1991 жылғы тамыз төңкерісі

Жоспар
Кіріспе

1 1991 жылғы тамыз төңкерісі
2 Қазақстан халқы Мәскеудегі тамыз төңкерісіне түрліше көзқараста
3 ТМД.ның құрылуы
3.1 КСРО . ның құлауы және Тәуелсіз Мемлекеттер достастығының құрылуы

Тығырдан шығар жол іздеп Кеңес Одағының басшылығы мынадай қағиданы да ұсынғаның білеміз: «Қуатты одақ – Қуатты Республикалар . яғни, егер де республикалар өз бюджеттерінен қаражат бөліп орталықты қаржыландырып күшейтсе, өздері де мықты болады, дегенге саяды. Бірақ та республикалар тарапынан қарама-қайшы, яғни қуатты Республикалар – Қуатты Одақ пікір ұсынылды. 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында бірқатар республикаларда қабылданған егемендік туралы декларациялар мен экономикалық дербестік туралы заңдар Кеңес Одағының федеративтік құрылым нысанына тосқауыл қойды.
1991 жылғы тамыздың 19 күні Кеңес Одағының радиостанциялары таңертеңнен КСРО – ның вице президенті Г.И. Янаев, КСРО-ның премьер министрі В.С. Павлов және КСРО Қорғаныс министр төрағасының бірінші орынбасары О.Д. Бакланов қол қойған мәлімдемені жәрия етті. Мәлімдемеде денсаулығына байланысты КСРО Президенті М.С. Горбачевтің міндетті қызметін атқаруға мүмкіндігі жоқтықтан , Президенттің өкілеттігі КСРО-ның вице президенті Г.И. Янаевтің қолына көшетіндігі жөнінде айтылды. Енді басқару мен төтенше жағдайдың тәртібін тиімділікпен жүзеге асыру үшін КСРО-дағы төтенше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитеттің құрамы 8 адамнан құрылды. Оған аталған адамдардан басқа КСРО МХК-ның төрағасы, В.А.Крючков, КСРО Ішкі істер министірі Б.К. Пуго, КСРО Қорғаныс министрі Д.Т. Язов және тағы басқалар кірді.
Төтенше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитет (ТЖМК) еліміздегі экономикалық және саяси жағдайдың қиындығын суреттей келіп, барлық кінәлі реформа саясатына аударып, кеңес халқына үндеу тастады. Үндеу өткен уақыттың дақпыртты ұрандармен көмкеріліп, аяғында өздігінен құрылған комитетке жан-жақты қолдау көрсетуге шақырады .

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Мәселе көтере бастады. Өздерінің дербестігін қорғай отырып, Балтық жағалауы
республикаларының, онан кейін Украина, Қырғыстан мен Ресейдің парламенттері
мемлекеттік егемендік туралы Декларция қабылдады. Кенестердің құрамында
болған республикалар өздерінің бөлінетіндігі жайлы батыл түрде мәлімдей
бастады. Алайда Орталық теледидар, Правда және тағы басқа газет – журналдар
Балтық жағалауы республикаларында адам құқығы бұзылып жатыр деп дауды
күшейте түсті.
Ұлттық республикалардың тәуелсіздікке бағытталған әр қадамын орталық
басшылары сепаратизм және жершілдік, тіпті ұлтшылдық деп бағалауға бейім
тұрды.
КСРО басшыларының шындықты бағалап, түсінуге қабілетсіздігі, республика
халықтарының ыңғайына барғысы келмеуі олардың беделін түсірді. Бірқатар ұлт
республикалар Одақтан бөлініп шығу, өздерінің егеменді мемлекет болуы
жөніндегі талаптарын қойды. Міне, осының нәтижесінде 1988 жылдың қараша-
1989 жылдың мамыр айлары аралығында Балтық жағалауындағы Эстония, Литва
республикалары өздерінің егемендігі туралы алғашқы құжаттарын қабылдады.
Сөйтіп олар КСРО құрамынан шығып, жеке тәуелсіз мемлекетке айналды. Осыдан
кейін, көп кешікпей-ақ, яғни 1989-1990 жылдары егемендік туралы
Декларацияны КСРО – ның басқа республикалары да қабылдады.

17
1.2 1991 жылғы тамыз төңкерісі

Тығырдан шығар жол іздеп Кеңес Одағының басшылығы мынадай қағиданы
да ұсынғаның білеміз: Қуатты одақ – Қуатты Республикалар . яғни, егер де
республикалар өз бюджеттерінен қаражат бөліп орталықты қаржыландырып
күшейтсе, өздері де мықты болады, дегенге саяды. Бірақ та республикалар
тарапынан қарама-қайшы, яғни қуатты Республикалар – Қуатты Одақ пікір
ұсынылды. 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында бірқатар
республикаларда қабылданған егемендік туралы декларациялар мен экономикалық
дербестік туралы заңдар Кеңес Одағының федеративтік құрылым нысанына
тосқауыл қойды.
1991 жылғы тамыздың 19 күні Кеңес Одағының радиостанциялары
таңертеңнен КСРО – ның вице президенті Г.И. Янаев, КСРО-ның премьер
министрі В.С. Павлов және КСРО Қорғаныс министр төрағасының бірінші
орынбасары О.Д. Бакланов қол қойған мәлімдемені жәрия етті. Мәлімдемеде
денсаулығына байланысты КСРО Президенті М.С. Горбачевтің міндетті қызметін
атқаруға мүмкіндігі жоқтықтан , Президенттің өкілеттігі КСРО-ның вице
президенті Г.И. Янаевтің қолына көшетіндігі жөнінде айтылды. Енді басқару
мен төтенше жағдайдың тәртібін тиімділікпен жүзеге асыру үшін КСРО-дағы
төтенше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитеттің құрамы 8 адамнан құрылды.
Оған аталған адамдардан басқа КСРО МХК-ның төрағасы, В.А.Крючков, КСРО Ішкі
істер министірі Б.К. Пуго, КСРО Қорғаныс министрі Д.Т. Язов және тағы
басқалар кірді.
Төтенше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитет (ТЖМК) еліміздегі
экономикалық және саяси жағдайдың қиындығын суреттей келіп, барлық кінәлі
реформа саясатына аударып, кеңес халқына үндеу тастады. Үндеу өткен
уақыттың дақпыртты ұрандармен көмкеріліп, аяғында өздігінен құрылған
комитетке жан-жақты қолдау көрсетуге шақырады .
КСРО Президентінің міндетін атқарушы Г.Янаев еліміздегі төтенше жағдайдың
6 ай мерзімге енгізілген және “халықтар мен үкіметтерді,

18
Біріккен Ұлттар Ұйымы тарапынан тиісті түсінісікпен қарауға” шақырып,
мемлекеттер мен үкімет басшыларына және Біріккен Ұлттар Ұйымына
мәлімдеме жасады .
Өзіннің № 1 қаулысында ТЖМК КСРО өкіметінің барлық органдары мен
басшыларына, одақтық және автономиялық республикаларға, өлкелерге,
облыстарға, қыстақтар мен ауылдарға төтенше жағдайдың тәртіптерін кіршіксіз
сақтауды қамтамасыз етуді тапсырып, кейбір жағдайларда бұл міндетті жүзеге
асыру ТЖМК арнайы өкілеттік берген адамдарға жүктеді. Осы қаулыға сәйкес
саяси партиялардың, қоғамдық ұйымдар мен бұқаралық қозғалыстардың қызметі
тоқтатылды. Митингілер, көше шерулеріне, демонстрация өткізуге, согдай-ақ
ереуілдерге жол берілмеді. Ақпарат құралдары үстінен қатаң бақылау қойылды.
Ауылдық жерлердегі егін орағына кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмысшылары мен
қызметкерлері, студенттер мен әскери қызметкерлер, т.б жіберілуге тиісті
болды.
Заңды түрде сайланған және денсаулығы мүлдем жақсы елдің
Президентін орнынан ығыстыруды және конститутцияға қарсы ТЖМК құруды
мемлекеттік төңкеріс деп атаудан басқа жөн жоқ. Халықтың тұрмыс жағдайын
жақсартуға көпірме уәде жолымен ТЖМК бағаның өсуі, тауардың жетімсіздігі,
алып-сатарлықпен КСРО-ның күйреуіңе аса наразы көпшіліктен өздеріне қолдау
табуға тырысып бақты. Комитет мемлекеттік төңкеріс жасау кезеңінде МХК
әскерінің жекелеген буындары мен Кеңес әскеріне арқа сүйеді. Отбасымен
Қырымда, Фороста демалып жатқан М.С Горбачев сыртқы дүниеден бейхабар
қалдырылды. Елде ауыр жағдай қалыптасты. Тамыздың 19-ында ТЖМК тағы бірнеше
жарлық шығарды. ТЖМК-ның № 2 қаулысында демократия мен прогреске айрықша
ықылас көрсеткен “Комсомольская правда”, “Московские новости” ,“
Труд”,“Рабачая жизнь ” басылымдарын шығаруды шектеді.
Қазақстан халқы Мәскеудегі тамыз төңкерісіне түрліше көзқараста
болды. Өкімет басына ТЖМК-ның келгенін қуана қоштаушылар да табылды. Десек
де , халықтың басым көпшілігі құрылған коммитетке бірден ақ сырт орай
танытты.
19
“Аэат”, “Желтоқсан”, “Қазақстанның социал демократиялық партиясы”тәрізді
қоғамдық-саяси қозғалыстардың басым көпшілігі ТЖМК-ны қабылдаған жоқ және
тұрғындарды оның жарлығына мойын ұсынбауға шақырды. Тамыздың 19-ы Н.Ә
Назарбаев қазақ теледидары бойынша республика халқы алдында сөз сөйлеп
“Еліміз үшін аса бір жауапты сағатта сіздерді тыныштық пен сабыр сақтауға
жақтастығын танытты. Ол Қазақстан аумағында төтенше жағдай енгізілмейтінін
айрықша атап өтті
Президенттің бұл үндеуі республика тұрғындарын тыныштандырды.
Мәскеуде жағдай аса ауыр болды. “Ақ үйді” яғни РКФСР Жоғарғы кіргізілген
танкі, бротранспортерлерді табалдырығына жақындатпай қойды.ТЖМК –ға қарсы
күресті Ресейдің Президенті Б. Ельцин, вице – президенті А. Руцкой, РКФСК
Жоғарғы Кеңесінің төрағасының міндетін атқарушы Р.И. Хасбулатов,
Ленинградтың мэрі А. Собчактар басқарды. Солдаттар арасына үгітшілер
жіберілді. “Ақ үйдің” қоршаушылары оны берік қамалға айналдыруға кірісті.
Тамыздың 20-сында да кауіп бұлты сейілмеді. Бұл күні Н.Ә. Назарбаев
жаңадан мәлімдеме жасады.Республика Президенті КСРО-ның қауіпті кезеңге
таянғаны жөніндегі шешіммен келісе отырып: “Төтенше жағдайды тек
конститутциялық құқықтылық негізіне сүйене отырып жариялауға болады... КСРО
және республикалық Жоғарғы Кеңестерінің қатысуынсыз үш адамнан құрылған
комитет, басқасын былай қойғанда егемендік жөніндегі республикалар
декларациясын аяққа басатын, нарықты экономикаға таңдап алынған бағытты
кемсітетін заңсыз құжаттарды дүниеге келтіреді”,-деп мәлімдеді.
ТЖМК-ның әрекетіне деген республикалардың қарым-қатынасы өткен
тәуелдіктердің ішінде күрт айқындала бастады. Украина, Қырғыстан өз

20

республикалары аумақтарында жаңа үкіметтің жарлықтары жүрмейтіндігін
мәлімдеді. Әскерилердің бір бөлігі халық жағына шықты.
АҚШ Президенті Джорж Буш ресми мәлімдеме жасап, онда КСРО-дағы
Конституциялық басқаруды қалпына келтіру бағытындағы РКФСР Президенті
Б.Ельциннің әрекеттерін толығымен қуаттайтындығын айрықша атап өтті. Еуропа
Экономикалық кеңесінің өкілдері М.С.Горбачевтің қайтып оралуын талап етіп,
талап орындалмаған жағдайда КСРО-ға берілетін көмектің елеулі бөлшегін
тоқтатып тастау қаурі барын білдірді.
Төтенше жағдай жөніндегі Мемлекеттік комитет мүшелерінің КСРО
халықтары арасынын кең қолдану табуға деген талпынысы жүзеге асқан жоқ.
Олар жоғары шендегі әскерилер мен партиялық номенклатураның шағын бөлігі
ғана қолдады. ТЖКМ кейін шегінуге мәжбүр болды.
Тамыздың 21-інде ТЖКМ –ның жеңілетіндігі айқын болды. ТЖКМ мүшелерінің
А. Лукьяновтың М.С. Горбачевпен жүздеспек әрекеттері нәтижесіз аяқталды.
М.С. Горбачев Ресей үкіметі жіберген ұшақпен Мәскеуге қайтып оралды. Ол
елдің басшылығын қолына қайтадын алды. КСРО-ның Бас прокуроры төтенше
жағдай жөніндегі комитет мүшелерінің үстінен қылмысты іс қозғады.
Бүлікшілердің мақсаты түбегейлі күйреді. Бұл сәтсіздіктің ең басты
бір себебі, кеңес адамдарының қайтадан қатаң авторитарлық ереже бойынша
өмір сүруді қалайтындықтары еді. Халықтың қолдауы демократиялық күштер мен
заңды сайланған өкіметтің жаңіске жетуін қамтамасыз етті.
ТЖМК басшыларының әкімшілік жүйені қайта жандандырып, республикалырды
егемендіктен айыруға деген әрекеті ақыр соңында КСРО-ның күйреуіне әкеліп
соқты. Тамыздың 20-сында жасауға тиісті Одақтық келісім-шарт біржолата
жойылды. Украина ,Әзірбайжан өз әскерлерін жасақтайтыны жөнінде мәлімдеме
жасады. “Қазақ КСР-інің Қауіпсіздік кеңесін құру жөнінде ” жарлық шығарған
Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев кейіннен “Одақтық бағыныстағы
мемлекеттік кәсіпорындар мен

21
ұйымдарын Қазақ КСР-і үкіметінің қол астына көшіру жөнінде” және тағы басқа
жарлықтар шығарды.
РКФСР, Белорусь, Украинаның басшылары желтоқсан айының 8-інде
Белорусь, астанасы Минск қаласында бас қосты. Онда саяси одақ тұйыққа
тірелді,сондықтан республикалардың Одақтан шығуы объективтік үрдіс және
тәуелсіз жеке мемлекет құру шынайы факті болып отыр деп көрсетілді. Себебі,
орталықтың жүргізіп отырған тоғшар саясаты елді терең экономикалық және
саяси деғдарысқа алып келді , бұқара халықтың тұрмыс деңгейі төмендеп
кетті, қоғамда әлеуметтік шиеленіс, ұлттар мен халықтар арасындағы
қайшылықтар мен қақтығыстар күшейді деп атап өтілді [13,322б,].
Бұл республикалардың басшылары жүргізілген келіссөзден соң 1922 жылғы
КСРО-ны құру туралы келісім-шарт күшін жойғанын мәлімдеп, Тәуелсіз
Мемлекеттер Достастығын (ТМД) құру жөніндегі келісімге қол қойылды. Бұл
кездесге орта азиялық республикалырдың басшылары шақырылмады. Халық
арасында славян республикаларының өзіндік пактісі құрылып жатыр деген
әңгіме тарай бастады.
1991 жылғы желтоқсанның 13-інде Орта Азия мен Қазақстан басшылары
Ашхабад Қаласында бас қосты . Республика басшылары Н.Назарбаев ,С.Ниязов,
И.Каримов, А.Ақаев, Р.Набиев Беловеж келісімін талқылауды және болашақ осы
республикалырға қандай бағыт және дему жолын ұстану керектігін шешпекке
бекінді. Белорусь кездесуінен кейін пайда болған қолайсыздықтың бәрін
жеңе отырып, Қазақстан мен Орта Азия республикаларының ,қазіргі тәуелсіз
мемлекеттердің Алматыда бас қосуына мүмкіндік берді.
Желтоқсанның 20- сында тәуелсіз елдер одағы төңірегіндегі
бірқатар мәселелерді талқылау үшін Әзірбайжан, Армения , Беларусь,
Қазақстан , Қырғызстан , Молдова, РКФСР, Тәжікстан, Түркменстан және
Өзбекстан

22

басшылары Алматыға жиналды . Оған Грузия бақылаушы есебінде ғана
қатысты.
1991 жылы 21 желтоқсанда Алматыда тәуелсіз 11 мемлекеттің
(бұрынғы одақтас республикалардың ) басшылары кездесті , олар 8
желтоқсанда Минсіде ТМД құрылғаны туралы келісім Хаттамасына өздерінің
қолдарын қойды . Осыған байланысты Кеңес Социалистік Республикалар
Одағының өмір сүруінің тоқталған жария етілді.
Достастыққа қатысушы мемлекеттер өздерінің конституциялық
заңдарына сәйкес бұрынғы КССР Одағының жасаған шарттары мен
келісімдерінен туындайтын халқаралық міндеттемелердің орналасуына кепілдік
жасайтындықтарын мәлімдеді. Сонымен қатар олар өздері қол қойған Алматы
декларациясының принциптерін бұлжытпай сақтауға міндеттеді.
Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы
ядролық қаруға қатысты бірлескен шарт жөніндегі келіссөз еді. Оған
қолдарына ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Беларусь, Қазақстан , Ресей
Федерациясы және Укреина республикасының ұжымдық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге тиісті болды [8,7-б. ].
Мәскеудегі ішкі саяси дағдарыс, заң шығарушы және атқарушы үкімет
арасындағы шиеленіс, Ресей Федерациясының Президенті Б.Ельцин мен вице-
президент А. Руцкой арасындағы алауыздық 1993 жылдың 3-4 қазанындағы
кантөгіске әкеп соқтырды.
Ресей Жоғары Кеңесі депутаттарымен тіл табыспаушылық салдары Ресей
Президент Б.Ельциннің парламентті тарату туралы жарлық беруіне әкеп тіреді.
Әлбетте, Ресей жоғарғы Кеңесі бұл жарлыққа келіспеді. Өз бетінше әрекет
етіп, Б. Ельцинді қызметтен босатып, орнына вице-президент А. Руцкойды
“тағайындады”. Осындай асығыс қарбаласта ішкі істер,

23
қорғаныс, қауіпсіздік министрлері қайта тағайындалды. Мәскеуде жағдай
асқына түсті. Адамдар қарулы қақтығысқа дайындалды. Қазанның 3-і күні
Парламент отырған Ақ үйді қорғаушылар, Жоғарғы Кеңесті жақтаушылар Мәскеу
қаласының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.