СҰЛТАНМАХМҰТ ТОРАЙҒЫРОВТЫҢ (1893-1920) ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙЛАРЫ

Жоспар
Кіріспе

1 Аз жасаған өмірінде артына мол мұра қалдырған
2 "Өлең және айтушылар" атты мақаласы
3 Сұлтанмахмұт . тіл тазалығы үшін күрескен ақын
4 Сұлтанмахмұттың саяси көзқарасы
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ (1893.1938) ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ

Аз жасаған өмірінде артына мол мұра қалдырып, бар өмірін халық ағарту ісіне арнаған, "қараңғы қазақ елінің көгіне өрмелеп шығып, күн болуды" кексеген, әрі ақын, әрі журналист, әрі ағартушы-педагог С.Торайғыров -халқымыздың қалаулы ұлдарының бірі. Ол "Айқап" журналында қызмет еткен жылдары бірнеше лирикалық өлеңдерін, "Қамар сұлу" романын, "Ауырмай есімнен жаңылғаным" атты очеркін жазды. "Айқап" журналына ауыл мөдениеті, оқу-ағарту ісі, әйел тендігі, қазақ халқының ақындық, әншілік өнері туралы бірнеше мақаласын жариялады. Ақын 1914-1915 жылдары оқу іздеп Семейге келіп, орыс мектебіне түсе алмай, Шығыс Қазақстанның Қатонқарағай ауданы Шыңғыстай ауылында, Тарбағатай ауданы Ұласты ауылында мүғалім болып, бала оқытады. Аз уақыт Зайсан қаласында тұрады. Осы жылдары "Кім жазықты" романын жөне көптеген өлендерін жазады.
1918 ж. шілде айында Семейден Баянауылға қайтады. "Адасқан өмір" поэмасын жазып, адам өміріне пәлсапалық шолу жасайды. Ақын қысқа ғұмырында қоғамдағы әділетсіздікті, теуелсіздікті көре біліп, бұларды оқу-ағарту, өнер-білім, тәлім-тәрбие жолымен жөндеуге болады деген пікірді белсене насихаттаған, Абайдан кейінгі классик, ағартушы-демократ, ақын бола білді. Ол қоғам мен табиғаттың байланысьна, олардың даму процесіне ғылыми-материалистік көзбен қарады. Оның таным жайлы пікірінің негізгі түйіні: Адамзатты қоршап түрған сыртқы дүниенің (табиғаттың) ұшы-қиыры жоқ, ол сансыз атомдардан тұрады. Бұлардың бірі тозып, өшіп-өліп жатса, екіншілері жаңадан пайда больш, туып, өсіп, еніп жатадьі, ал адамның жан дүниесі атомдардан тұрады, тәннің өзіндік зандылықтарына орай жүріп, өсіп-, өніп, өзгеріп отырады деуі - ғьлымилығымен ерекшеленеді.

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

лекция
СҰЛТАНМАХМҰТ ТОРАЙҒЫРОВТЫҢ (1893-1920) ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙЛАРЫ

Аз жасаған өмірінде артына мол мұра қалдырып, бар өмірін халық ағарту ісіне арнаған, "қараңғы қазақ елінің көгіне өрмелеп шығып, күн болуды" кексеген, әрі ақын, әрі журналист, әрі ағартушы-педагог С.Торайғыров -халқымыздың қалаулы ұлдарының бірі. Ол "Айқап" журналында қызмет еткен жылдары бірнеше лирикалық өлеңдерін, "Қамар сұлу" романын, "Ауырмай есімнен жаңылғаным" атты очеркін жазды. "Айқап" журналына ауыл мөдениеті, оқу-ағарту ісі, әйел тендігі, қазақ халқының ақындық, әншілік өнері туралы бірнеше мақаласын жариялады. Ақын 1914-1915 жылдары оқу іздеп Семейге келіп, орыс мектебіне түсе алмай, Шығыс Қазақстанның Қатонқарағай ауданы Шыңғыстай ауылында, Тарбағатай ауданы Ұласты ауылында мүғалім болып, бала оқытады. Аз уақыт Зайсан қаласында тұрады. Осы жылдары "Кім жазықты" романын жөне көптеген өлендерін жазады.
1918 ж. шілде айында Семейден Баянауылға қайтады. "Адасқан өмір" поэмасын жазып, адам өміріне пәлсапалық шолу жасайды. Ақын қысқа ғұмырында қоғамдағы әділетсіздікті, теуелсіздікті көре біліп, бұларды оқу-ағарту, өнер-білім, тәлім-тәрбие жолымен жөндеуге болады деген пікірді белсене насихаттаған, Абайдан кейінгі классик, ағартушы-демократ, ақын бола білді. Ол қоғам мен табиғаттың байланысьна, олардың даму процесіне ғылыми-материалистік көзбен қарады. Оның таным жайлы пікірінің негізгі түйіні: Адамзатты қоршап түрған сыртқы дүниенің (табиғаттың) ұшы-қиыры жоқ, ол сансыз атомдардан тұрады. Бұлардың бірі тозып, өшіп-өліп жатса, екіншілері жаңадан пайда больш, туып, өсіп, еніп жатадьі, ал адамның жан дүниесі атомдардан тұрады, тәннің өзіндік зандылықтарына орай жүріп, өсіп-, өніп, өзгеріп отырады деуі - ғьлымилығымен ерекшеленеді.
Ойласам дүниеде қанша жан бар,
Адам бар, ағаш бар, мал мен аң бар,
Жанды-жансыз нәрсенің бәрі-дағы
Әр себептің жемісі байқасандар.
Қасқыр болмақ, құс болып ұшып-қонбақ,
Сол болғандар болмаған өздігінен,
Болдырған еріксіз бір себеп қолдап, -
деп, дүниедегі жан-жануар, адам, аң, жер-су, орман-тоғайлардың пайда болуы, өсіп-енуі, өзгеруі табиғи себеп-салдарға байланысты деп қарайды. С.Торайғыровтың пікірінше, адам табиғаттың перзенті, ал табиғаттағы даму себептіліктің жемісі. Адам дүниенің ішкі сырын өнер-білім арқылы біртіндеп ашып, оны шама-шарқынша өзгертіп отыратын тұлға. Адам сыртқы дүниемен байланыса отыра, оны біртіндеп тани береді, сөйтіп, өзінің ақыл-ойын дамытады, оның рухани қабілеті туа пайда болмайды деп қарайдыі Ақын бізді қоршап тұрған дүние сыры мол, үлкен дүние, бірақ, оны танып-білуге болады дей келе, мұндағы ғылымның атқаратын рөлінің ерекпіе екенін былайша түйіндейді:
Зерттесе де адамға білмейтін ғып,
Дүние де ешбір сырын жасырмаған.
Әлемдегі терең сыр
Ғылыммен ғана ашьлмақ.
Дүние, табиғат, тіршілік жайында осындай ғылыми жаратылыстық пікір айтқан ойшыл ақын қоғамдағы әділетсіздіктің бәрінің шығу себептерін адамның ақылы мен ой-санасынан іздестіреді. Оның шығармаларының бәрінде қоғамдық әділетсіздікті, оғаш мінез, жат іс-қылықтарды, әшкерелеу өзекті орын алады. Заманына, заман адамына, қазақ қауымының сол тұстағы өкілдеріне деген ащы сөз, әділ үкімі "Жарлау", "Сымбатты сұлу", "Бұлар кім?", т.б. өлеңдерінде анық бой көрсетеді. "Жарлауда" ақын қазақ, қыздарының тағдырына аяушылық білдіріп, малқұмар, қызқұмар шалдарды айыптайды. "Бұлар кім?" деген өлеңінде қазақты бұрынғы ер түріктің азып-тозып күлкі болған жұрағаты деп қарайды да, "үсті-басын мұнар жапқан, қарнынан басқаны ойламайтын, малға арын сатқан", "өзі жатып, құдайды жұмсайтын" кер-жалқау, бірін-бірі жау көретін қазақтың кертартпа мінездерін аяусыз өшкерелейді. Ал "Сымбатты сұлуға" деген өлеңінде қазақ әйелі туралы сыпайы үғымға кір келтіретін әдепсіз, көргенсіз қыздардың мінез-қүлқын ащы сықақ етеді.
Ақын өзінің "Жұртыма" деген өлеңінде ұлттың қамын ойламай, қара басының қамын ойлайтын, шен-шекпенге қызығьп, партияға бөлініп, малын шашатын, дау-жанжалға жаны құмар жандарды:
Партия, дау-жанжалдың шеті шықса
Мал түрсын, аямайды баласын да,
Ғылым, өнер, құқықтан жұрдай болып,
Мәз болады иттей үрген таласына,—
деп, өлтіре мінеп-сынайды. Олардың ойында мал шашып, болыс, би болу, көп қатын алып, әйелді қорлау, өсек-өтірік айтып, арыздасу екенін, ал бұл әдептің қазақтың надан болып, өзге жұрттан артта қалуына әкеп соғьш отырғанына өкініш білдіреді
Ақын қазақ халқының бұлай артта қалуына екі түрлі ' жағдай: біріншіден, қазақ арасыңдағы рушылдық-ақсақалдық, бектік-феодалдық қоғамның қалдығы, екіншіден, патша үкіметінің отарлау саясаты себеп болып отыр дейді.
Ақынның өмір сүрген кезеңі XX ғасырдың бас кезі -Ресей топырағындағы ең бір дүр сілкіністің, азаттық үшін арпалыстың кезеңі болатын. Бірімен-бірі қабаттасқан үш бірдей төңкеріс патшалық биліктің тас-талқанын шығарды. Отаршылдық езгінің -әлсіреуі ұлттардың оянуын тездетті. Ұлт көсемдері Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатовтар қазақ елінің дербес, тәуелсіз жолмен дамуына, мөдениет пен прогреске ұмтылуына жол салды. Сұлтанмахмұт осы идеяны жақтаушы болды. Ұлттың азаттық жолындағы күресіне үн қосты. Аталған ағаларының соңынан еріп,қазақ халқына атар таң, келер жарық, сәуле, нұрды солардың есімдерімен байланыстырады. "Таныстыру" (1916) атты поэмасында "Дулатов, Байтұрсынов, Бөкейханов... бірі - күн, бірі - шолпан, бірі - айым" деуінің де негізгі сыры осында болатын.
Сұлтанмахмұт 1912-1913 жылдары Троицк қаласына келіп, әуелі медреседе оқып, кейін "Айқап" журналының редакциясында қызмет істеп жүрген кезден бастап жазған шығармаларында оның ағартушылық көзқарасы айқын танылады. Ол Абай мен Ыбырайдың осы саладағы ойларын дамыта отырып, өнер мен білім жолына үгіттейді. Оқудың пайдасын әңгімелеп, мәдениетті елдердің тіршілігін үлгі етті. Үмітті жастарға артьш, олардың ел, қоғам алдындағы міндетін түсіндіреді. Ақынның, "Оқып жүрген жастарға", "Талаптарға", "Оқудағы мақсат не?", "Анау-мынау" сияқты өлеңдері, негізінен, осы тақырыпқа арналған.
Сұлтанмахмұт заманында халықты, қазақ жастарын оқуға шақырған қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылар көп еді. Олар жастарды мәдениет пен білімге шақырғанда, көбінесе тек діни оқуға немесе тілмаш болып, орыс шенеуніктеріне қызмет етуге үгіттеді. Сұлтанмахмұт мұндай көзқараспен келіспеюінін өзінің "Зарландым" деген мақаласында: "Біздің қазақ жастары тіпті оқымады демейміз, олар ептеп оқыды. Оқығанда олардың кейбіреулері молда, қожа, ишан болып, елден қайыр, пітір, зекет, ұшыр жинап, неше түрлі өтірік айтып, халықты материалдық жақтан да, рухани жақтан да езу үшін, ал кейбіреулері тілмаш больш, орысша- қазақша шатып-бұтып арыз жазып беріп, пара алу, бұқара халықты жеу үшін оқиды. Баласын оқытуға ықыласы жоқ, хат таныса болды деп немқұрайды қарайтын, тіпті оларға оқу-құралдарын сатып әперуге ақша да жүмсағысы келмей, қолына түскен ескі діни кітаптарды ұстатып қоя беретін надан ата-аналарды сынайды. Олардың өзі надан бола отырып мұғалімнің жаңаша оқытуын түсінбей, сыртынан өсек-аяң жүргізетіндерін айыптайды. Сондай-ақ, "Қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай?" атты мақаласында қазақ ауылында, әр жастағы он бес, жиырма баланы жинап беріп, оқыт дейтінін, олардың жас ерекшелігіне қарай 7 топқа бөліп оқытудың Қиындығын, әрқайсысына жеке-жеке тапсырмалар беруге тура келетінін, ал мұның өзі қыруар уақытты алатынын қынжыла баяндайды. Осыңдай қиыншылықтан қашқалақтап, қазақтың оқыған зиялыларының бала оқытуға барғысы келмейтінін, сондықтан мүғалім жүгін жеңілдетудің амалын қарастыру еректігін айтады.
"Өлең және айтушылар" атты мақаласында қазақ халқының жаратылысында әнқұмар халық екенін, әннің көңілдің күйін келтіріп, бойын балқытып, шаттыққа бөлейтін, рухани өсуіне әсер ететін күшті құрал екенін айта келеді де, "Молдалар, жас балапандарды үйренуге қызықтырыңыздар! Ән үйрету үлкен өнер үйрету, оны еріккеннің ермегі демей, тәрбиенің құралы деп қарайық. Қазақтың әні кетсе, әдебиет жесір қалады, сәні кетеді, сәні кетсе, жаны кетеді. Қазақты жансыз ағаш қылып отқа жаққылырың келмесе, әнді сақтаудың қамын қылыңдар" дейді.
Сұлтанмахмұт - тіл тазалығы үшін күрескен ақын. Ол өзінің 1913 ж. "Айқап" журналында жарияланған "Қазақ тіліндегі өлең кітаптар жайынан" атты мақаласында, сол кездегі шығып жатқан өлең кітаптардың көпшілігінде татар тілі аралас, түсініксіз діни сөздердің жиі кездесетінін немесе орынды, орынсыз орыс сөздерін тықпалап, тіл шұбарлаудың етек алғанын сынайды. Жастардың рухани азығы - әдеби кітаптардың тілінің таза, түсінікті болуын талап етеді.
Ақын өзінің 1914 ж. жазған "Бір адамға" деген өлеңінде патшадан шен алып, шекпен киген, елді паралап, үйін дүние-мүлікке, ыдыс-аяққа, алтын кесеге толтырған болысты сынап-міней отырып, осыншама байлықтың адал еңбекпен келмей, кедейдің еңбегін қанаумен табылған оңай олжа екенін:
Кесені қолыма алып қарай бердім,
Ішінде нақақ көзден жас бар ма? -
деп жырлап, сықақ етеді. Айналадағы өмірден қанау, қағажу, зорлық-зомбылық, әділетсіздікті көп көрген ақын "халқының азғанын жөнге салудьг" армандайды. Әділет жолы оңай жол емес екенін терең түсінген Сұлтанмахмұт:
Шындықтың аулын іздеп түстім жолға,
Разымын не көрсем де осы жолда.
Шаршармын, адасармын, шалдығармын,
Бірақ бір табармын, көңіл сонда,
деп өмірден күдер үзбей, әділеттілікті, теңдікті іздеуге белді бекем буып кірісіп, бар өмірін сарп етеді.
Ақын "Неге жасамаймын" деген өлеңінде әділет, теңдік заманы тез орнамас, оның жолында талай ердің өмірі құрбан болар, сол жолда мен де өмірімді қисам армансызбын, менің бар арман-тілегім еңбегімнің жемісін кейінгі ұрпақ көрсе екен дегенді айтады. Заман туралы үлкен толғаныс Сұлтанмахмұттың осы тұста жазған алғашқы эпикалық туындысы "Қамар сұлу" романының да негізгі тақырыбы. Бұл тұрғыда оны әлеуметтік роман есебінде қарауға әбден болады. Автор роман желісін қазақ әйелінің теңсіздік күнін-көрсетуге құрғанмен, сол оқиғаға байланысты бүкіл қазақ қоғамының тіршілік-тынысы, үғым-нанымы, салт-санасы терең бейнеленеді, ескі ауылды құрт аурудай жайлап есеңгіреткен, тоздырып бара жатқан әдет-ғұрыптың кертартпа жақтарын әшкерелейді. Сол негізде феодалдық-патриархалдық қоғамның күйреуін көрсетеді. Сұлтанмахмұттың суреттеуінде Қамар - өз заманының озық қызы, сұлу, ақылды, ақын, аздап болса да оқыған. Қамарды сүймеген адамына қалың малға сатып, байлап берген, оның жан ауруын түсінбей бақсы-балгерге емдетіп, тебесін тестіріп, қолдан өлтірген - сол дәуірдің қоғамдық тәртібі.
Ақын оларға лағнет айтады, кектеніп, ызаланады. Қоғамдық тәртіп те, оны жақтаушы адамдар да өзгеруі керек. "Жалғыз-ақ жаны ашитын жастар". (Қамардың өлердегі сөзінен) қалуға тиіс. Болашақ қоғам иесі солар. Сұлтанмахмұттың ызасын тудыратын ескі тәртіпті жасаушылар - ел басшылары, үстем тап өкілдері, дін адамдары, соларға қоса, надан халықты билеген ескі салт, сана, үғым.
Осымен жалғас жазылған "Кім жазықты" романы да Сұлтанмахмұттың өз дәуірі туралы толғанысын терендете ашуға арналған. Мұнда ол қазақ қоғамы жайындағы ойларын ел тағдырын ұстап тұрған беделді, белді адамдардың бейнесі арқылы көрсетеді. Олардың өмір жолы, тәрбиелік ісі, мінез-құлқы жан-жақты суреттеледі. Жасынан тәрбиесіз өскен бай баласы Әжібайдың жеке өмірі де, қоғамдық-болыстық қызметі де халық көңілінен шыға алмайды. Ол зорлық-зомбылықты, қара күшті жақтап, өзі тектес әлділермен байланыс жасап, жаңалықтың жаршысы Әнуарларды қуғынға салады. Әжібайшылықты тудырып отырған да - қазақтың ескі тәртібі, ортасы, тәрбиесі. Оның айналасы - рулық дау-Ясанжал, таптық тартыс, жылаған әйелдер, жаңалықты Қабылдамайтын меңіреу, мылқау топ. Жазушы әжібайшылықтың әлеуметтік тегін іздейді, осыларға "Кім Жазықты?" деген сұрау қояды да, оған іріп-шіріген феодалдық заң, ескі әдет-ғұрып кінәлі деген қорытынды жасайды.
Сұлтанмахмұттың саяси көзқарасы "Кедей", "Адасқан өмір" поэмалары мен "Осы да әділдік пе?" атты саяси лирикасында, "Социализм" деген мақаласында айқын көрінеді. Мәселен, "Кедей" поэмасының басты кейіпкері - кедей жігіт. Ауыл арасында бай, кедейге бөлінген тап қайшылығынан кедей азап кешсе, қалада да еңбекшілердің қанаудан көз ашпағанын, олар дінді бетке ұстап, рухани жағынан қысым көрсетіп отырғанын жырлайды. Поэмада "Адам баласының бәрі бақыт үшін күреседі. Жақсы үйге, жақсы орынға жатьш, жақсы ас ішіп, сүлу жар сүйгісі келеді. Асса баласына жақсылық жасап, алғыс, абыройға ие болуды арман етеді. Мақсатсыз өмір - тұл. Сол мақсатқа, бақытқа жеткізер жалғыз жол - оқу", - деп ой түйіндейді. Ал, "Адасқан өмір" поэмасында ақын адам өмірінің әр кезеңінің (балалық шақ, жігіттік шақ, ақыл толған, тоқтаған шақ, адамның кәрілігі) өзіндік ерекшелігін суреттей отырып, адамның қоғамнан алатын орнын, өмір сүру мақсатын, қоғамдағы әлеуметгік мәселелерге көзқарасын философиялық тұрғыдан сөз еткен.
Ел ағасы болған жігіттік шақты суреттей келе, баюдың арқасында мектеп, медресе салғызып, нашарлар мен кедей-кепшік, жоқ-жітік, жетім-жесірге пайдам тиіп, алғыс алсам, байлықтың арқасында жиһан кезсем дегенді армандайды. Бірақ, "адалдан таппаған байлық адамды аздырады, теріс жолға түсіреді, қиянатқа апарады. Алдап-арбап баю мақсат емес" - деген қорытындыға келеді.
Ақын дүние сырын білуден, ғылым-білім игеруден, оны халық мақсатына жұмсаудан артық бақыт жоқ екен дейді. Бірақ, ғылым-білім тапқан жаңалықтардьщ халықты қыруға жұмсальш жатқанын, ғылымның пайдасын тек үстем таптың көріп отырғанын ақын ашына жырлай келеді де, дүниедегі өлмес-өшпес атақ, абырой, бақ атаулының түп қазығы әділдікте, адам баласын бауыр тұтуда, әділдікті жақтаған Ғайса пайғамбар сияқты, менің өзім өлсем де атым мәңгі жасайды деген ойды түйіндейді. Ақын адамның әділ, адал болуы тәрбиеге байланысты деп қарап, "Сүйекке біткен мінез сүйекпен кетеді" дейтін феодаддық көзқарасқа қарсы тұрып, адамның хайуаннан артықтығы саналы өмір сүріп, тіршілік етуінде, өмірді пайдалы іске жұмсай білуінде, өмірді өзгертуші адам, адам мінезін қалыптастырушы ұлы күш, саналы тәрбие дегенді айтады. Оның философиясы -адамның өзін-өзі билеуі, өз еркін өзі бағындыруы. "Еркіме жібер менің қай дүние, көнбесс өз еркіме өзім денем" деген ой. Сондықтан да ол:
Жақсылық көрсем өзімнен,
Жамандық көрсем өзімнен,
"Тағдыр қылды" деулерді
Шығарамьш сезімнен.
"Өзім қылдым" деулерді'
Таса қылман көзімнен,
деген қорытындыға келеді. Яғни, ол адамның жақсы, жаман болуы өзінен, алған өнегесінен, өзін-өзі тәрбиелеуден деп қарайды.
Ақын адалдық, әділдік, адамдық қасиет қандай болу керек деген сауал қояды да, ол біреуді алдап-арбамау, кісінің ала жібін аттамау, уәдеден танбау, өтірік, өсек айтпау, біреуге пәле жаппау, ұрлық, зорлық істемеу, арды жоғары қою, турашыл, әділ болу деген шарттарды алға ұсьнады. Бірақ ақын бұл өмірде әділдік жоқ, "Кім бай болса, өмір соның қолында" деп, өмірден түңіледі. Батыр да, ақын да, ғалым да соның сойылын соғады, соның құлы болып, соларға қызмет етеді. "Таптық қоғамда әділдік орнамасқа көзім жетті" деп, өмірдсн әділдік таппай түңіледі. Бүл ақыннын торығуы, адасуы деп білеміз.
Ақын 1918 ж. жазған Социализм" деген мақаласында мәдениетті елдердің өнер-білімін, озық техникасын меңгерейік, солардың қатарына жетейік дейді, Адамзаттың ақыл-ойы тапқандарының бәрін - ар азығы, тән азығы деп екіге бөледі де, тән азығына тұтыну заттарын жатқызып, олардың адамның, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.