Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметінің негіздері
КІРІСПЕ
1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру ісі: оның тарихи даму кезеңдері
1.1 Сақтандырудың ұғымы және оның бүкіләлемдік сақтандыру кеңістігінде атқаратын рөлі
2. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметін құқықтық реттеу
2.1 Сақтандыру қызметінің түсінігі және оны ұйымдастыру
2.2 Егемендік алғаннан кейінгі еліміздегі сақтандыру ісінің қалыптасуы және дамуы
2.3 Сақтандыру қызметін нарықтық қарым.қатынас талаптарына сай жетілдіру мәселелері және өзара сақтандырудың құқықтық негіздері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру ісі: оның тарихи даму кезеңдері
1.1 Сақтандырудың ұғымы және оның бүкіләлемдік сақтандыру кеңістігінде атқаратын рөлі
2. Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметін құқықтық реттеу
2.1 Сақтандыру қызметінің түсінігі және оны ұйымдастыру
2.2 Егемендік алғаннан кейінгі еліміздегі сақтандыру ісінің қалыптасуы және дамуы
2.3 Сақтандыру қызметін нарықтық қарым.қатынас талаптарына сай жетілдіру мәселелері және өзара сақтандырудың құқықтық негіздері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Сақтандыру ежелгі заманнан бері жүзеге асырылып келе жатқан, өзінше бағдар-бағыты бар, айырықша мүддесі – тұлғалардың мүліктеріне, жеке бастарына байланысты кездесетін жағдайлардан қорғау, шығынды жабу, зардап-зиянды қалпына келтіру сипатындағы іс-қимыл болып табылады. Мемлекет тұрғысынан алғанда сақтандыру мемлекеттің қаржы жүйесінің элементі болып есептелінеді.
Сақтандыру мемлекеттің, заңды тұлғалардың, азаматтардың мүліктік мүдделерін қорғау жүйесін құрады. Сонымен қатар, ол күтпеген табиғи, техногендік және өзге де құбылыстарға байланысты мүліктік, материалдық нұқсандарды қалпына келтіруге кепілдік бере отырып қаржы жүйесін нығайтуға оң әсерін тигізеді.
Сақтандыру - сақтандыру жағдайлары туындаған кезде зиянның орнын толтыруға кеткен шығындарды қаржыландыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ ұзақ мерзімге инвестициялаудың бір көзі болып табылады.
Қазіргі кезде Қазақстан аумағында өте қарқынды түрде жүзеге асырылып жатқан процестердің бірегей сақтандыру рыногын түпкілікті қалыптастыру және оның тиісті инфрақұрылымдарын құру болып отыр. Қазақстандағы сақтандыру рыногының даму жағдайының көрсеткіштері еліміздің ұлттық сақтандыруының негізі құрылғанын мәлімдеп, дәлелдеуде, сондай-ақ Қазақстандағы сақтандыру құқықтық қатынастарының бастамасы болып табылатын сақтандыру, сақтандыру қызметі әлі де зерделеу, зерттеуін асыға күтіп жатқан аяға, оның ішінде экономикалық және құқықтық тұрғыдан қарастыруды қажет ететін өзекті бағытқа айналып отыр.
Сондықтан, бірінші кезектегі мақсат белгілі бір мөлшерде сақтандырудың экономикалық табиғаты мен мән-маңызын, сақтандыру экономикалық тұйықталған қатынастарының ерекшеліктерін қарастыру және жете танысып білу болып табылады. Осыған орай, сақтандыруға айрықша назар аударып отырмыз. Біздің ойымызша қазіргі кезеңдегі басым бағыт сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының жарғылық капиталдарының ең аз мөлшерін жоғарылату және оны тек ақша қаражаттары есебінен ғана қалыптастыру.
Сақтандыру мемлекеттің, заңды тұлғалардың, азаматтардың мүліктік мүдделерін қорғау жүйесін құрады. Сонымен қатар, ол күтпеген табиғи, техногендік және өзге де құбылыстарға байланысты мүліктік, материалдық нұқсандарды қалпына келтіруге кепілдік бере отырып қаржы жүйесін нығайтуға оң әсерін тигізеді.
Сақтандыру - сақтандыру жағдайлары туындаған кезде зиянның орнын толтыруға кеткен шығындарды қаржыландыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ ұзақ мерзімге инвестициялаудың бір көзі болып табылады.
Қазіргі кезде Қазақстан аумағында өте қарқынды түрде жүзеге асырылып жатқан процестердің бірегей сақтандыру рыногын түпкілікті қалыптастыру және оның тиісті инфрақұрылымдарын құру болып отыр. Қазақстандағы сақтандыру рыногының даму жағдайының көрсеткіштері еліміздің ұлттық сақтандыруының негізі құрылғанын мәлімдеп, дәлелдеуде, сондай-ақ Қазақстандағы сақтандыру құқықтық қатынастарының бастамасы болып табылатын сақтандыру, сақтандыру қызметі әлі де зерделеу, зерттеуін асыға күтіп жатқан аяға, оның ішінде экономикалық және құқықтық тұрғыдан қарастыруды қажет ететін өзекті бағытқа айналып отыр.
Сондықтан, бірінші кезектегі мақсат белгілі бір мөлшерде сақтандырудың экономикалық табиғаты мен мән-маңызын, сақтандыру экономикалық тұйықталған қатынастарының ерекшеліктерін қарастыру және жете танысып білу болып табылады. Осыған орай, сақтандыруға айрықша назар аударып отырмыз. Біздің ойымызша қазіргі кезеңдегі басым бағыт сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының жарғылық капиталдарының ең аз мөлшерін жоғарылату және оны тек ақша қаражаттары есебінен ғана қалыптастыру.
1. Алякринский А.Л. Правое регулирование страховое деятельности в России. – М., Юрист. 2007
2. Арзакова Т. Услуги по страхованию при перевозках // Внешняя торговля, 2002. № 11 – 12
3. Гвозденко А.А. Основы страхования. - М.; Фис,2008.
4. Гришаев С.П. Страхование в нормативных актах РФ и зарубежных стран. – М.Юкис,2008.
5. Ефимов С.Л. Организация управления страховой компанией: теория, практика, зарубежных опыт.- М, 2005.
6. Жуйриков К.К. Принципы регулирования страховой деятельности- защита интересов страхователя и страховшиков. Экономика и жизнь, 2006,№11.
7. Жуйруков К.К., Назарчук И.И., Жуйруков Р.К. Страхование: теория, практика, зарубежный опыт.- Алматы, 2000.
8. Худяков А.И. Финансовое право Республики Казакстан (особенная часть) Алматы, 2002.
9. Жуйриков К.К., Ким Г.В. Государственное страхование в Казакстане. Алматы,2002.
10. Жуйриков К.К., Назарчук И.М. Страхование:без прошлого и настоящего нет будущего. Алматы,1998.
11. Фогельсон Ю. Введение в страховое право. М., 1999.
12. Идельсон В.Р. Страховое право. М., 2002.
13. Коломин Е.В. Теоретические вопросы развития страхования. Ф., 2001.
14. Рейтман Л.И. Страховое дело. М., 2002.
15. Сухов В.А. Государственное регулирование финансовой устойчивости страховщиков. М., 2005.
16. Федерова Т.А. Страхование в условиях рыночной экономики: принципы и практика. СПб., 2005.
17. Шахов В.В. Страхование. М., ЮНИТИ, 1997.
18. Шиминова Н.Я. Основы страхового права России. М., 2003.
19. Хэмптон Д.Д. Финансовое управление в страховых компаниях. М., 2005.
20. Турбина К.Е Инвестиционной процесс и страхование инвестиций от политических рисков. М., 2005.
21. Найманбаев С.М. Сақтандыру құқығы. Алматы, «Жеті жарғы», 2007 ж.
22. Қазақстан Республикасы Конституция 30 тамыз 1995 ж.(1998 ж.- өзгерістер мен толықтыруларды, 2007 жылғы 21 мамырдағы өзгертулер мен толықтуларды қоса).- Алматы, 2008 ж.
23. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі( ерекше бөлімі).
24. ҚР Сақтандыру қызметі туралы 18 желтоқсан 2000 ж. заңы. Егемен Қазақстан, 2000.- 21 желтоқсан.
25. ҚР Президентінің 2001 жылғы 11 шілдедегі «Қаржы рыногын мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлығы 2008 ж.
26. Тиімді Ұлттық сақтандыру индустриясын қалыптастыру және оның басым бағыттарын одан әрі қамтамасыз ету мақсатында ҚР Президентінін 2002 жылғы 27 қарашадағы Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың 2003-2009 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы » П, АЖ, 2009.
27. Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы 2003 ж. 4 шілдедегі N474-II Қазақстан Республикасының заңы (07.07.04ж. N577-II ҚР заңдарымен енгізілген өзгерістермен ) СД Қазақстанның заңнама базасы; анықтама жүйесі «ЮРИСТ».Компания ЮрИнфо 2003-2009ж.
2. Арзакова Т. Услуги по страхованию при перевозках // Внешняя торговля, 2002. № 11 – 12
3. Гвозденко А.А. Основы страхования. - М.; Фис,2008.
4. Гришаев С.П. Страхование в нормативных актах РФ и зарубежных стран. – М.Юкис,2008.
5. Ефимов С.Л. Организация управления страховой компанией: теория, практика, зарубежных опыт.- М, 2005.
6. Жуйриков К.К. Принципы регулирования страховой деятельности- защита интересов страхователя и страховшиков. Экономика и жизнь, 2006,№11.
7. Жуйруков К.К., Назарчук И.И., Жуйруков Р.К. Страхование: теория, практика, зарубежный опыт.- Алматы, 2000.
8. Худяков А.И. Финансовое право Республики Казакстан (особенная часть) Алматы, 2002.
9. Жуйриков К.К., Ким Г.В. Государственное страхование в Казакстане. Алматы,2002.
10. Жуйриков К.К., Назарчук И.М. Страхование:без прошлого и настоящего нет будущего. Алматы,1998.
11. Фогельсон Ю. Введение в страховое право. М., 1999.
12. Идельсон В.Р. Страховое право. М., 2002.
13. Коломин Е.В. Теоретические вопросы развития страхования. Ф., 2001.
14. Рейтман Л.И. Страховое дело. М., 2002.
15. Сухов В.А. Государственное регулирование финансовой устойчивости страховщиков. М., 2005.
16. Федерова Т.А. Страхование в условиях рыночной экономики: принципы и практика. СПб., 2005.
17. Шахов В.В. Страхование. М., ЮНИТИ, 1997.
18. Шиминова Н.Я. Основы страхового права России. М., 2003.
19. Хэмптон Д.Д. Финансовое управление в страховых компаниях. М., 2005.
20. Турбина К.Е Инвестиционной процесс и страхование инвестиций от политических рисков. М., 2005.
21. Найманбаев С.М. Сақтандыру құқығы. Алматы, «Жеті жарғы», 2007 ж.
22. Қазақстан Республикасы Конституция 30 тамыз 1995 ж.(1998 ж.- өзгерістер мен толықтыруларды, 2007 жылғы 21 мамырдағы өзгертулер мен толықтуларды қоса).- Алматы, 2008 ж.
23. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі( ерекше бөлімі).
24. ҚР Сақтандыру қызметі туралы 18 желтоқсан 2000 ж. заңы. Егемен Қазақстан, 2000.- 21 желтоқсан.
25. ҚР Президентінің 2001 жылғы 11 шілдедегі «Қаржы рыногын мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру жөніндегі шаралар туралы» Жарлығы 2008 ж.
26. Тиімді Ұлттық сақтандыру индустриясын қалыптастыру және оның басым бағыттарын одан әрі қамтамасыз ету мақсатында ҚР Президентінін 2002 жылғы 27 қарашадағы Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасында сақтандыруды дамытудың 2003-2009 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы » П, АЖ, 2009.
27. Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы 2003 ж. 4 шілдедегі N474-II Қазақстан Республикасының заңы (07.07.04ж. N577-II ҚР заңдарымен енгізілген өзгерістермен ) СД Қазақстанның заңнама базасы; анықтама жүйесі «ЮРИСТ».Компания ЮрИнфо 2003-2009ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Инвестициялық және қаржылық құқығы кафедрасы
Диплом жұмысы
Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметінің
негіздері
Орындаған 2 курс студенті: Альмурзаева Ж.Ж.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., доцент Айдарханова
К.Н.
Норма бақылаушы: аға оқытушы Қожабек К.М.
____________________
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді з.ғ.к., доцент Рахметов Е.Ш.
__________________
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3-5
1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру ісі: оның тарихи даму
кезеңдері
6-14
1.1 Саќтандырудың ұғымы және оның бүкіләлемдік саќтандыру кеңістігінде
атќаратын рөлі
6-14
2. Ќазаќстан Республикасындағы саќтандыру ќызметін ќұќыќтыќ реттеу
2.1 Саќтандыру ќызметінің түсінігі және оны ұйымдастыру
15-25
2.2 Егемендік алғаннан кейінгі еліміздегі саќтандыру ісінің ќалыптасуы және
дамуы
26-33
2.3 Саќтандыру ќызметін нарыќтыќ ќарым-ќатынас талаптарына сай жетілдіру
мәселелері және өзара сақтандырудың құқықтық негіздері
34-49
ҚОРЫТЫНДЫ
50-51
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
52-54
КІРІСПЕ
Саќтандыру ежелгі заманнан бері жүзеге асырылып келе жатќан, өзінше
бағдар-бағыты бар, айырыќша мүддесі – тұлғалардың мүліктеріне, жеке
бастарына байланысты кездесетін жағдайлардан ќорғау, шығынды жабу, зардап-
зиянды ќалпына келтіру сипатындағы іс-ќимыл болып табылады. Мемлекет
тұрғысынан алғанда саќтандыру мемлекеттің ќаржы жүйесінің элементі болып
есептелінеді.
Саќтандыру мемлекеттің, заңды тұлғалардың, азаматтардың мүліктік
мүдделерін ќорғау жүйесін ќұрады. Сонымен ќатар, ол күтпеген табиғи,
техногендік және өзге де ќұбылыстарға байланысты мүліктік, материалдыќ
нұќсандарды ќалпына келтіруге кепілдік бере отырып ќаржы жүйесін нығайтуға
оң әсерін тигізеді.
Саќтандыру - саќтандыру жағдайлары туындаған кезде зиянның орнын
толтыруға кеткен шығындарды ќаржыландыруға мүмкіндік береді, сондай-аќ ұзаќ
мерзімге инвестициялаудың бір көзі болып табылады.
Ќазіргі кезде Ќазаќстан аумағында өте ќарќынды түрде жүзеге асырылып
жатќан процестердің бірегей саќтандыру рыногын түпкілікті ќалыптастыру және
оның тиісті инфраќұрылымдарын ќұру болып отыр. Ќазаќстандағы саќтандыру
рыногының даму жағдайының көрсеткіштері еліміздің ұлттыќ саќтандыруының
негізі ќұрылғанын мәлімдеп, дәлелдеуде, сондай-аќ Ќазаќстандағы саќтандыру
ќұќыќтыќ ќатынастарының бастамасы болып табылатын саќтандыру, саќтандыру
ќызметі әлі де зерделеу, зерттеуін асыға күтіп жатќан аяға, оның ішінде
экономикалыќ және ќұќыќтыќ тұрғыдан ќарастыруды ќажет ететін өзекті бағытќа
айналып отыр.
Сондыќтан, бірінші кезектегі маќсат белгілі бір мөлшерде саќтандырудың
экономикалыќ табиғаты мен мән-маңызын, саќтандыру экономикалыќ тұйыќталған
ќатынастарының ерекшеліктерін ќарастыру және жете танысып білу болып
табылады. Осыған орай, саќтандыруға айрыќша назар аударып отырмыз. Біздің
ойымызша ќазіргі кезеңдегі басым бағыт саќтандыру және ќайта саќтандыру
ұйымдарының жарғылыќ капиталдарының ең аз мөлшерін жоғарылату және оны
тек аќша ќаражаттары есебінен ғана ќалыптастыру.
Сонымен бірге, саќтандыру ісін дамытудың ұзаќ мерзімді маќсаттарына
жету үшін мына келесідей іс-әрекеттерді жүзеге асыру ќажет: саќтандыру
ќызметін мемлекеттік реттеудің тиімділігін арттыру; саќтандыру ќызметінің
нормативтік - ќұќыќтыќ базасын жетілдіру; саќтандыру жүйесінің ќаржылыќ
орныќтылығын және беріктілігін ќамтамасыз ету; Қазаќстандыќ және
халыќаралыќ саќтандыру рыноктарының өзара ќарым – ќатынастарын дамыту;
саќтандыру ќызметін көрсету рыногындағы ќұрылымдыќ саясатын жүргізу.
Осы саќтандыру рыногындағы ќұрылымдыќ саясаттың басты көрінісі
саќтандырудың ерікті және міндетті түрлерінің араќатынастарының ұтымдылығын
арттыру. Саќтандыру аясындағы аќпараттыќ-талдау жұмыстарының да жеткілікті
деңгейде жүргізілмей отырғанын байќауға болады. Саќтандыру ұйымдарының
өздеріне ќабылдаған міндеттерін бұлжытпай орындауларын баќылау жөніндегі
тиімді мемлекеттік баќылау механизмін ќұру проблемасы да күн
тәртібіндегі өткір мәселе болып табылады. Сондыќтан, біздің ойымызша
саќтандыру ќызметін мемлекеттік реттеу саласында саќтандыру
рыногының ќызмет атќаруының нормативтік – ќұќыќтыќ және әдістемелік
базасын жетілдіру жөніндегі шараларды жүзеге асыру ќажет.
Қазақстанның банк және сақтандыру жүйесі тарапынан экономиканың
келешегі зор секторларына, нарықтық жағынан орнықты қолдау көрсетуі үшін
жағдай жасалуын және өңірлік экономикалық жобаларға, соның ішінде
мемлекеттік – жеке меншік әріптестік шеңберінде қатысуын күшейту қажет деп
тұжырымдайды Елбасы өз жолдауында.[1]
Сонымен бірге, саќтандыру ісінің ќалыптасып, дамуын негіздейтін,
тұйыќталған бөлу, ќайта бөлу ќатынастары ретінде көрініс табатын айрыќша
саќтандыру ќатынастарын реттейтін ќұќыќтыќ реттеу механизмдерін ќұру да
көзделген еді.
Осыған орай, Қазаќстан Республикасындағы саќтандыру заңдарын, заңға
сәйкес нормативтік ќұќыќтыќ актілерді, саќтандыру шарттарын зерделеу, білу,
игеру және меңгеру тек осы сала мамандарының үйлесіндегі іс болып ғана
ќоймай, сонымен бірге барлыќ шараушылыќ субъектілерінің, азаматтардың
әсіресе заңгерлердің де міндетті түрдегі ќажеттілігіне айналып отыр.
Ќазаќстандағы саќтандыру ісінің әлі де жетілдіріуі көзделінген
ізденістер үстінде екенін, оның бүгінгі даму тенденциялары мен ќұќыќтыќ
реформалануы дәлелденуде.
Саќтандыру ісі мен саќтандыру ќызметінің және саќтандыру ќұќығымен
саќтандыру заңдарының мәселелері жөніндегі зерттеулер Ќазаќстан
Республикасындағы мемлекеттік тілде жүргізілмеген, әлі де өз кезегін асыға
күтіп жатќан өте өзекті проблемалар ќатарына жатады.
А.И.Худяков, К.К.Жүйріков, С.М.Найманбаев, И.М.Назарчук, Г.В.Ким,
С.С.Сатубалдин, Б.Сман және т.б. Қазаќстандыќ ғалым-оќымыстылар мен
тәжірибелік мамандардың, сондай-аќ оның ішінде Ресей Федерациясының –
А.Л.Алякринский, В.В.Шахов, В.Р.Идельсон, Н.Я.Шиминова, Л.И.Рейтман және
т.б. ғалымдарының ғылыми еңбектерінде зерттелінген мән-жайлар, талданып,
талќыланған проблемалар осы жұмыстың таќырыбының мәселелерін ашу кезінде
себебін тигізгенін атап өтуіміз ќажет. Ал саќтандыру ќұќығы, саќтандыру
ќатынастары жөніндегі аќпараттар А.И.Худяковтың және С.М.Найманбаевтың оќу
ќұралдарында біршама дәрежеде зерделенген болатын.
Аталмыш авторлардың еңбектерінде осы жұмыстың біршама мәселелеріне
жеткілікті деңгейде талдау жасалынғанымен саќтандыру саласы мен заңдарының
үзбей, жиі реформаланылуына, саќтандыру рыногын халыќаралыќ стандарттарға
сай дамытудың ќұќыќтыќ базасын жаңаша ќалыптастыруға орай, ќазіргі кезде
саќтандыру ќызметіне мемлекеттік басшылыќ ету, саќтандыру ќұќыќтыќ
ќатынастарын мемлекеттік реттеу проблемаларының бұрын Ќазаќстанда
зерттелінбеген көптеген жаңа аспектілері пайда болып отыр.
1. Ќазаќстан Республикасындағы саќтандыру ісі: мемлекеттердің тарихи
даму кезеңдеріндегі көрінісі
1. Саќтандырудың ұғымы және оның бүкіләлемдік саќтандыру кеңістігінде
атќаратын рөлі
Саќтандыру өндірістік ќатынастардың аса ќажетті элементі болып
табылады және ол әрќашанда өндіріс барысында туындайтын шығындар мен
залалдардың орнын толтыруға, калпына келтіруге байланысты болады. Осы
ќоғамдыќ өндіріс процесінде екі ќарама-ќайшы ќұбылыстар ұштастырылады.
Біреуіне, адамдардың табиғи стихиялыќ апаттармен және басќа да төтенше
ќатерлі жағдайлармен күресіне байланысты адам мен табиғаттың арасындағы
ќарама-ќайшылыќ жатса, ал екіншісіне ќоғамдағы адамдар арасында мүліктік
және басќа да мүдделерге ќатысты, ќоғам ішінде туындайтын адамдардың
арасындағы өндірістік байланыстарды ќиындататын ќарама-ќайшылыќгар жатады.
Міне, осындай ќарама-кайшылыктар келеңсіз нәтижелерге әкеп соғатын төтенше
жағдайлар мен күтпеген ќатерлі оќиғалардың туындауының объектілі негізін
ќұрайды.[2]
Егер ќалыпты жүріп жатќан ќоғамдыќ өндіріс процесі адамдардың саналы,
маќсат-бағдарлы ќызметтерінен тыс ғаламат төтенше жағдайлардың туындауына
байланысты бұзылатын болса, онда сол ќатерлі жағдайлар саќтандыру оќиғалары
деп айтылады. Жоғарыда аталған жайларға байланысты ќоғамдыќ өндірістің
ќатерлі сипатта болуы адамдар арасында стихиялыќ және басќа
да ауыртпашылыќтардың ќиратып - жоюшы күштеріне ќарсы тұру, болдырмау,
алдын-алу, әрі ќарай тарауына жол бермеу, сондай-аќ келтірілген зиянның
орнын талассыз толтыру жөніндегі объектілі ќатынастарды туындатады. Бұл
ќатынастар - арнайы сипатта болатындықтан жиынтығында ќоғамдыќ өндірісті
ќорғауды саќтандырудың экономикалыќ категориясын ќұрады. Осы категорияның
ерекшелігі мынадай: ќиратып-жоюшы оќиғаның кездейсоќ сипатта туындауы;
аќшалай және натуралды сипаттағы өлшемдермен сипатталынып келтірілген
зиянның төтеншелігі; аталмыш жағдайдың зардаптарының алдын алу, жоюдың және
материалдыќ немесе өзге де зияндардың орнын толтырудың объектілі түрдегі
ќажеттілігі сияқты негізгі белгілер арќылы көрініс табады.
Ал көрсетілген белгілер адамдардың өндірістік ќызметтерінің аясында
саќтандырылатын тәуекелдердің болатынын және саќтандыру ќорғауының
ќажеттілігін дәлелдейді. Саќтандыру тәуекелі мен саќтандыру шаралары
саќтандырудың экономикалыќ категория ретіндегі маңызын білдіреді.
Саќтаңдыру талабына сәйкес ќорғау, алдын-алу, ќалпына келтіру және
т.б. шараларды жүзеге асыруға ќажетті саќтандыру қорын ќалыптастыру,
ќоғамдыќ өндіріс аясындағы ќорғауды саќтандырудьң экономикалыќ
категориясының осы ќор түріндегі материалдыќ нысанын көрсетеді. Аса кажетті
осы сақтандыру қоры негізінде өндіріс аясында белгілі бір уаќыт
көлемінде жасалынатын ұлттыќ табыстың ќайта бөлінуі есебінен
ќалыптастырылады.[3]
Саќтандыру ќорының есепті жыл ішінде жұмсалынбай ќалған бөлігі ќорлану
ќорына түседі. Ал зиянның орнын толтыруға және т.б. шараларға жұмсалған
бөлігі тұтыну корын толыќтырып ќана ќоймай, сонымен бірге өндіріске кеткен
ќаражаттардың ќалпына келтірілуін толыќтырып отырады.
Тағы бір айта кететін жайт, міндетті мемлекеттік саќтандыру аќша ќоры
мемлекеттің ќаржы жүйесінің бюджет, банктердің ќаржыларынан кейінгі буыны
болып табылады. Алдында айтќанымыздай саќтандыру экономикалыќ категория
ретінде ќаржылармен байланыста болады және ќаржылар сияќты аќша нысандағы
ќұндыќ белгілі ќорларды ќалыптастыру, бөлу және ќайта бөлу кезіндегі
ќозғалысын білдіреді. Осыған орай, сактандыруды басќа экономикалыќ
категориялардан ажырата білу үшін оның өзіне тән ерекшеліктерімен
танысуымыз ќажет.
Экономикалыќ категория ретінде саќтандыру мына келесідей белгілермен
сипатталады:
- саќтандыру кезінде аќшалай ќайта бөлу ќатынастары пайда болады. Осы
ќайта бөлу ќатынастарының негізінде сақтандыру тәуекелінің болуы
және саќтандыру оќиғасының туындау мүмкіндігі жатады;
- саќтандыру кезінде тек саќтандыру ауќымындағы ќатысушылар ғана
ќатысатын тұйыќталған ќайта бөлу ќатынастары туындайды. Бұл жерде
саќтандыру акшалай ќоры тек жаңағы ќатысушылардың наќты
белгіленген жарналары есебінен ќалыптастырылады;
- саќтандыру ќорына жұмылдырылған саќтандыру төлемдері аумақтар
көлемінде ќайтарылады;
- саќтандыру келтірілген зияндарды әкімшілік-аумаќтыќ
бөліністер арасында және белгілі бір уаќыт көлемінде ќайта бөлуді
көздейді.[4]
Демек, сақтаңдыру айтарлыќтай көлемдегі аумаќтық құрылымдар мен
саќтандырылған объектілерді ќамтуы керек және қатарынан бірнеше
жыл бойы ешкандай төтенше жағдай орын алмаған болса, саќтандыру төлемдерін
алдағы уаќытта туындауы мүмкін залал-зияндарды ќалпына келтіруге ќажетті
запастағы ќор құрылуы тиіс.
Саќтандырудың экономикалык манызы оның функциялары аркылы да көрініс
табады. Олар саќтандырудың ќаржы жүйесінің буыны ретіндегі ерекшеліктерінің
ќаржылардың функцияларына сәйкес келетінін көрсетеді. Сонымен, біздің
ойымызша саќтандыруға мынадай функциялар тән болады: жұмылдыру функциясы;
бөлу, ќайта бөлу функциясы (тәуекелдік функция; алдын алу функциясы;
жинаќтау функциясы); баќылау функциясы. Осы функциялар өздігінен емес, тек
саќтандыру ќызметін жүргізу кезінде ғана іс жүзінде жүзеге асырылады.
Жұмылдыру функциясының көмегімен маќсатты саќтандыру ќорының ќаражаттарын
саќтаңдыру жарналары есебінен ќалыптастыру ќызметі жүзеге асырылады.
Бөлу (қайта бөлу) функциясы өз алдына үш функциядан тұрады: олар
тәуекелдік (немесе ќалпына келтіру) функциясы; алдын алу функциясы;
жинактык функция. Бұл жерде ең бастысы тәуекелдік және алдын-алу
функциялары болып табылады. Тәуекелдік функция тұйыќталған саќтандыру
ќатынастарының ішіндегі зияндардың орнын толтыруды, ќалпына келтіруді,
апаттарға байланысты саќтандыру ќаражаттарын кайта бөлуді жүзеге асырады.
Алдын-алу ќатерлі жәйттерді болдырмауға, саќтандыру тәуекелдерін
мүмкіндігінше азайтуға бағытталған профилактикалыќ шараларды жүргізуге
ќажетті функция болып саналады. Баќылау функциясы саќтандыру ќорларының
маќсатќа сәйкес ќатаң ќалыптастырылып, пайдаланылуын тексеріп, ќадағалауды
тиісті зандарға сәйкес жүргізеді.[5]
Саќтандырудың ќоғамдыќ өндірістің үзілмеуін, баланысты болуын,
тоќтатылмауын ќамтамасыз етуді көздеп атќарылатын рөлінің түпкілікті
нәтижесі мына келесідей көрініс табуы керек: саќтандыруды колдану аяларын
ұтымдыландыру; саќтаңдыру операцияларын дамыту көрсеткіштерін жаќсарту;
зияндарды толығымен және дер кезінде ќалпына келтіру; уаќытша бос
саќтандыру ќаражаттарын саќтандыру ұйымдарының инвестициялыќ ќызметтерінде
пайдалану.
Сонымен, саќтандыру катысушыларының аќшалай жарналары есебінен табиғи
апаттар мен төтенше ќатерлі жағдайлардың салдарынан зиян шеккен заңды
тұлғалар мен азаматтардың тартќан зияндарын ќалпына келтіруге және орнын
толтыруға арналған маќсатты саќтандыру ќорын ќұру жөніндегі тұйыќталған
айрыќша ќайта бөлу ќатынастарының жиынтығы болып табылады.
Демек осы жәйтті былайынша толыќ тұжырымдауға болады: саќтандыру
әкімшілік, конституциялыќ, ќаржылыќ, азаматтыќ және т.б. құќыќ нормаларымен
реттелген, сактандырылған тұлғаларға ќатысты тиісті зандарда немесе
шартта көзделген жағдайлардың туындауына орай саќтандыру ќорғанысы мен
саќтандыру өтемін жүзеге асыруға байланысты кешенді, базистік экономикалыќ
ќатынастардың жиынтығы ретінде көрініс табады.
Осы ќысќаша сипаттамадан кейін саќтандырудың тарихи ќалыптасып,
дамуына және біздің еліміздегі даму кезендері мен ќұќыќтыќ аспектілерін
ќарастыру кажет. Негізінде, саќтандыру көне дәуірден бері адамдар өркениеті
арасындағы ќоғамдыќ-экономикалыќ ќатынастардан белгілі бір ќатерлі,
ќауіпті, шығын-зардапты немесе пайдалы, көбінесе объектілі, кейбір кездерде
субъектілі жағдайлардың туындауына байланысты орын алатын өте ќажетті
категория әрі сол өндірістік катынастардың мызғымас бөлігі болып табылады.
Алғашќы кезде саќтандырудың мағынасы "ќауіп", "ќорќыныш" деген сөздермен
байланысты болса, кейіннен көмектесу, жаќтасу, кепілдендіру, ќорғау, ұстап
тұру, тауда, теңізде саќтандыру және т.б. мағынада да айтылған.[6]
Саќтандырудың бастапќы нысандары өте көне дәуірде, құл иеленуші
ќоғамдарда туындаған болатын. Мысалы, бізге жеткен деректер бойынша кұл
иеленушілер, өздерінін мүліктері мен ќұлдарын табиғи тылсым күштердің жойып
жіберуінен, ұрлыќтан, тонаудан және басќа да ќатерлі оќиғалардан ќорғау
тәсілі ретінде саќтандыруды пайдаланған. Осы ќоғамдағы кезіңде мал-мүлікті
және бәсеке басты ќорғауға орай жасалынған келісімдер сактандыру шарты
ретінде көрініс берген еді. Көне дәуірдегі саќтандырудың алғашќы
нысандарының негізінде өзара міндеттемелер арќылы ќамтамасыз етілетін
ұжымдыќ өзара көмекті жатќызуға болады. Сол кездерде ќалыптасќан негізгі
ќағидат бойынша саќтандыру пайда табуға, байлыќќа бағытталған емес, ол тек
кауіп-ќатерден ќорғау тәсілі болып табылған. Демек, келтірілген залалдың
орнын аќшалай емес, тек сол зардапќа баламалы мүлікпен, затпен, өніммен
және.т.б. толыќтырып отырған.
Сонымен, ғасырлар белесінде объекттілі ќалыптасып, жан-жаќгы дамыған
саќтандыру ісі уаќыт өте келе көптеген бағытта жүзеге асырылған. Мәселен,
ќалалар мен елді мекендердің өсуіне карай ғимараттар мен үйлердің және т.б.
мүліктердің әртүрлі дүлей апаттар мен өрттерден жойылуы немесе бүлінуі
ќауіпінің күшеюіне байланысты адамдар солардан ќорғануға, келтірілген
зардаптың орнын толтыруға, мүмкін болса ќауіптің алдын алуға немесе
болдырмауға бірлесіп іс-кимыл жасауға талпынған. 1310 жылы Германияның
Брютте ќаласында көпестер мен ќолөнер гильдияларының мүліктік мүдделерін
корғау жөніндегі операцияларды жүзеге асыратын "Саќтандыру палатасының"
ќұрылуы жоғарыда айтќанымыздың айғағы болса керек.
Мүлікті кәсіпкерлік ќызметтің объектісі ретінде саќтаңдырудан басќа,
өрттен саќтандыру да дами бастаған еді. Кезінде өрттен саќтаңдырудың
ќарапайым нысаны мүліктері бүлінген немесе өртеніп кеткен адамдарға
көмектесу үшін жиналатын арнаулы алым түрінде болған. Әрине бүл көмекті шын
мәнісіндегі саќтандыру деп айта алмайтынымыз белгілі. 1866 жылғы Лондон
ќаласының орталығын жойып жіберген жойќын өрттен кейін демек, үйлер мен
баска да ғимараттарды саќтандыру маќсатында "өрт полисі" деп аталатын
саќтандыру мекемесі, соңдай-аќ 1667 жылы Норвегияның Христиания (кейіннен
Осло деп аталған) ќаласында Норвегиялыќ бранд-касса кұрылған болатын.
Бұлардың бәрі және басќалары өзара саќтандыру негізінде ќызмет атќаратын,
яғни тек келтірілуі мүмкін зардап-зиянның орнын толтыруды ғана көздеген.
Осы саќтандыру жүйесі теңіз саќтандыруында күні бүгінге дейін ќолданылады.
Зымырап өтіп жатќан заман ағымында экономиканың дамуына байланысты
және мүліктік мүдделерінің ұлғаюына ќарай саќтандыру компанияларының саны
мен айналымдыќ капиталдары өсе бастаған еді. Мәселен, он сегізінші ғасырдың
алпысыншы жылдары Батыста мүлікті және жеке адамды саќтандырудың жүзге
тарта түрі болды. Осыған ќарап саќтандырудың дамып жатќан экономика
талаптарына сай келгенін байќаймыз. Тек бір ескеретін жәйт, осы адам
ќызметінің барлыќ аяларына тез таралған саќтандырудың уаќыт, заман
талаптарына орай әдістері мен нысандарында әлсін-әлсін өзгертіліп отырған.
Мысалы, 1706 жылы жер жүзінде бірінші рет өмірді саќтандыру жөніндегі ќоғам
ќұрылса, 1800 жылдары жануарларды, ќаржылыќ шығындарды, ќатерлі
жағдайлардан үйлерді ќиратып кіріп жасайтын ұрлыктан саќтандыру түрлері
пайда болған. Көне Ќазаќстан аумағында дамыған саќтандыру жөнінде жазбаша
деректер мен мағлұматтардың саќталмауына ќарамастан отырыќшы мекендер мен
ірі ќалалардың аясында ќандай да болмасын нысандардағы саќтандыру іс-
ќимылдарының жүргізілгенін білеміз.
Кейінгі, Ресей империясының ќұрамындағы Казаќстанда жүзеге асырылған
саќтандыру деңгейінің дамуы туралы мәліметтер де жоќќа тән. Алайда, сол
кездерде Ресеймен шектес орналасќан Орынбор, Орал, Гурьев ќалаларында және
Жетісу өңіріндегі ќалаларда, сондай-аќ жер өндеумен айналысатын аумаќтарда
саќтандырудың кейбір түрлерінің жүргені мәлім. Сондыќтан, біздің ойымызша
бірінші кезекге Ресей империясында ќалыптасып, дамыған саќтандыруға, оның
әралуан нысандары мен түрлеріне ќысќаша шолу-сипаттама жасап өту ќажет.
Ресей мемлекетіндегі саќтандыру XVIII ғасырдың ортасына таман Петербург
пен Мәскеуде ағылшын саќтандыру ұйымдары филиалдарының
орналасуына орай басталған болатын. Ал бірінші Ресейлік саќтандыру ұйымы
1765 жылы Ригада ашылған еді. Ресейдегі теңіз саудасының жандануына
байланысты 1781 жылы теңіз саќтандыруы бірінші рет жүзеге асырыла бастады.
1786 жылы саќтаңдыру ісін мемлекеттік монополияға айналдыру маќсатында мына
екі банк: мемлекеттік заемдыќ банк пен мемлекеттік ассигнациялыќ банк
құрылған болатын. Осы банктер ќұрылыстар мен тауарларды, ренталарды,
адамдардың өмірін және т.б. саќтандыру операцияларын жүргізген.
Біраќ, кейіннен он тоғызыншы ғасырдың басында мемлекеттік саќтандыру
жойылып, оның орнында акционерлік, өзара және жергілікті (жерлердегі)
сияќты үш негізгі саќтандыру жүйесі біртіндеп ќалыптасќан. 1827 жылы өрттен
саќтандыру жөніндегі Ресей Бірінші акционерлік ќоғамы пайда болған. 1835
жылы өрттен саќтандыру жөніндегі Ресейлік екінші ќоғам, ал 1846 жылы
"Саламандра" ќоғамы ќұрылған. Осыған орай Ресей өрттен саќтандырудың отаны
деп есептелінген.
Шамалы уаќыт өткеннен кейін, саќтандыру ќоғамдары жауыннан соң каулап
өскен саңырауќұлаќтай ќарќынды дами бастаған. Мәселен, 1844 жылы
"Российское общество морского, речного, сухопутного страхования", 1847 жылы
көлікті саќтандыратын Санкт-Петербургтің Надежда компаниясы, 1867 жылы
"Русское", 1870 жылы "Коммерческое", "Варшавское", "Русский Ллойд", 1872
жылы "Северное", "Якорь'', "Волга" сияќты жаңа саќтандыру ұйымдары пайда
болған.[7]
1877 жылдан бастап егістістерді бұршаќ соғудан саќтандыру жөніндегі
жер иеленушілердің "Московское" атты өзара ќоғамы жұмыс істей бастаған
(1901 жылы осыған сәйкес "Церера" ќоғамы ќұрылған). 1881 жылы ашылған
"Россия" атты өте ірі саќтандыру ќоғамы өмірді, капиталдарды, ұжымдыќ және
жекелей саќтандыруды жүзеге асырған. 1885 жылдан бастап мынадай шетелдік
саќтандыру ќоғамдарына Ресей аумағында ќызметтерін жүзеге асыруға рұќсат
берілген: "Нью-Йорк" (АЌШ), "Урбен" (Франция) және "Эквитебл" (АКДІ). 1888
жылы "Помощь" атты саќтандыру ќоғамы бірнеше бағыттағы өз жұмысын
жүргізген. 1895 жылы тұңғыш рет "Общество Русского перестрахования" деп
аталатын арнаулы ќайта саќгандыру ќоғамы ќұрылған. 1903 жылы Мәскеуде
көптеген фирмалардың ќатысуымен жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді
өрттен сақтандыратын "Российский взаимный страховой союз" дүниеге келген
болатын. 1905 жыддан бастап өз салымшыларының өмірін саќтандыруды
мемлекеттік жинаќ кассалары жүзеге асырған. 1913 жылы "Взаимное страхование
промышленников", "Взаимное морское и речное страхование", "Российский
союз обществ взаимного страхования от огая деген ірі саќтандыру
мекемелері ќызмет аткарған. Ресейдегі жеке басты сактандыру ісі негізінен
тек ауќатты тұрғындарды ќамтыған болатын. Осы аяда ќызмет атқарған жиырма
ұйымның ішінде өмірді саќтандыру жөніндегі арнаулы үш мекеме болған
"Жизнь", "Заботливость", "Генеральное". Кезіндегі статистика бойынша 1913
жылы саќтандыру жарғыларының жалпы сомасы 204,5 млн. сомды құраған. Оның
ішінде акционерлік саќтандыру ќоғамдарының үлесіне — 63,1 процент,
жерлердегі саќтандыру үлесіне — 19,8 процент, өзара саќтандыру үлесіне —
6,7 процент келген. Ресей бойынша саќтандыру ќоғамдарының активтері 374
млн. сом мөлшеріңде болған.
Енді өз елімізде саќтандыруға байланысты жасалған алғашќы ќадамдар мен
саќтандырудың одан әрі даму кезендерін баяңдайтын сәт туған сияќты.
Саќтандырудың Ќазаќстанға келуіне басты себеп болған Ќазан революциясы деп
айтсаќ қателеспегеніміз. Екінші серпіліс 1921 жылы жүзеге асырыла бастаған
жаңа экономикалыќ саясаттың жүргізілуіне байланысты болды. Ќазаќстандағы
(Ќырғыз КСР) саќтандыру осы 1921 жылдың екінші жартысына таман ќызу колға
алынып, оны ұйымдастырудың ұтымды нысандары, саќтандыру аппараттары мен
бөлімдерін және олардың ќызметкерлерін, оларды ќажетті материалдармен және
азыќ-түлік, киімдермен ќамтамасыз ету мәселелері ќарастырылып тұжырымдар
мен ұсыныстар жасалған болатын. Ќазаќстанның (Ќырғыз КСР) аумаќтыќ-
ќұрылымдыќ және мәдени—тұрмыстыќ ерекшеліктері ескерілген, талданған осы
ұсыныстар кейіннен нормативтік актілер ќабылдау кезінде негізге алынған
еді.
"Мемлекеттік мүліктік саќтандыру туралы" 1921 жылғы ќазанның
6-сындағы Х декретіне, орай Ќазаќстан аумағында 1921 жылдың желтоќсанының
14-інде Ќырғыз КСР "Мемлекеттік мүліктік саќтандыру туралы Ережені"
бекітті.
Сонымен ќатар, республикалыќ Ќаржылар халыќ комиссариатында
мемлекеттік сақтандырудың бас басќармасы ќұрылды. Осы аталмыш басќарма
кезінде барлыќ саќтандыру операцияларына басшылыќ жасаған болатын және
өзіне тиесілі саќтандыру тарифтерін әзірлеу, Ќаржы халыќ комиссариаты
бекітетін ќағидалар мен нұсќаулыќтар шығару, саќтандыру нысандарының ғылыми
негіздемелерін әзірлеу, алдын-алу шараларын ұйымдастыру, жергілікті
мемлекеттік саќтандыру мекемелеріне басшылыќ ету, соттар мен басќа да
мемлекеттік мекемелерде өздерін саќтандыру органдарының өкілі ретінде
көрсету сияќты міндеттерін орындауға атсалысќан.
Ќазаќстандағы табиғи апаттардан, т.б. көптеген төтенше, ќатерлі
жағдайлардан мүлікті және жеке басты саќтандыру Орынбор, Актөбе, Орда,
Орал, Ќостанай, Петропавловск және Семей губернияларында (сол кездегі
мемлекеттік ќұрылыс) жүзеге асырылған. 1921 жылғы ќазанның 6-сындағы
"Мемлекеттік мүліктік саќтандыру туралы" декрет бойынша саќтандыру тек
ауылдыќ жерлер мен елді мекендердегі және калалардағы жеке меншік
шарушылыќты ќамтыған еді. Демек, мемлекеттік саќтандыру оларға өрттердің,
бұршаќ соғудың, малдардың ќырылуының, суда және ќұрғаќта жүретін көліктер
аварияларының (апаттарының) салдарынан келтірілген залалдың орнын толтыруға
міндетті болған.
1922 жылдың шілдесінде Х ќабылдаған ќаулысында Мемлекеттік саќтандыру
ќызметінің ұйымдастырылу жағы былайынша наќтыландырылған болатын:
мемлекеттік саќтандыру шаруашылыќ есеп негізінде ұйымдастырылады; өмірді
ерікті саќтандыруға және ќатерлі жағдайлардан ерікті саќтандыруға рұќсат
етіледі.
Осы ерікті нысандағы мемлекеттік саќтандыру алғашќы кездерде
мемлекеттік меншікке ќатысты да жүзеге асырылған еді. Мәселен, ќұрылыстарды
мемлекеттік ерікті және міндетті саќтандыруға ќабылдау туралы ќағида
бойынша өрттен саќтандыру кезінде меншік нысандары мен пайдаланылу
бағыттарына ќарамастан барлыќ ќұрылыстар саќтандырылуға жататын.
Ал мемлекеттегі саќтандыру түрлері мына келесідей көрініс тапќан еді:
күрылыстарды, малдар мен егістіктерді міндетті және ерікті саќтандыру;
көлік ќұралдарын, өмірді және т.б. ќатерлі жағдайлардан ерікті саќтандыру,
сондай-аќ кепілдендірілген саќтандыру. Кепілдендірілген саќтандыру ауќымы
кредиттік мекемелерді, мемлекеттік өнеркәсіпті, сауданы (ќоймаларды),
теміржол және су жолы көліктерін ќамтыған және ерікті саќтандыру түрінде
жүргізілген.
1928 жылы мемлекетімізде саќтаңдыру жүйесінің ќайта ќұрылуын
көздеген кезекті компания жүзеге асырылды.
Жаңадан, республиканың әкімшілік-аумаќтыќ бөліністеріне ќатысты
ќұрылған саќтандыру аппараттарын басќару Аймаќтыќ (краевой) мемлекеттік
саќтандыру кеңсесіне жүктелді, сондай-аќ оған жергілікті халыќтың тұрмысына
сай келетін саќтандыру түрлерін, оның ішінде егістіктерді үсіктен және т.б.
жағдайлардан, кешенді мал өсіру шаруашылыќтарындағы малдарды міңдетті
сақтандыруды енгізу жөніндегі мәселені қарастырып, шешуге ұсыныс жасалды.
1929 — 1930 жылдары Ќазаќстанда ерікті сақтандыру түрлерін
қысқартуға орай міндетті сақтандыру аясы айтарлыќтай кеңейген
болатын. 1930 жылы маусымның 26-сындағы Ќазаќ КСР Х ќаулысымен
бұрын ерікті саќтандырылатын мемлекеттік кәсіпорындардың,
колхоздар мен кооперативтердің (тұтыну кооперативтен басќасы)
мүліктері енді міндетті саќтандырылатын болды.
Сонымен бірге, меншік нысандарына ќарамастан ќұрылыстар мен ќора-
ќопсылар, ал қалалар мен ќала санатындағы поселкелердегі ќұрылыстар оған
ќоса - жер сілкінісінен, топан судан, кұйыннан және т.б. таулы аймактарда
болатын табиғи ќұбылыстардан; ауылшаруашылығы жануарлары - ќырылудан;
ауылшаруашылығы өсімдіктері - бұршаќ соғудан, ал маќталар жауыннан езіліп
кетуден және суыќ шалудан; соя, кенеп және маќта егістіктері шыкпай ќалудан
міндетті саќтандырылуға жатќан. Оған ќоса тұќымдыќ ќор, механизациялар,
ауылшаруашылығы ќұрал — саймандары, механизацияланған көліктер міндетті
түрде саќтаңдырылатын болған.
Жаңаша ќұрылым облыстарда ќаржылыќ басќармаларға бағынышты мемлекеттік
саќтандыру басќармалары, аудандарда аудандыќ, ќалалыќ ќаржылыќ бөлімдерге
бағынышты мемлекеттік саќтандыру инспекциялары, ал республика орталығы
астанада ќазаќ мемлекеттік саќтандыру басќармасы сипатында коммунистер
партиясы орталыќ комитетінің ќаулысына сай ќалпына келтірілді.
Саќтандыру ісінің жаңа белестеріне бағдарланған тиісті ќызметтердің
жарќын көріністері 60 жылдардың екінші жартысында айтарлыктай жүргізілу
барысында ќол жеткізген көрсеткіштерден байќалған еді. Басты назар
аударылған бағыт ауылшаруашылығы аясындағы саќтандыру жүйесі болды.
"Колхоздардың мүліктерін мемлекеттік міндетті сақтандыру туралы" 1967 жылғы
тамыздың 28-індегі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығы мен КСРО Министрлер
Кеңесінің ќаулысы Мемлекеттік сақтандыру мен колхоздардың экономикалыќ
баланстары мен мүдделерін саќтауды ойластырып ќабылданған ќұқыќтыќ ќұжаттар
болып саналады. Осы және басќа да ќұжаттарға сәйкес саќтандыру оќиғаларының
тізбесі кеңейтілген болатын. Мәселен, ќуаңшылыќ, шамадан тыс ылғалдылыќ,
жылудың жетіспеуі, өсімдіктер зиянкестері, ќолайсыз ауа райы жәие өзге де
ыңғайсыз жағдайлар.
1968 жылғы сәуірдің 30-ында ќабылдаған "Жұмысшылар мен ќызметкерлердің
жеке басты саќтандыру шарттары бойынша саќтандыру жарналарын аќшасыз есеп
айырысу жолымен төлеуі туралы" КСРО Министрлер Кеңесінің ќаулысына орай
саќтандыру ќоғамдыќ ќатынастарына өте ќажетті әрі тиімді элемент
енгізілгенін ерекше атап өтуге тиіспіз. 1969, 1971, 1973, 1975, 1976, 1977,
1980, 1984 жылдары ќоғамның әр түрлі аялары мен жан-жаќгы нысанда жүзеге
асырылған міндетті және ерікті мемлекеттік саќтандыру үлкен жетістіктерге
жеткен болатын. 1981 жылғы ќазанның 2-сінде КСРО Жоғарғы Кеңесінің
Президиумының "Азаматтардың ќарамағындағы мүліктерді міндетті мемлекеттік
сақтандыру туралы" Жарлығында жаңа тарифтер мен бағалар, нормалар мен
ставкалар, саќтандыру сомалары, саќтандыру аумағы мен объектілері,
саќтаңдыру ќұнын аныќтау тәсілдері, саќтандыру төлемдері мен өтемдері
мұќият белгіленген еді. Саќтандыруды жетілдіруге атсалысќан мына
нормативтік актілер уаќыт талабына сай ќабылданылып отырған: 1977 жылғы
аќпанның 8-індегі КСРО Министрлер Советінің "Мемлекеттік саќтандыруды одан
әрі дамыту жөніндегі шаралар туралы" ќаулысы, 1978 жылғы маусымның 1-індегі
"Совхоздар мен басќа да мемлекеттік ауылшаруашылыќ кәсіпорындарына
стихиялыќ апаттар мен өзге де ќолайсыз жағдайлардан келтірілген залалдардың
орнын толтыру тәртібін жетілдіру туралы КОКП ОК мен КСРО Министрлер
Советінің ќаулысы, 1984 жылғы тамыздың 30-ындағы "Мемлекеттік саќтандыруды
одан әрі дамыту және саќтандыру органдарының жұмыстарының сапасын
жоғарылату жөніндегі шаралар туралы" КСРО Министрлер Советінің ќаулысы
және 1986 жылғы ќыркүйектің 3-індегі "КСРО үкіметінің колхоздарды,
совхоздарды және басқа да мемлекеттік ауылшаруашылыќ кәсіпорындарын
міндетті саќтандыру мәселелері бойынша кейбір шешімдерінің өзгергенін және
күшін жойғанын тану туралы" КСРО Министрлер Советінің ќаулысы. Кеңестер
Одағының ыдырауы мен Казаќстанның егемендік алуына аздаған уаќыт көлемі
ќалған кезде еліміздің саќтандыру жүйесінің кемеліне келген шағы болатын
деп санай аламыз. Мәселен, осы жөнінде атаќты ќаржыгер-экономист,
саќтандыру ісінің ірге тасын ќалаушы практик маман және танымал ғалым К.К.
Жүйріков 1990 жылдың басында Ќазаќ КСР-сында саќтандырудың мына келесідей
20 түрі жүрген деп көрсеткен болатын: ауылшаруашылыќ саќтандыруы;
азаматтардың жеке басының мүлігін саќтандыру; өмірді саќтандыру; ара ұялары
мен олардың өнімдерін саќтандыру; азаматтардың ќолындағы иттерді
саќтандыру; азаматтардың шаруашылығындағы көпжылдыќ көшеттер мен
ауылшаруашылығы культураларының шығымын саќтандыру; жолаушыларды ерікті
саќтандыру; кәсіпорындардағы, мекемелердегі, ұйымдардағы, колхоздардағы,
совхоздардағы және кооперативтердегі ќатерлі жағдайлардан ұжымдыќ
саќтандыру; жүмысшыларды, ќызметкерлерді және олардың отбасыларының
мүшелерін, мүліктері мен өмірлерін жер сілкінісінен саќтандыру; шаруа
ќожалығының мүлкін саќтандыру; азаматтардың ќолындағы жануарларын ұрлап
кетуден саќтандыру; азаматтардың ќолындағы ұсаќ малдарды саќтандыру;
жұмысты жоғалтуды-жұмыссыздыќты саќтандыру және т.б.
Аталмыш саќтандыру түрлері осымен шектеліп қалмай өзге де түрлері
енгізілген болатын. Мысалы, ќаржылыќ тәуекелдерді саќтандыру;
инвестицияларды саќтандыру; құрылыс-монтаж тәуекелдерін (катерлерін)
саќтандыру; интернаттыќ балалар мекемелерінің тәрбиеленушілерін саќтандыру
және т.б.
2. Ќазаќстан Республикасындағы саќтандыру ќызметін ќұќыќтыќ реттеу
1. . Саќтандыру ќызметінің түсінігі және оны ұйымдастыру
Саќтандыру ісінің нормативтік базасын, саќтандыру ќұќыќтыќ
ќатынастарын зерделеу — зерттеу әдетте саќтандырудың түрлері мен
нысандарын, саќтандырылатын тұлғалардың санаттарын, саќтандыруды топтастыру
негіздерін, сондай-аќ тағы басќа да осы аяға байланысты элементтер мен
ќұбылыстарды жете ќарастырып, білуден басталады. Сондыќтан осы жәйттердің
бәріне саќтандырудың бүкіл әлемдік практикасында ќалыптасќан тұрғыдан
сипаттама беруді көздейміз. Саќтандыру ќызметі біртектес тәуекелдер
ќағидаттарына негізделетін әртүрлі салаларға бөлінеді. Осы саќтандыру
салалары өздеріне орай төмендегідей топтастырылады: саќтандыру объектілері
бойынша; саќтандыру өтемдерінің түрлеріне байланысты; баланстың
ќұрылымына байланысты.[8]
Саќтандыру объектісіне жеке басты саќтандыру, мүлікті саќтандыру және
жауапкершілікті саќтандыру жатады. Ал саќтандыру өтемдерінің түрлеріне
байланысты мынадай ќұрылымды көрсетуге болады: зиян-залалды саќтандыру
немесе зиянды ќалпына келтіру (өтеу) өзінше үшке бөлінеді: жеке басќа
байланысты залалдарды саќтандыру; материалдыќ залалдарды саќтандыру;
аќшалай залалдарды саќтандыру; келісім бойынша төленетін соманы
саќтандыру: өмірді саќтандыру; ќатерлі жағдайлардан саќтандыру;
медициналыќ саќтандыру.
Міне, осындай негіздерге орай залалды және соманы саќтандыру
айќындалады. Зиянды саќтандыру кезінде залалдың наќты дәлелденген сомасын
ќалпына келтіру көзделінеді. Соманы сақтандыру
саќтанушының мүддесі мен төлем ќабілеттілігіне байланысты жүзеге асырылатын
болғандыќтан наќты ќалпына келтіру мүмкіндігі бұл жерде көрініс таппайды.
Соманы саќтандыру тек өмірді сақтандыру, ќатерлі жағдайлардан және кейде
медициналыќ саќтандыру барысында орын алады.
Баланстыќ ќұрылымына байланысты саќтандыру мынадай түрлерге топтастырылады:
актикверді саќтандыру; пассивтерді саќтандыру; табыстарды саќтандыру.
Активерді саќтандыруға материалдыќ ќұндылыќтарды, мүліктер мен
заттарды, негізгі ќаражаттарды, өндірістік ќорларды, аяќталмаған өндірісті,
дайын өнімдер мен тауарларды, борыш міндеттемелері бойынша туындауы мүмкін
шығындарды саќтандыру жатады. Ал пассивтерді саќтандыру кезінде көбінесе
өтелмейтін пассивтік борыштардан туындайтын шығындар саќтандырылады. Оларға
кәсіпкердің заңмен айќындалған міндеттемелерін саќтандыру, кредитті
саќтандыру, ќажетті шығындарды саќтандыру және т.б. жатады. Табыстарды
саќтандыру олардың ойдағыдай алынбай ќалуы мүмкін болған жағдайда, мәселен
өртке және т.б. жағдайларға байланысты кәсіпорының жұмысын уаќытша тоќтату
кезінде алынбаған кірістің орнын толтыру маќсатында жүргізіледі.
Саќтандыруды топтастыру кезінде алға ќойылатын маќсат барлыќ
саќтандыру ќатынастарын өзара байланысќан буындарға бөлу болып табылады.
Осы буындардың әрбір кейінгі буындары алдыңғы буындардың бөлігі болып
саналатын ќағидат саќтандыруды топтастырудың негізінде жатады. Ресей
федерациясының зандары бойынша саќтандырудың үш саласы мен саќтандыру
ќызметінің 16 түрі көзделген.
Саќтандыру түрлері мына келесідей сипатта топтастырылған:
1. Жеке саќтандыру: өмірді саќтаңдыру; ќатерлі жағдайлар мен аурулардан
сақтандыру; медициналыќ саќтандыру.
2. Мүліктік саќтандыру: жерүсті көлік құралдарын сақтандыру; әуе жолдары
көлік ќұралдарын саќтандыру; су жолы көлік ќұралдарын саќтандыру;
жүктерді саќтандыру; мүліктердің басқа да түрлерін саќтандыру; ќаржы
тәуекелдерін саќтандыру.
Жауапкершілікті саќтандыру; автокөлік иелерінің азаматтыќ
жауапкершіліктерін саќтандыру; тасымалдаушының азаматтыќ
жауапкерішіліктерін саќтандыру; кәсіби жауапкершілікті саќтандыру;
ќайта саќтандыру; міндеттемелерді орындамағаны үшін жауапкершілікті
сақтандыру; жоғары ќауіп көзі кәсіпорындардың азаматтыќ
жауапкершіліктерін саќтандыру; азаматтыќ жауапкершіліктің басќа да түрлерін
саќтандыру. Еуропа саќтандыру компаниялары туралы заңдар мен Еуропалыќ
Экономикалыќ Бірлестіктің директивасы бойынша ұзаќ мерзімге саќтандырудың 6
түрі және жай саќтандырудың 17- түрі белгіленген.
Ұзаќ мерзімге сақтандыру құрылысында: өмірді және аннуитеттерді
саќтандыру; үйленуге және баланың тууын сақтандыру; аралас саќтандыру;
денсаулыќты үзбей саќтандыру; капиталдардың ќайтарылуын саќтандыру;
зейнетаќыны саќтандыру сияќты саќтандыру түрлері орын алған.
Жалпы саќтандыру түрлеріне мыналар жатќызылған: ќатерлі жағдайлардан
сақтандыру; ауруға байланысты саќтандыру; автомобильдерді сақтандыру;
теміржол көліктерін саќтандыру; ұшаќтарды саќтандыру; кемелерді саќтандыру
(каско); жүктерді көліктік сақтандыру (карго); өрттерден және стихиялық
апаттардан саќтандыру; мүлікті сақтандыру; көлік жүргізушілерінің азаматтыќ
жауапкершіліктерін саќтандыру; авиакомпаниялардың азаматтыќ
жауапкершіліктерін саќтандыру; кеме иелерінің азаматтыќ
жауапкершіліктерін саќтандыру; жалпы жауапкершілікті саќтандыру;
кредиттерді саќтандыру; ќаржылыќ шығындардан саќтандыру; соттардағы
шығындарды саќтандыру; жалданып жұмыс істеушілер бойынша
жасалған ќиянаттарға байланысты, ќаржылыќ шығындардан саќтандыру.
Мәселен, мүліктік саќтандыру құрамындағы салалыќ саќтандыру
бөлімдеріне мыналарды жатќызуға болады: көлік ќұралдарын
саќтандыру, жүктерді саќтандыру, техникальќ, ғарыштыќ және өндірістік
тәуекелдерді саќтандыру, электрондыќ-есептеу техникаларын, "ноу-хау" ларды
саќтандыру, мемлекеттік мүліктер мен азаматтардың мүліктерін саќтандыру,
мемлекеттік және үй жануарларын, ара ұяларын, ќұстарды және т.б.
саќтандыру, ќаржы тәуекелдерін саќтандыру.
Саќтандыру ќатынастарына ќатысу үшін саќтандыру салаларының түрлер мен
саќтандыру жағдайларына бөлінуі ќажет болады. Осыған орай сақтандыру
ќатынастарында экологиялыќ, әлеуметтік, медициналыќ, зейнетаќылыќ, халыќты
еңбекпен ќамтуды саќтандыру сияќты міндетті саќтандыру түрлерін дамытуды
ұсыну ќажет деп ойлаймыз. Түрлерге бөлу кезіңде саќтандыру затын айќындау,
жауапкершілік көлемін, тиісті тарифтік ставкаларды және ќұќыќтыќ негіздерін
айќындау жүзеге асырылады.
Енді жоғарыда айќандарымызды наќтыландыру маќсатында халыќаралыќ
саќтандыруда, Еуропа елдерінде бұрыннан және кеңінен ќолданылып келе жаткан
тасымалданатын жүктерді және су жолы, жер үсті және әуе жолдары көліктерін
саќтандыру жөнінде аќпараттар бере кеткеніміз жөн болады деп санаймыз.
Тасымалданатын жүктерді саќтандыру халыќаралыќ сауда келісім-шарттарының
аса ќажетті элементі болып табылады. Жүктерді саќтандыру шарттарын әдетте
жүктің иесі мен кеменің иесінің өзара катынастарын реттейтін сауда келісім-
шарты мен тасымалдау шарты толыќтырады. Ал жүктерді тасымалдау жүктің иесі
мен тасымалдаушының арасындағы саќтандыру өтемінің шегін айќындау кезінде
бастапќы ќұжат болып табылатын келісім-шарт — коносамент негізінде жүзеге
асырылады. Бүл жерде көбінесе көңіл бөлінетін халыќаралыќ сауда
тасымалдауы болып табылады. Халыќаралыќ сауда практикасында тараптардың
өзара ќатынастары шарттар мен келісім-іпарттардың ќағидаларының жиынтығы
ретінде көрініс табатын инкотермдер негізінде реттелінеді.
Жүктерді теңізде тасымалдауды саќтандыру, солардың иелеріне мына
келесідей мүмкіндік береді:
1. жүктерді теңіз жолымен тасымалдау кезіңде туындайтын күтпеген
шығындардан ќорғану;
2. шығындар туындаған жағдайда ќаржылыќ жауапкершілікті
саќтандырушыға ауыстыру арќылы өзінің капиталымен барынша ерікті
тәуекелдерге бару;
3. өзінің операцияларының ауќымын барынша ұлғайту. Саќтандыру каргосы
жүктерді қорғауды тек оның ќозғалысы кезінде ғана жүзеге асырылуын
көздейді. Осы саќтандыру каргосының объектілеріне мыналар жатады:
жүктің өзі, ќұнның, пайданың өсімі, делдалдарға берілетін комиссиондар
(ќаражаттар), кедендік баж, фрахтаға байланысты күтпеген жағдайлар.[9]
Жүктерді саќтандыруға алу кезінде шығындарды жабу көлемі мен
саќтандыру тарифінің ставкасына тигізетін барлыќ тәуекелдер есепке алынады.
Мәселен, андеррайтерлер ставканы есептеу кезінде мынадай факторлерге көңіл
аударулары ќажет:
1. Жүктің типі — кейбір зиян түрлеріне ұшырауға бейімділігі, тауардың кұны
және саќтандыру сомасы.
2. Тасымалдау орауыштары, контейнерлер, ќораптары, басќа да буып-түю
материалдары: трюмде немесе палубада тасымалдау, жай
контейнерлік тасымалдау, палубаға үйіліп немесе тасымалданатын
немесе сұйыќ күйінде тасымалданатын жүктер (заттар).
3. Мөлшері, салмағы, құны. өте көп мөлшердегі және салмағы ауыр жүктер
оларды кемеге арту немесе түсіру кезінде ќосымша
ќиыншылыќтар туындатуы мүмкін. Ал жүктің ќұндылығы оларды ұрлау тәуекелін
бағалау кезінде ќажет болады.
4. Тасымалдау жоспарлауына байланысты көліктер мен тасымалдау
курстары (бағыты): көліктің түрі - автомобильмен, теміржолмен, теңіз
жолымен, ұшакден немесе аралас тасымалдау кезіндегі ќауіп-ќатерлер,
порттардағы не болмаса тасымалдаудың басқа аяларындағы наќты
проблемалар.
5. Рейстің ұзаќтылығы. Жүктердің жолда жүруі ұзаќка созылған сайын
тәуекелдер де жоғарылай түседі.
6. Жыл уаќыты немесе мерзімі. Атмосфералыќ құбылыстар жыл
уақыттарына байланысты белгілі бір мерзімдерде орын алуы мүмкін, сондай-аќ
біркелкі болмауы мүмкін. Мәселен, муссондыќ жауын-шашындар,
тайфундар, торнадолар, құйындар, дауылдар көбінесе жылдың белгілі
уаќытында көрініс табады.
7. Пайдаланылатын кеме: пайдаланылу шамасы, сыйымдылығы-
тоннажы, типі және осы жүкті тасымалдауға жарамдылығы, туы және тобы.
Осы аталмыш факторларға ќоса саќтанушының саќтандыру жөніндегі тәжірибелері
мен моральдыќ жай-күйі де есепке алынады, сондай-аќ саќтандыру өтемінің
мөлшері мен саќтандыру франшизасы есептелінеді.
Саќтандыру жарғысының мөлшері саќтандыру тарифінің ставкасы мен
саќтандырылған мүліктің ќұнының негізінде белгіленеді, аныќталады.
Саќтандырылатын соманы белгілеу шот-фактурада көрсетілген тауарлардың ќұны
мен болашаќта алынатын пайданың негізінде жүзеге асырылады.
Саќтандыру каргосының негізгі ќағидаттарына мыналар жатады: зияндарды
саќтандыру полисі, жүктің толығымен жойылуына немесе бүлінуіне байланысты
корғаудың камтамасыз етілуі. Бұл жерде шектеу ќойылатын жағдайлар жүктерді
палубада тасымалдау кезіндегі, форс-мажорлыќ жағдайлар кезіндегі,
контейнердің бұзылмағанына ќарамастан тауарлардың жоғалуы кезіндегі
зияндар. Саќтандыру каргосы Лондон саќтандырушылары институтының
ќалыптасқан ескертулерін есепке ала отырып жасалынатын типтік шарттардың
негізіңде жүргізіледі.
Мынадай жәйттер саќтандыру шарттарына міндетті, ќалыптасќан түрде
енгізіледі: жүктің өзінің бүлінгендігі, ќоғамға ќауіпті заттар-наркотиктер;
орауыштардың жарамсыздығы, әскери тәуекелдер, атмосфералыќ, температуралыќ
ќұбылыстардың жүктерге тигізетін әсері, атом жарылыстарының әсері.
Халыќаралыќ практикада ескертпе институты (ІСС) өте кеңінен
пайдаланылады. Саќтандыру өтеуі көбінесе осы ескертпелер мен айырымда
сипаттағы тасымалдауға байланысты жүзеге асырылады. Пайдаланылатын
ескертпелер түрлері үш стандарт (А,В,С) арќылы көрініс табады. "А"
каргосының ескертпесі барлыќ тәуекелдерден ќорғау түрінде айќындалады. Осы
ескертпе залалдардың барлыќ түрінен ќорғауды кепілдендіреді. Олардың ішінде
тіптен теңіз ќараќшыларының шабуылынан туындайтын залалдар да көзделінген.
Бұл жерде айта кететін тағы бір жәйт, әскери-соғыс тәуекелдері "А"
каргосының ескертпесіне енгізілмеген. Оларды тек сақтандыру сыйаќысына
ќосымша ќаражаттар шартымен ќосуға рұќсат берілуі мүмкін. "В" каргосының
ескертпесі мына келесідей тәуекелдерді өтеуге атсалысады: өрттер мен
жарылыстар; құрғаќшылыќта отырып ќалу, су толып кетуі, басып алу, жерүсті
көліктерінің рельстен шығып кетуі, аударылуы, соќтығысып ќалу (бұл жерде
судағы емес), апат болған жерде жүктерді түсіруге кеткен шығындар, жер
сілкінісі, вулкандардың ќозғалысќа келуі, жай соғу, су болып ылғалдану
(жауын-шашын суларынан басќасынан, жүктерді арту кезінде олардың
орауыштарының, қораптарының толығымен жойылуы. "С" каргосының ескертпесі
мына келесідей тәуекелдерді жабады: өрт немесе жарылыс, су толып кетуі,
құрғаќшылыќта отырып ќалуы, басып алу, аударылуы немесе рельстен шығып
кетуі, соќтығысулар, апат болған жерде жүктерді түсіру. Теңіз
саќтандыруының келісім-шарты тек оның жайлары теңіз саќтандыруы полисінде
мазмұндалғанда ғана заңды болып саналады. Әдетте теңіз тәуекелдері "слип"
тарда тұжырымдалады. Сондыќтан, практикада көбінесе слип-полистер
ќолданылады.
Ќазіргі кезде маңызды, саќтандырудың жаңаша бағыты тасымалдаушының
жауапкершілігін саќтандыру түрі бойынша саќтанушылар сауда, балыќ аулау,
серуендеу және т.б. кемелерінің иелері және тасымалданатын жүктерге ќатысты
тасымалдаушылар болып есептелінеді.
Аталмыш саќтандыру түрінің маќсаты кемелерді жүргізуге және кемелерді
пайдалануға байланысты тәуекелдерден кепілдендіруді ќамтамасыз ету.
Жүктерді тасымалдау кезінде тасымалдаушылар мына келесідей халыќаралыќ
бірыңғай ќағидаттарды басшылыќќа алады: тасымалдаушы белгілі бір форс-
мажорлыќ жағдайлар туындаған болса жауапкершіліктен босатылады;
тасымалдаушы өзіне сеніп тапсырылған жүктер үшін аќылға
сиятындай шегінде жауап береді; тек ќаржылыќ шектеу ќоюдан
басќа, тасымалдаушыны жауапкершіліктен босатудың себебі жоќ.
Теңізбен тасымалдаудың халыќаралыќ практикасында мына келесідей
конвенциялардың шарттары ќолданылады: Гаагалыќ конвенцияның 1924 жылы
Брюссельде ќабылданған ќағидалары, 1966 жылы ќол ќойылған Гааганың Висби
ќағидалары, 1978 жылы Гамбургте ќабылданған Гамбург ќағидалары.
Брюссельде 1924 жылы ќабылданған Гаагалыќ ќағидалар коносаменттерге
сәйкес теңіз жолымен тасымалданатын жүктерге келтірілген зияндар үшін
жауапкершілікті регламенттейді. Осы ќағидалар "Коносаменттерге ќатысты
ќағидаларды біріктіру туралы халыќаралыќ келісімде" көрініс тапќан.
Сонымен, Гаагалыќ ќағидаттардың мына жайларды көздейтіні байќалады:
палубадағы жануарларды, эксперимент жүргізілетін жүктерді, жеке
бастың мүліктері мен жүктерді есепке алмағанда жүктерді тасымалдау шартын
жасау; тасымалдаушы кеменің теңізбен жүріп өткеніне, жүзу барысындағы
жүктерге жауап береді; Ұлыбританияда осы жауапкершілік бір орын үшін жүз
фунт стерлингтен, ал АЌШ - бес жүз долларымен шектелген.
"Брюссель хаттамасы" деп аталынатын Гаагалыќ Висби ќағидалары
жоғарыдағы ќағидаларға ќосымша ретінде ќабылданған болатын. Бұл ќағиданың
мєні жауапкершілік лимитін салмаќ пен орын үшін аќшалай өлшеуішпен
белгілеуді көздеуден тұрады. Алғашќысында алтын франк, кейіннен
конвенциялыќ франк деп аталған аќша өлшемінің бірлігі ќазір ЗБК. болып
белгіленген және курсы әлемдік валюталармен көрсетіледі. Бүгінде, осы
жауапкершілікті шектеу лимиті бір орын үшін 666, 67 8БК.-ды кұрайды. Висби
ќағидасы бойынша жүктерді артатын порт пен коносамент жазып беру орны
міндетті түрде осы кағиданы өзінде бекіткен мемлекеттің аумағында болуы
ќажет.
Афиналыќ және Лондон конвенциялары жеке тұлғалардың жеке басына
байланысты зардаптар үшін жауапкершіліктерді шектеуді көздейді. Афины
конвенциясы дене жараќаттары бойынша жауапкершілік лимиттерін реттейді. Бүл
конвенция алғашќы рет әуе тасымалдауындағы жауапкершілікті шектеу
маќсатында 1929 жылы ќабылданған болатын. Жолаушылардың өлімі мен дене
жараќаттары үшін тасымалдаушы бір жолаушыға 700 мың алтын франк мөлшерінде
ќаржылыќ жауапкершілік шартын орыңдайды. 1974 жылғы Лондон конвенциясында
жүктер мен адамдарға байланысты тасымалдаушының жауапкершілігінің әрќашанда
ќаржылыќ шектеулері болуы тиіс деп айтылған. Демек, бұл жерде жолаушылар
алдындағы және жүктерге ќатысты жауапкершіліктерге шектеу көзделінген.
Осы Лондон конвенциясы адамдардың, бұл жерде жолаушыларды ќоспағанда
өліміне немесе дене жараќаттарына байланысты жауапкершілік
лимитін белгілеуді былайынша көздейді: сыйымдылығы 500 т. аспайтын
кемелерге - 333 000 8ЭК. Сыйымдылығы 500 т. асатын кемелерге, әрбір
тоннасы үшін (501тоннадан 3000 тоннаға дейін) - 500 5БК.
Сонымен, саќтандыру рыногының жауапкершілікті сақтандырудың әралуан
типтерін ұсынатынан байќадыќ. Сонда да болса бұл жерде ескеретін бір жәйт,
халыќаралык саќтандыру аясынан 70 өзара саќтандыру клубтарының орын алуы.
Олардың ішіндегі белді клубтар Ұлыбритания, Швеция, Норвегия және АЌШ
орналасќан. Осы ќорғау және қалпына келтіру ќызметтерімен айналысатын
клубтар мына келесідей негізгі саќтандыру тәуекелдерін ұсынады: жүк, дене
жараќаттары, ќақтығысу, кеменің ќираған- корпусын сүйреу, айыппұлдар, кеме
командасы тарапынан көрсетілетін наразылыќ, ќозғалмайтын ќалќып жүрген
объектілерге заќым келтіру, жалпы апаттар бойынша өтемдердің болмауы,
сүйреуге, сотќа, карантиндерге және т.б. кеткен шығындар. Өзара саќтандыру
клубтарының ішіндегі ең ірісі Ұлы Британия Біріккен корольдігі мен
Солтүстік Ирландияның кеме иелерінің Бермуд өзара саќтандыру ассоциациясы
болып табылады.[10]
Ендігі кезекте Ќазакстанда жүзеге асырылатын саќтандыру нысандары мен
түрлерін ќарастырамыз.
Ќазаќстан аумағындағы саќтандыру "Сақтандыру ќызметі туралы" Ќазаќстан
Республикасы заңының 6-бабының тиісті тармаќтарында көрсетілгендей
саќтандыру салалары бойынша ерікті және міндетті саќтандыру нысанында
жүзеге асырылатын негізделген.[11] Ал "Ќазаќстан Республикасының кейбір заң
актілеріне саќтандыру ісі мен саќтандыру ќызметі мәселелері бойынша
өзгерістер мен толыќтырулар енгізу туралы" Ќазаќстан Республикасының заңына
сәйкес Ќазаќстан Республикасы Азаматтыќ кодексінің 805-бабының мынадай
редакциясы берілген:[12]
1. Сақтандыру нысандары:
1). міндеттілік дәрежесі бойынша — ерікті және міндетті; 2). саќтандыру
объектісі бойынша — жеке және мүліктік; 3). саќтандыру төлемін жүзеге асыру
негіздері бойынша — жинаќтаушы және жинаќтаушы емес болып табылады.
Кезінде саќтандыру міндетті және ерікті нысанда жүзеге асырылады деген
жағдай "Саќтандыру туралы" Ќазаќстан Республикасы Президентінің заң күші
бар Жарлығының 4,5-баптарында белгіленген болатын. 4-бапта: саќтандыру
міндеттілік дәрежесі бойынша — ерікті және міндетті, ал объектілері бойынша
— жеке және мүліктік болып бөлінеді деп көрсетілген еді. Негізінде,
міндетті саќтандыру тиісті заңның талаптарына сай жүзеге асырылатын
саќтандыру нысаны болып саналады. Оның осы заң күші бар Жарлыќта көзделген
түрлерінен басќалары өзге де заңды актілермен белгіленеді деп көрсетілген.
Егер міндетті саќтандыруды жүзеге асыру тәртібі мен шарттары
мемлекетіміздің заңи актілерінде көзделмеген жағдайда оларды Ќазаќстан
Республикасының Үкіметі белгілей алады.
Осы Жарлыќтың алғашќы редакциясында (5-бап, оның тармаќтары) міндетті
саќтандыру түрлері наќты көрсетілмегенімен, 1996 жылы тамыздың 23-інде
ќабылданған Ќазаќстан Республикасының Занына сәйкес 5-баптың 2-тармағына
мынадай: "ќолайсыз табиғи-климаттыќ жағдайлардан, эпизоотиялардан және
басќа стихиялыќ апаттардан астыќты, көпжылдыќ екпелерді, ауылшаруашылыќ
жануарларын, жылжитын және жылжымайтын мүлікті, ауылшаруашылығы өнімдері
мен тауарларын міндетті саќтандыру белгіленген деген толыќгырулар
енгізілген болатын.
Тағы бір ескеретін маңызды жәйт, міндетті саќтандыру кезінде саќтанушы
саќтандырудың осы түрін реттейтін заң актісінің талаптарына сай
саќтандырушымен шарт жасауға міндетті (5-баптың 4-тармағы) және осы
міндетті саќтандыру шарты саќтандырудың осы түрін жүзеге асыруға лицензиясы
бар саќтандырушымен ғана жасалуы мүмкін (5-баптың 5-тармағы), сондай-аќ бұл
шартты жасау аталмыш саќтандырушы үшін міндетті болып табылады.
Міндетті саќтандырудың тағы бір елеулі көрінісі, егер заң актісіне
сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Инвестициялық және қаржылық құқығы кафедрасы
Диплом жұмысы
Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметінің
негіздері
Орындаған 2 курс студенті: Альмурзаева Ж.Ж.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к., доцент Айдарханова
К.Н.
Норма бақылаушы: аға оқытушы Қожабек К.М.
____________________
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді з.ғ.к., доцент Рахметов Е.Ш.
__________________
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3-5
1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру ісі: оның тарихи даму
кезеңдері
6-14
1.1 Саќтандырудың ұғымы және оның бүкіләлемдік саќтандыру кеңістігінде
атќаратын рөлі
6-14
2. Ќазаќстан Республикасындағы саќтандыру ќызметін ќұќыќтыќ реттеу
2.1 Саќтандыру ќызметінің түсінігі және оны ұйымдастыру
15-25
2.2 Егемендік алғаннан кейінгі еліміздегі саќтандыру ісінің ќалыптасуы және
дамуы
26-33
2.3 Саќтандыру ќызметін нарыќтыќ ќарым-ќатынас талаптарына сай жетілдіру
мәселелері және өзара сақтандырудың құқықтық негіздері
34-49
ҚОРЫТЫНДЫ
50-51
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
52-54
КІРІСПЕ
Саќтандыру ежелгі заманнан бері жүзеге асырылып келе жатќан, өзінше
бағдар-бағыты бар, айырыќша мүддесі – тұлғалардың мүліктеріне, жеке
бастарына байланысты кездесетін жағдайлардан ќорғау, шығынды жабу, зардап-
зиянды ќалпына келтіру сипатындағы іс-ќимыл болып табылады. Мемлекет
тұрғысынан алғанда саќтандыру мемлекеттің ќаржы жүйесінің элементі болып
есептелінеді.
Саќтандыру мемлекеттің, заңды тұлғалардың, азаматтардың мүліктік
мүдделерін ќорғау жүйесін ќұрады. Сонымен ќатар, ол күтпеген табиғи,
техногендік және өзге де ќұбылыстарға байланысты мүліктік, материалдыќ
нұќсандарды ќалпына келтіруге кепілдік бере отырып ќаржы жүйесін нығайтуға
оң әсерін тигізеді.
Саќтандыру - саќтандыру жағдайлары туындаған кезде зиянның орнын
толтыруға кеткен шығындарды ќаржыландыруға мүмкіндік береді, сондай-аќ ұзаќ
мерзімге инвестициялаудың бір көзі болып табылады.
Ќазіргі кезде Ќазаќстан аумағында өте ќарќынды түрде жүзеге асырылып
жатќан процестердің бірегей саќтандыру рыногын түпкілікті ќалыптастыру және
оның тиісті инфраќұрылымдарын ќұру болып отыр. Ќазаќстандағы саќтандыру
рыногының даму жағдайының көрсеткіштері еліміздің ұлттыќ саќтандыруының
негізі ќұрылғанын мәлімдеп, дәлелдеуде, сондай-аќ Ќазаќстандағы саќтандыру
ќұќыќтыќ ќатынастарының бастамасы болып табылатын саќтандыру, саќтандыру
ќызметі әлі де зерделеу, зерттеуін асыға күтіп жатќан аяға, оның ішінде
экономикалыќ және ќұќыќтыќ тұрғыдан ќарастыруды ќажет ететін өзекті бағытќа
айналып отыр.
Сондыќтан, бірінші кезектегі маќсат белгілі бір мөлшерде саќтандырудың
экономикалыќ табиғаты мен мән-маңызын, саќтандыру экономикалыќ тұйыќталған
ќатынастарының ерекшеліктерін ќарастыру және жете танысып білу болып
табылады. Осыған орай, саќтандыруға айрыќша назар аударып отырмыз. Біздің
ойымызша ќазіргі кезеңдегі басым бағыт саќтандыру және ќайта саќтандыру
ұйымдарының жарғылыќ капиталдарының ең аз мөлшерін жоғарылату және оны
тек аќша ќаражаттары есебінен ғана ќалыптастыру.
Сонымен бірге, саќтандыру ісін дамытудың ұзаќ мерзімді маќсаттарына
жету үшін мына келесідей іс-әрекеттерді жүзеге асыру ќажет: саќтандыру
ќызметін мемлекеттік реттеудің тиімділігін арттыру; саќтандыру ќызметінің
нормативтік - ќұќыќтыќ базасын жетілдіру; саќтандыру жүйесінің ќаржылыќ
орныќтылығын және беріктілігін ќамтамасыз ету; Қазаќстандыќ және
халыќаралыќ саќтандыру рыноктарының өзара ќарым – ќатынастарын дамыту;
саќтандыру ќызметін көрсету рыногындағы ќұрылымдыќ саясатын жүргізу.
Осы саќтандыру рыногындағы ќұрылымдыќ саясаттың басты көрінісі
саќтандырудың ерікті және міндетті түрлерінің араќатынастарының ұтымдылығын
арттыру. Саќтандыру аясындағы аќпараттыќ-талдау жұмыстарының да жеткілікті
деңгейде жүргізілмей отырғанын байќауға болады. Саќтандыру ұйымдарының
өздеріне ќабылдаған міндеттерін бұлжытпай орындауларын баќылау жөніндегі
тиімді мемлекеттік баќылау механизмін ќұру проблемасы да күн
тәртібіндегі өткір мәселе болып табылады. Сондыќтан, біздің ойымызша
саќтандыру ќызметін мемлекеттік реттеу саласында саќтандыру
рыногының ќызмет атќаруының нормативтік – ќұќыќтыќ және әдістемелік
базасын жетілдіру жөніндегі шараларды жүзеге асыру ќажет.
Қазақстанның банк және сақтандыру жүйесі тарапынан экономиканың
келешегі зор секторларына, нарықтық жағынан орнықты қолдау көрсетуі үшін
жағдай жасалуын және өңірлік экономикалық жобаларға, соның ішінде
мемлекеттік – жеке меншік әріптестік шеңберінде қатысуын күшейту қажет деп
тұжырымдайды Елбасы өз жолдауында.[1]
Сонымен бірге, саќтандыру ісінің ќалыптасып, дамуын негіздейтін,
тұйыќталған бөлу, ќайта бөлу ќатынастары ретінде көрініс табатын айрыќша
саќтандыру ќатынастарын реттейтін ќұќыќтыќ реттеу механизмдерін ќұру да
көзделген еді.
Осыған орай, Қазаќстан Республикасындағы саќтандыру заңдарын, заңға
сәйкес нормативтік ќұќыќтыќ актілерді, саќтандыру шарттарын зерделеу, білу,
игеру және меңгеру тек осы сала мамандарының үйлесіндегі іс болып ғана
ќоймай, сонымен бірге барлыќ шараушылыќ субъектілерінің, азаматтардың
әсіресе заңгерлердің де міндетті түрдегі ќажеттілігіне айналып отыр.
Ќазаќстандағы саќтандыру ісінің әлі де жетілдіріуі көзделінген
ізденістер үстінде екенін, оның бүгінгі даму тенденциялары мен ќұќыќтыќ
реформалануы дәлелденуде.
Саќтандыру ісі мен саќтандыру ќызметінің және саќтандыру ќұќығымен
саќтандыру заңдарының мәселелері жөніндегі зерттеулер Ќазаќстан
Республикасындағы мемлекеттік тілде жүргізілмеген, әлі де өз кезегін асыға
күтіп жатќан өте өзекті проблемалар ќатарына жатады.
А.И.Худяков, К.К.Жүйріков, С.М.Найманбаев, И.М.Назарчук, Г.В.Ким,
С.С.Сатубалдин, Б.Сман және т.б. Қазаќстандыќ ғалым-оќымыстылар мен
тәжірибелік мамандардың, сондай-аќ оның ішінде Ресей Федерациясының –
А.Л.Алякринский, В.В.Шахов, В.Р.Идельсон, Н.Я.Шиминова, Л.И.Рейтман және
т.б. ғалымдарының ғылыми еңбектерінде зерттелінген мән-жайлар, талданып,
талќыланған проблемалар осы жұмыстың таќырыбының мәселелерін ашу кезінде
себебін тигізгенін атап өтуіміз ќажет. Ал саќтандыру ќұќығы, саќтандыру
ќатынастары жөніндегі аќпараттар А.И.Худяковтың және С.М.Найманбаевтың оќу
ќұралдарында біршама дәрежеде зерделенген болатын.
Аталмыш авторлардың еңбектерінде осы жұмыстың біршама мәселелеріне
жеткілікті деңгейде талдау жасалынғанымен саќтандыру саласы мен заңдарының
үзбей, жиі реформаланылуына, саќтандыру рыногын халыќаралыќ стандарттарға
сай дамытудың ќұќыќтыќ базасын жаңаша ќалыптастыруға орай, ќазіргі кезде
саќтандыру ќызметіне мемлекеттік басшылыќ ету, саќтандыру ќұќыќтыќ
ќатынастарын мемлекеттік реттеу проблемаларының бұрын Ќазаќстанда
зерттелінбеген көптеген жаңа аспектілері пайда болып отыр.
1. Ќазаќстан Республикасындағы саќтандыру ісі: мемлекеттердің тарихи
даму кезеңдеріндегі көрінісі
1. Саќтандырудың ұғымы және оның бүкіләлемдік саќтандыру кеңістігінде
атќаратын рөлі
Саќтандыру өндірістік ќатынастардың аса ќажетті элементі болып
табылады және ол әрќашанда өндіріс барысында туындайтын шығындар мен
залалдардың орнын толтыруға, калпына келтіруге байланысты болады. Осы
ќоғамдыќ өндіріс процесінде екі ќарама-ќайшы ќұбылыстар ұштастырылады.
Біреуіне, адамдардың табиғи стихиялыќ апаттармен және басќа да төтенше
ќатерлі жағдайлармен күресіне байланысты адам мен табиғаттың арасындағы
ќарама-ќайшылыќ жатса, ал екіншісіне ќоғамдағы адамдар арасында мүліктік
және басќа да мүдделерге ќатысты, ќоғам ішінде туындайтын адамдардың
арасындағы өндірістік байланыстарды ќиындататын ќарама-ќайшылыќгар жатады.
Міне, осындай ќарама-кайшылыктар келеңсіз нәтижелерге әкеп соғатын төтенше
жағдайлар мен күтпеген ќатерлі оќиғалардың туындауының объектілі негізін
ќұрайды.[2]
Егер ќалыпты жүріп жатќан ќоғамдыќ өндіріс процесі адамдардың саналы,
маќсат-бағдарлы ќызметтерінен тыс ғаламат төтенше жағдайлардың туындауына
байланысты бұзылатын болса, онда сол ќатерлі жағдайлар саќтандыру оќиғалары
деп айтылады. Жоғарыда аталған жайларға байланысты ќоғамдыќ өндірістің
ќатерлі сипатта болуы адамдар арасында стихиялыќ және басќа
да ауыртпашылыќтардың ќиратып - жоюшы күштеріне ќарсы тұру, болдырмау,
алдын-алу, әрі ќарай тарауына жол бермеу, сондай-аќ келтірілген зиянның
орнын талассыз толтыру жөніндегі объектілі ќатынастарды туындатады. Бұл
ќатынастар - арнайы сипатта болатындықтан жиынтығында ќоғамдыќ өндірісті
ќорғауды саќтандырудың экономикалыќ категориясын ќұрады. Осы категорияның
ерекшелігі мынадай: ќиратып-жоюшы оќиғаның кездейсоќ сипатта туындауы;
аќшалай және натуралды сипаттағы өлшемдермен сипатталынып келтірілген
зиянның төтеншелігі; аталмыш жағдайдың зардаптарының алдын алу, жоюдың және
материалдыќ немесе өзге де зияндардың орнын толтырудың объектілі түрдегі
ќажеттілігі сияқты негізгі белгілер арќылы көрініс табады.
Ал көрсетілген белгілер адамдардың өндірістік ќызметтерінің аясында
саќтандырылатын тәуекелдердің болатынын және саќтандыру ќорғауының
ќажеттілігін дәлелдейді. Саќтандыру тәуекелі мен саќтандыру шаралары
саќтандырудың экономикалыќ категория ретіндегі маңызын білдіреді.
Саќтаңдыру талабына сәйкес ќорғау, алдын-алу, ќалпына келтіру және
т.б. шараларды жүзеге асыруға ќажетті саќтандыру қорын ќалыптастыру,
ќоғамдыќ өндіріс аясындағы ќорғауды саќтандырудьң экономикалыќ
категориясының осы ќор түріндегі материалдыќ нысанын көрсетеді. Аса кажетті
осы сақтандыру қоры негізінде өндіріс аясында белгілі бір уаќыт
көлемінде жасалынатын ұлттыќ табыстың ќайта бөлінуі есебінен
ќалыптастырылады.[3]
Саќтандыру ќорының есепті жыл ішінде жұмсалынбай ќалған бөлігі ќорлану
ќорына түседі. Ал зиянның орнын толтыруға және т.б. шараларға жұмсалған
бөлігі тұтыну корын толыќтырып ќана ќоймай, сонымен бірге өндіріске кеткен
ќаражаттардың ќалпына келтірілуін толыќтырып отырады.
Тағы бір айта кететін жайт, міндетті мемлекеттік саќтандыру аќша ќоры
мемлекеттің ќаржы жүйесінің бюджет, банктердің ќаржыларынан кейінгі буыны
болып табылады. Алдында айтќанымыздай саќтандыру экономикалыќ категория
ретінде ќаржылармен байланыста болады және ќаржылар сияќты аќша нысандағы
ќұндыќ белгілі ќорларды ќалыптастыру, бөлу және ќайта бөлу кезіндегі
ќозғалысын білдіреді. Осыған орай, сактандыруды басќа экономикалыќ
категориялардан ажырата білу үшін оның өзіне тән ерекшеліктерімен
танысуымыз ќажет.
Экономикалыќ категория ретінде саќтандыру мына келесідей белгілермен
сипатталады:
- саќтандыру кезінде аќшалай ќайта бөлу ќатынастары пайда болады. Осы
ќайта бөлу ќатынастарының негізінде сақтандыру тәуекелінің болуы
және саќтандыру оќиғасының туындау мүмкіндігі жатады;
- саќтандыру кезінде тек саќтандыру ауќымындағы ќатысушылар ғана
ќатысатын тұйыќталған ќайта бөлу ќатынастары туындайды. Бұл жерде
саќтандыру акшалай ќоры тек жаңағы ќатысушылардың наќты
белгіленген жарналары есебінен ќалыптастырылады;
- саќтандыру ќорына жұмылдырылған саќтандыру төлемдері аумақтар
көлемінде ќайтарылады;
- саќтандыру келтірілген зияндарды әкімшілік-аумаќтыќ
бөліністер арасында және белгілі бір уаќыт көлемінде ќайта бөлуді
көздейді.[4]
Демек, сақтаңдыру айтарлыќтай көлемдегі аумаќтық құрылымдар мен
саќтандырылған объектілерді ќамтуы керек және қатарынан бірнеше
жыл бойы ешкандай төтенше жағдай орын алмаған болса, саќтандыру төлемдерін
алдағы уаќытта туындауы мүмкін залал-зияндарды ќалпына келтіруге ќажетті
запастағы ќор құрылуы тиіс.
Саќтандырудың экономикалык манызы оның функциялары аркылы да көрініс
табады. Олар саќтандырудың ќаржы жүйесінің буыны ретіндегі ерекшеліктерінің
ќаржылардың функцияларына сәйкес келетінін көрсетеді. Сонымен, біздің
ойымызша саќтандыруға мынадай функциялар тән болады: жұмылдыру функциясы;
бөлу, ќайта бөлу функциясы (тәуекелдік функция; алдын алу функциясы;
жинаќтау функциясы); баќылау функциясы. Осы функциялар өздігінен емес, тек
саќтандыру ќызметін жүргізу кезінде ғана іс жүзінде жүзеге асырылады.
Жұмылдыру функциясының көмегімен маќсатты саќтандыру ќорының ќаражаттарын
саќтаңдыру жарналары есебінен ќалыптастыру ќызметі жүзеге асырылады.
Бөлу (қайта бөлу) функциясы өз алдына үш функциядан тұрады: олар
тәуекелдік (немесе ќалпына келтіру) функциясы; алдын алу функциясы;
жинактык функция. Бұл жерде ең бастысы тәуекелдік және алдын-алу
функциялары болып табылады. Тәуекелдік функция тұйыќталған саќтандыру
ќатынастарының ішіндегі зияндардың орнын толтыруды, ќалпына келтіруді,
апаттарға байланысты саќтандыру ќаражаттарын кайта бөлуді жүзеге асырады.
Алдын-алу ќатерлі жәйттерді болдырмауға, саќтандыру тәуекелдерін
мүмкіндігінше азайтуға бағытталған профилактикалыќ шараларды жүргізуге
ќажетті функция болып саналады. Баќылау функциясы саќтандыру ќорларының
маќсатќа сәйкес ќатаң ќалыптастырылып, пайдаланылуын тексеріп, ќадағалауды
тиісті зандарға сәйкес жүргізеді.[5]
Саќтандырудың ќоғамдыќ өндірістің үзілмеуін, баланысты болуын,
тоќтатылмауын ќамтамасыз етуді көздеп атќарылатын рөлінің түпкілікті
нәтижесі мына келесідей көрініс табуы керек: саќтандыруды колдану аяларын
ұтымдыландыру; саќтаңдыру операцияларын дамыту көрсеткіштерін жаќсарту;
зияндарды толығымен және дер кезінде ќалпына келтіру; уаќытша бос
саќтандыру ќаражаттарын саќтандыру ұйымдарының инвестициялыќ ќызметтерінде
пайдалану.
Сонымен, саќтандыру катысушыларының аќшалай жарналары есебінен табиғи
апаттар мен төтенше ќатерлі жағдайлардың салдарынан зиян шеккен заңды
тұлғалар мен азаматтардың тартќан зияндарын ќалпына келтіруге және орнын
толтыруға арналған маќсатты саќтандыру ќорын ќұру жөніндегі тұйыќталған
айрыќша ќайта бөлу ќатынастарының жиынтығы болып табылады.
Демек осы жәйтті былайынша толыќ тұжырымдауға болады: саќтандыру
әкімшілік, конституциялыќ, ќаржылыќ, азаматтыќ және т.б. құќыќ нормаларымен
реттелген, сактандырылған тұлғаларға ќатысты тиісті зандарда немесе
шартта көзделген жағдайлардың туындауына орай саќтандыру ќорғанысы мен
саќтандыру өтемін жүзеге асыруға байланысты кешенді, базистік экономикалыќ
ќатынастардың жиынтығы ретінде көрініс табады.
Осы ќысќаша сипаттамадан кейін саќтандырудың тарихи ќалыптасып,
дамуына және біздің еліміздегі даму кезендері мен ќұќыќтыќ аспектілерін
ќарастыру кажет. Негізінде, саќтандыру көне дәуірден бері адамдар өркениеті
арасындағы ќоғамдыќ-экономикалыќ ќатынастардан белгілі бір ќатерлі,
ќауіпті, шығын-зардапты немесе пайдалы, көбінесе объектілі, кейбір кездерде
субъектілі жағдайлардың туындауына байланысты орын алатын өте ќажетті
категория әрі сол өндірістік катынастардың мызғымас бөлігі болып табылады.
Алғашќы кезде саќтандырудың мағынасы "ќауіп", "ќорќыныш" деген сөздермен
байланысты болса, кейіннен көмектесу, жаќтасу, кепілдендіру, ќорғау, ұстап
тұру, тауда, теңізде саќтандыру және т.б. мағынада да айтылған.[6]
Саќтандырудың бастапќы нысандары өте көне дәуірде, құл иеленуші
ќоғамдарда туындаған болатын. Мысалы, бізге жеткен деректер бойынша кұл
иеленушілер, өздерінін мүліктері мен ќұлдарын табиғи тылсым күштердің жойып
жіберуінен, ұрлыќтан, тонаудан және басќа да ќатерлі оќиғалардан ќорғау
тәсілі ретінде саќтандыруды пайдаланған. Осы ќоғамдағы кезіңде мал-мүлікті
және бәсеке басты ќорғауға орай жасалынған келісімдер сактандыру шарты
ретінде көрініс берген еді. Көне дәуірдегі саќтандырудың алғашќы
нысандарының негізінде өзара міндеттемелер арќылы ќамтамасыз етілетін
ұжымдыќ өзара көмекті жатќызуға болады. Сол кездерде ќалыптасќан негізгі
ќағидат бойынша саќтандыру пайда табуға, байлыќќа бағытталған емес, ол тек
кауіп-ќатерден ќорғау тәсілі болып табылған. Демек, келтірілген залалдың
орнын аќшалай емес, тек сол зардапќа баламалы мүлікпен, затпен, өніммен
және.т.б. толыќтырып отырған.
Сонымен, ғасырлар белесінде объекттілі ќалыптасып, жан-жаќгы дамыған
саќтандыру ісі уаќыт өте келе көптеген бағытта жүзеге асырылған. Мәселен,
ќалалар мен елді мекендердің өсуіне карай ғимараттар мен үйлердің және т.б.
мүліктердің әртүрлі дүлей апаттар мен өрттерден жойылуы немесе бүлінуі
ќауіпінің күшеюіне байланысты адамдар солардан ќорғануға, келтірілген
зардаптың орнын толтыруға, мүмкін болса ќауіптің алдын алуға немесе
болдырмауға бірлесіп іс-кимыл жасауға талпынған. 1310 жылы Германияның
Брютте ќаласында көпестер мен ќолөнер гильдияларының мүліктік мүдделерін
корғау жөніндегі операцияларды жүзеге асыратын "Саќтандыру палатасының"
ќұрылуы жоғарыда айтќанымыздың айғағы болса керек.
Мүлікті кәсіпкерлік ќызметтің объектісі ретінде саќтаңдырудан басќа,
өрттен саќтандыру да дами бастаған еді. Кезінде өрттен саќтаңдырудың
ќарапайым нысаны мүліктері бүлінген немесе өртеніп кеткен адамдарға
көмектесу үшін жиналатын арнаулы алым түрінде болған. Әрине бүл көмекті шын
мәнісіндегі саќтандыру деп айта алмайтынымыз белгілі. 1866 жылғы Лондон
ќаласының орталығын жойып жіберген жойќын өрттен кейін демек, үйлер мен
баска да ғимараттарды саќтандыру маќсатында "өрт полисі" деп аталатын
саќтандыру мекемесі, соңдай-аќ 1667 жылы Норвегияның Христиания (кейіннен
Осло деп аталған) ќаласында Норвегиялыќ бранд-касса кұрылған болатын.
Бұлардың бәрі және басќалары өзара саќтандыру негізінде ќызмет атќаратын,
яғни тек келтірілуі мүмкін зардап-зиянның орнын толтыруды ғана көздеген.
Осы саќтандыру жүйесі теңіз саќтандыруында күні бүгінге дейін ќолданылады.
Зымырап өтіп жатќан заман ағымында экономиканың дамуына байланысты
және мүліктік мүдделерінің ұлғаюына ќарай саќтандыру компанияларының саны
мен айналымдыќ капиталдары өсе бастаған еді. Мәселен, он сегізінші ғасырдың
алпысыншы жылдары Батыста мүлікті және жеке адамды саќтандырудың жүзге
тарта түрі болды. Осыған ќарап саќтандырудың дамып жатќан экономика
талаптарына сай келгенін байќаймыз. Тек бір ескеретін жәйт, осы адам
ќызметінің барлыќ аяларына тез таралған саќтандырудың уаќыт, заман
талаптарына орай әдістері мен нысандарында әлсін-әлсін өзгертіліп отырған.
Мысалы, 1706 жылы жер жүзінде бірінші рет өмірді саќтандыру жөніндегі ќоғам
ќұрылса, 1800 жылдары жануарларды, ќаржылыќ шығындарды, ќатерлі
жағдайлардан үйлерді ќиратып кіріп жасайтын ұрлыктан саќтандыру түрлері
пайда болған. Көне Ќазаќстан аумағында дамыған саќтандыру жөнінде жазбаша
деректер мен мағлұматтардың саќталмауына ќарамастан отырыќшы мекендер мен
ірі ќалалардың аясында ќандай да болмасын нысандардағы саќтандыру іс-
ќимылдарының жүргізілгенін білеміз.
Кейінгі, Ресей империясының ќұрамындағы Казаќстанда жүзеге асырылған
саќтандыру деңгейінің дамуы туралы мәліметтер де жоќќа тән. Алайда, сол
кездерде Ресеймен шектес орналасќан Орынбор, Орал, Гурьев ќалаларында және
Жетісу өңіріндегі ќалаларда, сондай-аќ жер өндеумен айналысатын аумаќтарда
саќтандырудың кейбір түрлерінің жүргені мәлім. Сондыќтан, біздің ойымызша
бірінші кезекге Ресей империясында ќалыптасып, дамыған саќтандыруға, оның
әралуан нысандары мен түрлеріне ќысќаша шолу-сипаттама жасап өту ќажет.
Ресей мемлекетіндегі саќтандыру XVIII ғасырдың ортасына таман Петербург
пен Мәскеуде ағылшын саќтандыру ұйымдары филиалдарының
орналасуына орай басталған болатын. Ал бірінші Ресейлік саќтандыру ұйымы
1765 жылы Ригада ашылған еді. Ресейдегі теңіз саудасының жандануына
байланысты 1781 жылы теңіз саќтандыруы бірінші рет жүзеге асырыла бастады.
1786 жылы саќтаңдыру ісін мемлекеттік монополияға айналдыру маќсатында мына
екі банк: мемлекеттік заемдыќ банк пен мемлекеттік ассигнациялыќ банк
құрылған болатын. Осы банктер ќұрылыстар мен тауарларды, ренталарды,
адамдардың өмірін және т.б. саќтандыру операцияларын жүргізген.
Біраќ, кейіннен он тоғызыншы ғасырдың басында мемлекеттік саќтандыру
жойылып, оның орнында акционерлік, өзара және жергілікті (жерлердегі)
сияќты үш негізгі саќтандыру жүйесі біртіндеп ќалыптасќан. 1827 жылы өрттен
саќтандыру жөніндегі Ресей Бірінші акционерлік ќоғамы пайда болған. 1835
жылы өрттен саќтандыру жөніндегі Ресейлік екінші ќоғам, ал 1846 жылы
"Саламандра" ќоғамы ќұрылған. Осыған орай Ресей өрттен саќтандырудың отаны
деп есептелінген.
Шамалы уаќыт өткеннен кейін, саќтандыру ќоғамдары жауыннан соң каулап
өскен саңырауќұлаќтай ќарќынды дами бастаған. Мәселен, 1844 жылы
"Российское общество морского, речного, сухопутного страхования", 1847 жылы
көлікті саќтандыратын Санкт-Петербургтің Надежда компаниясы, 1867 жылы
"Русское", 1870 жылы "Коммерческое", "Варшавское", "Русский Ллойд", 1872
жылы "Северное", "Якорь'', "Волга" сияќты жаңа саќтандыру ұйымдары пайда
болған.[7]
1877 жылдан бастап егістістерді бұршаќ соғудан саќтандыру жөніндегі
жер иеленушілердің "Московское" атты өзара ќоғамы жұмыс істей бастаған
(1901 жылы осыған сәйкес "Церера" ќоғамы ќұрылған). 1881 жылы ашылған
"Россия" атты өте ірі саќтандыру ќоғамы өмірді, капиталдарды, ұжымдыќ және
жекелей саќтандыруды жүзеге асырған. 1885 жылдан бастап мынадай шетелдік
саќтандыру ќоғамдарына Ресей аумағында ќызметтерін жүзеге асыруға рұќсат
берілген: "Нью-Йорк" (АЌШ), "Урбен" (Франция) және "Эквитебл" (АКДІ). 1888
жылы "Помощь" атты саќтандыру ќоғамы бірнеше бағыттағы өз жұмысын
жүргізген. 1895 жылы тұңғыш рет "Общество Русского перестрахования" деп
аталатын арнаулы ќайта саќгандыру ќоғамы ќұрылған. 1903 жылы Мәскеуде
көптеген фирмалардың ќатысуымен жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді
өрттен сақтандыратын "Российский взаимный страховой союз" дүниеге келген
болатын. 1905 жыддан бастап өз салымшыларының өмірін саќтандыруды
мемлекеттік жинаќ кассалары жүзеге асырған. 1913 жылы "Взаимное страхование
промышленников", "Взаимное морское и речное страхование", "Российский
союз обществ взаимного страхования от огая деген ірі саќтандыру
мекемелері ќызмет аткарған. Ресейдегі жеке басты сактандыру ісі негізінен
тек ауќатты тұрғындарды ќамтыған болатын. Осы аяда ќызмет атқарған жиырма
ұйымның ішінде өмірді саќтандыру жөніндегі арнаулы үш мекеме болған
"Жизнь", "Заботливость", "Генеральное". Кезіндегі статистика бойынша 1913
жылы саќтандыру жарғыларының жалпы сомасы 204,5 млн. сомды құраған. Оның
ішінде акционерлік саќтандыру ќоғамдарының үлесіне — 63,1 процент,
жерлердегі саќтандыру үлесіне — 19,8 процент, өзара саќтандыру үлесіне —
6,7 процент келген. Ресей бойынша саќтандыру ќоғамдарының активтері 374
млн. сом мөлшеріңде болған.
Енді өз елімізде саќтандыруға байланысты жасалған алғашќы ќадамдар мен
саќтандырудың одан әрі даму кезендерін баяңдайтын сәт туған сияќты.
Саќтандырудың Ќазаќстанға келуіне басты себеп болған Ќазан революциясы деп
айтсаќ қателеспегеніміз. Екінші серпіліс 1921 жылы жүзеге асырыла бастаған
жаңа экономикалыќ саясаттың жүргізілуіне байланысты болды. Ќазаќстандағы
(Ќырғыз КСР) саќтандыру осы 1921 жылдың екінші жартысына таман ќызу колға
алынып, оны ұйымдастырудың ұтымды нысандары, саќтандыру аппараттары мен
бөлімдерін және олардың ќызметкерлерін, оларды ќажетті материалдармен және
азыќ-түлік, киімдермен ќамтамасыз ету мәселелері ќарастырылып тұжырымдар
мен ұсыныстар жасалған болатын. Ќазаќстанның (Ќырғыз КСР) аумаќтыќ-
ќұрылымдыќ және мәдени—тұрмыстыќ ерекшеліктері ескерілген, талданған осы
ұсыныстар кейіннен нормативтік актілер ќабылдау кезінде негізге алынған
еді.
"Мемлекеттік мүліктік саќтандыру туралы" 1921 жылғы ќазанның
6-сындағы Х декретіне, орай Ќазаќстан аумағында 1921 жылдың желтоќсанының
14-інде Ќырғыз КСР "Мемлекеттік мүліктік саќтандыру туралы Ережені"
бекітті.
Сонымен ќатар, республикалыќ Ќаржылар халыќ комиссариатында
мемлекеттік сақтандырудың бас басќармасы ќұрылды. Осы аталмыш басќарма
кезінде барлыќ саќтандыру операцияларына басшылыќ жасаған болатын және
өзіне тиесілі саќтандыру тарифтерін әзірлеу, Ќаржы халыќ комиссариаты
бекітетін ќағидалар мен нұсќаулыќтар шығару, саќтандыру нысандарының ғылыми
негіздемелерін әзірлеу, алдын-алу шараларын ұйымдастыру, жергілікті
мемлекеттік саќтандыру мекемелеріне басшылыќ ету, соттар мен басќа да
мемлекеттік мекемелерде өздерін саќтандыру органдарының өкілі ретінде
көрсету сияќты міндеттерін орындауға атсалысќан.
Ќазаќстандағы табиғи апаттардан, т.б. көптеген төтенше, ќатерлі
жағдайлардан мүлікті және жеке басты саќтандыру Орынбор, Актөбе, Орда,
Орал, Ќостанай, Петропавловск және Семей губернияларында (сол кездегі
мемлекеттік ќұрылыс) жүзеге асырылған. 1921 жылғы ќазанның 6-сындағы
"Мемлекеттік мүліктік саќтандыру туралы" декрет бойынша саќтандыру тек
ауылдыќ жерлер мен елді мекендердегі және калалардағы жеке меншік
шарушылыќты ќамтыған еді. Демек, мемлекеттік саќтандыру оларға өрттердің,
бұршаќ соғудың, малдардың ќырылуының, суда және ќұрғаќта жүретін көліктер
аварияларының (апаттарының) салдарынан келтірілген залалдың орнын толтыруға
міндетті болған.
1922 жылдың шілдесінде Х ќабылдаған ќаулысында Мемлекеттік саќтандыру
ќызметінің ұйымдастырылу жағы былайынша наќтыландырылған болатын:
мемлекеттік саќтандыру шаруашылыќ есеп негізінде ұйымдастырылады; өмірді
ерікті саќтандыруға және ќатерлі жағдайлардан ерікті саќтандыруға рұќсат
етіледі.
Осы ерікті нысандағы мемлекеттік саќтандыру алғашќы кездерде
мемлекеттік меншікке ќатысты да жүзеге асырылған еді. Мәселен, ќұрылыстарды
мемлекеттік ерікті және міндетті саќтандыруға ќабылдау туралы ќағида
бойынша өрттен саќтандыру кезінде меншік нысандары мен пайдаланылу
бағыттарына ќарамастан барлыќ ќұрылыстар саќтандырылуға жататын.
Ал мемлекеттегі саќтандыру түрлері мына келесідей көрініс тапќан еді:
күрылыстарды, малдар мен егістіктерді міндетті және ерікті саќтандыру;
көлік ќұралдарын, өмірді және т.б. ќатерлі жағдайлардан ерікті саќтандыру,
сондай-аќ кепілдендірілген саќтандыру. Кепілдендірілген саќтандыру ауќымы
кредиттік мекемелерді, мемлекеттік өнеркәсіпті, сауданы (ќоймаларды),
теміржол және су жолы көліктерін ќамтыған және ерікті саќтандыру түрінде
жүргізілген.
1928 жылы мемлекетімізде саќтаңдыру жүйесінің ќайта ќұрылуын
көздеген кезекті компания жүзеге асырылды.
Жаңадан, республиканың әкімшілік-аумаќтыќ бөліністеріне ќатысты
ќұрылған саќтандыру аппараттарын басќару Аймаќтыќ (краевой) мемлекеттік
саќтандыру кеңсесіне жүктелді, сондай-аќ оған жергілікті халыќтың тұрмысына
сай келетін саќтандыру түрлерін, оның ішінде егістіктерді үсіктен және т.б.
жағдайлардан, кешенді мал өсіру шаруашылыќтарындағы малдарды міңдетті
сақтандыруды енгізу жөніндегі мәселені қарастырып, шешуге ұсыныс жасалды.
1929 — 1930 жылдары Ќазаќстанда ерікті сақтандыру түрлерін
қысқартуға орай міндетті сақтандыру аясы айтарлыќтай кеңейген
болатын. 1930 жылы маусымның 26-сындағы Ќазаќ КСР Х ќаулысымен
бұрын ерікті саќтандырылатын мемлекеттік кәсіпорындардың,
колхоздар мен кооперативтердің (тұтыну кооперативтен басќасы)
мүліктері енді міндетті саќтандырылатын болды.
Сонымен бірге, меншік нысандарына ќарамастан ќұрылыстар мен ќора-
ќопсылар, ал қалалар мен ќала санатындағы поселкелердегі ќұрылыстар оған
ќоса - жер сілкінісінен, топан судан, кұйыннан және т.б. таулы аймактарда
болатын табиғи ќұбылыстардан; ауылшаруашылығы жануарлары - ќырылудан;
ауылшаруашылығы өсімдіктері - бұршаќ соғудан, ал маќталар жауыннан езіліп
кетуден және суыќ шалудан; соя, кенеп және маќта егістіктері шыкпай ќалудан
міндетті саќтандырылуға жатќан. Оған ќоса тұќымдыќ ќор, механизациялар,
ауылшаруашылығы ќұрал — саймандары, механизацияланған көліктер міндетті
түрде саќтаңдырылатын болған.
Жаңаша ќұрылым облыстарда ќаржылыќ басќармаларға бағынышты мемлекеттік
саќтандыру басќармалары, аудандарда аудандыќ, ќалалыќ ќаржылыќ бөлімдерге
бағынышты мемлекеттік саќтандыру инспекциялары, ал республика орталығы
астанада ќазаќ мемлекеттік саќтандыру басќармасы сипатында коммунистер
партиясы орталыќ комитетінің ќаулысына сай ќалпына келтірілді.
Саќтандыру ісінің жаңа белестеріне бағдарланған тиісті ќызметтердің
жарќын көріністері 60 жылдардың екінші жартысында айтарлыктай жүргізілу
барысында ќол жеткізген көрсеткіштерден байќалған еді. Басты назар
аударылған бағыт ауылшаруашылығы аясындағы саќтандыру жүйесі болды.
"Колхоздардың мүліктерін мемлекеттік міндетті сақтандыру туралы" 1967 жылғы
тамыздың 28-індегі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Жарлығы мен КСРО Министрлер
Кеңесінің ќаулысы Мемлекеттік сақтандыру мен колхоздардың экономикалыќ
баланстары мен мүдделерін саќтауды ойластырып ќабылданған ќұқыќтыќ ќұжаттар
болып саналады. Осы және басќа да ќұжаттарға сәйкес саќтандыру оќиғаларының
тізбесі кеңейтілген болатын. Мәселен, ќуаңшылыќ, шамадан тыс ылғалдылыќ,
жылудың жетіспеуі, өсімдіктер зиянкестері, ќолайсыз ауа райы жәие өзге де
ыңғайсыз жағдайлар.
1968 жылғы сәуірдің 30-ында ќабылдаған "Жұмысшылар мен ќызметкерлердің
жеке басты саќтандыру шарттары бойынша саќтандыру жарналарын аќшасыз есеп
айырысу жолымен төлеуі туралы" КСРО Министрлер Кеңесінің ќаулысына орай
саќтандыру ќоғамдыќ ќатынастарына өте ќажетті әрі тиімді элемент
енгізілгенін ерекше атап өтуге тиіспіз. 1969, 1971, 1973, 1975, 1976, 1977,
1980, 1984 жылдары ќоғамның әр түрлі аялары мен жан-жаќгы нысанда жүзеге
асырылған міндетті және ерікті мемлекеттік саќтандыру үлкен жетістіктерге
жеткен болатын. 1981 жылғы ќазанның 2-сінде КСРО Жоғарғы Кеңесінің
Президиумының "Азаматтардың ќарамағындағы мүліктерді міндетті мемлекеттік
сақтандыру туралы" Жарлығында жаңа тарифтер мен бағалар, нормалар мен
ставкалар, саќтандыру сомалары, саќтандыру аумағы мен объектілері,
саќтаңдыру ќұнын аныќтау тәсілдері, саќтандыру төлемдері мен өтемдері
мұќият белгіленген еді. Саќтандыруды жетілдіруге атсалысќан мына
нормативтік актілер уаќыт талабына сай ќабылданылып отырған: 1977 жылғы
аќпанның 8-індегі КСРО Министрлер Советінің "Мемлекеттік саќтандыруды одан
әрі дамыту жөніндегі шаралар туралы" ќаулысы, 1978 жылғы маусымның 1-індегі
"Совхоздар мен басќа да мемлекеттік ауылшаруашылыќ кәсіпорындарына
стихиялыќ апаттар мен өзге де ќолайсыз жағдайлардан келтірілген залалдардың
орнын толтыру тәртібін жетілдіру туралы КОКП ОК мен КСРО Министрлер
Советінің ќаулысы, 1984 жылғы тамыздың 30-ындағы "Мемлекеттік саќтандыруды
одан әрі дамыту және саќтандыру органдарының жұмыстарының сапасын
жоғарылату жөніндегі шаралар туралы" КСРО Министрлер Советінің ќаулысы
және 1986 жылғы ќыркүйектің 3-індегі "КСРО үкіметінің колхоздарды,
совхоздарды және басқа да мемлекеттік ауылшаруашылыќ кәсіпорындарын
міндетті саќтандыру мәселелері бойынша кейбір шешімдерінің өзгергенін және
күшін жойғанын тану туралы" КСРО Министрлер Советінің ќаулысы. Кеңестер
Одағының ыдырауы мен Казаќстанның егемендік алуына аздаған уаќыт көлемі
ќалған кезде еліміздің саќтандыру жүйесінің кемеліне келген шағы болатын
деп санай аламыз. Мәселен, осы жөнінде атаќты ќаржыгер-экономист,
саќтандыру ісінің ірге тасын ќалаушы практик маман және танымал ғалым К.К.
Жүйріков 1990 жылдың басында Ќазаќ КСР-сында саќтандырудың мына келесідей
20 түрі жүрген деп көрсеткен болатын: ауылшаруашылыќ саќтандыруы;
азаматтардың жеке басының мүлігін саќтандыру; өмірді саќтандыру; ара ұялары
мен олардың өнімдерін саќтандыру; азаматтардың ќолындағы иттерді
саќтандыру; азаматтардың шаруашылығындағы көпжылдыќ көшеттер мен
ауылшаруашылығы культураларының шығымын саќтандыру; жолаушыларды ерікті
саќтандыру; кәсіпорындардағы, мекемелердегі, ұйымдардағы, колхоздардағы,
совхоздардағы және кооперативтердегі ќатерлі жағдайлардан ұжымдыќ
саќтандыру; жүмысшыларды, ќызметкерлерді және олардың отбасыларының
мүшелерін, мүліктері мен өмірлерін жер сілкінісінен саќтандыру; шаруа
ќожалығының мүлкін саќтандыру; азаматтардың ќолындағы жануарларын ұрлап
кетуден саќтандыру; азаматтардың ќолындағы ұсаќ малдарды саќтандыру;
жұмысты жоғалтуды-жұмыссыздыќты саќтандыру және т.б.
Аталмыш саќтандыру түрлері осымен шектеліп қалмай өзге де түрлері
енгізілген болатын. Мысалы, ќаржылыќ тәуекелдерді саќтандыру;
инвестицияларды саќтандыру; құрылыс-монтаж тәуекелдерін (катерлерін)
саќтандыру; интернаттыќ балалар мекемелерінің тәрбиеленушілерін саќтандыру
және т.б.
2. Ќазаќстан Республикасындағы саќтандыру ќызметін ќұќыќтыќ реттеу
1. . Саќтандыру ќызметінің түсінігі және оны ұйымдастыру
Саќтандыру ісінің нормативтік базасын, саќтандыру ќұќыќтыќ
ќатынастарын зерделеу — зерттеу әдетте саќтандырудың түрлері мен
нысандарын, саќтандырылатын тұлғалардың санаттарын, саќтандыруды топтастыру
негіздерін, сондай-аќ тағы басќа да осы аяға байланысты элементтер мен
ќұбылыстарды жете ќарастырып, білуден басталады. Сондыќтан осы жәйттердің
бәріне саќтандырудың бүкіл әлемдік практикасында ќалыптасќан тұрғыдан
сипаттама беруді көздейміз. Саќтандыру ќызметі біртектес тәуекелдер
ќағидаттарына негізделетін әртүрлі салаларға бөлінеді. Осы саќтандыру
салалары өздеріне орай төмендегідей топтастырылады: саќтандыру объектілері
бойынша; саќтандыру өтемдерінің түрлеріне байланысты; баланстың
ќұрылымына байланысты.[8]
Саќтандыру объектісіне жеке басты саќтандыру, мүлікті саќтандыру және
жауапкершілікті саќтандыру жатады. Ал саќтандыру өтемдерінің түрлеріне
байланысты мынадай ќұрылымды көрсетуге болады: зиян-залалды саќтандыру
немесе зиянды ќалпына келтіру (өтеу) өзінше үшке бөлінеді: жеке басќа
байланысты залалдарды саќтандыру; материалдыќ залалдарды саќтандыру;
аќшалай залалдарды саќтандыру; келісім бойынша төленетін соманы
саќтандыру: өмірді саќтандыру; ќатерлі жағдайлардан саќтандыру;
медициналыќ саќтандыру.
Міне, осындай негіздерге орай залалды және соманы саќтандыру
айќындалады. Зиянды саќтандыру кезінде залалдың наќты дәлелденген сомасын
ќалпына келтіру көзделінеді. Соманы сақтандыру
саќтанушының мүддесі мен төлем ќабілеттілігіне байланысты жүзеге асырылатын
болғандыќтан наќты ќалпына келтіру мүмкіндігі бұл жерде көрініс таппайды.
Соманы саќтандыру тек өмірді сақтандыру, ќатерлі жағдайлардан және кейде
медициналыќ саќтандыру барысында орын алады.
Баланстыќ ќұрылымына байланысты саќтандыру мынадай түрлерге топтастырылады:
актикверді саќтандыру; пассивтерді саќтандыру; табыстарды саќтандыру.
Активерді саќтандыруға материалдыќ ќұндылыќтарды, мүліктер мен
заттарды, негізгі ќаражаттарды, өндірістік ќорларды, аяќталмаған өндірісті,
дайын өнімдер мен тауарларды, борыш міндеттемелері бойынша туындауы мүмкін
шығындарды саќтандыру жатады. Ал пассивтерді саќтандыру кезінде көбінесе
өтелмейтін пассивтік борыштардан туындайтын шығындар саќтандырылады. Оларға
кәсіпкердің заңмен айќындалған міндеттемелерін саќтандыру, кредитті
саќтандыру, ќажетті шығындарды саќтандыру және т.б. жатады. Табыстарды
саќтандыру олардың ойдағыдай алынбай ќалуы мүмкін болған жағдайда, мәселен
өртке және т.б. жағдайларға байланысты кәсіпорының жұмысын уаќытша тоќтату
кезінде алынбаған кірістің орнын толтыру маќсатында жүргізіледі.
Саќтандыруды топтастыру кезінде алға ќойылатын маќсат барлыќ
саќтандыру ќатынастарын өзара байланысќан буындарға бөлу болып табылады.
Осы буындардың әрбір кейінгі буындары алдыңғы буындардың бөлігі болып
саналатын ќағидат саќтандыруды топтастырудың негізінде жатады. Ресей
федерациясының зандары бойынша саќтандырудың үш саласы мен саќтандыру
ќызметінің 16 түрі көзделген.
Саќтандыру түрлері мына келесідей сипатта топтастырылған:
1. Жеке саќтандыру: өмірді саќтаңдыру; ќатерлі жағдайлар мен аурулардан
сақтандыру; медициналыќ саќтандыру.
2. Мүліктік саќтандыру: жерүсті көлік құралдарын сақтандыру; әуе жолдары
көлік ќұралдарын саќтандыру; су жолы көлік ќұралдарын саќтандыру;
жүктерді саќтандыру; мүліктердің басқа да түрлерін саќтандыру; ќаржы
тәуекелдерін саќтандыру.
Жауапкершілікті саќтандыру; автокөлік иелерінің азаматтыќ
жауапкершіліктерін саќтандыру; тасымалдаушының азаматтыќ
жауапкерішіліктерін саќтандыру; кәсіби жауапкершілікті саќтандыру;
ќайта саќтандыру; міндеттемелерді орындамағаны үшін жауапкершілікті
сақтандыру; жоғары ќауіп көзі кәсіпорындардың азаматтыќ
жауапкершіліктерін саќтандыру; азаматтыќ жауапкершіліктің басќа да түрлерін
саќтандыру. Еуропа саќтандыру компаниялары туралы заңдар мен Еуропалыќ
Экономикалыќ Бірлестіктің директивасы бойынша ұзаќ мерзімге саќтандырудың 6
түрі және жай саќтандырудың 17- түрі белгіленген.
Ұзаќ мерзімге сақтандыру құрылысында: өмірді және аннуитеттерді
саќтандыру; үйленуге және баланың тууын сақтандыру; аралас саќтандыру;
денсаулыќты үзбей саќтандыру; капиталдардың ќайтарылуын саќтандыру;
зейнетаќыны саќтандыру сияќты саќтандыру түрлері орын алған.
Жалпы саќтандыру түрлеріне мыналар жатќызылған: ќатерлі жағдайлардан
сақтандыру; ауруға байланысты саќтандыру; автомобильдерді сақтандыру;
теміржол көліктерін саќтандыру; ұшаќтарды саќтандыру; кемелерді саќтандыру
(каско); жүктерді көліктік сақтандыру (карго); өрттерден және стихиялық
апаттардан саќтандыру; мүлікті сақтандыру; көлік жүргізушілерінің азаматтыќ
жауапкершіліктерін саќтандыру; авиакомпаниялардың азаматтыќ
жауапкершіліктерін саќтандыру; кеме иелерінің азаматтыќ
жауапкершіліктерін саќтандыру; жалпы жауапкершілікті саќтандыру;
кредиттерді саќтандыру; ќаржылыќ шығындардан саќтандыру; соттардағы
шығындарды саќтандыру; жалданып жұмыс істеушілер бойынша
жасалған ќиянаттарға байланысты, ќаржылыќ шығындардан саќтандыру.
Мәселен, мүліктік саќтандыру құрамындағы салалыќ саќтандыру
бөлімдеріне мыналарды жатќызуға болады: көлік ќұралдарын
саќтандыру, жүктерді саќтандыру, техникальќ, ғарыштыќ және өндірістік
тәуекелдерді саќтандыру, электрондыќ-есептеу техникаларын, "ноу-хау" ларды
саќтандыру, мемлекеттік мүліктер мен азаматтардың мүліктерін саќтандыру,
мемлекеттік және үй жануарларын, ара ұяларын, ќұстарды және т.б.
саќтандыру, ќаржы тәуекелдерін саќтандыру.
Саќтандыру ќатынастарына ќатысу үшін саќтандыру салаларының түрлер мен
саќтандыру жағдайларына бөлінуі ќажет болады. Осыған орай сақтандыру
ќатынастарында экологиялыќ, әлеуметтік, медициналыќ, зейнетаќылыќ, халыќты
еңбекпен ќамтуды саќтандыру сияќты міндетті саќтандыру түрлерін дамытуды
ұсыну ќажет деп ойлаймыз. Түрлерге бөлу кезіңде саќтандыру затын айќындау,
жауапкершілік көлемін, тиісті тарифтік ставкаларды және ќұќыќтыќ негіздерін
айќындау жүзеге асырылады.
Енді жоғарыда айќандарымызды наќтыландыру маќсатында халыќаралыќ
саќтандыруда, Еуропа елдерінде бұрыннан және кеңінен ќолданылып келе жаткан
тасымалданатын жүктерді және су жолы, жер үсті және әуе жолдары көліктерін
саќтандыру жөнінде аќпараттар бере кеткеніміз жөн болады деп санаймыз.
Тасымалданатын жүктерді саќтандыру халыќаралыќ сауда келісім-шарттарының
аса ќажетті элементі болып табылады. Жүктерді саќтандыру шарттарын әдетте
жүктің иесі мен кеменің иесінің өзара катынастарын реттейтін сауда келісім-
шарты мен тасымалдау шарты толыќтырады. Ал жүктерді тасымалдау жүктің иесі
мен тасымалдаушының арасындағы саќтандыру өтемінің шегін айќындау кезінде
бастапќы ќұжат болып табылатын келісім-шарт — коносамент негізінде жүзеге
асырылады. Бүл жерде көбінесе көңіл бөлінетін халыќаралыќ сауда
тасымалдауы болып табылады. Халыќаралыќ сауда практикасында тараптардың
өзара ќатынастары шарттар мен келісім-іпарттардың ќағидаларының жиынтығы
ретінде көрініс табатын инкотермдер негізінде реттелінеді.
Жүктерді теңізде тасымалдауды саќтандыру, солардың иелеріне мына
келесідей мүмкіндік береді:
1. жүктерді теңіз жолымен тасымалдау кезіңде туындайтын күтпеген
шығындардан ќорғану;
2. шығындар туындаған жағдайда ќаржылыќ жауапкершілікті
саќтандырушыға ауыстыру арќылы өзінің капиталымен барынша ерікті
тәуекелдерге бару;
3. өзінің операцияларының ауќымын барынша ұлғайту. Саќтандыру каргосы
жүктерді қорғауды тек оның ќозғалысы кезінде ғана жүзеге асырылуын
көздейді. Осы саќтандыру каргосының объектілеріне мыналар жатады:
жүктің өзі, ќұнның, пайданың өсімі, делдалдарға берілетін комиссиондар
(ќаражаттар), кедендік баж, фрахтаға байланысты күтпеген жағдайлар.[9]
Жүктерді саќтандыруға алу кезінде шығындарды жабу көлемі мен
саќтандыру тарифінің ставкасына тигізетін барлыќ тәуекелдер есепке алынады.
Мәселен, андеррайтерлер ставканы есептеу кезінде мынадай факторлерге көңіл
аударулары ќажет:
1. Жүктің типі — кейбір зиян түрлеріне ұшырауға бейімділігі, тауардың кұны
және саќтандыру сомасы.
2. Тасымалдау орауыштары, контейнерлер, ќораптары, басќа да буып-түю
материалдары: трюмде немесе палубада тасымалдау, жай
контейнерлік тасымалдау, палубаға үйіліп немесе тасымалданатын
немесе сұйыќ күйінде тасымалданатын жүктер (заттар).
3. Мөлшері, салмағы, құны. өте көп мөлшердегі және салмағы ауыр жүктер
оларды кемеге арту немесе түсіру кезінде ќосымша
ќиыншылыќтар туындатуы мүмкін. Ал жүктің ќұндылығы оларды ұрлау тәуекелін
бағалау кезінде ќажет болады.
4. Тасымалдау жоспарлауына байланысты көліктер мен тасымалдау
курстары (бағыты): көліктің түрі - автомобильмен, теміржолмен, теңіз
жолымен, ұшакден немесе аралас тасымалдау кезіндегі ќауіп-ќатерлер,
порттардағы не болмаса тасымалдаудың басқа аяларындағы наќты
проблемалар.
5. Рейстің ұзаќтылығы. Жүктердің жолда жүруі ұзаќка созылған сайын
тәуекелдер де жоғарылай түседі.
6. Жыл уаќыты немесе мерзімі. Атмосфералыќ құбылыстар жыл
уақыттарына байланысты белгілі бір мерзімдерде орын алуы мүмкін, сондай-аќ
біркелкі болмауы мүмкін. Мәселен, муссондыќ жауын-шашындар,
тайфундар, торнадолар, құйындар, дауылдар көбінесе жылдың белгілі
уаќытында көрініс табады.
7. Пайдаланылатын кеме: пайдаланылу шамасы, сыйымдылығы-
тоннажы, типі және осы жүкті тасымалдауға жарамдылығы, туы және тобы.
Осы аталмыш факторларға ќоса саќтанушының саќтандыру жөніндегі тәжірибелері
мен моральдыќ жай-күйі де есепке алынады, сондай-аќ саќтандыру өтемінің
мөлшері мен саќтандыру франшизасы есептелінеді.
Саќтандыру жарғысының мөлшері саќтандыру тарифінің ставкасы мен
саќтандырылған мүліктің ќұнының негізінде белгіленеді, аныќталады.
Саќтандырылатын соманы белгілеу шот-фактурада көрсетілген тауарлардың ќұны
мен болашаќта алынатын пайданың негізінде жүзеге асырылады.
Саќтандыру каргосының негізгі ќағидаттарына мыналар жатады: зияндарды
саќтандыру полисі, жүктің толығымен жойылуына немесе бүлінуіне байланысты
корғаудың камтамасыз етілуі. Бұл жерде шектеу ќойылатын жағдайлар жүктерді
палубада тасымалдау кезіндегі, форс-мажорлыќ жағдайлар кезіндегі,
контейнердің бұзылмағанына ќарамастан тауарлардың жоғалуы кезіндегі
зияндар. Саќтандыру каргосы Лондон саќтандырушылары институтының
ќалыптасқан ескертулерін есепке ала отырып жасалынатын типтік шарттардың
негізіңде жүргізіледі.
Мынадай жәйттер саќтандыру шарттарына міндетті, ќалыптасќан түрде
енгізіледі: жүктің өзінің бүлінгендігі, ќоғамға ќауіпті заттар-наркотиктер;
орауыштардың жарамсыздығы, әскери тәуекелдер, атмосфералыќ, температуралыќ
ќұбылыстардың жүктерге тигізетін әсері, атом жарылыстарының әсері.
Халыќаралыќ практикада ескертпе институты (ІСС) өте кеңінен
пайдаланылады. Саќтандыру өтеуі көбінесе осы ескертпелер мен айырымда
сипаттағы тасымалдауға байланысты жүзеге асырылады. Пайдаланылатын
ескертпелер түрлері үш стандарт (А,В,С) арќылы көрініс табады. "А"
каргосының ескертпесі барлыќ тәуекелдерден ќорғау түрінде айќындалады. Осы
ескертпе залалдардың барлыќ түрінен ќорғауды кепілдендіреді. Олардың ішінде
тіптен теңіз ќараќшыларының шабуылынан туындайтын залалдар да көзделінген.
Бұл жерде айта кететін тағы бір жәйт, әскери-соғыс тәуекелдері "А"
каргосының ескертпесіне енгізілмеген. Оларды тек сақтандыру сыйаќысына
ќосымша ќаражаттар шартымен ќосуға рұќсат берілуі мүмкін. "В" каргосының
ескертпесі мына келесідей тәуекелдерді өтеуге атсалысады: өрттер мен
жарылыстар; құрғаќшылыќта отырып ќалу, су толып кетуі, басып алу, жерүсті
көліктерінің рельстен шығып кетуі, аударылуы, соќтығысып ќалу (бұл жерде
судағы емес), апат болған жерде жүктерді түсіруге кеткен шығындар, жер
сілкінісі, вулкандардың ќозғалысќа келуі, жай соғу, су болып ылғалдану
(жауын-шашын суларынан басќасынан, жүктерді арту кезінде олардың
орауыштарының, қораптарының толығымен жойылуы. "С" каргосының ескертпесі
мына келесідей тәуекелдерді жабады: өрт немесе жарылыс, су толып кетуі,
құрғаќшылыќта отырып ќалуы, басып алу, аударылуы немесе рельстен шығып
кетуі, соќтығысулар, апат болған жерде жүктерді түсіру. Теңіз
саќтандыруының келісім-шарты тек оның жайлары теңіз саќтандыруы полисінде
мазмұндалғанда ғана заңды болып саналады. Әдетте теңіз тәуекелдері "слип"
тарда тұжырымдалады. Сондыќтан, практикада көбінесе слип-полистер
ќолданылады.
Ќазіргі кезде маңызды, саќтандырудың жаңаша бағыты тасымалдаушының
жауапкершілігін саќтандыру түрі бойынша саќтанушылар сауда, балыќ аулау,
серуендеу және т.б. кемелерінің иелері және тасымалданатын жүктерге ќатысты
тасымалдаушылар болып есептелінеді.
Аталмыш саќтандыру түрінің маќсаты кемелерді жүргізуге және кемелерді
пайдалануға байланысты тәуекелдерден кепілдендіруді ќамтамасыз ету.
Жүктерді тасымалдау кезінде тасымалдаушылар мына келесідей халыќаралыќ
бірыңғай ќағидаттарды басшылыќќа алады: тасымалдаушы белгілі бір форс-
мажорлыќ жағдайлар туындаған болса жауапкершіліктен босатылады;
тасымалдаушы өзіне сеніп тапсырылған жүктер үшін аќылға
сиятындай шегінде жауап береді; тек ќаржылыќ шектеу ќоюдан
басќа, тасымалдаушыны жауапкершіліктен босатудың себебі жоќ.
Теңізбен тасымалдаудың халыќаралыќ практикасында мына келесідей
конвенциялардың шарттары ќолданылады: Гаагалыќ конвенцияның 1924 жылы
Брюссельде ќабылданған ќағидалары, 1966 жылы ќол ќойылған Гааганың Висби
ќағидалары, 1978 жылы Гамбургте ќабылданған Гамбург ќағидалары.
Брюссельде 1924 жылы ќабылданған Гаагалыќ ќағидалар коносаменттерге
сәйкес теңіз жолымен тасымалданатын жүктерге келтірілген зияндар үшін
жауапкершілікті регламенттейді. Осы ќағидалар "Коносаменттерге ќатысты
ќағидаларды біріктіру туралы халыќаралыќ келісімде" көрініс тапќан.
Сонымен, Гаагалыќ ќағидаттардың мына жайларды көздейтіні байќалады:
палубадағы жануарларды, эксперимент жүргізілетін жүктерді, жеке
бастың мүліктері мен жүктерді есепке алмағанда жүктерді тасымалдау шартын
жасау; тасымалдаушы кеменің теңізбен жүріп өткеніне, жүзу барысындағы
жүктерге жауап береді; Ұлыбританияда осы жауапкершілік бір орын үшін жүз
фунт стерлингтен, ал АЌШ - бес жүз долларымен шектелген.
"Брюссель хаттамасы" деп аталынатын Гаагалыќ Висби ќағидалары
жоғарыдағы ќағидаларға ќосымша ретінде ќабылданған болатын. Бұл ќағиданың
мєні жауапкершілік лимитін салмаќ пен орын үшін аќшалай өлшеуішпен
белгілеуді көздеуден тұрады. Алғашќысында алтын франк, кейіннен
конвенциялыќ франк деп аталған аќша өлшемінің бірлігі ќазір ЗБК. болып
белгіленген және курсы әлемдік валюталармен көрсетіледі. Бүгінде, осы
жауапкершілікті шектеу лимиті бір орын үшін 666, 67 8БК.-ды кұрайды. Висби
ќағидасы бойынша жүктерді артатын порт пен коносамент жазып беру орны
міндетті түрде осы кағиданы өзінде бекіткен мемлекеттің аумағында болуы
ќажет.
Афиналыќ және Лондон конвенциялары жеке тұлғалардың жеке басына
байланысты зардаптар үшін жауапкершіліктерді шектеуді көздейді. Афины
конвенциясы дене жараќаттары бойынша жауапкершілік лимиттерін реттейді. Бүл
конвенция алғашќы рет әуе тасымалдауындағы жауапкершілікті шектеу
маќсатында 1929 жылы ќабылданған болатын. Жолаушылардың өлімі мен дене
жараќаттары үшін тасымалдаушы бір жолаушыға 700 мың алтын франк мөлшерінде
ќаржылыќ жауапкершілік шартын орыңдайды. 1974 жылғы Лондон конвенциясында
жүктер мен адамдарға байланысты тасымалдаушының жауапкершілігінің әрќашанда
ќаржылыќ шектеулері болуы тиіс деп айтылған. Демек, бұл жерде жолаушылар
алдындағы және жүктерге ќатысты жауапкершіліктерге шектеу көзделінген.
Осы Лондон конвенциясы адамдардың, бұл жерде жолаушыларды ќоспағанда
өліміне немесе дене жараќаттарына байланысты жауапкершілік
лимитін белгілеуді былайынша көздейді: сыйымдылығы 500 т. аспайтын
кемелерге - 333 000 8ЭК. Сыйымдылығы 500 т. асатын кемелерге, әрбір
тоннасы үшін (501тоннадан 3000 тоннаға дейін) - 500 5БК.
Сонымен, саќтандыру рыногының жауапкершілікті сақтандырудың әралуан
типтерін ұсынатынан байќадыќ. Сонда да болса бұл жерде ескеретін бір жәйт,
халыќаралык саќтандыру аясынан 70 өзара саќтандыру клубтарының орын алуы.
Олардың ішіндегі белді клубтар Ұлыбритания, Швеция, Норвегия және АЌШ
орналасќан. Осы ќорғау және қалпына келтіру ќызметтерімен айналысатын
клубтар мына келесідей негізгі саќтандыру тәуекелдерін ұсынады: жүк, дене
жараќаттары, ќақтығысу, кеменің ќираған- корпусын сүйреу, айыппұлдар, кеме
командасы тарапынан көрсетілетін наразылыќ, ќозғалмайтын ќалќып жүрген
объектілерге заќым келтіру, жалпы апаттар бойынша өтемдердің болмауы,
сүйреуге, сотќа, карантиндерге және т.б. кеткен шығындар. Өзара саќтандыру
клубтарының ішіндегі ең ірісі Ұлы Британия Біріккен корольдігі мен
Солтүстік Ирландияның кеме иелерінің Бермуд өзара саќтандыру ассоциациясы
болып табылады.[10]
Ендігі кезекте Ќазакстанда жүзеге асырылатын саќтандыру нысандары мен
түрлерін ќарастырамыз.
Ќазаќстан аумағындағы саќтандыру "Сақтандыру ќызметі туралы" Ќазаќстан
Республикасы заңының 6-бабының тиісті тармаќтарында көрсетілгендей
саќтандыру салалары бойынша ерікті және міндетті саќтандыру нысанында
жүзеге асырылатын негізделген.[11] Ал "Ќазаќстан Республикасының кейбір заң
актілеріне саќтандыру ісі мен саќтандыру ќызметі мәселелері бойынша
өзгерістер мен толыќтырулар енгізу туралы" Ќазаќстан Республикасының заңына
сәйкес Ќазаќстан Республикасы Азаматтыќ кодексінің 805-бабының мынадай
редакциясы берілген:[12]
1. Сақтандыру нысандары:
1). міндеттілік дәрежесі бойынша — ерікті және міндетті; 2). саќтандыру
объектісі бойынша — жеке және мүліктік; 3). саќтандыру төлемін жүзеге асыру
негіздері бойынша — жинаќтаушы және жинаќтаушы емес болып табылады.
Кезінде саќтандыру міндетті және ерікті нысанда жүзеге асырылады деген
жағдай "Саќтандыру туралы" Ќазаќстан Республикасы Президентінің заң күші
бар Жарлығының 4,5-баптарында белгіленген болатын. 4-бапта: саќтандыру
міндеттілік дәрежесі бойынша — ерікті және міндетті, ал объектілері бойынша
— жеке және мүліктік болып бөлінеді деп көрсетілген еді. Негізінде,
міндетті саќтандыру тиісті заңның талаптарына сай жүзеге асырылатын
саќтандыру нысаны болып саналады. Оның осы заң күші бар Жарлыќта көзделген
түрлерінен басќалары өзге де заңды актілермен белгіленеді деп көрсетілген.
Егер міндетті саќтандыруды жүзеге асыру тәртібі мен шарттары
мемлекетіміздің заңи актілерінде көзделмеген жағдайда оларды Ќазаќстан
Республикасының Үкіметі белгілей алады.
Осы Жарлыќтың алғашќы редакциясында (5-бап, оның тармаќтары) міндетті
саќтандыру түрлері наќты көрсетілмегенімен, 1996 жылы тамыздың 23-інде
ќабылданған Ќазаќстан Республикасының Занына сәйкес 5-баптың 2-тармағына
мынадай: "ќолайсыз табиғи-климаттыќ жағдайлардан, эпизоотиялардан және
басќа стихиялыќ апаттардан астыќты, көпжылдыќ екпелерді, ауылшаруашылыќ
жануарларын, жылжитын және жылжымайтын мүлікті, ауылшаруашылығы өнімдері
мен тауарларын міндетті саќтандыру белгіленген деген толыќгырулар
енгізілген болатын.
Тағы бір ескеретін маңызды жәйт, міндетті саќтандыру кезінде саќтанушы
саќтандырудың осы түрін реттейтін заң актісінің талаптарына сай
саќтандырушымен шарт жасауға міндетті (5-баптың 4-тармағы) және осы
міндетті саќтандыру шарты саќтандырудың осы түрін жүзеге асыруға лицензиясы
бар саќтандырушымен ғана жасалуы мүмкін (5-баптың 5-тармағы), сондай-аќ бұл
шартты жасау аталмыш саќтандырушы үшін міндетті болып табылады.
Міндетті саќтандырудың тағы бір елеулі көрінісі, егер заң актісіне
сәйкес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz