңнаманың даму үрдісін анықтау.
Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеу
зерттеу пәні болып табылады.
Жұмыста тұрғын үй құқығының келесі мәселелері қарастырылды: азаматтық
құқық объектісі ретінде тұрғын үй құқығы; Тұрғын үй құқықтық қатынастары
ұғымы мен сипаттамасы, ҚР тұрғын үй заңнамасына жасалған талдау, тұрғын үй
қатынастарын реттейтін ҚР заңнамасын жетілдіру жөніндегі ұсыныстар.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы мен маңыздылығы тақырыптың
өзектілігінен және тұңғыш рет ғылыми деңгейде оны шешуге талпыныс жасау
арқылы анықталады.
Жұмыстың ғылыми-теориялық маңыздылығы теориялық және тәжірибелік
қорытындыларды ҚР тұрғын үй қатынастарын құқықтық реттеуді жетілдіру
мақсатында пайдалану мүмкіндігінен көрінеді.
3. Қазақстан Республикасының азаматтық құқық жүйесінде тұрғын үй
құқығының ролі
Мүліктік қатынастарды құқықтық реттеу саласында ғылыми зерттеулер
жүргізу кезінде қазіргі таңда зерттеушілер ерекше көңіл бөлетін дәстүрлі
мәселелердің бірі құқық жүйесінде зерттелетін қтынастарды реттейтін
нормалар жиынтығының орнын белгілеу туралы мәселе болып табылады.
Кеңес дәуірі кезінде-ақ заң әдебиеті мен заң құжаттары лексиконына
Тұрғын үй құқығы термині мықтап енген болатын. Әдетте ол арқылы тұрғын үй
қатынастарын, яғни азаматтардың тұрғын үй ретінде үй-жайларды пайдалануымен
байланысты қатынастарды реттейтін нормалар жиынтығы белгіленеді. Сондықтан
осындай нормалар жиынтығы азаматтық-құқықтық институтттар арасында өзіндік
орын алады деп тануға болама, әлде ол басқа институттың құрамына енеме?-бұл
жерде өзіндік маңызы жоқ.[3]
Тұрғын үй алаңына арналған құқықтық институттың өмір сүруі туралы С.И.
Аскназий кезінде жазған болатын.[4] Алайда бұл ұстаным туралы сын пікірлер
пайда болды. Әсіресе, С.Н. Братусьтің пікірінше тұрғын үй алаңы құқығы
құқықтық институт емес (объектілік құқық нормаларының жиынтығы), ол
міндеттемелік тұрғын үй құқықтық қатынастарының элементі болып қана
табылады[5].
Ю.Г. Басин осы ұстанымға талдау жасай отырып, біріншіден, Аскназий
ұсынған терминді сәтсіз термин деп атайды, сондықтан оны әдетте
жалдаушының субъективтік құқығы деп белгілеу қабылданған. Сөйтіп ол пайда
болу негіздеріне қарамай-ақ тұрғын үй қатынастарын реттейтін нормалардың
жиынтығы-тұрғын үй құқығы институты туралы сөз қозғауды ұсынады. Тұрғын үй
заңы нормаларын қолдану тәжрибесінде тұрғын үй құқығының бөлігін ғана
қамтитын институттар арнайы бөлінуі мүмкін. Мәселен, тұрғын үй ақысы,
жалдаушының болмай қалған кезінде үй жайды сақтау және т.б. Алайда,
субъективтік әдіс арқылы құрылатын мұндай институттар объективті түрде өмір
сүруші құқық жүйесінің өзіндік жеке элементі болып табылмайды.[6]
И.Л. Брауде Тұрғын үй құқығы кеңестік құқықтың бірыңғай жүйесінде
құқықтың жеке дара саласын құрмайды. Бізде тұрғын үй құқығы деп аталып
жүрген құқық азаматтық құқықтың бөлімі ғана деп есептеген.[7]
В.Н. Литовкий Тұрғын үй қатынасы азаматтық құқықтың құрамдас бөлігі
болып табылады..., тұрғын үй құқығы дегеніміз-бұл өзге адамның тұрғын үйді
иелену мен пайдалануын реттейтін азаматтық құқықтың арнайы нормалары деп
санаған.[8]
Сондай-ақ сол кезде біренше автор тұрғын үй құқығын құқықтың ерекше
кешенді саласына жатқызу туралы пікірлер айтады.[9]
Тұрғын үй құқығын кешенді салаға жатқызу туралы идеяны П.И.Седугин де
қолдайды: Кең тұрғыда алғанда, тұрғын үй құқығы дегеніміз кешенді сала,
мұнда азаматтық, әкімшілік және басқа да құқық салаларының нормаларымен
құқықтық институттары біріккен... тұрғын үй құқығы екінші бір, кешенді
құрылым ретінде былай сипатталады: ол-біртұтас құқықтық құрылым; оған
өзіндік реттеу қағидалары жалпы (негізгі) ережелері жеке дара ерекше
құқықтық реттеу тәсілдері мен әдістері тән, яғни ерекше механизімі құқықтық
реттеу тәртібі тән. Осы арқылы бұл құқық ұқсас салалары мен кешенді
құқықтық құрылымдардан ерекшеленеді.[10]
М.М. Смирнов тұрғын үй құқығы жеке дара құқық саласы емес деп
тұжырымдай отырып, оны кешенді салаларға жатқызады. Оның пікірінше, кешенді
салаға түрлі салалардағы құқықтық нормалар тән болып келеді: азаматтық,
әкімшілік, жер және т.б. Кешенді құқық саласы ретінде тұрғын үй құқығы
басқа құқық салаларынан алынған құқықтық реттеу әдістерін пайдаланады.[11]
А.Г. Потюков тұрғын үй құқықтық қатынастары тұрғын үй құқығын жеке өз
бетінше азаматтық құқық институты етіп қалыптастыруға жеткілікті бірлікке
ие деп есептейді.[12]
В.Ф. Чигир тұрғын үй құқығы азаматтық құқықтың өз бетінше жеке
институты болып табылады деген пікірді ұстанады. Оны кешенді институт
немесе кешенді сала етіп бөлуге болмайды, өйткені кешенді институттар
немесе кешенді салалар бірыңғай нәрсені және соған сәйкес құқықтық реттеу
әдістерді білдіреді. Оларды көрсетілген классификациялық белгілер бойынша
құрылған объективті құқық жүйесіне жатқызуға болмайды.
Кейбір авторлар тұрғын үй құқығы азаматтық құқықтың кішігірім саласы,
оның бөлімі деп санайды.[13]
Б. Гонгало тұрғын үй құқығы азаматтық құқық шеңберінде құрылған деп
жазады. Соның салдарынан кешенді құқық саласы болып, түрлі салалық құқық
нормаларын жинап ала отырып, тұрғын үй құқығы көбіне азаматтық құқыққа
қарай бой түзейді.
Мұның мәні мынада, әлеуметтік байланыстар арасында басты орынға ие
тұрғын үй қатынастарының басым көпшілігі азаматтық құқыққа енетін
қатынастардың барлық белгілеріне жауап береді.[14]
Біздің көз қарасымыз бойынша тұрғын үй құқығы азаматтық құқықтың бір
кіші саласы болып келеді.
Тұрғын үй құқығы қатынастары көбіне азаматтық құқықтық қатынастар
болып келеді. Сонымен бір уақытта біз кешенді институт ретінде мемлекеттік
тұрғын үй қорынан тұрғын үй беру институтын анықтау мүмкіндігіне жол
береміз. Өйткені, атап айтқанда, құқықтық реттеу саласында жеке құқықтық
және жария құқықтық нормалардың тығыз тұтасуы орын алады.
Тұрғын үй құқығы институты және соған сәйкес тұрғын үй құқығы қатынасы
құқықтанушы-зерттеушілердің назарын өзіне жиі аударып келеді. Алайда, осы
зерттеуге қатысты көптеген мәселелер әлі күнге қанағаттанарлық дәрежедегі
ғылыми шешімін тапқан жоқ.
2. Тақырып. Тұрғын үй құқық қатынастары
1. Тұрғын үй құқық қатынастары ұғымы
Осы зерттеудің негізгі міндеті тұрғын үй құқығы қатынастарының
ерекшеліктерін айқындау болып табылады. Осы мақсатта біз құқықтық
қатынастардың теориялық мәселелерін әзірлеуге байланысты мәселеге
жүгінеміз. Азаматтық құқықтық қатынастар азаматтық құқық нормаларымен
реттелетін қоғамдық қатынас ретінде жиі анықталады. Құқықтық қатынастар
ұғымы мен оны анықтау әдістерінің қарапайымдылығы жағдайының өзінде
құқықтық қатынастар ұғымын анықтау мәселесі орын алып отыр, өйткені бұл
мәселе көптеген ғылыми жұмыстарда қарастырылған. Осы мәселе бойынша бірнеше
көзқарастар қалыптасқан.
Олардың ішіндегі біріншісі және неғұрлым белгілісі мынадай болып
келеді: құқықтық қатынастар дегеніміз- құқық арқылы реттелетін қоғамдық
қатынас.[15] Осы пікірді жақтайтындардың ойынша, құқықтық қатынастардың
ерекшеліктері немесе белгілері келесі түрде болып келеді: 1) құқықтық
қатынастар қоғамдық қатынастардың ерекше бір түрін білдіреді (құқықтық
нормаларымен реттеле отырып, экономикалық, саяси және басқа да қоғамдық
қатынастар өз табиғаты мен сипатын жоғалтпайды, өзінің бастапқы қасиеттері
мен ерекшеліктерінен айырылмайды, ол жаңа бір түрге, жаңа бір формаға -
құқықтық қатынастар формасына ие болады; 2) құқықтық қатынастар мемлекеттің
еркі білдірілетін құқықтық нормалар негізінде қалыптасады; 4) құқықтық
қатынастар оған қатысушылардың өздеріне жүктелген субъективтік құқықтары
мен заңды міндеттері арқылы іске асырылатын көптеген алуан түрлі байланысты
көрсетеді.
Субъективтік құқықтар мен заңды міндеттер шынайы іс әрекеттер жиынтығы
мен қатар құқықтық қатынастар мазмұнын құрайды.[16]
Қоғамдық құрылымдағы орын мен рөліне қарай құқықтық қатынастарға деген
келесі бір көзқарас мынадан көрінеді: құқықтық қатынастар қоғамдық
қатынастар құқығының нормаларымен реттелетін форма деп қарастырылады, яғни
құқықтық қатынастар дегеніміз- бұл құқық нормалары арқылы реттелетін
қоғамдық қатынастарының заңдық нормасы.[17] Бұл форма осы қатынастан тыс
өмір сүре алмайды.[18]
Бұл жағдайда құқықтық қатынастардың қоғамдық қатынас пен байланысы
форма мен мазмұнның байланысы ретінде түсіндіріледі. Мұнда форма (құқықтық
қатынастар) мен реттелетін қоғамдық қатынас (мазмұн) біртұтас болып
бірікпейді.
Басқа сөзбен айтсақ, мұнда әңгіме құқықтық қатынастар туралы емес,
негізінен қоғамдық қатынастарға реттеуші әсер беретін құқық нормалары
туралы болып отыр.
Өз мазмұны бойынша алдыңғысына жақын үшінші бір көзқарас мынадан
көрінеді; құқықтық қатынастар құқық нормасы және өз объектісі ретінде құқық
нормалары әсер ететін қоғамдық қатынастар арасындағы аралық буын ретінде
көрінеді.[19]
Осы әдіске сәйкес, құқықтық қатынастар мен құқық арқылы реттелетін
қоғамдық қатынастардың байланысы форма мен мазмұнның байланысы ретінде
қарастырылмайды. Соның негізінде құқық қоғамдық қатынастарды құқықтық
қатынастар арқылы реттейді.
Заң әдебиетінде қарама-қарсы пікірлер де айтылады. Әсіресе, құқықтық
құрылым ретіндегі құқықтық қатынастар құқық нормаларымен реттелген қоғамдық
қатынас емес. Ол жеке дара қоғамдық қатынас, оның субъектілерін заң
құқықтары мен міндеттері құқықтық тәуелдікте ұстайды, ол жеке немесе басқа
бір қоғамдық құрылым мен өзара бірге адамдардың іс-әрекетін реттейтін әсер
береді[20] деген пікірлер бар.
Осы әдіске сәйкес құқық тіптен қоғамдық қатынастарды реттемейді: ол
әрекетті реттейді, құқық қоғамдық қатынастарды құқықтық қатынастарға
айналдыра алмайды, оны құқықтық қатынастар ете алмайды. Құқықтық қатынастар
небәрі реттелетін іс-әрекетке қоғамдық қатынастар мен бірге әсер етеді.
Соңғы бір көзқарас өзіндік қызығушылық тудырады. Бұл көзқарасқа сәйкес
құқықтық қоғамдық қатынастарға әсер ету барысында осы қатынастардың жаңа
бір формасы туындамайды, бұрын болмаған құқықтық қатынастардың жаңа бір
түрі пайда болады.
Бір атап өтетін жағдай, мұндай тұжырымдар ілгеріде де айтылғанымен,
кең түрде қолдау таба алған жоқ.[21]
Кейбір пікірлердің дәлелдеуші айғақтары тым жеткіліксіз болып келеді,
ол пікірлер бойынша құқықтық қатынастарды кең және тар мағынада да
қарастыруға болады.
Мәселен, құқықтық қатынас кең мағынасында әлеуметтік өзара әрекеттің
ерекше формасы болып табылады, оның қатысушылары өзара реттеуші құқықтармен
міндеттерді иеленеді, оларды мемлекет тыйым салмаған ерекше тәртіпте өз
қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында жұмсайды.
Тар мағынасында құқықтық қатынас деп заң нормасымен реттелетін
әлеуметтік қатынастар ұғынылады, олардың қатысушылары мемлекеттік органдар
тарапынан кепілдік берген және қорғалатын ерекше тәртіпке өз
қажеттіліктерімен мүдделерін қанағаттандыру мақсатында өзара реттеуші
құқықтары мен міндеттерін іске асырады.[22]
Басқаша айтқанда, бұл жағдайда құқықтық қатынастардың екі тобы бөлініп
шығады: заңға дейін пайда болған құқықтық қатынастар және заң нормалары
негізінде пайда болған құқықтық қатынастар. Осыған дәлел ретінде бұл
тұжырымды қолдаушылар мыналарды келтіреді; посттоталитарлық мемлекеттерде
азаматтарға арналған құқықтық қағидалардың бірі заңда тыйым салынбағанның
барлығына рұқсат қағидасы танылады.
Сондай-ақ басқа салаларда заң нормаларында қарастырылмаған көптеген
құқықтық қатынастар пайда болады және үнемі пайда бола береді; азаматтық
заңда заңнамаға дейін жалпы бастамалар мен азаматтық заңнама[23] (іскерлік
айналым мен шарттар ескеріліп отыр)[24] мәні күшінде құқықтық қатынастардың
пайда болу мүмкіндігі бекітіледі.
Заң нормаларына дейін өмір сүрген құқықтық қатынастарды дәлелдейтін
басты айғақ ретінде адамның табиғатында, ақыл ой талабында жатқан табиғи
құқықтардың болу фактісі көрінеді.
Осы әдісті жақтаушылардың пікірінше, бұл факт позитивтік құқық
нормаларына сәйкес келмейтін құқықтық қатынастардың болғанын дәлелдейді.
Олар, ең бірінші кезекте, экономикалық салада орын алады, өндірістік
қатынастардың, алмасу мен материалдық игіліктер бөлінісінің тікелей
нәтижесі ретінде жинақталады, тіптен осы қатынастарға ұқсас сипатта болып,
кейіннен заң санкциясын алады.[25]
Қоғамдық қатынастар арасында экономикалық қатынастар маңызды орын
алатындығы сөзсіз, өйткені олар қоғам базисін құрайды және барлық басқа
қоғамдық қатынастарды (соның ішінде құқықтық қатынастарды да) анықтайды.
Бұл дегеніміз экономикалық қатынастардың құқықтық формаға айналғанына дейін
толық шамада құқықтық қатынастармен ұқсас болады деген сөз емес.
Ал енді адамға тән табиғи құқықтарға келсек, олар адамға қатыстылығына
қарай құқықтық қатынастар тудырмайды, қайта құқықпен реттелуіне қарай пайда
болады. Тіпті барлық қоғамдық қатынастардың құқықтық қатынастар бола
бермейтіндігі анық. Әдебиетте мына нәрсе дұрыс атап өтіледі: егер сөз
әлеуметтік маңызға ие әрекет акті туралы болып жатса ғана қатынас құқықтық
сипат алуға қабілетті болады.[26]
Құқықтық қатынастар ұғымын анықтауға арналған жоғарыда келтірілген
түрлі әдістерді ескере отырып, былай деп айту керек: негізгі немесе тіптен
классикалық әдіс ретінде құқық реттеген қоғамдық қатынас қана құқықтық
қатынас деген анықтама аталады. Қалған екеуі осы әдістің нұсқалары ғана
болып келеді.
Мұндағы ортақ және біріктіруші бастаулар мыналар:
1) құқықтық қатынас құқықтық нормалар негізінде жинақталатын қоғамдық
қатынастың формасын көрсетеді;
2) құқықтық қатынас дегеніміз субъектілік құқықтың іске асырылуы мен
міндеттің орындалуы мемлекеттік мәжбүрлеумен қоғамдық қатынас болып
табылады.
Біздің көзқарасымыз бойынша, мұндағы айырмашылықтар былай
түсіндіріледі: құқықтық қатынастарға тән белгілердің қайсысы белгілі бір
көзқарасты жақтаушылардың пікірінше басты және анықтаушы болып табылады?
Мәселен, құқықтық қатынас дегеніміз-құқық нормасымен реттелетін
қоғамдық қатынастың заңды нормасы немесе құқықтық қатынас құқық нормасы мен
құқық нормасы әсер ететін қоғамдық қатынастар арасындағы аралық буын
ретінде көрінеді деген анықтамаларды тану құқықтық қатынас ұғымын өзгерте
қоймайды, қайта оны толықтыра түседі.
Сондықтан, құқықтық қатынастар саласы жекелеген құқықтық
байланыстардан анағұрлым кең болып келеді.[27]
Құқықтық қатынастар көмегі арқылы құқықтық нормалардың (объективтік
құқық) жалпы қондырғылары қоғамдық қатынастарға қатысушылардың нақты
(субъективті) құқықтары мен міндеттеріне ауыстырылады. Заң ғылымында
мынадай ұғымдар бар: объективтік және субъетивтік құқық, немесе объективтік
және субъективтік мәндегі құқық.[28] Соның салдарынан құқық жүйе ретінде
(жиынтық) объективті сипатқа ие болады, яғни ол қандай да бір субъектіге
қатысты емес, оның жеке немесе әлеуметтік қасиетін құрамайды.
Жүйе ретіндегі нормалар немесе құқықты объективтік құқық деп атайды.
Субъективтік құқық дегеніміз-жеке дара құқық, мұнда заң құқықтары мен
міндеттері нақты бір адамға қатысты болады. Бұл тұжырым заңды субъектілік
құқықтар мен міндеттердің позитивтік-құқықтық тұжырымдамасы деген атауға ие
болды. Оның негізінде құқық пен міндеттердің құқықтық нормалар және оған
қатысты жағдайлардың байланысы жатыр.
Құқықтық қатынастардың жоғарыда атап өтілген белгілерінен басқа,
кейбір жеке авторлар тұлғасыз сипатқа ие басқа қоғамдық қатынастардан
айырмашылығы ретінде құқықтық қатынас субъектілерін нақтылауды
көрсетеді.[29]
Мұнда нақты дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін: нақтылаудың төмен дәрежесі
(мұнда заң нормаларының барлық адресаттары жалпы ортақ (бірдей) ) құқықтар
мен бостандықтарға ие болып, қайсы бір шарттарға тәуелсіз түрде тең
міндеттерді егеленеді; нақтылаудың орташа дәрежесі (мұнда құқықтық қатынас
субъекті ғана емес, объектісі де дараланады); нақтылаудың жоғары дәрежесі
(мұнда құқықтық өкілеттің мүддесіне орай міндетті тұлғаның қандай әрекет
жасауы нақты белгілі болады).[30]
Б.В. Покровскийдің пікірінше, қоғамдық қатынастардың белгілі бір даму
кезеңіндегі, яғни үстем таптың жалпы мүддесі мемлекет формасында
белгіленетін кезеңіндегі құқық- бұл мемлекет арқылы жүргізілетін қоғамдық
тәжірибе кезеңі, ол үстемдік ету еркі формасын иеленеді. Құқықта
мемлекеттің өзіне жалпы мүдде формасы ретінде қарайтын қатынасы орын алады,
өйткені құқықтың басты мақсаты оның іске асырылуы мен қорғалуы болып
табылады.
Мемлекеттің өзіне үстем тап мүддесін білдіруші ретінде, ал жалпы
халықтың мемлекетте–жұмысшы тобы басқаратын бүкіл халық мүддесін білдіруші
ретінде қарауы барлық уақытта қоғамның жеке мүшелерінің мүдделері мен іс-
әрекетіне қатынасы арқылы болады, яғни үстемдік еркі-құқықтық қатынастар
формасы арқылы іске асырылады.
Өмірде жалпылық даралықтан бөлінбейді, ал форма мазмұнмен
ажыралмайтындай байланыста болады. Осыдан шығатын қорытынды мынадай,
құқықтық қатынас құқық реттеген қоғамдық қатынас ретінде ғана өмір сүреді.
Біріншіден, құқықтық қатынас кейде басқа қоғамдық қатынастардан жеке-
дара өмір сүруі мүмкін.
Екіншіден, және ол ең бастысы, шынайы өмір сүретіндердің ерекшеленуі
мүмкін құрылымдарды тану көп жағдайда жалпының өз бірлігінен өз мазмұнымен
танымды абстракция жолымен бөлініп шығады.
Ал абстракция ресми логикада заттық жағының ойлау арқылы бөлінісін,
оның бейнесін білдіреді. Бұл бір жақты ғана әдіс.
Абстрактылық ойлауда ғана өмір сүріп қоймайды, ол осы нақты нәрсенің
элементі, сәті ретінде өмір сүреді. Осыған орай Ю.К. Толстойдың көз қарасы
назар аударуға лайық болып келеді. Оның пікірінше, құқықтық қатынастар
ретіндегі құқықтық идеологиялық қатынастар басқа да қоғамдық қатынастар
арқылы көрінеді.[31]
Идеологиялық қоғамдық қатынастар ретінде құқықтық қатынастардың
бірыңғай жүйесінде бірнеше деңгейлер өмір сүреді, мұның өзін жалпылама
формадағы құқықтық қатынас ретінде қарастыруға болады.[32]
Сонымен, құқықтық қатынастардың негізгі белгілері мыналар:
1) құқықтық қатынас құқық нормасының реттеуші әсері нәтижесінде заң
формасын иемденген қоғамдық қатынастардың ерекше бір түрін білдіреді;
2) құқықтық қатынастар құқықтық нормалар негізінде қалыптасады;
3) құқықтық қатынас субъектілері нақты белгіленген;
4) құқықтық қатынас тараптары барлық кезде субъективтік құқықтарды
иеленіп, міндеттерін атқарады;
5) құқықтық қатынасқа мемлекет кепілдік береді және қажет жағдайда
мәжбүрлеу күшімен қорғалады.
Құқықтық қатынасты қоғамдық қатынас құқықтары нормалары әсері салдары
мен пайда болатын қатынас деп анықтауға болады, қатысушылары
(субъектілері) мемлекет тарапынан қамтамасыз етілген және қорғалатын өзара
субъективтік құқықтар мен заң міндеттеріне ие. Соған сәйкес тұрғын үй
құқықтық қатынасы тұрғын үй құқығын реттейтін қоғамдық қатынасты білдіреді.
Сонымен қатар мұндай анықтама тұрғын үй құқықтық қатынастарына тән
қажеттері мен ерекшеліктерді толық аша алмайды.
Өйткені тұрғын үй құқықтық қатынасы азаматтық құқықтық қатынастардың
бір түрі болып келеді және олармен бірдей ортақ белгілерге ие (мәселен:
қатынастардың мүліктік сипаты және қатынас қатысушыларының өзара
тәуелсіздігі, бағынышты еместілігі).[33]
Тұрғын үй құқықтық қатынасы экономикалық байланыстар құқығы арқылы
берілетін сипаттардан келіп шыққан ерекше мазмұнға ие.
Қазір тұрғын үй қатынастары тауар-ақша қатынасы сипатына ие болуда.
Қазіргі таңда тұрғын үй құқықтық қатынасын тұрғын үй жалдау шартына
жатқызатын авторлармен келіспеуге болмайды.
Тұрғын үй қатынасы ұғымы қоғамдық қатынастардың кең ауқымын қамтиды.
Бұл қатынастар ең алдымен тұрғын үй құқығын пайдалануымен байланысты. Бұл
тұрғын үй қатынастары тұрғын үй құқығының басты объектісі болып табылады.
Сонымен қатар тұрғын үй заңнамасына келесі қатынастар да қатысты болып
келеді: тұрғын үй қорын басқару; тұрғын үй жағдайларын жақсартуды қажет
ететін азаматтарды есепке алу; тұрғын үй жайларды пайдалану мен басқару
қатынастары; тұрғын үйлер мен тұрғын үй-жайларды пайдалану, сақталуы мен
жөнделуін қамтамасыз ету қатынастары; тұрғын үйге, жерге, несиелік үйге
және т.б. арналған меншік қатынастары.
Тұрғын үйлердің көпшілігі мүліктік болып келеді. Олар үй, пәтер және
т.б. түрдегі экономикалық құндылыққа ие объектілер бойынша қалыптасады.
Жалпы, тұрғын үй қорлары өндірістік емес негізгі қорлар тобына жатады.
Олар өндіріс процессіне тікелей қатыспайды, азаматтардың өмір сүруіне ғана
арналған. Осыған сәйкес тұрғын үй қатынастарына олардың қоғамдық тұтыну
(пайдалану) саласында қалыптасуы тән болып келеді.
Әдебиетте тұрғын үй қатынастарының түрлі классификациялары
келтіріледі. Мәселен, П.И. Седугин оларды былай деп бөледі: тұрғын үй
жайларды жалға алу қатынастары; азаматтарды тұрғын үй жайларымен қамтамасыз
ету саласындағы тұрғын үй қатынастары; қызметтік тұрғын үйлерді,
жатақханаларды, басқа да мамандандырылған тұрғын үй-жайларды пайдалану
бойынша тұрғын үй қатынастары; тұрғын үй жалдауын басқару, пайдалану,
сақталуы мен жөнделуін қамтамасыз ету саласында пайда болатын тұрғын үй
қатынастары; тұрғын үй немесе оның бір бөлігін меншікке алу, құрылыс
салумен байланысты қатынастар: азаматтарға тұрғын үй коммуналдық қызмет
көрсету қатынастары.[34]
Кейбір авторлар тұрғын үй құқықтық қатынасын кең және тар мағынады
ажыратуды ұсынады. Кең тұрғыдан алғанда, бұл тұрғын үйге қатысты барлық
мүмкін болған қатынастар. Тар мағынасында алғанада, азаматтардың тұрғын үй
қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында пайда болатын экономикалық
қатынастар, мұнда азаматтар тұрғын үй-жай меншігі иелері болмаған түрде
қатысады. Мәселен, В.Ф. Чигир тұрғын үйдің немесе пәтердің меншік иесі
иелену, пайдалану және басқару бойынша меншік иесінің құқықтық өкілетін
іске асыра отырып, тұрғын жайға деген өз қажеттілігін қанағаттандырады. Ол
өз үйінде немесе пәтерде тұру жағдайы бойынша басқа біреулермен тұрғын үй
қатынасында тұрмайды деп есептейді.[35]
В.Ф. Чигир сипатына қарай өндірістік болып саналатын екінші бір
тұрғын үй қатынастарының болатындығы жөнінде айтады. Ол пайдалану
қатынастарына тән болып келеді. Екінші бір тұрғын үй құқықтық қатынастары
тұрғын үй құқықтық қатынастарының бастапқы субъектісімен тұрғын үй
құқықтық қатынастарын тоқтатқан кезде тоқтайды.[36]
Біздің көзқарасымыз бойынша, классификация негізіндегі критериге орай
басқа да бөліністері болуы мүмкін. Мәселен, біздің пікірімізше, объект
ретіндегі тұрғын үй-жай ерекшеліктері бойынша, тұрғын үй қатынастарын
мемлекеттік тұрғын үй қорындағы тұрғын үй қатынастары және жеке меншік
тұрғын үй қорындағы тұрғын үй қатынастары деп бөлуге болады. Тұрғын үй
құқықтық қатынастарына қатысушылары арасында пайда болатын байланыстардың
ерекшеліктері бойынша оларды жеке меншік тұрғын үй қатынастары және ұйымдық
тұрғын үй қатынастары деп бөлуге болады.
2. Тұрғын үй құқық қатынастарының мазмұны
Өз кезегінде құқықтық қатынастар мазмұнын құрайтын құқықтар мен
міндеттерге ие тұрғын үй құқықтық қатынастарына қатысушылар қарастырылып
отырған құқықтық қатынастардың субъектілері болып табылады.
Құқықтық қатынастар объектісі мен тұрғын үй құқықтық қатынастары
субъектілерінің айырмапшылық ерекшеліктері тұрғын үй құқықтық қатынасының
мазмұнын құрайтын соңғыларының құқықтары мен міндеттерінің сипатын
анықтайды.
Тұрғын үй құқықтық қатынастары қатысушылары байланысты болған құқықтар
мен бостандықтар құқықтық қатынастардың мазмұнын құрайды. Бұл ұстанымда
құқықтанушылардың басым көпшілігі қолдайды.
Құқықтар мен бостандықтар дегеніміз-құқықтық қатынастардың мәні,
маңызы. Құқықтар мен бостандықтар құқықтық қатынасты кез келген өзге
қоғамдық қатынастардан ерекшелейді. Құқықтар мен бостандықтардың сипаты
құқықтық қатынастар сипатын анықтайды, олардың негізгі классификациясы
қызметін атқарады.
Тұрғын үй қатынастарының негізгі тобын тұрғын үйді жалға алушылар
қатынасы құрайды, соның үлгісінде тұрғын үй құқықтық қатынастарының мазмұны
қарастырылады.
Жалға алушы мен жалға берушінің экономикалық байланыстарын зерттеу
мүддесінде жалға алушының құқығын қарастырайық. Жалға алушының құқықтарын
міндеттемелік немесе заттық құқықтарға жатқызу мәселесі проблемалық
мәселелердің бірі болып табылады.[37]
Егер жалға алушының құқығын міндеттемелік құқық деп танитын болсақ,
онда мұның өзі оның осы құқықтық қатынастардың басқа бір тұлғасының іс
-әрекеті арқылы ғана іске асырылатынын білдіреді.
Субъектілік құқық ретінде жалға алушының тұрғын үй құқығы дегеніміз-
тұрғын үйде тұруына байланысты жалға алушы иеленген құқықтық
өкілеттіліктердің жиынтығы.
Жалға алушының міндеттері тұрғысында оның келесі жақпен байланысына
жалға алушының іс-әрекетіне қойылатын талаптарға қатысты міндеттемелік
құқықтық өкілеттіліктер жатады.
Тұрғын үйдің сақталуын, тікелей орны бойынша пайдаланылуын қамтамасыз
етілетін өкілеттіктер, тұрғын жайды жалға берушіге өткізілуін қамтамасыз
ететін өкілеттіліктер- міндеттемелік құқықтық өкіліттіліктер болып
табылады. Осы құқықтық өкілеттіліктердің барлығы мүліктік сипатқа ие.
3. Тұрғын үй құқық қатынастарының субъектілері
Өз кезегінде құқықтық қатынастар мазмұнын құрайтын құқықтар мен
міндеттерге ие тұрғын үй құқықтық қатынастарының қатысушылары
зерттелінуші құқықтық қатынастардың субъектілері болып табылады.
Революцияға дейінгі ғалымдар субъект ұғымын екі жақты мәнде заң
қатынастарына қолдану ретінде қарастырды: актив тұрғыдан алғанда, құқық
тасымалдаушысы ретінде, пассив тұрғыдан алғанда, міндеттемені тасымалдаушы
ретінде. Сонымен қатар олар заң сапасы немесе қасиетінің құқық және
құқықтық қатынастарының субъектісі болуы адамның табиғи қасиетін құрамайды,
ол объективтік құқықты құрады.[38]
Құқықтық қатынастар жөніндегі қазіргі ғалымдардың пікірлері жоғарыда
бұрын айтылғандардан онша көп ерекшелінбейді. Атап айтсақ мұнда, негізгі
құқықтар мен бостандықтарды тасымалдаушы ретіндегі құқық субъектісінің
сапасын адам табиғи жолмен алады, яғни бұл құқықтар мен бостандықтар әрбір
адам туылған кезден бастап тиісті болады деген табиғи құқық теориясынан
келіп туындайтын ережелерді кейбір конституциялық құжаттарға ендіру
талпыныстары негізінен жай ғана әдемі декларациядан арыға бармайды. Тек
қана мемлекет кімнің қандай жағдайда құқықтық қатынастар субъектілері
болатындығын және ол қандай сапаға ие болуы керектігін анықтайды деген
пікірлер кездеседі.[39]
Әрине, субъектілік құқығын табиғат та, қоғам да анықтамайды,
орнатпайды. Алайда, табиғи құқықтарға жатқызылуы мүмкін болатын адам
құқығын заңды түрде бекіту оның заңды түрде танылуын дәлелдейді. Мәселен,
өмір сүруге арналған құқықтың табиғи жаратылысы оның құқықтық маңызын
жоймайды. Бұл дегеніміз: заңнамада адамның табиғи құқығы бекітілген сәттен
бастап ол танылған және мемлекет орнатқан құқық болып шыға келеді.
О.С.Иоффе де осыған ұқсас пікір айтады: құқық субъектілігі оның
тасымалдаушының қатынасын мемлекетпен байланыстырады, ал субъектілік құқық
міндетті адаммен қатынасын байланыстырады.
Құқық қабілеті- құқықтық қатынастардың алғы шарты, ал субъектілік
құқық- оның қажетті элементтерінің бірі. Алайда, ол сын көтермейді, сондай-
ақ құқық қабілеті оның иеленушінің еркіндігі іс-әрекеттің шамасын
анықтайды деген ереже де сынға лайық.
Өйткені құқық субъектілігі жалпы субъективті құқық ретінде жалпы
құқықтық қатынастардың элементі болып табылады, мұнда субъективті құқық
ретінде құқық субъектілігі арқылы міндетті адамдардаың іс-әрекеті шамасы
анықталған.
Құқық субъектілігін ерекше субъективті құқық ретінде тану теориялық
ғана емес, сондай-ақ практикалық мол маңызға ие. Әсіресе, бұлай тану
Азаматтық Кодекстің Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру туралы 8-бабы
нормаларының құқық субъектілігін іске асыруды қолдануды мүмкін етеді.
Мәселен, құқық субъектілігін іске асыру басқа құқық субъектілерінің
заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделеріне зиян келтірмеуі тиіс.[40]
Құқық субъектілігін құқық қабілеті (құқықтар мен бостандықтарды иелену
қабілеті) және қабілетсіздік (құқықтар мен бостандықтарды іске асыру
қабілеті) құрайды. Кейбір авторлар құқық субъектілігі құрамына деликті
қабілеттілікті (яғни адамның өзі жасаған әрекетіне жауап беру қабілетін)
жатқызады.[41]
Басқа бір авторлар қабілетсіздік пен деликтілік қабілетті бір мәндес
ретте қарастырады.[42] Негізінде, деликтілік қабілет қабілетсіздіктің
құрамдас бөлігі ретінде анықталғаны дұрыс.
Құқық теориясында құқық қабілетінің негізгі үш түрі белгіленген:
жалпы (жеке адам немесе ұйымның құқық субъектісі болу қабілетін
мемлекеттің тануы);
салалық (құқықтың қайбір саласының субъектісі бола алатын жеке адам
немесе ұйымның заңды қабілеті);
арнаулы (жеке адамның белгілі бір лауазымдыиеленуіне немесе құқық
субъектінің белгілі бір санатына қатыстылығына байланысты пайда болатын
құқықтық қатынастар қатысушының қабілеті).[43]
Бұдан басқа пікірлер айтылуда. Әсіресе, мұндай классификация жоғарыда
айтылғандармен қатар шектеулі болуы мүмкін құқық субъектілеріне қатысты
қолданылады.[44] Мұнда бір жағдайды атап өткен жөн.
Ұйымдардың (заңды тұлғалардың) құқықтық қабілеттілігі мен
қабілетсіздігі арасында айырмашылық жоқ. Бірақ жеке тұлғалардың құқықтық
қабілеті мен қабілетсіздігі- құқықтық субъектіліктің өз бетінше жеке-дара
элементі.
Сондықтан әрбір элементке жеке-жеке қолданылатын бірыңғай
классификациялық критерийлерді пайдаланудың дұрыстығы күмән тудырады.
Сол себепті мына бір тұжырым дұрыс деп саналады: субъективтік құқық
ретіндегі құқықтық субъектілік дегеніміз- жалпы азаматтық құқықтық
қатынастағы өкілетті тұлғаның бостандықтарының ерекше заңды шарасы, ал
жекелей (нақты) құқықтық қатынастардағы субъектілік құқық дегеніміз-
өкілетті тұлғаның бостандықтарының қамтамасыз етілген заңды дара
шарасы.[45]
Дәстүрлі түрде құқықтық қатынас субъектілерінің негізгі түрлері
болады: дара субъектілер (жеке тұлғалар), ұжымдық субъектілер (заңды
тұлғалар). Мемлекет өз органдары атынан құқықтық қатынастардың ерекше
субъектісі болып танылады.
Жеке құқық және жария құқық саласындағы құқықтық қатынастарға арналған
құқық субъектілері түрлерінің түрлі классификациялары тұрғысында ғалымдар
тарапынан бірізді келісім жоқ.
Жеке құқық саласында жеке және заңды тұлғалар аталса, ал жария құқық
саласында- бір жағынан, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар, екінші
жағынан- бағынышты және есеп беруге тиісті тұлғалар айтылады.[46]
Қандай құқықтық қатынастарға (жеке құқықтық немесе жария құқықтық)
қатысуына қарай субъектілердің құқықтық жағдайында маңызды
айырмашылықтардың болуы, біздің көзқарасымыз бойынша, олардың түрлеріне
арналған классификацияға әсер етпейді.
Мәселен, жария құқықтық қатынастарда жеке және заңды тұлғалар субъекті
болады, атап айтсақ ол мемлекеттік орган (заңды тұлға) және есеп беруге
тиісті тұлға (жеке тұлға немесе заңды тұлға болуы мүмкін). Егер осы
көзқарасқа сүйенетін болсақ онда жеке құқықтық қатынастар субъектілердің
теңдігі оларды тең етеді. Бірақ, бұл тіптен ондай емес.
Заңды тұлғалар жеке тұлғаларға қарағанда құқықтық қатынас түрлеріне
тәуелсіз түрде тең (ортақ) қабілетке ие емес, олар арнайы құқықтық
қабілетке ие. Бұл құқықтық қабілеттілік заңды тұлғалар жүзеге асыру үшін
мақсат және міндеттермен шектеледі. Яғни, құқықтық қатынастардың негшізгі
субъектілері болып құқықтық қатынастардың ұжымдық немесе дара субъектілері
танылады.
Ал құқықтық қатынастардың сипаты мен түрлерін олардың құқықтық
мәртебесінің ерекшеліктері анықтайды.
Көпшілік құқықтық қатынастар билік және бағыныстылық бастауында
құрылса, ал жеке құқықтық қатынастар осы құқықтық қатынастардың
субъектілері теңдігінің бастауында құрылады.
Тұрғын үй құқықтық қатынасының маңызды ерекшелігі мынада, пайдалану
қатынасында пайдаланушы тарапындағы субъект ретінде тек қана азамат
танылады.
Тұрғын үй дегеніміз- ол азаматтың тұрғын жайға қажеттілігін
қанағаттандыруға арналған объект. Жалға беруші ретінде мемлекет, заңды
тұлға таныла алады
4. Тұрғын үй құқық қатынастарының объектісі
Құықтық қатынас және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz