Шығыс Қазақстан облысының экологиялық жағдайы
Кіріспе 2
1. «ШҚО қоршаған ортасының жағдайы туралы аналитикалық мәліметтер сипаттамасы» 6
1.1. Шығыс . Қазақстан облысының қысқаша сипаттамасы. 6
1.2 Аймақтың экологиясына әсер ететін, ШҚО экономикалық дамуының негізгі факторлары. 7
1.3 ШҚО .ң экологиялық жағдайларына талдау. 11
Өскемен қаласы. 11
Лениногор қаласы. 15
Радиациялық қауіпсіздік. Мәліметтер табылған жоқ. 16
Зырян ауданы. 16
Глубокий ауданы. 17
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл мәліметтер табылған жоқ. 18
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл бойынша мәліметтер табылған жоқ. 19
Абай ауданы. 20
2. Жаңармалы табиғи қорлардың қолданылуы және қорғалуы. 21
2.1 ШҚО табиғи қорларының сипаттамасы. 21
2.2 Аймағымыздың экологиясы даму патенциалы . қорықтар мен ұлттық саябақтар. 35
3. «Облысымыздағы экологиялық мәселелер және оларды шешудегі стратегиялық міндеттер» 37
3.1. ШҚО бекітілген табиғатты қорғау бағдарламалары бойынша стратегиялық міндеттерді орындаудың анализі. 37
3.2 Қоршаған ортаны қорғау жөнінде ШҚО.ң экологиялық мәселелері және стратегиялық міндеттері. 42
3.3 Аймақтық экологиялық мониторинг. 54
Қорытынды: 59
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 61
1. «ШҚО қоршаған ортасының жағдайы туралы аналитикалық мәліметтер сипаттамасы» 6
1.1. Шығыс . Қазақстан облысының қысқаша сипаттамасы. 6
1.2 Аймақтың экологиясына әсер ететін, ШҚО экономикалық дамуының негізгі факторлары. 7
1.3 ШҚО .ң экологиялық жағдайларына талдау. 11
Өскемен қаласы. 11
Лениногор қаласы. 15
Радиациялық қауіпсіздік. Мәліметтер табылған жоқ. 16
Зырян ауданы. 16
Глубокий ауданы. 17
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл мәліметтер табылған жоқ. 18
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл бойынша мәліметтер табылған жоқ. 19
Абай ауданы. 20
2. Жаңармалы табиғи қорлардың қолданылуы және қорғалуы. 21
2.1 ШҚО табиғи қорларының сипаттамасы. 21
2.2 Аймағымыздың экологиясы даму патенциалы . қорықтар мен ұлттық саябақтар. 35
3. «Облысымыздағы экологиялық мәселелер және оларды шешудегі стратегиялық міндеттер» 37
3.1. ШҚО бекітілген табиғатты қорғау бағдарламалары бойынша стратегиялық міндеттерді орындаудың анализі. 37
3.2 Қоршаған ортаны қорғау жөнінде ШҚО.ң экологиялық мәселелері және стратегиялық міндеттері. 42
3.3 Аймақтық экологиялық мониторинг. 54
Қорытынды: 59
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 61
КІРІСПЕ
1992 жылы Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ - ның қоршаған орта және дүниежүзілік даму туралы конференциясы, сондай-ақ 1972 жылы 16 маусымда Стокгольмде БҰҰ-ның қоршаған орта мәселелері туралы конференциясында қабылданған Декларацияны растай және дамыта отырып, 4-ші принципті шығарды: “тұрақты дамуға жету үшін қоршаған ортаны қорғау даму процессінің ажырамас бөлшегі болу тиіс және одан жұлып алынып жеке қарастырыла алмайды”. Бұл принципке “Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясы” толық жауап береді. Қазіргі сәтте Қазақстан экономикасы тұрақты даму дәуіріне жетуде. Сондықтан “Қазақстан Республикасының басшылығының 2000-2002 жылға арналған әрекеттерінің бағдарламасы” қоршаған ортаны қорғау және табиғатты қолдану аумағына жақын мақсатты анықтады: “нашарлау екпіндерін төмендету және қоршаған ортаның сапа тұрақтылығын қамтамасыздандыру. Табиғи және техногендік төтенше жағдайлардан халық қорғанышының беріктілігін жоғарылату, еліміздің жер қорларын қорғау және орынды қолдануын қамтамасыз ету”. Қоршаған Ортаны Қорғау жөніндегі Әрекеттердің Ұлттық Жоспары негізінде (ҚОҚӘҰЖ) Шығыс Қазақстан облысы - Қазақстанның алты экологиялық жаман халдегі облыстарының біріне жатады.
Қазақстанмен бекітілген стратегиялық бағдарлама “Қазақстан 2030”, Халықаралық конвенцияларды шешу шегінде, Қазақстан Республикасының үкіметінің шешімдері және Қазақстан Республикасының “Қоршаған ортаны қорғау туралы” заңы, Шығыс Қазақстан облысының экологиялық бағдарламарын өңдеушілер 2001-2005 жылға қоршаған ортаны тұрақтандыру сапасын арттыруды, экологиялық тәуекелдердің азаюын және биотүрлілікті сақтауды алға мақсат қылып қойып отыр. Ол үшін экономиканың тұрақты дамуға өткенде, қоршаған ортаның тұрақтану сапаларының алдын қамтамасыз етуші, кешенді орындау әрекеттерін ұйымдастыру қажет, аймақтың қоршаған ортасын жасанды ластануының көлемдері кезеңді төмендеу шарттарын жасау және Шығыс Қазақстан облысының ( ШҚО ) экологиялық жағдайларын жақсарту.
Бағдарламаның негізгі мақсаты болып қоршаған орта сапасының жақсаруына бағытталған, экологиялық аймақтық саясатты қаржыландыру және жоспарлау құралын құру болып табылады. [1]
Осы аймақтық экологиялық бағдарламада ғылыми жақындау негізіне динамикалық тепе-теңдік принципі және орта аралас ауысу жатады. Осыған орай, жалпы жағдайда биосфера белсенді өмірдің ауданы болып қаралады.
Биосфераға әсер ететін жеті фактор бар:
1. Биосфераға химиялық және физикалық белсенді заттардың тасталынуы.
2. Салғырт материалдың биосфераға тасталынуы .
3. Биосфераның түзу қызуы.
4. Өсімдік қабаты мен құрлықтың бетін өзгеріске ұшырататын, физикалық әсер ету (ұрбандалу, эрозия, жер жырту, өрт).
5. Биологиялық әсер ету (агроцеоноздардың дамуы, биологиялық түрлердің интродукциясы және т. б.).
6. Жаңартылмайтын және жаңартылатын қорларды тауып, оларды жою.
7. Антропогенді (жасанды) реттелген заттың ағымы ( көлік ).
Бұл жеті фактордың барлығы да үлкен жүйелердің қасиеттерінің өзгеруіне әсерін тигізеді: климаттық, геофизикалық, биологиялық, әлеуметтік.
Бір дипломдық жұмыста біздің облысымыздың барлық экологиялық мәселелерінің тереңдігін қамту мүмкін емес, сондықтан біз ең маңызды және жалпылау бөлімдерін қарастыруға тырысамыз.
Осы зерттеудің ең басты мақсаты ШҚО қоршаған ортасына экологиялық сапалау бағасын беру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді талқылау керек: ШҚО табиғи қорларының ластану дәрежесін анықтау, аймақтың экологиясына әсер етуші негізгі факторларды айқындау, ШҚО экологиялық жағдайларына талдау жасау, экологиялық аумақтық мониторинг өткізу және облысымыздың экологиялық мәселелерін шешу жөніндегі стратегиялық мақсаттарды белгілеу.
Жұмыс 60 бетте орындалған, 4 кесте, 10 сурет бар. Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және соңында қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші «ШҚО қоршаған ортасының жағдайы туралы аналитикалық мәліметтер сипаттамасы» бөлімінде аймақтың экологиясына әсер етуші негізгі факторларының сұрақтары қарастырылады және ШҚО экологиялық жағдайына талдау беріледі.
Екінші «Табиғи қорларды қолдану және қорғау» бөлімінде аймағымыздың табиғи қорларының жалпы анықтамасы көрсетілген (топырақ жамылғысы, орман қоры, жануарлар әлемі, су қайнарлары және балық қорлары), сонымен қатар қорықтар және ұлттық саябақтар туралы сұрақтар бөлек қарастырылады.
Үшінші «Біздің облысымыздағы экологиялық мәселелер және оларды шешудегі стратегиялық міндеттер» бөлімі аймақтық экологиялық мониторинг және табиғатты қорғау бағдарламалары бойынша стратегиялық міндеттерді орындауды талдауға арналған.
Әдебиеттер тізімі жиырма сегіз көзден тұрады.
Алғаш рет осы жұмыста аймақтың экологиялық сұрақтарын шешуге арналған әрекеттердің стратегиялық жоспары ұсынылып отыр. Біздің зерттеуіміз өте өзекті, өйткені эколог – мамандардың бағалаулары бойынша, «ШҚО қоршаған ортасының жағдайы» экспресс – мәліметтері бойынша өте жоғары болып сипатталады, бірақ егер біз өзімізден кейінгі ұрпаққа бірдеңе қалдырсақ десек, бұл туралы айтып қана қоймай, сонымен қатар аймақтың экологиясын жақсарту үшін батыл әрекеттер қабылдау қажет.
1992 жылы Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ - ның қоршаған орта және дүниежүзілік даму туралы конференциясы, сондай-ақ 1972 жылы 16 маусымда Стокгольмде БҰҰ-ның қоршаған орта мәселелері туралы конференциясында қабылданған Декларацияны растай және дамыта отырып, 4-ші принципті шығарды: “тұрақты дамуға жету үшін қоршаған ортаны қорғау даму процессінің ажырамас бөлшегі болу тиіс және одан жұлып алынып жеке қарастырыла алмайды”. Бұл принципке “Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясы” толық жауап береді. Қазіргі сәтте Қазақстан экономикасы тұрақты даму дәуіріне жетуде. Сондықтан “Қазақстан Республикасының басшылығының 2000-2002 жылға арналған әрекеттерінің бағдарламасы” қоршаған ортаны қорғау және табиғатты қолдану аумағына жақын мақсатты анықтады: “нашарлау екпіндерін төмендету және қоршаған ортаның сапа тұрақтылығын қамтамасыздандыру. Табиғи және техногендік төтенше жағдайлардан халық қорғанышының беріктілігін жоғарылату, еліміздің жер қорларын қорғау және орынды қолдануын қамтамасыз ету”. Қоршаған Ортаны Қорғау жөніндегі Әрекеттердің Ұлттық Жоспары негізінде (ҚОҚӘҰЖ) Шығыс Қазақстан облысы - Қазақстанның алты экологиялық жаман халдегі облыстарының біріне жатады.
Қазақстанмен бекітілген стратегиялық бағдарлама “Қазақстан 2030”, Халықаралық конвенцияларды шешу шегінде, Қазақстан Республикасының үкіметінің шешімдері және Қазақстан Республикасының “Қоршаған ортаны қорғау туралы” заңы, Шығыс Қазақстан облысының экологиялық бағдарламарын өңдеушілер 2001-2005 жылға қоршаған ортаны тұрақтандыру сапасын арттыруды, экологиялық тәуекелдердің азаюын және биотүрлілікті сақтауды алға мақсат қылып қойып отыр. Ол үшін экономиканың тұрақты дамуға өткенде, қоршаған ортаның тұрақтану сапаларының алдын қамтамасыз етуші, кешенді орындау әрекеттерін ұйымдастыру қажет, аймақтың қоршаған ортасын жасанды ластануының көлемдері кезеңді төмендеу шарттарын жасау және Шығыс Қазақстан облысының ( ШҚО ) экологиялық жағдайларын жақсарту.
Бағдарламаның негізгі мақсаты болып қоршаған орта сапасының жақсаруына бағытталған, экологиялық аймақтық саясатты қаржыландыру және жоспарлау құралын құру болып табылады. [1]
Осы аймақтық экологиялық бағдарламада ғылыми жақындау негізіне динамикалық тепе-теңдік принципі және орта аралас ауысу жатады. Осыған орай, жалпы жағдайда биосфера белсенді өмірдің ауданы болып қаралады.
Биосфераға әсер ететін жеті фактор бар:
1. Биосфераға химиялық және физикалық белсенді заттардың тасталынуы.
2. Салғырт материалдың биосфераға тасталынуы .
3. Биосфераның түзу қызуы.
4. Өсімдік қабаты мен құрлықтың бетін өзгеріске ұшырататын, физикалық әсер ету (ұрбандалу, эрозия, жер жырту, өрт).
5. Биологиялық әсер ету (агроцеоноздардың дамуы, биологиялық түрлердің интродукциясы және т. б.).
6. Жаңартылмайтын және жаңартылатын қорларды тауып, оларды жою.
7. Антропогенді (жасанды) реттелген заттың ағымы ( көлік ).
Бұл жеті фактордың барлығы да үлкен жүйелердің қасиеттерінің өзгеруіне әсерін тигізеді: климаттық, геофизикалық, биологиялық, әлеуметтік.
Бір дипломдық жұмыста біздің облысымыздың барлық экологиялық мәселелерінің тереңдігін қамту мүмкін емес, сондықтан біз ең маңызды және жалпылау бөлімдерін қарастыруға тырысамыз.
Осы зерттеудің ең басты мақсаты ШҚО қоршаған ортасына экологиялық сапалау бағасын беру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді талқылау керек: ШҚО табиғи қорларының ластану дәрежесін анықтау, аймақтың экологиясына әсер етуші негізгі факторларды айқындау, ШҚО экологиялық жағдайларына талдау жасау, экологиялық аумақтық мониторинг өткізу және облысымыздың экологиялық мәселелерін шешу жөніндегі стратегиялық мақсаттарды белгілеу.
Жұмыс 60 бетте орындалған, 4 кесте, 10 сурет бар. Кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және соңында қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші «ШҚО қоршаған ортасының жағдайы туралы аналитикалық мәліметтер сипаттамасы» бөлімінде аймақтың экологиясына әсер етуші негізгі факторларының сұрақтары қарастырылады және ШҚО экологиялық жағдайына талдау беріледі.
Екінші «Табиғи қорларды қолдану және қорғау» бөлімінде аймағымыздың табиғи қорларының жалпы анықтамасы көрсетілген (топырақ жамылғысы, орман қоры, жануарлар әлемі, су қайнарлары және балық қорлары), сонымен қатар қорықтар және ұлттық саябақтар туралы сұрақтар бөлек қарастырылады.
Үшінші «Біздің облысымыздағы экологиялық мәселелер және оларды шешудегі стратегиялық міндеттер» бөлімі аймақтық экологиялық мониторинг және табиғатты қорғау бағдарламалары бойынша стратегиялық міндеттерді орындауды талдауға арналған.
Әдебиеттер тізімі жиырма сегіз көзден тұрады.
Алғаш рет осы жұмыста аймақтың экологиялық сұрақтарын шешуге арналған әрекеттердің стратегиялық жоспары ұсынылып отыр. Біздің зерттеуіміз өте өзекті, өйткені эколог – мамандардың бағалаулары бойынша, «ШҚО қоршаған ортасының жағдайы» экспресс – мәліметтері бойынша өте жоғары болып сипатталады, бірақ егер біз өзімізден кейінгі ұрпаққа бірдеңе қалдырсақ десек, бұл туралы айтып қана қоймай, сонымен қатар аймақтың экологиясын жақсарту үшін батыл әрекеттер қабылдау қажет.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1.Стратегический план развития Республики Казахстан -2030. – Алматы, 1998. – 110 с.
2. Программа действий Правительства Республики Казахстан на 2000-2002 годы. – Алматы, 2000. – 32 с.
3. План мероприятий по реализации программы действий Правительства Республики Казахстан на 2000-2002 годы: Утв. постановлением Правительства РК № 367 от 7.03.2000. – Алматы: Право, 2000. – 58 с.
4. Об особо охраняемых территориях: Закон Республики Казахстан от 18 марта 1998 г. – Алматы, 1998. – 10 с.
5. Об охране, воспроизводстве и использовании животного мира: Закон Республики Казахстан, от 21 июня 1993 г. – Алматы, 1993. – 22с.
6. Правили взимания платы за использование особо охраняемых природных территорий и оказываемые им услуги: Постановление Правительства Респ.Казахстан от 10.05.2000 г. № 693. – Алматы: Экономика, 2000. – 230 с.
7. О подготовке зонтичного проекта «Улучшение окружающей среды для устойчивого развития Акмолинской, Восточно-Казахстанской, Павлодарской, Карагандинской областей и г. Астаны РК»: Постановление Правительства Респ.Казахстан от 18.03.1999 г. № 264. – Алматы: Экономика, 1999. – 62 с.
8. Чистая вода: Проект; Утв. решением акима ВКО от 29.07.97 г. № 719. – Устинка. – 1997. - 9 авг. ( №31).
9. Программа развития рыбного хозяйства ВК области на 1997-99 гг. :
Решение акима ВКО от 24.06.97 г. № 63-К. – Устинка. – 1997. – 16 июля (№ 26).
10.Доклад о социально-экономическом положении области в январе-сентябре 2000 года: Оперативная информ. // Доклад ДГП «Вычислительный центр по статистики ВКО», 2000. – С. 5-15.
11.Разработка программы регионального экологического развития Восточно-Казахстанской области: Отчет о НИР/ВКГУ / Руковод. работы А.К. Адрышева. - Усть-Каменогорск, 1999. – 48 с.
12.Определить возможность использования медоносных пчел в качестве индикаторов загрязнения окружающей среды / Годовой отчет ВКНИ-ИСХ. – Усть-Каменогорск, 1998. – 112 с.
13.Стратегический план мероприятий по улучшению экологической обстановки ВКО: Утв. зам. акима ВКО Ю.П. Швайченко от 23.09.97 г. – Усть-Каменогорск, 1997. – Ч. 1. Вост. Субрегион. – 52 с.
14.Программа оздоровления окружающей среды на период 1998-2000гг.:Утв.
решением акима ВКО от 22.12.97 г. № 352. – Усть-Каменогорск, 1998. – 68 с.
15.Национальный план действий по охране окружающей среды.- Алматы: Экономика и право, 1998. – 22 с.
16.Об утверждении положения о порядке изъятия, охраны и использования загрязненных и нарушенных земель: Постановление Правительства Респ. Казахстан от 16.06.97 г. № 976. – Рудный Алтай. – 1997. – 20 июля ( №18).
17.Правила взимания платы за загрязнение окружающей среды: Постановление правительства РК от 01.12.1998 г. № 1213. – Алматы: Экономика, 1999. – 198 с.
18. Концепция экологической безопасности,1997. – Алматы, 1998. –12 с.
19. Об экологической экспертизе: Закон Респ. Казахстан от 18.03.98 г. – Алматы, 1998. – 6 с.
20. Об охране окружающей среды: Закон Респ. Казахстан от 15.07.97 г. – Алматы, 1998. – 10 с.
21.Никитин Д.П. Окружающая среда и человек / Д.П. Никитин, Ю.В. Новиков.- М.: Высш. шк.,1980. – 424 с.
22. Руководящие принципы комплексного управления природоохранной деятельностью в странах с экономикой переходного периода.- Нью-Иорк: Издательство ООН,1994. – 789 с.
23.Тонкопий М.С. Экономика природопользования / М.С. Тонкопий.-Алматы: Экономика, 2000. – 476 с.
24. Егорина А.В. Физическая география Восточно-Казахстанской области / А.В. Егорина, Ю.К. Зинченко, Е.С. Зинченко. - Усть-Каменогорск, 2000. – Ч.1. Вост. Субрегион. – 126 с.
25. Беспамятнов Г.П. Предельно допустимые концентрации химических веществ в окружающей среде / Г.П. Беспамятнов, Ю.А. Кротов. - Л.: Химия,1985. – 528 с.
26.Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды / Ю.А. Израэль. - М.: Гидрометеоиздат, 1984. – 560 с.
27.Экология Восточного Казахстана. Проблемы и решения: Справочно-информ. вестн. - Усть-Каменогорск: ВКГУ, 2000. – 48 с.
28. Экология Восточного Казахстана. Проблемы и решения: Справочно-информ. вестн..- Усть-Каменогорск: ВКГУ, 2001. – 52 с.
1.Стратегический план развития Республики Казахстан -2030. – Алматы, 1998. – 110 с.
2. Программа действий Правительства Республики Казахстан на 2000-2002 годы. – Алматы, 2000. – 32 с.
3. План мероприятий по реализации программы действий Правительства Республики Казахстан на 2000-2002 годы: Утв. постановлением Правительства РК № 367 от 7.03.2000. – Алматы: Право, 2000. – 58 с.
4. Об особо охраняемых территориях: Закон Республики Казахстан от 18 марта 1998 г. – Алматы, 1998. – 10 с.
5. Об охране, воспроизводстве и использовании животного мира: Закон Республики Казахстан, от 21 июня 1993 г. – Алматы, 1993. – 22с.
6. Правили взимания платы за использование особо охраняемых природных территорий и оказываемые им услуги: Постановление Правительства Респ.Казахстан от 10.05.2000 г. № 693. – Алматы: Экономика, 2000. – 230 с.
7. О подготовке зонтичного проекта «Улучшение окружающей среды для устойчивого развития Акмолинской, Восточно-Казахстанской, Павлодарской, Карагандинской областей и г. Астаны РК»: Постановление Правительства Респ.Казахстан от 18.03.1999 г. № 264. – Алматы: Экономика, 1999. – 62 с.
8. Чистая вода: Проект; Утв. решением акима ВКО от 29.07.97 г. № 719. – Устинка. – 1997. - 9 авг. ( №31).
9. Программа развития рыбного хозяйства ВК области на 1997-99 гг. :
Решение акима ВКО от 24.06.97 г. № 63-К. – Устинка. – 1997. – 16 июля (№ 26).
10.Доклад о социально-экономическом положении области в январе-сентябре 2000 года: Оперативная информ. // Доклад ДГП «Вычислительный центр по статистики ВКО», 2000. – С. 5-15.
11.Разработка программы регионального экологического развития Восточно-Казахстанской области: Отчет о НИР/ВКГУ / Руковод. работы А.К. Адрышева. - Усть-Каменогорск, 1999. – 48 с.
12.Определить возможность использования медоносных пчел в качестве индикаторов загрязнения окружающей среды / Годовой отчет ВКНИ-ИСХ. – Усть-Каменогорск, 1998. – 112 с.
13.Стратегический план мероприятий по улучшению экологической обстановки ВКО: Утв. зам. акима ВКО Ю.П. Швайченко от 23.09.97 г. – Усть-Каменогорск, 1997. – Ч. 1. Вост. Субрегион. – 52 с.
14.Программа оздоровления окружающей среды на период 1998-2000гг.:Утв.
решением акима ВКО от 22.12.97 г. № 352. – Усть-Каменогорск, 1998. – 68 с.
15.Национальный план действий по охране окружающей среды.- Алматы: Экономика и право, 1998. – 22 с.
16.Об утверждении положения о порядке изъятия, охраны и использования загрязненных и нарушенных земель: Постановление Правительства Респ. Казахстан от 16.06.97 г. № 976. – Рудный Алтай. – 1997. – 20 июля ( №18).
17.Правила взимания платы за загрязнение окружающей среды: Постановление правительства РК от 01.12.1998 г. № 1213. – Алматы: Экономика, 1999. – 198 с.
18. Концепция экологической безопасности,1997. – Алматы, 1998. –12 с.
19. Об экологической экспертизе: Закон Респ. Казахстан от 18.03.98 г. – Алматы, 1998. – 6 с.
20. Об охране окружающей среды: Закон Респ. Казахстан от 15.07.97 г. – Алматы, 1998. – 10 с.
21.Никитин Д.П. Окружающая среда и человек / Д.П. Никитин, Ю.В. Новиков.- М.: Высш. шк.,1980. – 424 с.
22. Руководящие принципы комплексного управления природоохранной деятельностью в странах с экономикой переходного периода.- Нью-Иорк: Издательство ООН,1994. – 789 с.
23.Тонкопий М.С. Экономика природопользования / М.С. Тонкопий.-Алматы: Экономика, 2000. – 476 с.
24. Егорина А.В. Физическая география Восточно-Казахстанской области / А.В. Егорина, Ю.К. Зинченко, Е.С. Зинченко. - Усть-Каменогорск, 2000. – Ч.1. Вост. Субрегион. – 126 с.
25. Беспамятнов Г.П. Предельно допустимые концентрации химических веществ в окружающей среде / Г.П. Беспамятнов, Ю.А. Кротов. - Л.: Химия,1985. – 528 с.
26.Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды / Ю.А. Израэль. - М.: Гидрометеоиздат, 1984. – 560 с.
27.Экология Восточного Казахстана. Проблемы и решения: Справочно-информ. вестн. - Усть-Каменогорск: ВКГУ, 2000. – 48 с.
28. Экология Восточного Казахстана. Проблемы и решения: Справочно-информ. вестн..- Усть-Каменогорск: ВКГУ, 2001. – 52 с.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
СОДЕРЖАНИЕ
Кіріспе 2
1. ШҚО қоршаған ортасының жағдайы туралы аналитикалық мәліметтер
сипаттамасы 6
1.1. Шығыс - Қазақстан облысының қысқаша сипаттамасы. 6
1.2 Аймақтың экологиясына әсер ететін, ШҚО экономикалық дамуының негізгі
факторлары. 7
1.3 ШҚО -ң экологиялық жағдайларына талдау. 11
Өскемен қаласы. 11
Лениногор қаласы. 15
Радиациялық қауіпсіздік. Мәліметтер табылған жоқ. 16
Зырян ауданы. 16
Глубокий ауданы. 17
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл мәліметтер табылған жоқ. 18
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл бойынша мәліметтер табылған жоқ. 19
Абай ауданы. 20
2. Жаңармалы табиғи қорлардың қолданылуы және қорғалуы. 21
2.1 ШҚО табиғи қорларының сипаттамасы. 21
2.2 Аймағымыздың экологиясы даму патенциалы – қорықтар мен ұлттық
саябақтар. 35
3. Облысымыздағы экологиялық мәселелер және оларды шешудегі стратегиялық
міндеттер 37
3.1. ШҚО бекітілген табиғатты қорғау бағдарламалары бойынша стратегиялық
міндеттерді орындаудың анализі. 37
3.2 Қоршаған ортаны қорғау жөнінде ШҚО-ң экологиялық мәселелері және
стратегиялық міндеттері. 42
3.3 Аймақтық экологиялық мониторинг. 54
Қорытынды: 59
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 61
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Шығыс Қазақстан облысының экологиялық жағдайы.
Кіріспе
1992 жылы Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ - ның қоршаған орта және
дүниежүзілік даму туралы конференциясы, сондай-ақ 1972 жылы 16 маусымда
Стокгольмде БҰҰ-ның қоршаған орта мәселелері туралы конференциясында
қабылданған Декларацияны растай және дамыта отырып, 4-ші принципті шығарды:
“тұрақты дамуға жету үшін қоршаған ортаны қорғау даму процессінің ажырамас
бөлшегі болу тиіс және одан жұлып алынып жеке қарастырыла алмайды”. Бұл
принципке “Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясы”
толық жауап береді. Қазіргі сәтте Қазақстан экономикасы тұрақты даму
дәуіріне жетуде. Сондықтан “Қазақстан Республикасының басшылығының 2000-
2002 жылға арналған әрекеттерінің бағдарламасы” қоршаған ортаны қорғау және
табиғатты қолдану аумағына жақын мақсатты анықтады: “нашарлау екпіндерін
төмендету және қоршаған ортаның сапа тұрақтылығын қамтамасыздандыру. Табиғи
және техногендік төтенше жағдайлардан халық қорғанышының беріктілігін
жоғарылату, еліміздің жер қорларын қорғау және орынды қолдануын қамтамасыз
ету”. Қоршаған Ортаны Қорғау жөніндегі Әрекеттердің Ұлттық Жоспары
негізінде (ҚОҚӘҰЖ) Шығыс Қазақстан облысы - Қазақстанның алты
экологиялық жаман халдегі облыстарының біріне жатады.
Қазақстанмен бекітілген стратегиялық бағдарлама “Қазақстан 2030”,
Халықаралық конвенцияларды шешу шегінде, Қазақстан Республикасының
үкіметінің шешімдері және Қазақстан Республикасының “Қоршаған ортаны қорғау
туралы” заңы, Шығыс Қазақстан облысының экологиялық бағдарламарын
өңдеушілер 2001-2005 жылға қоршаған ортаны тұрақтандыру сапасын арттыруды,
экологиялық тәуекелдердің азаюын және биотүрлілікті сақтауды алға мақсат
қылып қойып отыр. Ол үшін экономиканың тұрақты дамуға өткенде, қоршаған
ортаның тұрақтану сапаларының алдын қамтамасыз етуші, кешенді орындау
әрекеттерін ұйымдастыру қажет, аймақтың қоршаған ортасын жасанды
ластануының көлемдері кезеңді төмендеу шарттарын жасау және Шығыс
Қазақстан облысының ( ШҚО ) экологиялық жағдайларын жақсарту.
Бағдарламаның негізгі мақсаты болып қоршаған орта сапасының
жақсаруына бағытталған, экологиялық аймақтық саясатты қаржыландыру және
жоспарлау құралын құру болып табылады. [1]
Осы аймақтық экологиялық бағдарламада ғылыми жақындау негізіне
динамикалық тепе-теңдік принципі және орта аралас ауысу жатады. Осыған
орай, жалпы жағдайда биосфера белсенді өмірдің ауданы болып қаралады.
Биосфераға әсер ететін жеті фактор бар:
1. Биосфераға химиялық және физикалық белсенді заттардың
тасталынуы.
2. Салғырт материалдың биосфераға тасталынуы .
3. Биосфераның түзу қызуы.
4. Өсімдік қабаты мен құрлықтың бетін өзгеріске ұшырататын,
физикалық әсер ету (ұрбандалу, эрозия, жер жырту, өрт).
5. Биологиялық әсер ету (агроцеоноздардың дамуы, биологиялық
түрлердің интродукциясы және т. б.).
6. Жаңартылмайтын және жаңартылатын қорларды тауып, оларды жою.
7. Антропогенді (жасанды) реттелген заттың ағымы ( көлік ).
Бұл жеті фактордың барлығы да үлкен жүйелердің қасиеттерінің
өзгеруіне әсерін тигізеді: климаттық, геофизикалық, биологиялық,
әлеуметтік.
Бір дипломдық жұмыста біздің облысымыздың барлық экологиялық
мәселелерінің тереңдігін қамту мүмкін емес, сондықтан біз ең маңызды және
жалпылау бөлімдерін қарастыруға тырысамыз.
Осы зерттеудің ең басты мақсаты ШҚО қоршаған ортасына экологиялық
сапалау бағасын беру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді талқылау керек: ШҚО
табиғи қорларының ластану дәрежесін анықтау, аймақтың экологиясына әсер
етуші негізгі факторларды айқындау, ШҚО экологиялық жағдайларына талдау
жасау, экологиялық аумақтық мониторинг өткізу және облысымыздың
экологиялық мәселелерін шешу жөніндегі стратегиялық мақсаттарды белгілеу.
Жұмыс 60 бетте орындалған, 4 кесте, 10 сурет бар. Кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан және соңында қолданылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Бірінші ШҚО қоршаған ортасының жағдайы туралы аналитикалық
мәліметтер сипаттамасы бөлімінде аймақтың экологиясына әсер етуші негізгі
факторларының сұрақтары қарастырылады және ШҚО экологиялық жағдайына талдау
беріледі.
Екінші Табиғи қорларды қолдану және қорғау бөлімінде аймағымыздың
табиғи қорларының жалпы анықтамасы көрсетілген (топырақ жамылғысы, орман
қоры, жануарлар әлемі, су қайнарлары және балық қорлары), сонымен қатар
қорықтар және ұлттық саябақтар туралы сұрақтар бөлек қарастырылады.
Үшінші Біздің облысымыздағы экологиялық мәселелер және оларды
шешудегі стратегиялық міндеттер бөлімі аймақтық экологиялық мониторинг
және табиғатты қорғау бағдарламалары бойынша стратегиялық міндеттерді
орындауды талдауға арналған.
Әдебиеттер тізімі жиырма сегіз көзден тұрады.
Алғаш рет осы жұмыста аймақтың экологиялық сұрақтарын шешуге арналған
әрекеттердің стратегиялық жоспары ұсынылып отыр. Біздің зерттеуіміз өте
өзекті, өйткені эколог – мамандардың бағалаулары бойынша, ШҚО қоршаған
ортасының жағдайы экспресс – мәліметтері бойынша өте жоғары болып
сипатталады, бірақ егер біз өзімізден кейінгі ұрпаққа бірдеңе қалдырсақ
десек, бұл туралы айтып қана қоймай, сонымен қатар аймақтың экологиясын
жақсарту үшін батыл әрекеттер қабылдау қажет.
Осылайша, Шығыс-Қазақстан облысы экологиясының қазіргі мәселелерін
шешу, тек комплексті әсерлер және табиғи орталардың бір бірімен
әрекеттестіктері және экономика талаптарын ескере отырып, балансталған
ғылыми көзқарас негізінде жүзеге асады. Экологиялық мәселелерді шешу құралы
болып, табиғи қорларды қорғау және орынды қолдану негізінде ғылыми -
аймақтық бағдарлама саналады.
Бұл жұмыстың авторы өзінің ғылыми жетекшісі A.С.Чурсинге және
рецензиялаушы В.A.Седелев мырзаға әдеби мәліметтерді беруінде және жұмысты
жазу кезіндегі көмегіне үлкен алғыс білдіреді.
1. ШҚО қоршаған ортасының жағдайы туралы аналитикалық мәліметтер
сипаттамасы
1.1. Шығыс - Қазақстан облысының қысқаша сипаттамасы.
Шығыс - Қазақстан облысы Қазақстанның шығысында орналасқан және
солтүстігінде Ресеймен, шығысында - Қытай халық республикасымен,
оңтүстігінде - Алматы , батысында - Павлодар және Қарағанды облыстарымен
шекаралас болып келеді. ШҚО ауданын 279,6 мың км2 құрайды. ШҚО Алтайдың
оңтүстік-батыс бөлігін, Зайсан шұңқырын, Калбин таулы өлкесін, Ертіс
жағалауын, Сауыр - Тарбағатай жоталарын алып жатыр. ШҚО негізгі өзені
болып – Ертіс өзені саналады. Оның жалпы ұзындығы 4451 км, соның ішінде
1715 км Қазақстан территриясынан өтеді. Ертіс бассейні акваториясының
ауданы 270 мың км2, су жиынының ауданы - 402,2 мың км2, су ағынының көлемі
- 33,5 млн. м3. Қазақстан территориясындағы өзен бассейнінің ауданы 196 мың
км2, ағын көлемі 33,86 млн. м3. Ертіске жалпы ағын көлемі 26 млн. м3, 77
ірі құйылымдар құйылады. Облысымыздың территориясында 1700 өзен, 19 су
қоймасы, 46000 көлдер және тоғандар бар, соның ішінде ең ірілері: Зайсан
көлі, Марқакөл көлі, Алакөл көлі және Сасықкөл көлі. Жақсы сапалы жер асты
суларының көлемі 160 млрд. м3 –тан аз емес. Бұдан басқа Алтайдың солтүстік-
батысында жалпы ауданы 99,1 км2, 350 мұз айдыны бар.
ШҚО ауа салмақтарының батыс-шығыс тасымалдануы тән, біркелкі
климаттық белдіктің оңтүстік жартысында орналасқан. Облыстың территриясы
біркелкі және әлсіз дымдау аймағына жатады (жауын саны жылына 100-ден 1000
мм-ге дейін, биік тауларда жылына 2500 мм-ге дейін жетеді). ШҚО климаты
өкпек континенттіден біркелкі континенттіге өтеді. Жылдық температураларың
құламалары 43-30° С құрайды. Күрделі таулы рельефтердің әсерінен
территориялық кешендердің климаттық шарттары тік белдік заңына бағынады.
Жиынтық күн радиация шектері жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 4525,2-
ден 5656,5 МДжм2 – қа дейін өзгереді. Радиациялық теңдік (жиынтық
радиация мен оның көрсетілуіне және нәтижелі сәулеленуге жұмсалған
шығымының айырмасы) бір жыл ішінде жағымды (жазда жағымды, ал қыста
жағымсыз) және жылына 1815 МДж м2 шамасында құрайды.[24]
ШҚО-да топырақтың келесі түрлері бар: қоңыр жартылай шөл далалы,
каштан түсті, қарашіріктер, таулы сұр орманды және дерново - подзолистые,
таулы - шалғынды және таулы - тундралық. ШҚО-ң үлкен ауданы топырақтың
бірінші екі үлгісінен тұрады. Облыстың топырағына хлорид-сульфатты,
сульфатты және хлоридті тұздану үлгілері тән. Тұздану дәрежесі әлсізден
сорларға дейін ауысады. Облысымыздағы мемлекеттік орман қорының
территориясы 3,37 млн. га. Ауданды алып жатыр.[24]
ШҚО флорасы өсімдіктердің 1285 түріне ие, олардың ішінде сирек
кездесетіндеріне 87 түрі жатады. Фауна 19 түрлі сүтқоректілерден, 391 түрлі
құстардан, 22 түрлі қос мекенділерден, 5 түрлі жер бауырлап
жорғалаушылардан, 37 түрлі балықтардан және 15 мыңнан астам шыбын -шіркей
түрлерінен тұрады.
1.2 Аймақтың экологиясына әсер ететін, ШҚО экономикалық дамуының
негізгі факторлары.
Соңғы бес жыл ішінде ШҚО-да көптеген мекемелерді жекешелендіру
істерінің шаралары іске асырылған болатын, нәтижесінде дайын өнімнің өтуі
жайлы сұрақтарда анықтық жоқ болуы және сырт құралдардың жеткіліксіздігіне
байланысты олардың көбі жаңа жеке меншік иелермен кідіртілді. Өнім
өндірістерінің көлемдері ұдайы қысқарған болатын (бес еседен арта).
Өнеркәсіпті өнім өндірісінің физикалық көлем көрсеткіші 95% пайыздан
асқан жоқ. Көптеген ластаушы өнеркәсіптер жұмыс істемей тоқтап тұрған
кезде немесе аздаған ауыртпалықпен жұмыс істеген кезде, ауыспалы кезеңнің
кризисі экологиялық жағдайға қолайлы әсер етті. 1997-1998 жылдары одан арғы
құлау тоқтатылып, тұрақтану тенденциясына бағытталды, әсіресе түсті
металлургияда, энергетикада, атомдық электр станцияларына арналған отын
өндірісінде, тамақ өнеркәсіптерінде және басқа да жекеленген орындарда.
Осының нәтижесінде өндірістің физикалық көлемдерінің көрсеткіші 100%-дан
төмен түскен жоқ. Қазіргі уақытта осы салалардың өндіріс көлемінің өсу шегі
анықталды. Қазақстан экономикасының тұрақты дамуға өту шарттарында
Қазақстан Республикасының үкіметтерінің 2000-2002 жылға арналған іс-
әрекеттерінің бағдарламасында қоршаған орта сапасын одан арғы тұрақтандыру
мақсаты алға қойылған.
ШҚО пайдалы қазбалар қорларына өте бай. Рудноалтай белдігі үш
металлогенді аймаққа бөлінеді: Белоубинск-Сарымсақты-Куритинскті (темір-
полиметаллды-сирек жерлік); Рудноалтай-Ашлинді (алтын-мыс-полиметаллдық);
Ертісті-Фуюнді (мыс-алтынрудалы). Калба-Нарым белдігінде сирекметалды
көріну басым болады. Батыс Калбиндік белдік алтынрудалы, сирек жерлікті
және сирекметаллды көрінулермен сипатталады. Жарма-Сауырлы белдікте үш
металлогеникалық аймақтар бар: Сиректас-Сарсазан-Қобықты (мыс-алтын-
сирекметаллды-сирек жерлікті); Жарма-Сауыр-Қаратунганды (мыс-алтынрудалы);
Чарск-Зимунайлы (хром-никель-сынап-алтынрудалы). Бұл территориялар
жаратылыстану экожүйелерінің бұзылуымен, техногенді әсер етудің объектісі
болып табылады немесе потенциалды түрде обьектісі болып есептеледі. Қазіргі
кезде 412 шикізат жерлері белгілі, олардың ішінде 132-қатты пайдалы
қазбалар алынатындар және 280-металл еместер алынатындар.
ШҚО-да табиғатты қорғаушы минералды шикізаттар бар. Бұл цеолиттердің
және құрамында цеолиті бар тұқымдардың, серпенитиниттердің, каолиниттің,
монтмориллониттердің, жанартау шыныларының, құрамында шунгиті бар тақта
тастардың және тағы басқалардың жерлері. Осы шикізат сорбенттер және
катализаторлар ретінде сырт және ағынды сулардың тазалауы үшін қолданыла
алады. ШҚО-ң қорларының шикізатының жалпы құны болжанушы қорларды -600
млрд. доллар есепке ала отырып, шамамен 180 млрд АҚШ долларын құрастырады.
Қазақстан Республикасының үкіметтерінің 2000-2002 жылға арналған іс-
әрекеттерінің бағдарламасында таулы-металлургия кешенінің реконструкциясы
мақсат етілді және Қазақстан Республикасының 2000-2002 жылға арналған
таулы-металлургия кешенін дамыту және болашақ 2005 жылға дейін
бағдарламасы өңделген. ЮНИДО - өнеркәсіпті дамыту бойынша, БҰҰ
қолданатын, инвестициялық климат бағалауының әдістемесімен сәйкесінше, ШҚО
тартымдылықтың орташа деңгейінде орналасқан және барынша жоғары баға
бойынша 1,08, бірдейде 2,0 бағаланады. Бұның барлығы минералды шикізатты
алу және өңдеу ары қарайда ШҚО –ң экологиясына әсер ететінін айтады.[2]
Болжау екпіндерінің өсу шегінің сақталынуы 2005 жылда өнеркәсіпті
өндіріс көлемдерінің шегі 175,4 млрд теңгеге жетуі күтіледі. Бұл 2000 жылға
қарағанда 39,2% көбірек, бұны тау-кен қазушы салалардың өндіріс
көлемдерінің өсу шегі 28,8% жеткенде қамтамасыз етуге болады, -40% көмір
алу, -49,3% өңдеу, сонымен қатар 49,9% түсті металл өндірісінің артуы
нәтижесінде, машина және жабдықтаудың -30,5%, тері және аң терісінен
бұйымдардың -26,2%, мата және тігін бұйымдардың -30,1%, тағам өнімдерінің
-36,1%, өндіріс және электр энергиясын таратушылар, газды және судың
қуаттылығы -17,9%. Өнеркәсіпті кешенде Малеев кен орнының, қуаттылығы
жылына 2 млн. кен тонналарына дейін болатындай құрылысы жалғасады, кеңейту
және Жезкент таулы-байытатын комбинатының техникалық қайта қаруландыруы
және Казақмыс бірлестігінің Востокказмедь филиалының Артемьев кен
орнының құрылысы, Бектемир циркон-ильменитті жерін игеруі де жалғасуда.
2005 жылға дейін малдың және құстардың өнімділігінің өсуінің
арқасында өсімдік шаруашылық және мал шаруашылық өнімдерінің өндірісін
арттыруға болады деген болжмадар жасалынған. Ауыл шаруашылығындағы
өндірістің көлемінің өсу шегі экологиялық жағдайға кері әсерін тигізбеуі
қажет. Ауыл шаруашылығында барлық экологиялық мәселелер 90-шы жылдардағы
өндірістің көлемдерінің төмендеуімен байланысты, ШҚО өнеркәсіпті кешеніне
әсерімен және меншіктің ауыспалы түрлеріне тәуелді.
Өнеркәсіпте өндіріс көлемдерінің артуы кезінде негативтік экологиялық
факторлардың өтемі лайықты шаралардың өткізулерін талап етеді. Экологиялық
әсер етудің негізгі себебі - мекемелердің негізгі қорларының жоғары
дәрежеде тозығы шығуы. Соңғы он жыл ішінде тазалайтын жабдықтау құралы
модернизицияға ұшыраған жоқ. Оның қуаттылығы мекемелердің толық емес
тиеуіне жеткілікті болды, бірақ оның физикалық тозуын еске алсақ, ол енді
өндірістің өсу шегіне шыдамайды. Көптеген минералды шикізат қорларының
көздері қанаудан қажетті тісәлдермен шығарылған жоқ және тасталынып қалған.
Өнеркәсіпті мекемелердің негізгі қорларының жаңарту коэффициент динамикасы
соңғы үш жылда белгіленген тенденцияның артуын көрсетеді: 1997 жылы -3,5%;
1998 жылы -3,8%; 1999 жылы -8,7%. 1999 жылы тау-кен қазушы өнеркәсіп
қорлары 21,7%-ке жаңартылды, бұл алдыңғы жылдан 3,5 есеге жоғары, өңдеуші
өнеркәсіпте - 10,6%-ке, өсу шегі 1,2 есеге; өндірісте және электр
энергиясын, газды және суды таратуда тек - 3,6% -ке. Келтірілген
мәліметтерден көрініп тұрғанай, негізгі қорлардың биік дәрежеде тозуы,
барлық бағыттар бойынша жеткіліктісіз инвестициялар болғанықтан, олардың
жаңарту екпіндері қажеттіліктерден артта қалып жатыр. Бірақ ластайтын
заттар лақтырылуының азаю мәселесінің шешімі, тек экологиялық таза
технологиялардың қолдануы және енгізілуі кезінде мүмкін және де ең алдымен
тауы-металлургия кешенінің мекемелерінде.
1.3 ШҚО -ң экологиялық жағдайларына талдау.
ШҚО үлкен ауданы географиялық және физикалық аймақ шарттарында
ерекшеліктер бар, мекемелердің орналасу аудандары және олардың
мамандандырылуы, бұл облыс экожүйелеріне әсер етудегі ерекшеліктерге
әкеледі. ШҚО территориясын алдын ала аудандастыруға мынандай мәліметтер
қолданылды: атмосфера және су қорлары бойынша 1999-2000жылдардағы ДГП ВЦС
ШҚО және ШҚО ТУООС; топырақтың ластануы және қоныстанған пунктілер мен
аумақтардың экологиялық жағдайларының түрлері, үстіңгі және жер асты
суларының ластануы, өсімдік өнімдерінің КСРО Денсаулық министірлігі
әдістемесіне сәйкес – Қ.И.Сатпаев атындағы геологиялық ғылымдар
институтының Алтайлық бөлімінің 2000 жылға арналған мәліметтері, Өскемен
бойынша 2002 жыға арналған және 2005 жылға арналған радиациялық қауіпсіздік
бойынша - ЖШС Геос мәліметтері.
Өскемен қаласы.
Техногенді және жасанды (антропогенді) әсерлесудің қайнар көздері:
түрлі түсті металлургия мекемелері, жылу энергетика, тамақ және өңдеуші
өнеркәсіптері, коммуналдық мекемелер, автомобильдік және темір жол
көліктері.
Экологиялық мәселелі мекемелер: ААҚ Казцинк, ААҚ ҮМЗ, АЭС Өскемен
ЖЭС, АЭС Согралық ЖЭС, Өскемен ТМК.
Ластану тәсілдері: атмосфералық лақтырылулар, коммуналды-тұрмыс және
өнеркәсіпті ағындар, өндіріс шығымдары.
Атмосфера. Барлығы 151 мекеме, 3217 ұйымастырылған және 2484
ұйымдастырылмаған стационарлық қайнар көздері бар мекемелер тіркелген. 2005
жылғы стационарлық қайнар көздерден атмосфераға лақтырылған қалдықтардың
көлемі жылына 103,038 мың тонна болды, бұл 2000 жылға қарағанда 17%
көбірек. Ластайтын қалдықтарды жою нәтижелігі 79,6%-ті құрайды. Лақтырылған
қалдықтардың 10,8%-ті қатты заттар, қалғаны - газ тәрізді және сұйықтар.
2000 жылғы мәліметтер бойынша 68% лақтырылған қалдықтар Өскемен МП ААҚ
Қазақмырыш үесіне келеді, 15% - АЭС Өскемен ЖЭС-ң, 5% - Жылу
орталықтарының, 3% - АЭС Согралық ЖЭС-ң, 9% - қаланың қалған мекемелерінің
үлесіне келеді. Атмосфераның күкірт диоксидімен, фенолмен, азот
окситерімен, формальдегидпен, шаңмен, хлормен, қорғасынмен, мышьякпен
жоғары ластануы байқалады. Көміртек оксидінің шығымы норма шектеріне сай,
бірақ 2000 жылы жоғарылау тенденциясы белгіленді. 2000 жылы автокөліктің
лақтырған қалдықтары 28,332 мың тоннаны құрады. Автокөліктің шығаратын
қалдықтарының концентрациялары анықталған кезде мына заттардың шекті-мүмкін
концентрацияларының артуы байқалады: көмірсутектер - 5 ЖКМ, азот оксидтері
- 4 ЖКМ, көміртек оксиді - 3,5 ЖКМ, күкірт диоксидтері - 1,5 ЖКМ.
Су қорлары. Ертіс өзені - су сапасынан 3-ші дәрежеге ие болады -
біркелкі ластанған, мыспен, мырышпен, азот нитридімен ластану байқалады.
Үлбі өзені - 3-ші су сапалық дәрежесіне ие, мыспен, мырышпен ластану
байқалады. Қалалық ағынды суларды тазалау жөніндегі критикалық жағдай,
жобалы қуаттылық жетіспеушілігімен, тазалайтын орындардың жоқтығымен және
тазалайтын орындарды салудың үшінші кезекті құрылыстарының мезгілдерінің
созылуымен (1989 ж. басталған) байланысты, тәулігіне 200 мың м3
жеткіліктісіз тазаланған ағынды сулар шығарылады. Жер асты суларының
ластануының Өскемен МП, ҮМЗ, Өскемен ЖЭС және ҮМЗ учаскесінің қоймаларының
кең ареалынан құрылады. Ареал шекараларында жер асты суларының ластану
деңгейі мырыш, мыс, қорғасын, кадмий, селен, марганец, мышьяк бойынша
(Өскемен МП профилі) ондаған және жүздеген ЖМК жетеді, фтор, берилий бйынша
200-300 ЖКМ, нитраттар және нитриттер бойынша 3-30 ЖКМ, аммоний, азот
бйынша 50 ЖКМ-ны құрайды (ҮМЗ профилі, өндіріс орталықтары және қоймалар).
[8]
Радиациялық қауіпсіздік. Барлығы қала аумағында 400 радиоактивті
ластанудың ошағы (РЛО) анықталған, соның ішінде қаланың солтүстік
өнеркәсіпті түйіні аумағында әр түрлі табиғаттың - 255 РЛО. Оардың ішінде
45 РЛО қатты радиоактивтілік шығаруларға (РАШ) жатады.
Жер қорлары. Қаланың оң жағалық аумағында топырақ ластануы кең
шектерде алмастырылған – жеке фонның арттыруы 9-дан 1534-ке дейін
өнеркәсіпті аймақ шегіне, олар төтенше қауіпті болып сипатталады.
Ластанулардың ең негізгі элементарлық құрамы - қорғасын, сынап, кадмий,
мырыш, мышьяк, мыс, сүрме, қалайы, күміс, сонымен қатар сирек металлды
өндіріске тән токсиканттар(ААҚ ҮМЗ) болып саналады. Өскемен қаласының
аумағының топырағы және оның төңірегінде 9,7 мың тонна қорғасын, тура
сондай көлеме мырыш және 32,5 тонна техногенді сынап шоғыралған. Бұл
қорлардың үлкен бөлігі МП ААҚ Қазақмырыш өнеркәсіпті аймақ шектерінде
және оған қатысты аумақтарда таралмаған, қоршаған ортаның басқа да
компоненттерінің жағдайларына екінші қайтара әсер ететін негізгі қайнар
көзі деп қарауға болады, әсіресе - жер асты суларын. Жағалаудың сол жағында
топырақтың ластануы 2-3 бірлікті құрайды, бірақ зиянды заттардың шоғырлануы
әлі жалғасуда. Қазіргі уақытта тек қана қорғасынның тұрақты артуы
бекітілді.
Топырақ, жер асты және жер үсті суларының ластануы бойынша КСРО
Денсаулық министірлігінің квалификациясына сәйкес Өскемен қаласының
өсімдіктерін экологиялық апатты аймақтарға жатқызуға болады.
Семей қаласы.
Техногенді және жасанды әсерлердің қайнар көздері: жылу энергетика
мекемелері, кірпіш, цемент өндірістері, өңдеуші өнеркәсіп, коммуналдық
мекемелер, автомобильдік және темір жол көліктері.
Экологиялық мәселелі мекемелер: Семей ЖЭС, АҚ Цемент, АҚ Силикат,
котельныйлар (қазандықтар), АҚ Кожмех, Қалалық су каналдың тазалайтын
орындары.
Ластану тәсілдері: атмосфералық лақтырылулар, коммуналды-тұрмыс және
өнеркәсіпті ағындар, өндіріс қалдықтары.
Атмосфера. Барлығы 107 мекеме, 1648 ұйымдастырылған және 1093
ұйымдастырылмаған стационарлық қайнар көздерібар мекемелер тіркелген. 2000
жылы атмосфераға стационарлық қайнар көздерінің қалдық лақтырылуларының
көлемі жылына 22,931 мың тонна бекітілді, бұл 2000 жылға қарағанда 0,8%-ке
көбірек. Ластайтын заттарды жою нәтижелілігі 71,9%-ті құрайды. Лақтырылатын
қалдықтардың 49,2%ті ластайтын қатты заттар, қалғаны - газ тәрізді және
сұйықтықтар. Атмосфераның шаңмен, көміртек оксидімен, азот диоксидімен
ластануының жоғарылауы байқалады. 2000 жылы автокөліктердің зиянды заттар
лақтырылуы 19,657 мың тонна болды.[7]
Су қорлары. Ертіс өзені су сапасынан 4-ші деңгейді алады - мұнай
өнімдерімен ластану байқалады. Қалалық ағынды суларды тазалау жөнінде
критикалық жағдайлар пайда болды, өйткені ағынды суларды тазалайтын жасанды
биологиялық орындардың құрылысының мезгілдері созылды (1960ж.). Нәтижесінде
Ертіс өзеніне тәулігіне 100 мың м3 жеткіліктісіз тазаланған ағынды сулар
лақтырылады.
Радиациялық қауіпсіздік. Бұған байланысты мәліметтер табылған жоқ.
Жер қорлары. Топырақ ластануының деңгейлері бойынша мәліметтер
табылған жоқ.
Лениногор қаласы.
Техногенді және жасанды қайнар көздерінің әсері: тау-кен қазушы және
металлургия өнеркәсіп мекемелері, жылу энергетика, тамақ өнеркәсіптері,
орман шаруашылық, коммуналдық мекемелер, автомобильдік және темір жол
көліктері.
Экологиялық мәселелі мекемелер: Лениногорск ГОК ААҚ Қазақмырыш,
Лениногор мырыш зауыты ААҚ Казцинк, Лениногор ЖЭС, АҚ қорғасын зауыты
Қаз - Тюмень.
Ластану тәсілдері: атмосфералық лақтырылулар, рудниктен шығатын
сулар, ысырылыстардың кәріз сулары, коммуналды-тұрмыс және өнеркәсіпті
ағындар, өндіріс лақтырылулары.
Атмосфера. Барлығы 12 мекеме, 445 ұйымдастырылған және 379
ұйымдастырылмаған стационарлық қайнар көздері бар мекемелер тіркелген. 2000
жылы атмосфераға стационарлық қайнар көздерінің қалдықты лақтырылулар
көлемі жылына 13,132 мың тонна болды, бұл 2000 жылға қарағанда 1,8%-ке
көбірек. Ластайтын заттарды жою нәтижелілігі 95,8%-ды құрайды. Лақтырылған
қалдықтардың 11,5%-ті қатты заттардан тұрады, қалғандары - газ тәрізді және
сұйықтар. Атмосфераның формальдегидпен, фенолмен, күкірт диоксидімен, азот
диоксидімен ластануының жоғарылауы байқалады. 2000 жылы автокөліктің
лақтырылулары 3,511 мың тоннаға жетті.
Су қорлары. Брекса, Тихая, Үлбі өзендері 6-шы жєне 7-ші дәрежедегі су
сапаларына ие – төтенше батпақты және өте лас. Брекса өзенінде - мыс,
фенол, Тихая өзенінде - мыс, мырыш, фенол, Үлбі өзенінде - мыс, мырыш,
фенол лақтырылулары кездеседі. Шубинск кен орынының шахталық және кәріз
сулары, Таловск қоймалары және РСМ кен орындарының, Лениногорск ГОК ААҚ
Қазақмырыш кен орынының Тишинск №2 ысырылыс кәріз сулары негізгі ықпалын
жасайды.[8]
Радиациялық қауіпсіздік. Мәліметтер табылған жоқ.
Жер қорлары. Топырақ ластануы, бірлік фон шамасын 4-32 есеге асырады.
Элементтердің спектрі: қорғасын, мырыш, мыс, сынап, күміс, мышьяк.
Өнеркәсіпті объектілердің аумағында, ластану қауіпті және төтенше қауіпті
деңгейге жетеді.
Топырақ, жер асты және жер үсті суларының ластануы бойынша ССРО
Минздравының квалификациясына сәйкес Лениногор қаласының өсімдіктерін
экологиялық апатты аймақтарға жатқызуға болады.
Зырян ауданы.
Техногенді және жасанды қайнар көздерінің әсері: тау-кен қазушы және
металлургия өнеркәсіп мекемелері, жылу энергетика, тамақ өнеркәсіптері,
цемент өндірістері, котельныйлар, автомобильдік және темір жол көліктері.
Экологиялық мәселелі мекемелер: Өскемен Цемзавод, кен орындар және
Зырян ГОК байыту фабрикасы.
Ластану тәсілдері: атмосфералы лақтырылулар, шахталық сулар,
өнеркәсіпті ағындар, өндіріс қалдықтары.
Атмосфера. Зырян қаласында 19 мекеме тіркелген, 606 ұйымдастырылған
және 317 ұйымдастырылмаған стационарлық қайнар көздері бар. 2000 жылы
атмосфераға стационарлық қайнар көздерінің қалдықтар лақтыру көлемі жылына
4,44 мың тонна болды, бұл 2000 жылға қарағанда 2,0%-ке көбірек. Ластайтын
заттарды жою нәтижелілігі 75,0%-ды құрайды. Лақтырылған қалдықтардың 39,1%-
ті қатты заттардан тұрады, қалғандары - газ тәрізді және сұйықтар.
Октябрьск кентінде атмосфераның ластануы Өскемен цемент заводымен жүзеге
асып отыр. 2000 жылы Зырян ауданында автокөліктің лақтырылулары 4,328 мың
тоннаға жетті.
Су қорлары. Бухтарма өзені - су сапасынан 2-ші дәрежеде - таза, бірақ
Березовка өзенінің құйылысынан кейін сапасы 3-ші деңгейге азаяды. Бұл
Грехов кен орны және Зырян ГОК байыту фабрикаларының жеткіліктісіз
тазаланған шахталық сулардың тастауымен байланысты.
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл мәліметтер табылған жоқ.
Жер қорлары. Бухтарма су қоймасының ауданында топырақтың техногеннді
ластануы бір қалыпты шаманы 2-3 есеге асырады. Зырян қаласы және таулы-
байыту кешендерінің мекемелеріне қатысты кенттерде, топырақтың ластануы бір
қалыптыдан 3-32 есеге жоғары.
Топырақ, жер асты және жер үсті суларының ластануы бойынша КСРО
Минздравының квалификациясына сәйкес Зырян қаласының өсімдіктерін
экологиялық апатты аймақтарға жатқызуға болады.
Глубокий ауданы.
Техногенді және жасанды қайнар көздерінің әсері: тау-кен қазушы және
металлургия өнеркәсіп мекемелері, коммуналдық мекемелер, автомобильдік және
темір жол көліктері.
Экологиялық мәселелі мекемелер: Ертіс мысбалқыту зауыты, Белоусовка
ГОК, Березовка байыту фабрикасы, Үстіңгі-Березовка және Ертіс кен орындары.
Ластану тәсілдері: атмосфералық лақтырылулар, шахталық сулар,
өнеркәсіпті ағындар, өндіріс қадықтары.
Су қорлары. Красноярка өзені су сапасынан 7-ші дәрежеге жатады - аса
батпақты, лас. Жоғарғы-Березовка және Ертіс кен орындарының тазаланбаған
шахталық сулары ең басты үлес қосады. ЖКМ-ң мырыш, мыс, кадмий, марганец
бойынша жоғары артыуы байқалады. Глубочанка өзені су сапасынан 6-шы
деңгейде - өте батпақты, лас. Белоусовка кен орны, Глубокое кентінің
котельныйлары ең негізгі үлесті қосады. ЖКМ-ң мыс және азот нитриді бойынша
жергілікті артуы байқалады. Төменгі қосылып құятын Ертіс және Красноярка
өзендері ЖКМ мыс, мырыш, азот нитриді бойынша артады.
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл мәліметтер табылған жоқ.
Жер қорлары. Глубокое кентінде топырақтың ластануы жеке фон шаманы 4-
16 есеге асырады. Элементтердің спектрі - қорғасын, мырыш, мыс, сынап,
күміс, мышьяк. Ауданда топырақтың техногенді ластануы қалыпты шамадан 2-3
есеге асады. Таулы-байыту кешендердің мекемелеріне қатысты кенттерде
(Жоғарғыберезовка, Белоусовка, Усть-Таловка) топырақтың жоғары ластануы
байқалады. 16-32 еселі топырақ ластану аймақтары Лениногор қаласынан Үлбі
өзені арнасымен Черемшанкаға дейін жетеді.
Топырақ, жер асты және жер үсті суларының ластануы бойынша КСРО
Минздравының квалификациясына сәйкес Белоусовка, Жоғарғы Березовка,
Черемшанка, Уварово, Глубокое кенттерінің өсімдіктерін экологиялық апатты
аймақтарға жатқызуға болады.
Техногенді жєне жасанды қайнар көздерінің әсерлері: тау-кен қазушы
және металлургия өнеркәсіп мекемелері, жылу энергетика, коммуналдық
мекемелер, автомобильдік және темір жол көліктері.
Экологиялық мәселелі мекемелер: Қазақмырыш бірлестігінің,
Востокказмыс бөлімінің МХК, ЖШС ИРЗК, ЖШС Гортеплоэнерго, ЖШС
Энергия, АҚ Химсторой.
Ластану тәсілдері: атмосфералық лақтырылулар, шахталық сулар,
өнеркәсіпті ағындар, ысырылыстардың кәріз сулары, өндіріс қалдықтары.
Атмосфера. Барлығы 7 мекеме тіркелген, 283 ұйымдастырылған және 157
ұйымдастырылмаған стационарлық қайнар көздері бар. 2000 жылы атмосфераға
стационарлық қайнар көздерінің қалдықтар лақтыру көлемі жылына 6,467 мың
тонна болды, бұл 2000 жылға қарағанда 35,2% -ке көбірек. 1999 жылы
ластайтын заттарды жою нәтижелілігі 51,6%-ті құрады. Лақтырылған
қалдықтардың 57,1% -ті қатты заттардан тұрады, қалғандары - газ тәрізді
және сұйықтар. Николаевский байыту фабрикасы және МХК ысырылыстарының
түрлері, котельныйлар негізгі ықпал көрсетеді. 2000 жылы автокөліктің
лақтырылулары 5,201 мың тоннаға жетті.
Су қорлары. Ертіс және Үлбі өзендері су сапасынан 3-ші деңгейде тұр -
біркелкі ластанған, көбінесе жеткіліктісіз тазаланған шахталық сулармен,
ысырылыстардың кәріз суларымен және промағындармен. ЖКМ-ң мыс, мырыш және
азот нитриді бойынша артуы байқалады.
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл бойынша мәліметтер табылған жоқ.
Жер қорлары. Ауданда Ертіс өзенінің арналарында топырақтың техногенді
ластануы қалыпты шамадан 2-3 есеге артық. Первомайка кентінде топырақтың
ластануы қалыпты шамадан 4-32 есеге асады, ал Усть-Таловка кентінде 16-32
есеге артқан.
Топырақ, жер асты және жер үсті суларының ластануы бойынша КСРО
Минздравының квалификациясына сәйкес Первомайка және Шемонаиха кенттерінің
өсімдіктерін экологиялық тәуекел аймақтарға жатқызуға болады.
Зайсан, Катон-Қарағай, Күршім, Ұлан, Аягөз, Жарма, Үржар, Көкпекті,
Бородулиха, Тарбағатай аудандары.
Техногенді және жасанды қайнар көздерінің әсерлері: котельныйлар,
автомобильдік көліктер.
Экологиялық мәселелі мекемелер: ауыл шаруашылық мекемелер, Белогор
ГОК.
Ластану тәсілдері: атмосфералық лақтырылулар, коммуналды-тұрмыс
ағындары.
Атмосфера. Лақтырылған қалдықтардың 45-50%-ті қатты заттардан тұрады,
қалғандары - газ тәрізді және сұйықтар. 2000 жылғы стационарлық қайнар
көздерінен лақтырылған қалдықтардың ең жоғары көлемдері мына аудандарда:
Аягөз – жылына 4,007 мың тонна, Жарма – жылына 1,834 мың тонна, Ұлан –
жылына 1,7 мың тонна, Уржар – жыына 0,542 мың тонна. 2000 жылмен
салыстырғанда 2005жылдары бұл аудандардағы лақтырылған қалдықтар көлемі
сәйкесінше 63,9%, 28,0%, 19,2%, және 85,3% жоғарылады. Ал қалған аудандарға
лақтырылған қалдықтардың көлемдері 3%-тен 47%-ке дейін төмендеді. Ластайтын
заттарды жою нәтижелілігі негізінде 21,6%-ті құрайды, бірақ Бородулиха
ауданында 54,9%. 2000 жылы автокөліктің лақтырылуларының жалпы қосындысы
17,7 мың тонна болды.[7]
Су қорлары. Коммуналды-тұрмыс ағындар жергілікті рельефке, немесе
фильтрлеу шекарасына түсіріледі. Негізгі суаттар қанағаттандырарлық
жағдайда.
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл мәліметтер табылған жоқ.
Жер қорлары. Катон-Қарағай ауданы, Нарым өзенінің төменгі ағымы
ауданында топырақ ластануы қалыптыдан 2-16 есеге артуы байқалады.
Топырақ, жер асты және жер үсті суларының ластануы бойынша КСРО
Денсаулық министрлігінің квалификациясына сәйкес Большенарым ауылының
өсімдіктерін экологиялық тәуекел аймақтарға жатқызуға болады.
Абай ауданы.
Техногенді және жасанды қайнар көздерінің әсерлері: котельныйлар,
автомобильдік көліктер, сынау полигондары.
Экологиялық мәселелі мекемелер: Семей сынау полигоны.
Ластану тәсілдері: шаң шығарылу және жер асты сулары.
Атмосфера. Полигон аумағынан шығарылатын радиоактивті шаңмен ластану,
екінші қайтара ластану әсерлерімен байланысты. Автокөліктердің лақтырулары.
Су қорлары. Жер асты, еріген және нөсерлі сулармен шығарылатын
радионуклидтер.
Радиациялық қауіпсіздік. Көбінесе радиоактивтілік ластану, СИП-пен
байланысты, ең алдымен Курчатов және Долонь кенті, Мостик, Сарыжал және
Қаражыра көмір-өнеркәсіпті кесулерде.
Жер қорлары. Семей сынау полигонының жер қорлары ҚР үкіметтерінің
шешімі бойынша, жер қорына жатады және ауылшаруашылық қолдануға жатпайды.
К.И.Сатпаев атындағы геологиялық ғылымдар Институтының Алтай бөлімінің
мәліметтері бойынша ШҚО-ң шығыс субрегион территориясы (Глубокое ауданының
солтүстік, Зырян ауданының солтүстік-шығыс, Катон-Қарағай ауданының шығыс
бөліктерінен, Күршім ауданынынан және Зайсан ауданының оңтүстігінен басқа)
топырағында ауыр металдардың үесі көп, жер асты суларында органолептикалық
және санитарлық-токсиологиялық көрсеткіштері жоғары, сондай-ақ табиғи
радиосәуле шығаруға бейім геопатогенді аймаққа жатады. ШҚО-ң батыс
субрегионының аумағы туралы ұқсас мәліметтер жоқ. Солтүстік-батыс жасанды
биогеохимиялық аймақтардың шекарасы контурланған жоқ және бұрынғы Семей
ауданы жерлерінің ластану деңгейлері белгісіз.
2. Жаңармалы табиғи қорлардың қолданылуы және қорғалуы.
2.1 ШҚО табиғи қорларының сипаттамасы.
Шығыс Қазақстан облысы әкімімен, табиғи ресурстар және қоршаған ортаны
қорғау министрлігі бірігіп, биотүрлілікті ұзақ мерзімді сақтауға қамтамасыз
етуге бағытталған Алтай-Саян ынтасын мақұлдады. ШҚО аумағында орналасқан,
Қазақстандық Алтай - жабайы табиғаттың дүние жүзілік қорымен глобальды
мағыналы, 200 экорегионның бірі болып және жердің 95% биотүрлілігін
сақтаушы ретінде қолданған, Алтай-Саян Экорегионының ажырамас бөлігі болып
келеді. Қазіргі уақытта WWF жобасы өңделіп жатыр, ол Ресей, Қазақстан,
Қытай және Монғолия, төрт мемлекеттің территориясында трансшекаралы
биосфералық резерват құруға бағытталған. Қазақстан экономикасының тұрақты
дамуға өтуінің шарттарында өзекті мәселе болып, табиғи ресурстарды тұрақты
қолдану есептеледі.
Қалыптасқан экожүйелердің сипаттамасын ШҚО-ң табиғи, георгафиялық және
экономикалық шарттарының ерекшеліктері анықтайды. 1-Суретте ШҚО-да
экожүйелердің таралуы көрсетілген. Ауылшаруашылыққа тағайындалған жерлер
ретінде, табиғи экожүйелердің 30% қолданылады. Өткенде су электр
станцияларының және басқа да өнеркәсіпті объектілердің құрылысы кезінде,
бағалы жерлердің үлкен шығымына әкелген, ойланбаған әрекеттерге байланысты
өткір ескертпелерге қарамастан, қазіргі уақытқа дейін қателіктер және
есептеулер іске асырылады. Мысалы, Шүлбі су қоймасының құрылысы кезінде,
кемінде 20 млрд теңге тұратын жақсы шабындық жерлердің жүздеген гектарлары
судың астына кетті. ШҚО-ң климаттық және табиғи шарттарының ерекшеліктері,
сонымен қатар жоғары техногенді салмақ, топырақтың бұзылуға және ластануға
жоғары потенциалды бейімділігін анықтайды. Эрозия нәтижесінде облыстағы
гумустың шығымдары орташа есеппен жылына 1% және соңғы 20 жылда 20-25%
болды, топырақтың құнарлылығы кеміді. Экономикалық шаруашылық ету формалары
және экономикалық дағдарыстардың өзгеруіне орай, жерлердің бөлігі тастанды
болып және айналымнан шығарылмай қалды. Ебі табылмаған егістіктер - зиянды
шыбын-шіркейлер мен аурулардың, арамшөптердің қайнар көзі болып табылады,
бұл қолданылатын сельхозайналым жерлеріне шыбын-шіркей ауруларының от
алуына және шегірткелердің, колорадский қоңыздарының, басқа да жәніктердің
шабуылдарына әкеледі. Зиянды жәндіктермен және аурулармен түсіріген шығым,
оларды құртуға арналған улы химикаттардың қолдану қажеттілігін ұлғайтады.
Пайда болған істерге дәстүрлі егін шаруашылық мектептерінің ұзақ
жасағыштығы маңызды жағдай жасайды, олар өз консерватизмімен, табиғатты
және топырақты қорғау проблемаларына аз назар бөліп, топырақты қорғау
бағыттарын тежейді. Ауыл шаруашылық өнімдерді, қирату және топырақты ластау
бағасымен алу әдістерінен толық бас тарту керек.
Сурет – 1. ШҚО-ң экожүйелері.
Жер пайдаланушының алдына тиісті шарттар қойылады, оған қолданатын
жерді қирату экономикалық тиімсіз болу керек, сондай-ақ, бұл жауапкершілік
тек символикалық емес, нақты болуы қажет. Ол үшін жерге баға керек, жер
кодексі, қатал экологиялық бақылау және жер пайдаланушыларға мемлекеттік
экологиялық көмек қажет, ең алдымен жалға алушылар мен ауылшаруашылықтарға.
[17]
Сурет – 2. 01.01.2000ж. ( ДГП ВЦС ВКО мәліметтері бйынша) арнаған негізгі
жер пайдаланушыларының жерлерінің категориялары.
.Сурет – 3. ШҚО топырақтарының эрозиялық жағдайы ( ДГП ВЦС ВКО
мәліметтері бойынша).
ҚР-ң жер қорларының орынды қолдануымен байланысты мақсаттардың шешіміне
арналған мониторингі жүйесі қалыптасып келеді, ол өзіне өзара байланысқан
шараларды кіргізеді:
1)ғылыми-әдістемелік және нормативті-нұсқаулық қамтамасыз ету;
2)топырақтық, геоботаникалық және жерлердің жағдайларын сипаттайтын
басқа да зерттеулер бойынша материалдарды талдау және қорыту;
Сурет – 4. ШҚО қалаларының аудандарындағы топырақ құрамындағы ауыр
металдар ( ШҚАШҒЗИмәліметтері бойынша).
3)Бақылау стационарлық пунктілерінің территориалды-аймақтық аулары,
тұрақтысыз экологиялық жағдайлы аймақтық және жергілікті зерттеулерді
қолдана отырып, периодты және шапшаң мониторинг құру;
4)Автоматтандырылған мәліметтер базасын құрастыру.
Мониторингтің территориялық ауын жасау - топырақтық, геоботаникалық,
топогеофизикалық және басқа зерттеулері бар кешенде, жер қорының жағдайын
аймақтық және республикалық деңгейде бақылауды қамтамасыздандыруға рұқсат
етеді. Стационарлық пунктілердің желілерін қалыптастыру, әкімшілік
облыстардың шекараларында және табиғи-ауылшаруашылық аудандастыруыды есепке
алатын аудандардың басым топырақтық ауылшаруашылыққа пайдаланылатын
жерлерде қалыптастыру қажет.
А) Топырақ сипаттамасы.
ШҚО өнеркәсіп құрылымы топыраққа тигізген зардаптардың сипаттамасын
анықтайды. ШҚО-да топырақтың радионуклид және ауыр түрлі түсті металдармен
ластануы көп жерерде байқалады, әсіресе өнеркәсіпті мекекмелердің
аймақтарында, пайдалы қазбаларды шығару және өңдеу орындарында, қалдықтарды
көм аймақтарында. 4 – Суретте Өскемен, Семей, Лениногор қалаларының және
Глубокое кенті ауданында топырақтың ауыр металдармен ластануының ЖКМ
үлестері бойынша көрсетілген. Металдардың техногенді тегі олардың
топырақтағы үлесінің төмендеуімен, өнеркәсіпті орталықтарының жойылуымен
расталады. Өсімдіктер қышқыл-ерігіш формадағы металдарды шоғырлайды, бұл
олардың топырақтағы құрамынан ондаған есеге аз. Бірақ металдардың үлкен
құрамы өсімдіктердің физиологиялық жағдайына, нектар секрециясына және
тозаң өніміне әсер етеді. Балда және тозаңда металдардың үлесі, ластану
қайнар көздерінің азаю тенденциясын байқатады, бұл 5–ші суретте берілген.
Жалпы ШҚО-да жоғары улылық дәрежелі өзара геохимиялық ауытқулар
құрылды. Бір гектардың рекультивациялауына жалпы шығын көлемі 15-18 мың АҚШ
долларымен бағаланады, бұл облыстық, тіпті республикалық қаражат күшіне сай
емес. Барлығы ШҚО-да шұғыл рекультивацияны қажет ететін, орташа құны
гектары 150-200 мың теңге болатын 6300 га жерлер бар.
Б) Орман қорының сипаттамасы.
Облысымыздың мемлекеттік орман қорының территориясы 3,37 млн. га.
Облыстың ормандары – маңызды топырақ қорғаушы, суды қалыпқа келтіруші және
климаттүзуші қасиеттері бар айрықша таулы, сондай-ақ 1 және 2 топтарға
жатқызылған. Барлығы 1997 жылдан 2000 жыл аралығында орман өрттері 307,3
мың га ауданды қамтыды. Өткен өрттар нәтижесінде, сонымен қатар айуандықпен
құртылған үлкен көлемдер (6-шы суретте көрсетілгендей) және зиянды
жәндіктердің кесірінен Ертіс жағалауы аумақтарына нақты жойылу қорқынышы
ұялайды.
Рудный Алтай қоюқалқанды ормандарындағы бақылауға алынбайтын
өнеркәсіпті кесулер, өсімдік әлеміне әдейілеп кесуден болатын зардаптардан
төмен емес. Орман дайындайтын мекемелердің банкроттануы және жабылуы, ең
жоғары дайындалған көлемдерінің ұсақ орман дайындаушылардың үлесіне тура
келеді. Олар негізінде ормантасушы жолдардың құрылысымен шұғылданбайды және
қоныстанған пунктілерге жақын, дайын жолдарды таңдайды, бірақ алыс
ормандарды сілемдерінде қорланған ағаштар жиналып қалады. 7-ші суретте
көрсетілгендей, орман жаңартулық жұмыстардың екпіндері 90-шы жылдарға
қарағанда, соңғы бес жыл ішінде 8 есеге төмендеді (. 1989ж. жылына 4000
Га). Қазіргі ағаш отырғызу көлемдерімен, бізге өрттен зардап шеккен
ормандарды қалпына келтіру үшін ғана 100 жыл керек. Бақылауға алынбайтын
кесулер, аса бағалы ретінде тек қана қылқанды отырғызуларды кесулерге көшу,
орман өрттері, сонымен қатар өнеркәсіпті орталықтардың жақындығы
атмосфераның газды құрамына жағымсыз ықпалын тигізеді.
в) Аумағымыздың жануарлар әлеміне сипаттама.
Жануарлар әлемінің бұқаралық ұрлануы жүріп жатыр. Экономикалық
реформалардың және Қазақстан шекараларының ашылуымен байланысты шетел
туристтері, олжа артынан қуғыншылар лақ ете түсты. Олжалық кәсіпкерлік –
жануарлар әлемін рационалды қолданып және қорғайтын мүшеден
пайдаланушыларға айналған, аңшылардың қоғамдық бірлестіктерін де арттарына
ертіп әкеткен. Ең таңдамалы аңдарды алу мақсаты қуатты, жиірек орташамалы
түрлердің, бағалы өндірушілердің популяциясынан элиминацияға әкеледі, ақыр
соңында популяцияның деградациясы болады. Есейген аталықтарының ішінара
және бұқаралық элиминациясы нәтижесінде, Отандық аңшы шаруашылығында
антиселекция, жақсы геноқордың жойылуы, популяцияның құрылымы құртылады,
бұл аңдардың қайта құрылу потенциалының төмендеуіне және сандарының азаюына
әкеледі. Мысал ретінде аймақтағы бұлан санының азаюы бола алады.
Маралдардың популяциясы да үрейлендіреді, олардың сандары тек олжалық
емес, сондай-ақ броконьерлік аңшылық нәтижесінде азаюда. Бұған себеп ҚХР-
да үлкен сұраныс тапқан панттар.
Қызыл кітапқа енгізілген жабайы аңдардың сандары 1-ші таблицаға сәйкес,
ШҚО-да құру шегінде, тек балбан-сұңқары мен әдемі-тырнаның сандарының
көбеюі белгіленген.
Сурет – 5. Өскемен қаласына дейін арақашықтыққа байланысты ара
балындағы металдардың құрамының өзгеруі(ШҚАШҒЗИ мәліметтері бойынша).
Сурет – 6. Өз білгенімен кескендер және түсірілген зардаптар көлемі (ШҚОЖ
және ӨӘБК мәліметтері бойынша)
Сурет – 7. Жылдар бойынша орман отырғызулар және өрттер саны (ШҚОЖ және
ӨӘБК мәліметтері бойынша)
Кесте – 1. мәліметтері бойынша, Қазақстан Республикасының Қызыл
кітабына енген жабайы жануарлар.
Бағалы кәсіпшілік жануарлар түрлерінің санағы аз болуы, мынандай себептерге
байланысты:
1)Табиғатты пайдаланушылар браконьерлерден және жануарлар мекенінің
жойылуынан, аңшылық ететін орындарды әлсіз күзетулерінен (орман және дала
өрттері, қамыстардың өртенулері және т.б.).
2) Кейбір жабайы аңдардың және олардан алынатын өнімдердің (сұңқар-
балобан, марал панты, аюдың өті) құнының бірталай жоғарылауына байланысты,
қарапайым халық арасында браконьерліктің артуы.
3) Тұяқты жануарлардың бұқаралық қыстайтын орындары – Құлұджүн және
Тарбағатай қорықтарында қандай да бір күзет көзінің жоқ болуы.
4)Табиғатты пайдаланушылар жағынан аңшылық шаруашылық жүргізудің
төмен деңгейі.
5)Қасқырлармен, кезбе иттермен және сұр қарғалармен күрес деңгейінің
төмендеуі, себебі олардың құртылуына ақшалай сый-ақы төлеудің тоқтатылуы,
сондай-ақ жоғары бағаларға байланысты тік ұшақ қолдануының қол
жетерліксіздігі.
Г ) Су қайнарлары мен балық қорларына сипаттама.
ШҚО – Қазақстан Республикасы бойынша сумен қамтамасызданудан, су
қайнарларының болуы және балық қорларына байланысты бастаушы орындардың
біріне ие. ҚР Министрлер Кабинетінің қаулысына №218 03.03.95ж. сәйкес, он
жеті көл ерекше қорғалатын, олардағы табиғатты қолдануға шек қойылатын
көлдерге жатқызылды. Марқакөл көлінің бүкіл айдыны мемлекеттік қорық болып
келеді. Көл ихтиофаунасының құрамында Шығыс Қазақстанның эндемигі - ускуч
болады (ленокқа ұқсас, бағалы бұлан балық), оның биологиясы және саны
жеткіліктісіз зерттелген. Ускучты жабайы тәсілдермен алудың жиіленіп
кеткен браконьерлік оқиғалардан кейін олардың популяциясының күзеттерін
күшейту, әсіресе уылдырық шашатын орындарда, уылдырық шашатын өзендерді
қалдық үйінділерінен тазарту (сурет8).[9]
Ертістегі су қоймаларының күрілдеуіктерін жасау нәтижесінде, таймень,
сүйріктер, бекіре сияқты әдеттегі қарапайым балықтардың түрлерінің мекендеу
шарттары өзгерді. СЭС бөгеттері, бекіре балық түрлерінің уылдырық шашатын
орындарына өтуге арналған берік бөгетті жасады. Нәтижесінде қазіргі уақытта
Ертіс өзенінің төменгі СЭС Шүлбісінде бекіре аса сирек кездеседі. Тек
Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарының уылдырық шашатын орындарының шек
қойылған учаскелері шекараларында сүйрік - уылдырықты концентрацияларды
туғызады. Бұл ауданға уылдырық шашуға келетін Бекіре және сүйріктің
биологиясы әлсіз зерттелген. Зайсан және Қара Ертіс аудандарына сібір
бекіресін реинтродукциялауға немесе сібір бекіресін орысқа ауыстырулары
қажеттіліктеріне байланысты, олардың зерттеулері жақын арадағы уақытта аса
өзекті болады. Үстіңгі-Ертіс бассейннінде бекіре балықтарын аулау кәсібінің
ережелері және тайпалық табындардың сақталуы туралы шаралар әлі өңделген
жоқ. Буқтырма НВХ бекіре-нельмалық тоғандарының реконструкциясын, ары қарай
бекіре және лосось сияқты балық түрлерін өсіріп және суаттарға жіберу үшін
өткізу қажет. ҚР қызыл кітабына енгізілген - Таймень, Ертістің қосымша
суаттарында – Буқтырма, Күршім және тағы басқа өзендерде кездеседі. Оның
Ертіс популяциясының биологиясы әлсіз зерттелген. Таймень геноқорының
сақталуы бойынша өлшемдер өңделген емес. ҚР-да балықтардың сирек бағалы
түрлерінің геномдар банкісі жасалуда, оларға жақсыларын алып қоюға,
консервілеу және Шығыс Қазақстан балықтарының сирек түрлерінің геномын
апарып салу.
Кәсіппен меңгерілген, балықшаруашылық суаттарындағы 2005 жылғы балық
олжасы жылына 12476 тоннаны құрады, олардың 81% кәсібі Буқтырма су қоймасы
келеді. 2005 жылға суаттардың пайдаланушыларына 171 рұқсат берілген.
Кәсіпке күшейтілген қысым, тұрақтысыз гидрологиялық тәртіптің, су
қорларының өнеркәсіпті және шаруашылық-тұрмыстық қалдықтармен ластануы
нәтижесінде, суаттардағы гидробионт түрлерінің балық сияқты және омыртқасыз
жануарлардың сандарының азаюы. Буқтырма су қоймасынан кәсіпшілік
балықтардың құрамы бекіре, сүйрік, нельма, налим жоғалтылды. Биотүрлілікті
сақтау бойынша қажетті шаралар дайындап және оларды өткізу қажет. Буқтырма
су қоймасында балық қорларының ұдайы өндірісімен уылдырық-өсіру шаруашылығы
шұғылданады. 2005 жылы 7,2 млн дана личинкалары алынған.
Қазіргі уақытта Үстіңгі-Ертіс бассейнінің гидрологиялық тәртібінде
өзгертулердің нақты ұзақ мерзімді болжаулары жоқ. ҚХР жағынан Қара Ертіс
өзенінің ағынының бөлімдері дуал қауіпі және табиғи суы аз дәуір
шарттарында әсіресе өзекті болады. Буқтырма су қоймасын сақтау шараларын
ұйымдастыру қажет. Өйткені ол ҚР-дағы негізгі балық аулау кәсібімен
шұғылданатын суаттардың қатарында. СЭС жұмыс тәртіптерінің және
сушаруашылық баланс өңдеу кезінде балық шаруашылығының қажеттілігін және
ихтиофаунаның көріністі құрамын сақтау қажеттілігі ескеру керек. Су
шығындарының, түсулерінен маңызды арттырулар, яғни ақылға сыймайтын
суқолданушы, 80-ші жылдардың басында Буқтырма су қоймасында өлген көкжиек
белгісінен төмендеу деңгейі болды (сурет 9), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
1. ШҚО қоршаған ортасының жағдайы туралы аналитикалық мәліметтер
сипаттамасы 6
1.1. Шығыс - Қазақстан облысының қысқаша сипаттамасы. 6
1.2 Аймақтың экологиясына әсер ететін, ШҚО экономикалық дамуының негізгі
факторлары. 7
1.3 ШҚО -ң экологиялық жағдайларына талдау. 11
Өскемен қаласы. 11
Лениногор қаласы. 15
Радиациялық қауіпсіздік. Мәліметтер табылған жоқ. 16
Зырян ауданы. 16
Глубокий ауданы. 17
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл мәліметтер табылған жоқ. 18
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл бойынша мәліметтер табылған жоқ. 19
Абай ауданы. 20
2. Жаңармалы табиғи қорлардың қолданылуы және қорғалуы. 21
2.1 ШҚО табиғи қорларының сипаттамасы. 21
2.2 Аймағымыздың экологиясы даму патенциалы – қорықтар мен ұлттық
саябақтар. 35
3. Облысымыздағы экологиялық мәселелер және оларды шешудегі стратегиялық
міндеттер 37
3.1. ШҚО бекітілген табиғатты қорғау бағдарламалары бойынша стратегиялық
міндеттерді орындаудың анализі. 37
3.2 Қоршаған ортаны қорғау жөнінде ШҚО-ң экологиялық мәселелері және
стратегиялық міндеттері. 42
3.3 Аймақтық экологиялық мониторинг. 54
Қорытынды: 59
Қолданылған әдебиеттер тізімі: 61
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Шығыс Қазақстан облысының экологиялық жағдайы.
Кіріспе
1992 жылы Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ - ның қоршаған орта және
дүниежүзілік даму туралы конференциясы, сондай-ақ 1972 жылы 16 маусымда
Стокгольмде БҰҰ-ның қоршаған орта мәселелері туралы конференциясында
қабылданған Декларацияны растай және дамыта отырып, 4-ші принципті шығарды:
“тұрақты дамуға жету үшін қоршаған ортаны қорғау даму процессінің ажырамас
бөлшегі болу тиіс және одан жұлып алынып жеке қарастырыла алмайды”. Бұл
принципке “Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздік концепциясы”
толық жауап береді. Қазіргі сәтте Қазақстан экономикасы тұрақты даму
дәуіріне жетуде. Сондықтан “Қазақстан Республикасының басшылығының 2000-
2002 жылға арналған әрекеттерінің бағдарламасы” қоршаған ортаны қорғау және
табиғатты қолдану аумағына жақын мақсатты анықтады: “нашарлау екпіндерін
төмендету және қоршаған ортаның сапа тұрақтылығын қамтамасыздандыру. Табиғи
және техногендік төтенше жағдайлардан халық қорғанышының беріктілігін
жоғарылату, еліміздің жер қорларын қорғау және орынды қолдануын қамтамасыз
ету”. Қоршаған Ортаны Қорғау жөніндегі Әрекеттердің Ұлттық Жоспары
негізінде (ҚОҚӘҰЖ) Шығыс Қазақстан облысы - Қазақстанның алты
экологиялық жаман халдегі облыстарының біріне жатады.
Қазақстанмен бекітілген стратегиялық бағдарлама “Қазақстан 2030”,
Халықаралық конвенцияларды шешу шегінде, Қазақстан Республикасының
үкіметінің шешімдері және Қазақстан Республикасының “Қоршаған ортаны қорғау
туралы” заңы, Шығыс Қазақстан облысының экологиялық бағдарламарын
өңдеушілер 2001-2005 жылға қоршаған ортаны тұрақтандыру сапасын арттыруды,
экологиялық тәуекелдердің азаюын және биотүрлілікті сақтауды алға мақсат
қылып қойып отыр. Ол үшін экономиканың тұрақты дамуға өткенде, қоршаған
ортаның тұрақтану сапаларының алдын қамтамасыз етуші, кешенді орындау
әрекеттерін ұйымдастыру қажет, аймақтың қоршаған ортасын жасанды
ластануының көлемдері кезеңді төмендеу шарттарын жасау және Шығыс
Қазақстан облысының ( ШҚО ) экологиялық жағдайларын жақсарту.
Бағдарламаның негізгі мақсаты болып қоршаған орта сапасының
жақсаруына бағытталған, экологиялық аймақтық саясатты қаржыландыру және
жоспарлау құралын құру болып табылады. [1]
Осы аймақтық экологиялық бағдарламада ғылыми жақындау негізіне
динамикалық тепе-теңдік принципі және орта аралас ауысу жатады. Осыған
орай, жалпы жағдайда биосфера белсенді өмірдің ауданы болып қаралады.
Биосфераға әсер ететін жеті фактор бар:
1. Биосфераға химиялық және физикалық белсенді заттардың
тасталынуы.
2. Салғырт материалдың биосфераға тасталынуы .
3. Биосфераның түзу қызуы.
4. Өсімдік қабаты мен құрлықтың бетін өзгеріске ұшырататын,
физикалық әсер ету (ұрбандалу, эрозия, жер жырту, өрт).
5. Биологиялық әсер ету (агроцеоноздардың дамуы, биологиялық
түрлердің интродукциясы және т. б.).
6. Жаңартылмайтын және жаңартылатын қорларды тауып, оларды жою.
7. Антропогенді (жасанды) реттелген заттың ағымы ( көлік ).
Бұл жеті фактордың барлығы да үлкен жүйелердің қасиеттерінің
өзгеруіне әсерін тигізеді: климаттық, геофизикалық, биологиялық,
әлеуметтік.
Бір дипломдық жұмыста біздің облысымыздың барлық экологиялық
мәселелерінің тереңдігін қамту мүмкін емес, сондықтан біз ең маңызды және
жалпылау бөлімдерін қарастыруға тырысамыз.
Осы зерттеудің ең басты мақсаты ШҚО қоршаған ортасына экологиялық
сапалау бағасын беру болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді талқылау керек: ШҚО
табиғи қорларының ластану дәрежесін анықтау, аймақтың экологиясына әсер
етуші негізгі факторларды айқындау, ШҚО экологиялық жағдайларына талдау
жасау, экологиялық аумақтық мониторинг өткізу және облысымыздың
экологиялық мәселелерін шешу жөніндегі стратегиялық мақсаттарды белгілеу.
Жұмыс 60 бетте орындалған, 4 кесте, 10 сурет бар. Кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан және соңында қолданылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Бірінші ШҚО қоршаған ортасының жағдайы туралы аналитикалық
мәліметтер сипаттамасы бөлімінде аймақтың экологиясына әсер етуші негізгі
факторларының сұрақтары қарастырылады және ШҚО экологиялық жағдайына талдау
беріледі.
Екінші Табиғи қорларды қолдану және қорғау бөлімінде аймағымыздың
табиғи қорларының жалпы анықтамасы көрсетілген (топырақ жамылғысы, орман
қоры, жануарлар әлемі, су қайнарлары және балық қорлары), сонымен қатар
қорықтар және ұлттық саябақтар туралы сұрақтар бөлек қарастырылады.
Үшінші Біздің облысымыздағы экологиялық мәселелер және оларды
шешудегі стратегиялық міндеттер бөлімі аймақтық экологиялық мониторинг
және табиғатты қорғау бағдарламалары бойынша стратегиялық міндеттерді
орындауды талдауға арналған.
Әдебиеттер тізімі жиырма сегіз көзден тұрады.
Алғаш рет осы жұмыста аймақтың экологиялық сұрақтарын шешуге арналған
әрекеттердің стратегиялық жоспары ұсынылып отыр. Біздің зерттеуіміз өте
өзекті, өйткені эколог – мамандардың бағалаулары бойынша, ШҚО қоршаған
ортасының жағдайы экспресс – мәліметтері бойынша өте жоғары болып
сипатталады, бірақ егер біз өзімізден кейінгі ұрпаққа бірдеңе қалдырсақ
десек, бұл туралы айтып қана қоймай, сонымен қатар аймақтың экологиясын
жақсарту үшін батыл әрекеттер қабылдау қажет.
Осылайша, Шығыс-Қазақстан облысы экологиясының қазіргі мәселелерін
шешу, тек комплексті әсерлер және табиғи орталардың бір бірімен
әрекеттестіктері және экономика талаптарын ескере отырып, балансталған
ғылыми көзқарас негізінде жүзеге асады. Экологиялық мәселелерді шешу құралы
болып, табиғи қорларды қорғау және орынды қолдану негізінде ғылыми -
аймақтық бағдарлама саналады.
Бұл жұмыстың авторы өзінің ғылыми жетекшісі A.С.Чурсинге және
рецензиялаушы В.A.Седелев мырзаға әдеби мәліметтерді беруінде және жұмысты
жазу кезіндегі көмегіне үлкен алғыс білдіреді.
1. ШҚО қоршаған ортасының жағдайы туралы аналитикалық мәліметтер
сипаттамасы
1.1. Шығыс - Қазақстан облысының қысқаша сипаттамасы.
Шығыс - Қазақстан облысы Қазақстанның шығысында орналасқан және
солтүстігінде Ресеймен, шығысында - Қытай халық республикасымен,
оңтүстігінде - Алматы , батысында - Павлодар және Қарағанды облыстарымен
шекаралас болып келеді. ШҚО ауданын 279,6 мың км2 құрайды. ШҚО Алтайдың
оңтүстік-батыс бөлігін, Зайсан шұңқырын, Калбин таулы өлкесін, Ертіс
жағалауын, Сауыр - Тарбағатай жоталарын алып жатыр. ШҚО негізгі өзені
болып – Ертіс өзені саналады. Оның жалпы ұзындығы 4451 км, соның ішінде
1715 км Қазақстан территриясынан өтеді. Ертіс бассейні акваториясының
ауданы 270 мың км2, су жиынының ауданы - 402,2 мың км2, су ағынының көлемі
- 33,5 млн. м3. Қазақстан территориясындағы өзен бассейнінің ауданы 196 мың
км2, ағын көлемі 33,86 млн. м3. Ертіске жалпы ағын көлемі 26 млн. м3, 77
ірі құйылымдар құйылады. Облысымыздың территориясында 1700 өзен, 19 су
қоймасы, 46000 көлдер және тоғандар бар, соның ішінде ең ірілері: Зайсан
көлі, Марқакөл көлі, Алакөл көлі және Сасықкөл көлі. Жақсы сапалы жер асты
суларының көлемі 160 млрд. м3 –тан аз емес. Бұдан басқа Алтайдың солтүстік-
батысында жалпы ауданы 99,1 км2, 350 мұз айдыны бар.
ШҚО ауа салмақтарының батыс-шығыс тасымалдануы тән, біркелкі
климаттық белдіктің оңтүстік жартысында орналасқан. Облыстың территриясы
біркелкі және әлсіз дымдау аймағына жатады (жауын саны жылына 100-ден 1000
мм-ге дейін, биік тауларда жылына 2500 мм-ге дейін жетеді). ШҚО климаты
өкпек континенттіден біркелкі континенттіге өтеді. Жылдық температураларың
құламалары 43-30° С құрайды. Күрделі таулы рельефтердің әсерінен
территориялық кешендердің климаттық шарттары тік белдік заңына бағынады.
Жиынтық күн радиация шектері жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 4525,2-
ден 5656,5 МДжм2 – қа дейін өзгереді. Радиациялық теңдік (жиынтық
радиация мен оның көрсетілуіне және нәтижелі сәулеленуге жұмсалған
шығымының айырмасы) бір жыл ішінде жағымды (жазда жағымды, ал қыста
жағымсыз) және жылына 1815 МДж м2 шамасында құрайды.[24]
ШҚО-да топырақтың келесі түрлері бар: қоңыр жартылай шөл далалы,
каштан түсті, қарашіріктер, таулы сұр орманды және дерново - подзолистые,
таулы - шалғынды және таулы - тундралық. ШҚО-ң үлкен ауданы топырақтың
бірінші екі үлгісінен тұрады. Облыстың топырағына хлорид-сульфатты,
сульфатты және хлоридті тұздану үлгілері тән. Тұздану дәрежесі әлсізден
сорларға дейін ауысады. Облысымыздағы мемлекеттік орман қорының
территориясы 3,37 млн. га. Ауданды алып жатыр.[24]
ШҚО флорасы өсімдіктердің 1285 түріне ие, олардың ішінде сирек
кездесетіндеріне 87 түрі жатады. Фауна 19 түрлі сүтқоректілерден, 391 түрлі
құстардан, 22 түрлі қос мекенділерден, 5 түрлі жер бауырлап
жорғалаушылардан, 37 түрлі балықтардан және 15 мыңнан астам шыбын -шіркей
түрлерінен тұрады.
1.2 Аймақтың экологиясына әсер ететін, ШҚО экономикалық дамуының
негізгі факторлары.
Соңғы бес жыл ішінде ШҚО-да көптеген мекемелерді жекешелендіру
істерінің шаралары іске асырылған болатын, нәтижесінде дайын өнімнің өтуі
жайлы сұрақтарда анықтық жоқ болуы және сырт құралдардың жеткіліксіздігіне
байланысты олардың көбі жаңа жеке меншік иелермен кідіртілді. Өнім
өндірістерінің көлемдері ұдайы қысқарған болатын (бес еседен арта).
Өнеркәсіпті өнім өндірісінің физикалық көлем көрсеткіші 95% пайыздан
асқан жоқ. Көптеген ластаушы өнеркәсіптер жұмыс істемей тоқтап тұрған
кезде немесе аздаған ауыртпалықпен жұмыс істеген кезде, ауыспалы кезеңнің
кризисі экологиялық жағдайға қолайлы әсер етті. 1997-1998 жылдары одан арғы
құлау тоқтатылып, тұрақтану тенденциясына бағытталды, әсіресе түсті
металлургияда, энергетикада, атомдық электр станцияларына арналған отын
өндірісінде, тамақ өнеркәсіптерінде және басқа да жекеленген орындарда.
Осының нәтижесінде өндірістің физикалық көлемдерінің көрсеткіші 100%-дан
төмен түскен жоқ. Қазіргі уақытта осы салалардың өндіріс көлемінің өсу шегі
анықталды. Қазақстан экономикасының тұрақты дамуға өту шарттарында
Қазақстан Республикасының үкіметтерінің 2000-2002 жылға арналған іс-
әрекеттерінің бағдарламасында қоршаған орта сапасын одан арғы тұрақтандыру
мақсаты алға қойылған.
ШҚО пайдалы қазбалар қорларына өте бай. Рудноалтай белдігі үш
металлогенді аймаққа бөлінеді: Белоубинск-Сарымсақты-Куритинскті (темір-
полиметаллды-сирек жерлік); Рудноалтай-Ашлинді (алтын-мыс-полиметаллдық);
Ертісті-Фуюнді (мыс-алтынрудалы). Калба-Нарым белдігінде сирекметалды
көріну басым болады. Батыс Калбиндік белдік алтынрудалы, сирек жерлікті
және сирекметаллды көрінулермен сипатталады. Жарма-Сауырлы белдікте үш
металлогеникалық аймақтар бар: Сиректас-Сарсазан-Қобықты (мыс-алтын-
сирекметаллды-сирек жерлікті); Жарма-Сауыр-Қаратунганды (мыс-алтынрудалы);
Чарск-Зимунайлы (хром-никель-сынап-алтынрудалы). Бұл территориялар
жаратылыстану экожүйелерінің бұзылуымен, техногенді әсер етудің объектісі
болып табылады немесе потенциалды түрде обьектісі болып есептеледі. Қазіргі
кезде 412 шикізат жерлері белгілі, олардың ішінде 132-қатты пайдалы
қазбалар алынатындар және 280-металл еместер алынатындар.
ШҚО-да табиғатты қорғаушы минералды шикізаттар бар. Бұл цеолиттердің
және құрамында цеолиті бар тұқымдардың, серпенитиниттердің, каолиниттің,
монтмориллониттердің, жанартау шыныларының, құрамында шунгиті бар тақта
тастардың және тағы басқалардың жерлері. Осы шикізат сорбенттер және
катализаторлар ретінде сырт және ағынды сулардың тазалауы үшін қолданыла
алады. ШҚО-ң қорларының шикізатының жалпы құны болжанушы қорларды -600
млрд. доллар есепке ала отырып, шамамен 180 млрд АҚШ долларын құрастырады.
Қазақстан Республикасының үкіметтерінің 2000-2002 жылға арналған іс-
әрекеттерінің бағдарламасында таулы-металлургия кешенінің реконструкциясы
мақсат етілді және Қазақстан Республикасының 2000-2002 жылға арналған
таулы-металлургия кешенін дамыту және болашақ 2005 жылға дейін
бағдарламасы өңделген. ЮНИДО - өнеркәсіпті дамыту бойынша, БҰҰ
қолданатын, инвестициялық климат бағалауының әдістемесімен сәйкесінше, ШҚО
тартымдылықтың орташа деңгейінде орналасқан және барынша жоғары баға
бойынша 1,08, бірдейде 2,0 бағаланады. Бұның барлығы минералды шикізатты
алу және өңдеу ары қарайда ШҚО –ң экологиясына әсер ететінін айтады.[2]
Болжау екпіндерінің өсу шегінің сақталынуы 2005 жылда өнеркәсіпті
өндіріс көлемдерінің шегі 175,4 млрд теңгеге жетуі күтіледі. Бұл 2000 жылға
қарағанда 39,2% көбірек, бұны тау-кен қазушы салалардың өндіріс
көлемдерінің өсу шегі 28,8% жеткенде қамтамасыз етуге болады, -40% көмір
алу, -49,3% өңдеу, сонымен қатар 49,9% түсті металл өндірісінің артуы
нәтижесінде, машина және жабдықтаудың -30,5%, тері және аң терісінен
бұйымдардың -26,2%, мата және тігін бұйымдардың -30,1%, тағам өнімдерінің
-36,1%, өндіріс және электр энергиясын таратушылар, газды және судың
қуаттылығы -17,9%. Өнеркәсіпті кешенде Малеев кен орнының, қуаттылығы
жылына 2 млн. кен тонналарына дейін болатындай құрылысы жалғасады, кеңейту
және Жезкент таулы-байытатын комбинатының техникалық қайта қаруландыруы
және Казақмыс бірлестігінің Востокказмедь филиалының Артемьев кен
орнының құрылысы, Бектемир циркон-ильменитті жерін игеруі де жалғасуда.
2005 жылға дейін малдың және құстардың өнімділігінің өсуінің
арқасында өсімдік шаруашылық және мал шаруашылық өнімдерінің өндірісін
арттыруға болады деген болжмадар жасалынған. Ауыл шаруашылығындағы
өндірістің көлемінің өсу шегі экологиялық жағдайға кері әсерін тигізбеуі
қажет. Ауыл шаруашылығында барлық экологиялық мәселелер 90-шы жылдардағы
өндірістің көлемдерінің төмендеуімен байланысты, ШҚО өнеркәсіпті кешеніне
әсерімен және меншіктің ауыспалы түрлеріне тәуелді.
Өнеркәсіпте өндіріс көлемдерінің артуы кезінде негативтік экологиялық
факторлардың өтемі лайықты шаралардың өткізулерін талап етеді. Экологиялық
әсер етудің негізгі себебі - мекемелердің негізгі қорларының жоғары
дәрежеде тозығы шығуы. Соңғы он жыл ішінде тазалайтын жабдықтау құралы
модернизицияға ұшыраған жоқ. Оның қуаттылығы мекемелердің толық емес
тиеуіне жеткілікті болды, бірақ оның физикалық тозуын еске алсақ, ол енді
өндірістің өсу шегіне шыдамайды. Көптеген минералды шикізат қорларының
көздері қанаудан қажетті тісәлдермен шығарылған жоқ және тасталынып қалған.
Өнеркәсіпті мекемелердің негізгі қорларының жаңарту коэффициент динамикасы
соңғы үш жылда белгіленген тенденцияның артуын көрсетеді: 1997 жылы -3,5%;
1998 жылы -3,8%; 1999 жылы -8,7%. 1999 жылы тау-кен қазушы өнеркәсіп
қорлары 21,7%-ке жаңартылды, бұл алдыңғы жылдан 3,5 есеге жоғары, өңдеуші
өнеркәсіпте - 10,6%-ке, өсу шегі 1,2 есеге; өндірісте және электр
энергиясын, газды және суды таратуда тек - 3,6% -ке. Келтірілген
мәліметтерден көрініп тұрғанай, негізгі қорлардың биік дәрежеде тозуы,
барлық бағыттар бойынша жеткіліктісіз инвестициялар болғанықтан, олардың
жаңарту екпіндері қажеттіліктерден артта қалып жатыр. Бірақ ластайтын
заттар лақтырылуының азаю мәселесінің шешімі, тек экологиялық таза
технологиялардың қолдануы және енгізілуі кезінде мүмкін және де ең алдымен
тауы-металлургия кешенінің мекемелерінде.
1.3 ШҚО -ң экологиялық жағдайларына талдау.
ШҚО үлкен ауданы географиялық және физикалық аймақ шарттарында
ерекшеліктер бар, мекемелердің орналасу аудандары және олардың
мамандандырылуы, бұл облыс экожүйелеріне әсер етудегі ерекшеліктерге
әкеледі. ШҚО территориясын алдын ала аудандастыруға мынандай мәліметтер
қолданылды: атмосфера және су қорлары бойынша 1999-2000жылдардағы ДГП ВЦС
ШҚО және ШҚО ТУООС; топырақтың ластануы және қоныстанған пунктілер мен
аумақтардың экологиялық жағдайларының түрлері, үстіңгі және жер асты
суларының ластануы, өсімдік өнімдерінің КСРО Денсаулық министірлігі
әдістемесіне сәйкес – Қ.И.Сатпаев атындағы геологиялық ғылымдар
институтының Алтайлық бөлімінің 2000 жылға арналған мәліметтері, Өскемен
бойынша 2002 жыға арналған және 2005 жылға арналған радиациялық қауіпсіздік
бойынша - ЖШС Геос мәліметтері.
Өскемен қаласы.
Техногенді және жасанды (антропогенді) әсерлесудің қайнар көздері:
түрлі түсті металлургия мекемелері, жылу энергетика, тамақ және өңдеуші
өнеркәсіптері, коммуналдық мекемелер, автомобильдік және темір жол
көліктері.
Экологиялық мәселелі мекемелер: ААҚ Казцинк, ААҚ ҮМЗ, АЭС Өскемен
ЖЭС, АЭС Согралық ЖЭС, Өскемен ТМК.
Ластану тәсілдері: атмосфералық лақтырылулар, коммуналды-тұрмыс және
өнеркәсіпті ағындар, өндіріс шығымдары.
Атмосфера. Барлығы 151 мекеме, 3217 ұйымастырылған және 2484
ұйымдастырылмаған стационарлық қайнар көздері бар мекемелер тіркелген. 2005
жылғы стационарлық қайнар көздерден атмосфераға лақтырылған қалдықтардың
көлемі жылына 103,038 мың тонна болды, бұл 2000 жылға қарағанда 17%
көбірек. Ластайтын қалдықтарды жою нәтижелігі 79,6%-ті құрайды. Лақтырылған
қалдықтардың 10,8%-ті қатты заттар, қалғаны - газ тәрізді және сұйықтар.
2000 жылғы мәліметтер бойынша 68% лақтырылған қалдықтар Өскемен МП ААҚ
Қазақмырыш үесіне келеді, 15% - АЭС Өскемен ЖЭС-ң, 5% - Жылу
орталықтарының, 3% - АЭС Согралық ЖЭС-ң, 9% - қаланың қалған мекемелерінің
үлесіне келеді. Атмосфераның күкірт диоксидімен, фенолмен, азот
окситерімен, формальдегидпен, шаңмен, хлормен, қорғасынмен, мышьякпен
жоғары ластануы байқалады. Көміртек оксидінің шығымы норма шектеріне сай,
бірақ 2000 жылы жоғарылау тенденциясы белгіленді. 2000 жылы автокөліктің
лақтырған қалдықтары 28,332 мың тоннаны құрады. Автокөліктің шығаратын
қалдықтарының концентрациялары анықталған кезде мына заттардың шекті-мүмкін
концентрацияларының артуы байқалады: көмірсутектер - 5 ЖКМ, азот оксидтері
- 4 ЖКМ, көміртек оксиді - 3,5 ЖКМ, күкірт диоксидтері - 1,5 ЖКМ.
Су қорлары. Ертіс өзені - су сапасынан 3-ші дәрежеге ие болады -
біркелкі ластанған, мыспен, мырышпен, азот нитридімен ластану байқалады.
Үлбі өзені - 3-ші су сапалық дәрежесіне ие, мыспен, мырышпен ластану
байқалады. Қалалық ағынды суларды тазалау жөніндегі критикалық жағдай,
жобалы қуаттылық жетіспеушілігімен, тазалайтын орындардың жоқтығымен және
тазалайтын орындарды салудың үшінші кезекті құрылыстарының мезгілдерінің
созылуымен (1989 ж. басталған) байланысты, тәулігіне 200 мың м3
жеткіліктісіз тазаланған ағынды сулар шығарылады. Жер асты суларының
ластануының Өскемен МП, ҮМЗ, Өскемен ЖЭС және ҮМЗ учаскесінің қоймаларының
кең ареалынан құрылады. Ареал шекараларында жер асты суларының ластану
деңгейі мырыш, мыс, қорғасын, кадмий, селен, марганец, мышьяк бойынша
(Өскемен МП профилі) ондаған және жүздеген ЖМК жетеді, фтор, берилий бйынша
200-300 ЖКМ, нитраттар және нитриттер бойынша 3-30 ЖКМ, аммоний, азот
бйынша 50 ЖКМ-ны құрайды (ҮМЗ профилі, өндіріс орталықтары және қоймалар).
[8]
Радиациялық қауіпсіздік. Барлығы қала аумағында 400 радиоактивті
ластанудың ошағы (РЛО) анықталған, соның ішінде қаланың солтүстік
өнеркәсіпті түйіні аумағында әр түрлі табиғаттың - 255 РЛО. Оардың ішінде
45 РЛО қатты радиоактивтілік шығаруларға (РАШ) жатады.
Жер қорлары. Қаланың оң жағалық аумағында топырақ ластануы кең
шектерде алмастырылған – жеке фонның арттыруы 9-дан 1534-ке дейін
өнеркәсіпті аймақ шегіне, олар төтенше қауіпті болып сипатталады.
Ластанулардың ең негізгі элементарлық құрамы - қорғасын, сынап, кадмий,
мырыш, мышьяк, мыс, сүрме, қалайы, күміс, сонымен қатар сирек металлды
өндіріске тән токсиканттар(ААҚ ҮМЗ) болып саналады. Өскемен қаласының
аумағының топырағы және оның төңірегінде 9,7 мың тонна қорғасын, тура
сондай көлеме мырыш және 32,5 тонна техногенді сынап шоғыралған. Бұл
қорлардың үлкен бөлігі МП ААҚ Қазақмырыш өнеркәсіпті аймақ шектерінде
және оған қатысты аумақтарда таралмаған, қоршаған ортаның басқа да
компоненттерінің жағдайларына екінші қайтара әсер ететін негізгі қайнар
көзі деп қарауға болады, әсіресе - жер асты суларын. Жағалаудың сол жағында
топырақтың ластануы 2-3 бірлікті құрайды, бірақ зиянды заттардың шоғырлануы
әлі жалғасуда. Қазіргі уақытта тек қана қорғасынның тұрақты артуы
бекітілді.
Топырақ, жер асты және жер үсті суларының ластануы бойынша КСРО
Денсаулық министірлігінің квалификациясына сәйкес Өскемен қаласының
өсімдіктерін экологиялық апатты аймақтарға жатқызуға болады.
Семей қаласы.
Техногенді және жасанды әсерлердің қайнар көздері: жылу энергетика
мекемелері, кірпіш, цемент өндірістері, өңдеуші өнеркәсіп, коммуналдық
мекемелер, автомобильдік және темір жол көліктері.
Экологиялық мәселелі мекемелер: Семей ЖЭС, АҚ Цемент, АҚ Силикат,
котельныйлар (қазандықтар), АҚ Кожмех, Қалалық су каналдың тазалайтын
орындары.
Ластану тәсілдері: атмосфералық лақтырылулар, коммуналды-тұрмыс және
өнеркәсіпті ағындар, өндіріс қалдықтары.
Атмосфера. Барлығы 107 мекеме, 1648 ұйымдастырылған және 1093
ұйымдастырылмаған стационарлық қайнар көздерібар мекемелер тіркелген. 2000
жылы атмосфераға стационарлық қайнар көздерінің қалдық лақтырылуларының
көлемі жылына 22,931 мың тонна бекітілді, бұл 2000 жылға қарағанда 0,8%-ке
көбірек. Ластайтын заттарды жою нәтижелілігі 71,9%-ті құрайды. Лақтырылатын
қалдықтардың 49,2%ті ластайтын қатты заттар, қалғаны - газ тәрізді және
сұйықтықтар. Атмосфераның шаңмен, көміртек оксидімен, азот диоксидімен
ластануының жоғарылауы байқалады. 2000 жылы автокөліктердің зиянды заттар
лақтырылуы 19,657 мың тонна болды.[7]
Су қорлары. Ертіс өзені су сапасынан 4-ші деңгейді алады - мұнай
өнімдерімен ластану байқалады. Қалалық ағынды суларды тазалау жөнінде
критикалық жағдайлар пайда болды, өйткені ағынды суларды тазалайтын жасанды
биологиялық орындардың құрылысының мезгілдері созылды (1960ж.). Нәтижесінде
Ертіс өзеніне тәулігіне 100 мың м3 жеткіліктісіз тазаланған ағынды сулар
лақтырылады.
Радиациялық қауіпсіздік. Бұған байланысты мәліметтер табылған жоқ.
Жер қорлары. Топырақ ластануының деңгейлері бойынша мәліметтер
табылған жоқ.
Лениногор қаласы.
Техногенді және жасанды қайнар көздерінің әсері: тау-кен қазушы және
металлургия өнеркәсіп мекемелері, жылу энергетика, тамақ өнеркәсіптері,
орман шаруашылық, коммуналдық мекемелер, автомобильдік және темір жол
көліктері.
Экологиялық мәселелі мекемелер: Лениногорск ГОК ААҚ Қазақмырыш,
Лениногор мырыш зауыты ААҚ Казцинк, Лениногор ЖЭС, АҚ қорғасын зауыты
Қаз - Тюмень.
Ластану тәсілдері: атмосфералық лақтырылулар, рудниктен шығатын
сулар, ысырылыстардың кәріз сулары, коммуналды-тұрмыс және өнеркәсіпті
ағындар, өндіріс лақтырылулары.
Атмосфера. Барлығы 12 мекеме, 445 ұйымдастырылған және 379
ұйымдастырылмаған стационарлық қайнар көздері бар мекемелер тіркелген. 2000
жылы атмосфераға стационарлық қайнар көздерінің қалдықты лақтырылулар
көлемі жылына 13,132 мың тонна болды, бұл 2000 жылға қарағанда 1,8%-ке
көбірек. Ластайтын заттарды жою нәтижелілігі 95,8%-ды құрайды. Лақтырылған
қалдықтардың 11,5%-ті қатты заттардан тұрады, қалғандары - газ тәрізді және
сұйықтар. Атмосфераның формальдегидпен, фенолмен, күкірт диоксидімен, азот
диоксидімен ластануының жоғарылауы байқалады. 2000 жылы автокөліктің
лақтырылулары 3,511 мың тоннаға жетті.
Су қорлары. Брекса, Тихая, Үлбі өзендері 6-шы жєне 7-ші дәрежедегі су
сапаларына ие – төтенше батпақты және өте лас. Брекса өзенінде - мыс,
фенол, Тихая өзенінде - мыс, мырыш, фенол, Үлбі өзенінде - мыс, мырыш,
фенол лақтырылулары кездеседі. Шубинск кен орынының шахталық және кәріз
сулары, Таловск қоймалары және РСМ кен орындарының, Лениногорск ГОК ААҚ
Қазақмырыш кен орынының Тишинск №2 ысырылыс кәріз сулары негізгі ықпалын
жасайды.[8]
Радиациялық қауіпсіздік. Мәліметтер табылған жоқ.
Жер қорлары. Топырақ ластануы, бірлік фон шамасын 4-32 есеге асырады.
Элементтердің спектрі: қорғасын, мырыш, мыс, сынап, күміс, мышьяк.
Өнеркәсіпті объектілердің аумағында, ластану қауіпті және төтенше қауіпті
деңгейге жетеді.
Топырақ, жер асты және жер үсті суларының ластануы бойынша ССРО
Минздравының квалификациясына сәйкес Лениногор қаласының өсімдіктерін
экологиялық апатты аймақтарға жатқызуға болады.
Зырян ауданы.
Техногенді және жасанды қайнар көздерінің әсері: тау-кен қазушы және
металлургия өнеркәсіп мекемелері, жылу энергетика, тамақ өнеркәсіптері,
цемент өндірістері, котельныйлар, автомобильдік және темір жол көліктері.
Экологиялық мәселелі мекемелер: Өскемен Цемзавод, кен орындар және
Зырян ГОК байыту фабрикасы.
Ластану тәсілдері: атмосфералы лақтырылулар, шахталық сулар,
өнеркәсіпті ағындар, өндіріс қалдықтары.
Атмосфера. Зырян қаласында 19 мекеме тіркелген, 606 ұйымдастырылған
және 317 ұйымдастырылмаған стационарлық қайнар көздері бар. 2000 жылы
атмосфераға стационарлық қайнар көздерінің қалдықтар лақтыру көлемі жылына
4,44 мың тонна болды, бұл 2000 жылға қарағанда 2,0%-ке көбірек. Ластайтын
заттарды жою нәтижелілігі 75,0%-ды құрайды. Лақтырылған қалдықтардың 39,1%-
ті қатты заттардан тұрады, қалғандары - газ тәрізді және сұйықтар.
Октябрьск кентінде атмосфераның ластануы Өскемен цемент заводымен жүзеге
асып отыр. 2000 жылы Зырян ауданында автокөліктің лақтырылулары 4,328 мың
тоннаға жетті.
Су қорлары. Бухтарма өзені - су сапасынан 2-ші дәрежеде - таза, бірақ
Березовка өзенінің құйылысынан кейін сапасы 3-ші деңгейге азаяды. Бұл
Грехов кен орны және Зырян ГОК байыту фабрикаларының жеткіліктісіз
тазаланған шахталық сулардың тастауымен байланысты.
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл мәліметтер табылған жоқ.
Жер қорлары. Бухтарма су қоймасының ауданында топырақтың техногеннді
ластануы бір қалыпты шаманы 2-3 есеге асырады. Зырян қаласы және таулы-
байыту кешендерінің мекемелеріне қатысты кенттерде, топырақтың ластануы бір
қалыптыдан 3-32 есеге жоғары.
Топырақ, жер асты және жер үсті суларының ластануы бойынша КСРО
Минздравының квалификациясына сәйкес Зырян қаласының өсімдіктерін
экологиялық апатты аймақтарға жатқызуға болады.
Глубокий ауданы.
Техногенді және жасанды қайнар көздерінің әсері: тау-кен қазушы және
металлургия өнеркәсіп мекемелері, коммуналдық мекемелер, автомобильдік және
темір жол көліктері.
Экологиялық мәселелі мекемелер: Ертіс мысбалқыту зауыты, Белоусовка
ГОК, Березовка байыту фабрикасы, Үстіңгі-Березовка және Ертіс кен орындары.
Ластану тәсілдері: атмосфералық лақтырылулар, шахталық сулар,
өнеркәсіпті ағындар, өндіріс қадықтары.
Су қорлары. Красноярка өзені су сапасынан 7-ші дәрежеге жатады - аса
батпақты, лас. Жоғарғы-Березовка және Ертіс кен орындарының тазаланбаған
шахталық сулары ең басты үлес қосады. ЖКМ-ң мырыш, мыс, кадмий, марганец
бойынша жоғары артыуы байқалады. Глубочанка өзені су сапасынан 6-шы
деңгейде - өте батпақты, лас. Белоусовка кен орны, Глубокое кентінің
котельныйлары ең негізгі үлесті қосады. ЖКМ-ң мыс және азот нитриді бойынша
жергілікті артуы байқалады. Төменгі қосылып құятын Ертіс және Красноярка
өзендері ЖКМ мыс, мырыш, азот нитриді бойынша артады.
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл мәліметтер табылған жоқ.
Жер қорлары. Глубокое кентінде топырақтың ластануы жеке фон шаманы 4-
16 есеге асырады. Элементтердің спектрі - қорғасын, мырыш, мыс, сынап,
күміс, мышьяк. Ауданда топырақтың техногенді ластануы қалыпты шамадан 2-3
есеге асады. Таулы-байыту кешендердің мекемелеріне қатысты кенттерде
(Жоғарғыберезовка, Белоусовка, Усть-Таловка) топырақтың жоғары ластануы
байқалады. 16-32 еселі топырақ ластану аймақтары Лениногор қаласынан Үлбі
өзені арнасымен Черемшанкаға дейін жетеді.
Топырақ, жер асты және жер үсті суларының ластануы бойынша КСРО
Минздравының квалификациясына сәйкес Белоусовка, Жоғарғы Березовка,
Черемшанка, Уварово, Глубокое кенттерінің өсімдіктерін экологиялық апатты
аймақтарға жатқызуға болады.
Техногенді жєне жасанды қайнар көздерінің әсерлері: тау-кен қазушы
және металлургия өнеркәсіп мекемелері, жылу энергетика, коммуналдық
мекемелер, автомобильдік және темір жол көліктері.
Экологиялық мәселелі мекемелер: Қазақмырыш бірлестігінің,
Востокказмыс бөлімінің МХК, ЖШС ИРЗК, ЖШС Гортеплоэнерго, ЖШС
Энергия, АҚ Химсторой.
Ластану тәсілдері: атмосфералық лақтырылулар, шахталық сулар,
өнеркәсіпті ағындар, ысырылыстардың кәріз сулары, өндіріс қалдықтары.
Атмосфера. Барлығы 7 мекеме тіркелген, 283 ұйымдастырылған және 157
ұйымдастырылмаған стационарлық қайнар көздері бар. 2000 жылы атмосфераға
стационарлық қайнар көздерінің қалдықтар лақтыру көлемі жылына 6,467 мың
тонна болды, бұл 2000 жылға қарағанда 35,2% -ке көбірек. 1999 жылы
ластайтын заттарды жою нәтижелілігі 51,6%-ті құрады. Лақтырылған
қалдықтардың 57,1% -ті қатты заттардан тұрады, қалғандары - газ тәрізді
және сұйықтар. Николаевский байыту фабрикасы және МХК ысырылыстарының
түрлері, котельныйлар негізгі ықпал көрсетеді. 2000 жылы автокөліктің
лақтырылулары 5,201 мың тоннаға жетті.
Су қорлары. Ертіс және Үлбі өзендері су сапасынан 3-ші деңгейде тұр -
біркелкі ластанған, көбінесе жеткіліктісіз тазаланған шахталық сулармен,
ысырылыстардың кәріз суларымен және промағындармен. ЖКМ-ң мыс, мырыш және
азот нитриді бойынша артуы байқалады.
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл бойынша мәліметтер табылған жоқ.
Жер қорлары. Ауданда Ертіс өзенінің арналарында топырақтың техногенді
ластануы қалыпты шамадан 2-3 есеге артық. Первомайка кентінде топырақтың
ластануы қалыпты шамадан 4-32 есеге асады, ал Усть-Таловка кентінде 16-32
есеге артқан.
Топырақ, жер асты және жер үсті суларының ластануы бойынша КСРО
Минздравының квалификациясына сәйкес Первомайка және Шемонаиха кенттерінің
өсімдіктерін экологиялық тәуекел аймақтарға жатқызуға болады.
Зайсан, Катон-Қарағай, Күршім, Ұлан, Аягөз, Жарма, Үржар, Көкпекті,
Бородулиха, Тарбағатай аудандары.
Техногенді және жасанды қайнар көздерінің әсерлері: котельныйлар,
автомобильдік көліктер.
Экологиялық мәселелі мекемелер: ауыл шаруашылық мекемелер, Белогор
ГОК.
Ластану тәсілдері: атмосфералық лақтырылулар, коммуналды-тұрмыс
ағындары.
Атмосфера. Лақтырылған қалдықтардың 45-50%-ті қатты заттардан тұрады,
қалғандары - газ тәрізді және сұйықтар. 2000 жылғы стационарлық қайнар
көздерінен лақтырылған қалдықтардың ең жоғары көлемдері мына аудандарда:
Аягөз – жылына 4,007 мың тонна, Жарма – жылына 1,834 мың тонна, Ұлан –
жылына 1,7 мың тонна, Уржар – жыына 0,542 мың тонна. 2000 жылмен
салыстырғанда 2005жылдары бұл аудандардағы лақтырылған қалдықтар көлемі
сәйкесінше 63,9%, 28,0%, 19,2%, және 85,3% жоғарылады. Ал қалған аудандарға
лақтырылған қалдықтардың көлемдері 3%-тен 47%-ке дейін төмендеді. Ластайтын
заттарды жою нәтижелілігі негізінде 21,6%-ті құрайды, бірақ Бородулиха
ауданында 54,9%. 2000 жылы автокөліктің лақтырылуларының жалпы қосындысы
17,7 мың тонна болды.[7]
Су қорлары. Коммуналды-тұрмыс ағындар жергілікті рельефке, немесе
фильтрлеу шекарасына түсіріледі. Негізгі суаттар қанағаттандырарлық
жағдайда.
Радиациялық қауіпсіздік. Бұл мәліметтер табылған жоқ.
Жер қорлары. Катон-Қарағай ауданы, Нарым өзенінің төменгі ағымы
ауданында топырақ ластануы қалыптыдан 2-16 есеге артуы байқалады.
Топырақ, жер асты және жер үсті суларының ластануы бойынша КСРО
Денсаулық министрлігінің квалификациясына сәйкес Большенарым ауылының
өсімдіктерін экологиялық тәуекел аймақтарға жатқызуға болады.
Абай ауданы.
Техногенді және жасанды қайнар көздерінің әсерлері: котельныйлар,
автомобильдік көліктер, сынау полигондары.
Экологиялық мәселелі мекемелер: Семей сынау полигоны.
Ластану тәсілдері: шаң шығарылу және жер асты сулары.
Атмосфера. Полигон аумағынан шығарылатын радиоактивті шаңмен ластану,
екінші қайтара ластану әсерлерімен байланысты. Автокөліктердің лақтырулары.
Су қорлары. Жер асты, еріген және нөсерлі сулармен шығарылатын
радионуклидтер.
Радиациялық қауіпсіздік. Көбінесе радиоактивтілік ластану, СИП-пен
байланысты, ең алдымен Курчатов және Долонь кенті, Мостик, Сарыжал және
Қаражыра көмір-өнеркәсіпті кесулерде.
Жер қорлары. Семей сынау полигонының жер қорлары ҚР үкіметтерінің
шешімі бойынша, жер қорына жатады және ауылшаруашылық қолдануға жатпайды.
К.И.Сатпаев атындағы геологиялық ғылымдар Институтының Алтай бөлімінің
мәліметтері бойынша ШҚО-ң шығыс субрегион территориясы (Глубокое ауданының
солтүстік, Зырян ауданының солтүстік-шығыс, Катон-Қарағай ауданының шығыс
бөліктерінен, Күршім ауданынынан және Зайсан ауданының оңтүстігінен басқа)
топырағында ауыр металдардың үесі көп, жер асты суларында органолептикалық
және санитарлық-токсиологиялық көрсеткіштері жоғары, сондай-ақ табиғи
радиосәуле шығаруға бейім геопатогенді аймаққа жатады. ШҚО-ң батыс
субрегионының аумағы туралы ұқсас мәліметтер жоқ. Солтүстік-батыс жасанды
биогеохимиялық аймақтардың шекарасы контурланған жоқ және бұрынғы Семей
ауданы жерлерінің ластану деңгейлері белгісіз.
2. Жаңармалы табиғи қорлардың қолданылуы және қорғалуы.
2.1 ШҚО табиғи қорларының сипаттамасы.
Шығыс Қазақстан облысы әкімімен, табиғи ресурстар және қоршаған ортаны
қорғау министрлігі бірігіп, биотүрлілікті ұзақ мерзімді сақтауға қамтамасыз
етуге бағытталған Алтай-Саян ынтасын мақұлдады. ШҚО аумағында орналасқан,
Қазақстандық Алтай - жабайы табиғаттың дүние жүзілік қорымен глобальды
мағыналы, 200 экорегионның бірі болып және жердің 95% биотүрлілігін
сақтаушы ретінде қолданған, Алтай-Саян Экорегионының ажырамас бөлігі болып
келеді. Қазіргі уақытта WWF жобасы өңделіп жатыр, ол Ресей, Қазақстан,
Қытай және Монғолия, төрт мемлекеттің территориясында трансшекаралы
биосфералық резерват құруға бағытталған. Қазақстан экономикасының тұрақты
дамуға өтуінің шарттарында өзекті мәселе болып, табиғи ресурстарды тұрақты
қолдану есептеледі.
Қалыптасқан экожүйелердің сипаттамасын ШҚО-ң табиғи, георгафиялық және
экономикалық шарттарының ерекшеліктері анықтайды. 1-Суретте ШҚО-да
экожүйелердің таралуы көрсетілген. Ауылшаруашылыққа тағайындалған жерлер
ретінде, табиғи экожүйелердің 30% қолданылады. Өткенде су электр
станцияларының және басқа да өнеркәсіпті объектілердің құрылысы кезінде,
бағалы жерлердің үлкен шығымына әкелген, ойланбаған әрекеттерге байланысты
өткір ескертпелерге қарамастан, қазіргі уақытқа дейін қателіктер және
есептеулер іске асырылады. Мысалы, Шүлбі су қоймасының құрылысы кезінде,
кемінде 20 млрд теңге тұратын жақсы шабындық жерлердің жүздеген гектарлары
судың астына кетті. ШҚО-ң климаттық және табиғи шарттарының ерекшеліктері,
сонымен қатар жоғары техногенді салмақ, топырақтың бұзылуға және ластануға
жоғары потенциалды бейімділігін анықтайды. Эрозия нәтижесінде облыстағы
гумустың шығымдары орташа есеппен жылына 1% және соңғы 20 жылда 20-25%
болды, топырақтың құнарлылығы кеміді. Экономикалық шаруашылық ету формалары
және экономикалық дағдарыстардың өзгеруіне орай, жерлердің бөлігі тастанды
болып және айналымнан шығарылмай қалды. Ебі табылмаған егістіктер - зиянды
шыбын-шіркейлер мен аурулардың, арамшөптердің қайнар көзі болып табылады,
бұл қолданылатын сельхозайналым жерлеріне шыбын-шіркей ауруларының от
алуына және шегірткелердің, колорадский қоңыздарының, басқа да жәніктердің
шабуылдарына әкеледі. Зиянды жәндіктермен және аурулармен түсіріген шығым,
оларды құртуға арналған улы химикаттардың қолдану қажеттілігін ұлғайтады.
Пайда болған істерге дәстүрлі егін шаруашылық мектептерінің ұзақ
жасағыштығы маңызды жағдай жасайды, олар өз консерватизмімен, табиғатты
және топырақты қорғау проблемаларына аз назар бөліп, топырақты қорғау
бағыттарын тежейді. Ауыл шаруашылық өнімдерді, қирату және топырақты ластау
бағасымен алу әдістерінен толық бас тарту керек.
Сурет – 1. ШҚО-ң экожүйелері.
Жер пайдаланушының алдына тиісті шарттар қойылады, оған қолданатын
жерді қирату экономикалық тиімсіз болу керек, сондай-ақ, бұл жауапкершілік
тек символикалық емес, нақты болуы қажет. Ол үшін жерге баға керек, жер
кодексі, қатал экологиялық бақылау және жер пайдаланушыларға мемлекеттік
экологиялық көмек қажет, ең алдымен жалға алушылар мен ауылшаруашылықтарға.
[17]
Сурет – 2. 01.01.2000ж. ( ДГП ВЦС ВКО мәліметтері бйынша) арнаған негізгі
жер пайдаланушыларының жерлерінің категориялары.
.Сурет – 3. ШҚО топырақтарының эрозиялық жағдайы ( ДГП ВЦС ВКО
мәліметтері бойынша).
ҚР-ң жер қорларының орынды қолдануымен байланысты мақсаттардың шешіміне
арналған мониторингі жүйесі қалыптасып келеді, ол өзіне өзара байланысқан
шараларды кіргізеді:
1)ғылыми-әдістемелік және нормативті-нұсқаулық қамтамасыз ету;
2)топырақтық, геоботаникалық және жерлердің жағдайларын сипаттайтын
басқа да зерттеулер бойынша материалдарды талдау және қорыту;
Сурет – 4. ШҚО қалаларының аудандарындағы топырақ құрамындағы ауыр
металдар ( ШҚАШҒЗИмәліметтері бойынша).
3)Бақылау стационарлық пунктілерінің территориалды-аймақтық аулары,
тұрақтысыз экологиялық жағдайлы аймақтық және жергілікті зерттеулерді
қолдана отырып, периодты және шапшаң мониторинг құру;
4)Автоматтандырылған мәліметтер базасын құрастыру.
Мониторингтің территориялық ауын жасау - топырақтық, геоботаникалық,
топогеофизикалық және басқа зерттеулері бар кешенде, жер қорының жағдайын
аймақтық және республикалық деңгейде бақылауды қамтамасыздандыруға рұқсат
етеді. Стационарлық пунктілердің желілерін қалыптастыру, әкімшілік
облыстардың шекараларында және табиғи-ауылшаруашылық аудандастыруыды есепке
алатын аудандардың басым топырақтық ауылшаруашылыққа пайдаланылатын
жерлерде қалыптастыру қажет.
А) Топырақ сипаттамасы.
ШҚО өнеркәсіп құрылымы топыраққа тигізген зардаптардың сипаттамасын
анықтайды. ШҚО-да топырақтың радионуклид және ауыр түрлі түсті металдармен
ластануы көп жерерде байқалады, әсіресе өнеркәсіпті мекекмелердің
аймақтарында, пайдалы қазбаларды шығару және өңдеу орындарында, қалдықтарды
көм аймақтарында. 4 – Суретте Өскемен, Семей, Лениногор қалаларының және
Глубокое кенті ауданында топырақтың ауыр металдармен ластануының ЖКМ
үлестері бойынша көрсетілген. Металдардың техногенді тегі олардың
топырақтағы үлесінің төмендеуімен, өнеркәсіпті орталықтарының жойылуымен
расталады. Өсімдіктер қышқыл-ерігіш формадағы металдарды шоғырлайды, бұл
олардың топырақтағы құрамынан ондаған есеге аз. Бірақ металдардың үлкен
құрамы өсімдіктердің физиологиялық жағдайына, нектар секрециясына және
тозаң өніміне әсер етеді. Балда және тозаңда металдардың үлесі, ластану
қайнар көздерінің азаю тенденциясын байқатады, бұл 5–ші суретте берілген.
Жалпы ШҚО-да жоғары улылық дәрежелі өзара геохимиялық ауытқулар
құрылды. Бір гектардың рекультивациялауына жалпы шығын көлемі 15-18 мың АҚШ
долларымен бағаланады, бұл облыстық, тіпті республикалық қаражат күшіне сай
емес. Барлығы ШҚО-да шұғыл рекультивацияны қажет ететін, орташа құны
гектары 150-200 мың теңге болатын 6300 га жерлер бар.
Б) Орман қорының сипаттамасы.
Облысымыздың мемлекеттік орман қорының территориясы 3,37 млн. га.
Облыстың ормандары – маңызды топырақ қорғаушы, суды қалыпқа келтіруші және
климаттүзуші қасиеттері бар айрықша таулы, сондай-ақ 1 және 2 топтарға
жатқызылған. Барлығы 1997 жылдан 2000 жыл аралығында орман өрттері 307,3
мың га ауданды қамтыды. Өткен өрттар нәтижесінде, сонымен қатар айуандықпен
құртылған үлкен көлемдер (6-шы суретте көрсетілгендей) және зиянды
жәндіктердің кесірінен Ертіс жағалауы аумақтарына нақты жойылу қорқынышы
ұялайды.
Рудный Алтай қоюқалқанды ормандарындағы бақылауға алынбайтын
өнеркәсіпті кесулер, өсімдік әлеміне әдейілеп кесуден болатын зардаптардан
төмен емес. Орман дайындайтын мекемелердің банкроттануы және жабылуы, ең
жоғары дайындалған көлемдерінің ұсақ орман дайындаушылардың үлесіне тура
келеді. Олар негізінде ормантасушы жолдардың құрылысымен шұғылданбайды және
қоныстанған пунктілерге жақын, дайын жолдарды таңдайды, бірақ алыс
ормандарды сілемдерінде қорланған ағаштар жиналып қалады. 7-ші суретте
көрсетілгендей, орман жаңартулық жұмыстардың екпіндері 90-шы жылдарға
қарағанда, соңғы бес жыл ішінде 8 есеге төмендеді (. 1989ж. жылына 4000
Га). Қазіргі ағаш отырғызу көлемдерімен, бізге өрттен зардап шеккен
ормандарды қалпына келтіру үшін ғана 100 жыл керек. Бақылауға алынбайтын
кесулер, аса бағалы ретінде тек қана қылқанды отырғызуларды кесулерге көшу,
орман өрттері, сонымен қатар өнеркәсіпті орталықтардың жақындығы
атмосфераның газды құрамына жағымсыз ықпалын тигізеді.
в) Аумағымыздың жануарлар әлеміне сипаттама.
Жануарлар әлемінің бұқаралық ұрлануы жүріп жатыр. Экономикалық
реформалардың және Қазақстан шекараларының ашылуымен байланысты шетел
туристтері, олжа артынан қуғыншылар лақ ете түсты. Олжалық кәсіпкерлік –
жануарлар әлемін рационалды қолданып және қорғайтын мүшеден
пайдаланушыларға айналған, аңшылардың қоғамдық бірлестіктерін де арттарына
ертіп әкеткен. Ең таңдамалы аңдарды алу мақсаты қуатты, жиірек орташамалы
түрлердің, бағалы өндірушілердің популяциясынан элиминацияға әкеледі, ақыр
соңында популяцияның деградациясы болады. Есейген аталықтарының ішінара
және бұқаралық элиминациясы нәтижесінде, Отандық аңшы шаруашылығында
антиселекция, жақсы геноқордың жойылуы, популяцияның құрылымы құртылады,
бұл аңдардың қайта құрылу потенциалының төмендеуіне және сандарының азаюына
әкеледі. Мысал ретінде аймақтағы бұлан санының азаюы бола алады.
Маралдардың популяциясы да үрейлендіреді, олардың сандары тек олжалық
емес, сондай-ақ броконьерлік аңшылық нәтижесінде азаюда. Бұған себеп ҚХР-
да үлкен сұраныс тапқан панттар.
Қызыл кітапқа енгізілген жабайы аңдардың сандары 1-ші таблицаға сәйкес,
ШҚО-да құру шегінде, тек балбан-сұңқары мен әдемі-тырнаның сандарының
көбеюі белгіленген.
Сурет – 5. Өскемен қаласына дейін арақашықтыққа байланысты ара
балындағы металдардың құрамының өзгеруі(ШҚАШҒЗИ мәліметтері бойынша).
Сурет – 6. Өз білгенімен кескендер және түсірілген зардаптар көлемі (ШҚОЖ
және ӨӘБК мәліметтері бойынша)
Сурет – 7. Жылдар бойынша орман отырғызулар және өрттер саны (ШҚОЖ және
ӨӘБК мәліметтері бойынша)
Кесте – 1. мәліметтері бойынша, Қазақстан Республикасының Қызыл
кітабына енген жабайы жануарлар.
Бағалы кәсіпшілік жануарлар түрлерінің санағы аз болуы, мынандай себептерге
байланысты:
1)Табиғатты пайдаланушылар браконьерлерден және жануарлар мекенінің
жойылуынан, аңшылық ететін орындарды әлсіз күзетулерінен (орман және дала
өрттері, қамыстардың өртенулері және т.б.).
2) Кейбір жабайы аңдардың және олардан алынатын өнімдердің (сұңқар-
балобан, марал панты, аюдың өті) құнының бірталай жоғарылауына байланысты,
қарапайым халық арасында браконьерліктің артуы.
3) Тұяқты жануарлардың бұқаралық қыстайтын орындары – Құлұджүн және
Тарбағатай қорықтарында қандай да бір күзет көзінің жоқ болуы.
4)Табиғатты пайдаланушылар жағынан аңшылық шаруашылық жүргізудің
төмен деңгейі.
5)Қасқырлармен, кезбе иттермен және сұр қарғалармен күрес деңгейінің
төмендеуі, себебі олардың құртылуына ақшалай сый-ақы төлеудің тоқтатылуы,
сондай-ақ жоғары бағаларға байланысты тік ұшақ қолдануының қол
жетерліксіздігі.
Г ) Су қайнарлары мен балық қорларына сипаттама.
ШҚО – Қазақстан Республикасы бойынша сумен қамтамасызданудан, су
қайнарларының болуы және балық қорларына байланысты бастаушы орындардың
біріне ие. ҚР Министрлер Кабинетінің қаулысына №218 03.03.95ж. сәйкес, он
жеті көл ерекше қорғалатын, олардағы табиғатты қолдануға шек қойылатын
көлдерге жатқызылды. Марқакөл көлінің бүкіл айдыны мемлекеттік қорық болып
келеді. Көл ихтиофаунасының құрамында Шығыс Қазақстанның эндемигі - ускуч
болады (ленокқа ұқсас, бағалы бұлан балық), оның биологиясы және саны
жеткіліктісіз зерттелген. Ускучты жабайы тәсілдермен алудың жиіленіп
кеткен браконьерлік оқиғалардан кейін олардың популяциясының күзеттерін
күшейту, әсіресе уылдырық шашатын орындарда, уылдырық шашатын өзендерді
қалдық үйінділерінен тазарту (сурет8).[9]
Ертістегі су қоймаларының күрілдеуіктерін жасау нәтижесінде, таймень,
сүйріктер, бекіре сияқты әдеттегі қарапайым балықтардың түрлерінің мекендеу
шарттары өзгерді. СЭС бөгеттері, бекіре балық түрлерінің уылдырық шашатын
орындарына өтуге арналған берік бөгетті жасады. Нәтижесінде қазіргі уақытта
Ертіс өзенінің төменгі СЭС Шүлбісінде бекіре аса сирек кездеседі. Тек
Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарының уылдырық шашатын орындарының шек
қойылған учаскелері шекараларында сүйрік - уылдырықты концентрацияларды
туғызады. Бұл ауданға уылдырық шашуға келетін Бекіре және сүйріктің
биологиясы әлсіз зерттелген. Зайсан және Қара Ертіс аудандарына сібір
бекіресін реинтродукциялауға немесе сібір бекіресін орысқа ауыстырулары
қажеттіліктеріне байланысты, олардың зерттеулері жақын арадағы уақытта аса
өзекті болады. Үстіңгі-Ертіс бассейннінде бекіре балықтарын аулау кәсібінің
ережелері және тайпалық табындардың сақталуы туралы шаралар әлі өңделген
жоқ. Буқтырма НВХ бекіре-нельмалық тоғандарының реконструкциясын, ары қарай
бекіре және лосось сияқты балық түрлерін өсіріп және суаттарға жіберу үшін
өткізу қажет. ҚР қызыл кітабына енгізілген - Таймень, Ертістің қосымша
суаттарында – Буқтырма, Күршім және тағы басқа өзендерде кездеседі. Оның
Ертіс популяциясының биологиясы әлсіз зерттелген. Таймень геноқорының
сақталуы бойынша өлшемдер өңделген емес. ҚР-да балықтардың сирек бағалы
түрлерінің геномдар банкісі жасалуда, оларға жақсыларын алып қоюға,
консервілеу және Шығыс Қазақстан балықтарының сирек түрлерінің геномын
апарып салу.
Кәсіппен меңгерілген, балықшаруашылық суаттарындағы 2005 жылғы балық
олжасы жылына 12476 тоннаны құрады, олардың 81% кәсібі Буқтырма су қоймасы
келеді. 2005 жылға суаттардың пайдаланушыларына 171 рұқсат берілген.
Кәсіпке күшейтілген қысым, тұрақтысыз гидрологиялық тәртіптің, су
қорларының өнеркәсіпті және шаруашылық-тұрмыстық қалдықтармен ластануы
нәтижесінде, суаттардағы гидробионт түрлерінің балық сияқты және омыртқасыз
жануарлардың сандарының азаюы. Буқтырма су қоймасынан кәсіпшілік
балықтардың құрамы бекіре, сүйрік, нельма, налим жоғалтылды. Биотүрлілікті
сақтау бойынша қажетті шаралар дайындап және оларды өткізу қажет. Буқтырма
су қоймасында балық қорларының ұдайы өндірісімен уылдырық-өсіру шаруашылығы
шұғылданады. 2005 жылы 7,2 млн дана личинкалары алынған.
Қазіргі уақытта Үстіңгі-Ертіс бассейнінің гидрологиялық тәртібінде
өзгертулердің нақты ұзақ мерзімді болжаулары жоқ. ҚХР жағынан Қара Ертіс
өзенінің ағынының бөлімдері дуал қауіпі және табиғи суы аз дәуір
шарттарында әсіресе өзекті болады. Буқтырма су қоймасын сақтау шараларын
ұйымдастыру қажет. Өйткені ол ҚР-дағы негізгі балық аулау кәсібімен
шұғылданатын суаттардың қатарында. СЭС жұмыс тәртіптерінің және
сушаруашылық баланс өңдеу кезінде балық шаруашылығының қажеттілігін және
ихтиофаунаның көріністі құрамын сақтау қажеттілігі ескеру керек. Су
шығындарының, түсулерінен маңызды арттырулар, яғни ақылға сыймайтын
суқолданушы, 80-ші жылдардың басында Буқтырма су қоймасында өлген көкжиек
белгісінен төмендеу деңгейі болды (сурет 9), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz