Қазақ тіліндегі кісі есімдерінің ескерткіштер мен шежірелердегі қалпын талдап, оны қазіргі қазақ тіліндегі атаулармен байланыстыра зерттеу
КІРІСПЕ
1 КІСІ ЕСІМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ УӘЖДІЛІГІ
1.1 Кісі есімдерінің тіл білімінде зерттелуі
1.2 Уәждеме теориясы және кісі есімдерінің уәжделу деңгейлері 21
1.3 “Күлтегін” ескерткішіндегі кісі есімдерінің қойылу уәжділігі
1.4 Шежірелік деректердегі Шыңғыс хан есімінің уәжі
2 ШЕЖІРЕЛЕРДЕГІ КІСІ ЕСІМДЕРІНІҢ СӨЗЖАСАМДЫҚ СИПАТЫ 2.1 Шежірелердің қазақ антропонимикасында алатын орны
2.2 М.Х. Дулатидың “Тарих.и Рашиди” еңбегіндегі кісі есімдері
2.3 Ә. БаҺадүрдің “Түрік шежіресіндегі” кісі есімдерінің сөзжасамы
2.4 Ш. Уәлихановтың “Қазақ шежіресіндегі” кісі есімдерінің уәжі
2.5. Қ.Қ. Жалаиридың “Жәми.ат тауарих” еңбегіндегі лауазымдық есімдер
2.6. М.Ж. Көпейұлының “Қазақ шежіресіндегі” кісі есімдерінің сөзжасамдық сипаты
2.7 Кісі есімдерінің уәжділігіндегі танымдық ұқсастық
2.8 Қазіргі кісі есімдерінің сөзжасамына шежірелердің әсері
ҚОРЫТЫНДЫ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 КІСІ ЕСІМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ УӘЖДІЛІГІ
1.1 Кісі есімдерінің тіл білімінде зерттелуі
1.2 Уәждеме теориясы және кісі есімдерінің уәжделу деңгейлері 21
1.3 “Күлтегін” ескерткішіндегі кісі есімдерінің қойылу уәжділігі
1.4 Шежірелік деректердегі Шыңғыс хан есімінің уәжі
2 ШЕЖІРЕЛЕРДЕГІ КІСІ ЕСІМДЕРІНІҢ СӨЗЖАСАМДЫҚ СИПАТЫ 2.1 Шежірелердің қазақ антропонимикасында алатын орны
2.2 М.Х. Дулатидың “Тарих.и Рашиди” еңбегіндегі кісі есімдері
2.3 Ә. БаҺадүрдің “Түрік шежіресіндегі” кісі есімдерінің сөзжасамы
2.4 Ш. Уәлихановтың “Қазақ шежіресіндегі” кісі есімдерінің уәжі
2.5. Қ.Қ. Жалаиридың “Жәми.ат тауарих” еңбегіндегі лауазымдық есімдер
2.6. М.Ж. Көпейұлының “Қазақ шежіресіндегі” кісі есімдерінің сөзжасамдық сипаты
2.7 Кісі есімдерінің уәжділігіндегі танымдық ұқсастық
2.8 Қазіргі кісі есімдерінің сөзжасамына шежірелердің әсері
ҚОРЫТЫНДЫ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Әлем бейнесінің тілдік бірліктер арқылы бейнеленуі, сыртқы әлем мен адамның ішкі әлемінің тілдік таңбалануы – тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі. Тілдің негізгі қызметі саналатын коммуникативтілік шындық болмыстың интеграциясы мен дифференциясынсыз мүмкін бола бермейді. Әлем бейнесінің жалпылығының өзі, түптеп келгенде, заттар мен құбылыстардың жекелік, даралық қалпымен байланысты. Яғни жеке заттар мен құбылыстардың атаулары арқылы тілдік құрам мен құрылым қалыптасып, тілдік жүйе орнығады. Осы ретте кісі есімдері де лексикалық құрамның бір бөлігі ретінде әлем бейнесінің тілдегі таңбалық бейнесі болады.
Өзге гуманитарлық ғылымдар саласы сияқты, қазіргі тіл білімінің негізгі зерттеу нысаны – Адам. Адам баласының тілін формальды грамматикалық бағытта емес, танымдық, мәдени-танымдық бағытта қарастыру – жалпы тіл біліміндегі өзекті мәселе болып саналады.
Біздің зерттеу нысанымызға айналып отырған кісі есімдерінің, яғни антропонимдердің зерттелуінің өзектілігі, ең алдымен, бұл атаулардың Адаммен, адамның атымен байланыстылығында.
Зерттеу жұмысында қазақ тіліндегі кісі есімдерінің өзіндік тарихи даму жолы мен танымдық жүйесі, атауларды қалыптастырушы сөзжасамдық тәсілдер мен олардың сөзжасамдық мағынасы, ономасиологиялық аспектіден қарастырылады.
Ұлт тілі - әлем бейнесін таңбалаудағы халықтың өз өрнегін танытатын негізгі құралы. Ұлт тілінің негізгі бір бөлігі саналатын онимдер, соның ішіндегі антропонимдер ономастикалық кеңістік құрайды. Әлем бейнесінің өзіндік моделін жасайтындықтан, ментальдық сипаты айқын болғандықтан, кісі есімдерін сөзжасамдық аспектіде зерттеп, олардың танымдық уәжін анықтаудың маңызы өте зор.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары ономастикалық зерттеулер біршама жақсы зерттелуде. Антропоцентристік парадигма арқылы халықтық атаулардың ментальдық сипаты, грамматикалық, семантикалық ерекшеліктері салыстырмалы, салғастырмалы аспектіден қарастырылған.
Қазақ тіліндегі кісі есімдерінің тарихи даму жолдарын анықтап, негізгі грамматикалық, семантикалық сипатын жүйелеп, бір негізге түсірген, сөздік жасап жинақтаған ғалым – профессор Т. Жанұзақов. Ғалымның зерттеулері қазақ тіліндегі кісі есімдеріне қатысты алғашқы жүйелі еңбек. В.У. Махпиров, А.Е. Керімбаев, Ұ. Мұсабекова, Г. Мадиева, З.К. Жанғабылова т.б. ғалымдардың зерттеу жұмыстарында кісі есімдері әртүрлі деңгейде қарастырылып әңгіме болған.
Өзге гуманитарлық ғылымдар саласы сияқты, қазіргі тіл білімінің негізгі зерттеу нысаны – Адам. Адам баласының тілін формальды грамматикалық бағытта емес, танымдық, мәдени-танымдық бағытта қарастыру – жалпы тіл біліміндегі өзекті мәселе болып саналады.
Біздің зерттеу нысанымызға айналып отырған кісі есімдерінің, яғни антропонимдердің зерттелуінің өзектілігі, ең алдымен, бұл атаулардың Адаммен, адамның атымен байланыстылығында.
Зерттеу жұмысында қазақ тіліндегі кісі есімдерінің өзіндік тарихи даму жолы мен танымдық жүйесі, атауларды қалыптастырушы сөзжасамдық тәсілдер мен олардың сөзжасамдық мағынасы, ономасиологиялық аспектіден қарастырылады.
Ұлт тілі - әлем бейнесін таңбалаудағы халықтың өз өрнегін танытатын негізгі құралы. Ұлт тілінің негізгі бір бөлігі саналатын онимдер, соның ішіндегі антропонимдер ономастикалық кеңістік құрайды. Әлем бейнесінің өзіндік моделін жасайтындықтан, ментальдық сипаты айқын болғандықтан, кісі есімдерін сөзжасамдық аспектіде зерттеп, олардың танымдық уәжін анықтаудың маңызы өте зор.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары ономастикалық зерттеулер біршама жақсы зерттелуде. Антропоцентристік парадигма арқылы халықтық атаулардың ментальдық сипаты, грамматикалық, семантикалық ерекшеліктері салыстырмалы, салғастырмалы аспектіден қарастырылған.
Қазақ тіліндегі кісі есімдерінің тарихи даму жолдарын анықтап, негізгі грамматикалық, семантикалық сипатын жүйелеп, бір негізге түсірген, сөздік жасап жинақтаған ғалым – профессор Т. Жанұзақов. Ғалымның зерттеулері қазақ тіліндегі кісі есімдеріне қатысты алғашқы жүйелі еңбек. В.У. Махпиров, А.Е. Керімбаев, Ұ. Мұсабекова, Г. Мадиева, З.К. Жанғабылова т.б. ғалымдардың зерттеу жұмыстарында кісі есімдері әртүрлі деңгейде қарастырылып әңгіме болған.
1 Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 192 б.
2 Қашқари М. Түрік сөздігі «Диуани лұғат – ит түрк». – Алматы, 1997. – 152 б.
3 Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. – Алматы, 1971. – 216 б.
4 Древнетюркский словарь. – Л.: Наука, 1969. – 676 с.
5 Махпиров В.У. Древнетюркская ономастика. – Алматы: Ғылым, 1990. – 132 с.
6 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы, 1985. – 557 б.
7 Жұбанов Қ.Қ. Из истории порядка слов в казахском языке. – Алматы, 1999. – 186 с.
8 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М.: Наука, 1967. – 504 с.
9 Аманжолов С. Советтік тіл ғылымының теориялық негіздері / Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы, 2002. – 154 б.
10 Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – Алматы, 1966. – 96 б.
11 Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. – Алматы, 1986. – 89 б.
12 Ақатаев С. Күн мен көлеңке. – Алматы, 1990. – 123 б.
13 Сүлейменов О. Язык письма. – Алматы – Рим, 1998. – 497 с.
14 Жанұзақ Т., Рысберген Қ. Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен болашағы. – Алматы: Азия, 2004. – 128 б.
15 Мадиева Г.Б. Имя собственное в контексте познания. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 190 с.
16 Тіл білімі сөздігі / Жалпы ред. Ғ.Д. Сүлейменова. – Алматы, 1998. – 346 б.
17 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1966. – 600 с.
18 Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым. – Алматы, 2001. – 267 б.
19 Аханов К. Тіл білімі негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 496 б.
20 Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (Семантикалық аспект). – Алматы, 1999. – 309 б.
21 Колесов В.В. Отечественное философское антиковедение. – М., 1976. – 163 c.
22 Будагов Р.А. Введение в науку о языке. – Л., 1985. – 256 с.
23 Моисеев А.И. Слова образования современного русского языка. – Л., 1987. – 154 с.
24 Горонцев И.С. Словопроизводственная модель. – Воронеж, 1980. – 164 с.
25 Улуханов И.С. О степенях словобразовательной мотивтрованности слов // Вопросы языкознания. – 1992. – №5. – С.5 –10.
26 Гинатуллин М.М. К исследованию мотивации лексических единиц: Дис. канд. филол. наук. – Алматы, 1973. – 156 с.
27 Калиев Б. Лексико – семантическая и морфологическая структура названий растений в казахском языке. – Алматы: Мектеп, 1996. – 168 с.
28 Уюкбаева Г.И. Народные наименования растений: Дис. канд. филол. наук. – Алматы, 1983. – 26 с.
29 Хусайнов К.Ш., Жубанова М.Х. Проблемы фоносемантической дериваций. – Алматы: Ғылым, 1998. – 155 б.
30 Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 272 б.
31 Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 150 б.
32 Адилова А.Д. Принципы мотивологического исследования и его аспекты. – Томск, 1996. – 145 с.
33 Қалиев Б., Жылқыбекова А. Сөз мағыналарының негіздері. – Алматы, 1998. – 156 б.
34 Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі кісі аттары: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1960. – 156 б.
35 Жанұзақ Т. Есімдер сыры. – Алматы, 2004. – 208 б.
36 Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – М., 1974. –766 с.
37 Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождения. – М.: Наука, 1979. – 279 с.
38 Махпиров В.У. Имена далеких предков. (Источники формирования и особенности функционирования древнетюркской ономастики)– Алматы: Институт востоковедения МН – АН РК., 1997. – 302 с.
39 Дулати М.Х. Тарих – и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы). – Алматы: Тұран, 2003. – 614 б.
40 Баранов Х.К Арабский – русский словарь: ОК. 42000 слов. – 6 – е изд., стеротип. – М.: Рус., 1985. – 944 с.
41 Рустемов Л.З. Казахско – русский толковый словарь арабско – иранских заимствованных слов. – Алма-ата: Мектеп, 1989. – 320 с.
42 Әбілғазы Б. Түрік шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 1999. – 206 б.
43 Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений: В 5т. – Алма – ата, 1984. – Т.1. – 431с.
44 Жалайыр Қ.Қ. Шежірелер жинағы. – Алматы, 1997. – 128 б.
45 Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. – Алматы: Жалын, 1993. – 74 б.
46 Сейдімбек А. Есімде елдіктің айғағы // Егемен Қазақстан. – 2006. – 7 маусым.
47 Воронин С.В. Основы фоносемантики. – Л.: ЛГУ, 1982. – 145 с.
48 Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі лексикология. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 101 б.
49 Салқынбай А.Б.Қазақ тілі сөзжасамы. – Алматы, 2002. – 145 б.
50 Суперанская А.В., Подольская А.В., Васильева А.В. Общая терминология. Вопросы теории. – М.: Наука, 1989. – 243 с.
51 Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. – М., 1956. – 183 с.
52 Салқынбай А.Б. Тіл және мәдениет. – Алматы, 2001. – 164 б.
53 Ахметжанова З.К., Мусабекова У.А. Антропонимы казахского и русского языков: функциональная мотивация. – Алматы, 2006. – 128 с.
54 Сағындықұлы Б. Ғаламның ғажайып сырлары. – Алматы: Ғылым. 1997. –256 с.
55 Гусейнова И.А., Томская М.В. Гендерный аспект в текстах современной рекламы (на материалах журнальный прессы ФРГ) // Филологические науки. 2000. – №3. – С.81– 91.
56 Кирилина А.В. Развитие гендерных исследований в лингвистике. – М., 2001. – 110 с.
57 Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері. Фил. ғыл. док. дисс. – Алматы: 2006. – 230 б.
58 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – 2 – басылымы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 384 б.
59 Ф. де Соссюр. Труды по языкознанию. – М.: Прогресс, 1977. – 695 с.
60 Реформатский А.А. Введение в языкознанию. – М.: Прогресс, 2000. – 536 с.
61 Мадиева Г.Б. Имя собственное в контексте познания. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 190 с.
62 Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 2002. – 616 б.
63 Формановская Н.И. Речевое общение : коммуникативно прагматический подход. – М.: Русский язык, 2002. – 213 с.
64 Керимбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном, номинативном, функциональном аспектах. – Алматы, 1995. – 248 с.
65 Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.
66 Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексті. – Алматы: Ғалым, 1990. – 220 б.
67 Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1986. – 183 б.
68 Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия / Құраст. А. Қыраубаева. – Алматы, 1991. – 280 б.
69 Ожегов С.И., Словарь русского языка. – М: Русский язык, 1990. – 921 с.
70 Салқынбай А.Б., Абақан Е.М. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы, 1998. – 304 б.
71 Суперанская А.В. К проблеме типологии антропонимических основ // Ономастика. Типология. Стратиграфия. М: Наука., 1988. – С. 26 – 32.
72 Суперанская А.В. Имя и эпоха (к постановке проблемы) // Историческая ономастика. М: Наука., 1977. – С. 7 – 26.
73 Айдарбек К.Ж. Ономасиологический анализ именований лиц: Автореф. к.ф.н. – Алматы, 1999. – 26 с.
74 Алекторов А.Е. Имена киргизов // Оренбургский листок. – 1868. – № 4. – С. 4 – 6.
75 Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. – М: 1984, – 393 с.
76 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994. – 480 б.
77 Әміров Р., Фольклордағы кейбір персонаждар және олардың аттары // Қазақстан мектебі. – 1996. № 12. – 26 – 30 бб.
78 Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. – Алматы, 1965. – 138 б.
79 Жанұзақов Т., Есбаева К. Қазақ есімдері. – Алматы, 1988. – 480 б.
80 Жанузаков Т. Очерк казахской ономастики. – Алма – Ата: Наука., 1982. – 176 с.
81 Жаркешева Г.Н. Кісіге ат қою тарихынан // Қазақ тіл білімі мәселелері. – Алматы, 1959. – І т. – 259 б.
82 Аманшин Б. Қандай есімді ұнатасыз? – Алматы, 1968. – 56 б.
83 Оралбаева Н.О. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы, 1989. – 368 б.
84 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. – М., 1951. – 451с.
85 Никонов В.А. Личные имена современных уйгуров // Тюркская ономастика. Алма – Ата: Наука, 1984. С. 189 –199.
86 Никонов В.А. Задачи и методы антропонимики / Личные имена в прошлом, настоящем и будущем. – М., 1970. – 159 с.
87 Никонов В.А. Имя и общество. Москва: Наука., 1974. – 276 с.
88 Әділбаева Ұ. Өсімдік атауларының уәжділігі: Филол. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2001. – 28 б.
89 Жанғабылова. З. Етістік тұлғалы антропонимдер (түрік және қазақ тілі деректері негізінде): Филол. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2000. – 28 б.
90 Жұбанов Қ. Қазақ совет тіл білімі. – Алматы, 1990. – 368 б.
91 Жұбанов Қ. Қазіргі қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 581 б.
92 Жаппар К.З. Эстетические функции имен собственных в поэзии О. Сулейменова. Автореферат дисс. к.ф.н. Алматы, 2000, 25 с.
93 Кеңесбаев К. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. – Алматы: Ғалым. 1987. – 352 б.
94 Керимбаев Е.А. Этнокультурные основы нноминации и функционирования казахских собственных имен. Автореферат. дисс. д.ф.н. Алма – Ата, 1992, 61с.
95 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. – М: Наука, 1986. – 270 с.
96 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. Алматы: Евразия, 1995. – 178 с.
97 Копыленко М.М. Социальное и этническое в языке (очерк взаимодействия) // Облик слова: Сб. ст. – М.: ИРЯ им. В.В. Виноградова РАН, 1997. – С.354 – 358.
98 Колшанский Г.В. Некоторые вопросы семантики языка в гносеологическом аспекте // Принципы иметоды семантических исследований. – М: Наука, 1976. – С. 5 – 81.
99 Колшанский Г.В. Обьективная картина мира в познании и языке. М: Наука., 1990. – 244 с.
100 Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // Тюркологический сборник. – М: Наука., 1981. – С. 121- 126.
101 Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М: Мысль., 1964. – 286 с.
102 Королёва И.А. Происхождение фамилий и отчеств на Руси. – Смоленск: Изд-во Смол. ГПИ, 1999. – с.
2 Қашқари М. Түрік сөздігі «Диуани лұғат – ит түрк». – Алматы, 1997. – 152 б.
3 Жанұзақов Т. Қазақ есімдерінің тарихы. – Алматы, 1971. – 216 б.
4 Древнетюркский словарь. – Л.: Наука, 1969. – 676 с.
5 Махпиров В.У. Древнетюркская ономастика. – Алматы: Ғылым, 1990. – 132 с.
6 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы, 1985. – 557 б.
7 Жұбанов Қ.Қ. Из истории порядка слов в казахском языке. – Алматы, 1999. – 186 с.
8 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М.: Наука, 1967. – 504 с.
9 Аманжолов С. Советтік тіл ғылымының теориялық негіздері / Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы, 2002. – 154 б.
10 Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан. – Алматы, 1966. – 96 б.
11 Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. – Алматы, 1986. – 89 б.
12 Ақатаев С. Күн мен көлеңке. – Алматы, 1990. – 123 б.
13 Сүлейменов О. Язык письма. – Алматы – Рим, 1998. – 497 с.
14 Жанұзақ Т., Рысберген Қ. Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен болашағы. – Алматы: Азия, 2004. – 128 б.
15 Мадиева Г.Б. Имя собственное в контексте познания. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 190 с.
16 Тіл білімі сөздігі / Жалпы ред. Ғ.Д. Сүлейменова. – Алматы, 1998. – 346 б.
17 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1966. – 600 с.
18 Қасым Б. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер: уәждеме және аталым. – Алматы, 2001. – 267 б.
19 Аханов К. Тіл білімі негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 496 б.
20 Салқынбай А.Б. Тарихи сөзжасам (Семантикалық аспект). – Алматы, 1999. – 309 б.
21 Колесов В.В. Отечественное философское антиковедение. – М., 1976. – 163 c.
22 Будагов Р.А. Введение в науку о языке. – Л., 1985. – 256 с.
23 Моисеев А.И. Слова образования современного русского языка. – Л., 1987. – 154 с.
24 Горонцев И.С. Словопроизводственная модель. – Воронеж, 1980. – 164 с.
25 Улуханов И.С. О степенях словобразовательной мотивтрованности слов // Вопросы языкознания. – 1992. – №5. – С.5 –10.
26 Гинатуллин М.М. К исследованию мотивации лексических единиц: Дис. канд. филол. наук. – Алматы, 1973. – 156 с.
27 Калиев Б. Лексико – семантическая и морфологическая структура названий растений в казахском языке. – Алматы: Мектеп, 1996. – 168 с.
28 Уюкбаева Г.И. Народные наименования растений: Дис. канд. филол. наук. – Алматы, 1983. – 26 с.
29 Хусайнов К.Ш., Жубанова М.Х. Проблемы фоносемантической дериваций. – Алматы: Ғылым, 1998. – 155 б.
30 Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 272 б.
31 Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 150 б.
32 Адилова А.Д. Принципы мотивологического исследования и его аспекты. – Томск, 1996. – 145 с.
33 Қалиев Б., Жылқыбекова А. Сөз мағыналарының негіздері. – Алматы, 1998. – 156 б.
34 Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі кісі аттары: Филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1960. – 156 б.
35 Жанұзақ Т. Есімдер сыры. – Алматы, 2004. – 208 б.
36 Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. – М., 1974. –766 с.
37 Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождения. – М.: Наука, 1979. – 279 с.
38 Махпиров В.У. Имена далеких предков. (Источники формирования и особенности функционирования древнетюркской ономастики)– Алматы: Институт востоковедения МН – АН РК., 1997. – 302 с.
39 Дулати М.Х. Тарих – и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы). – Алматы: Тұран, 2003. – 614 б.
40 Баранов Х.К Арабский – русский словарь: ОК. 42000 слов. – 6 – е изд., стеротип. – М.: Рус., 1985. – 944 с.
41 Рустемов Л.З. Казахско – русский толковый словарь арабско – иранских заимствованных слов. – Алма-ата: Мектеп, 1989. – 320 с.
42 Әбілғазы Б. Түрік шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 1999. – 206 б.
43 Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений: В 5т. – Алма – ата, 1984. – Т.1. – 431с.
44 Жалайыр Қ.Қ. Шежірелер жинағы. – Алматы, 1997. – 128 б.
45 Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. – Алматы: Жалын, 1993. – 74 б.
46 Сейдімбек А. Есімде елдіктің айғағы // Егемен Қазақстан. – 2006. – 7 маусым.
47 Воронин С.В. Основы фоносемантики. – Л.: ЛГУ, 1982. – 145 с.
48 Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі лексикология. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 101 б.
49 Салқынбай А.Б.Қазақ тілі сөзжасамы. – Алматы, 2002. – 145 б.
50 Суперанская А.В., Подольская А.В., Васильева А.В. Общая терминология. Вопросы теории. – М.: Наука, 1989. – 243 с.
51 Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. – М., 1956. – 183 с.
52 Салқынбай А.Б. Тіл және мәдениет. – Алматы, 2001. – 164 б.
53 Ахметжанова З.К., Мусабекова У.А. Антропонимы казахского и русского языков: функциональная мотивация. – Алматы, 2006. – 128 с.
54 Сағындықұлы Б. Ғаламның ғажайып сырлары. – Алматы: Ғылым. 1997. –256 с.
55 Гусейнова И.А., Томская М.В. Гендерный аспект в текстах современной рекламы (на материалах журнальный прессы ФРГ) // Филологические науки. 2000. – №3. – С.81– 91.
56 Кирилина А.В. Развитие гендерных исследований в лингвистике. – М., 2001. – 110 с.
57 Тілеубердиев Б. Қазақ ономастикасының лингвоконцептологиялық негіздері. Фил. ғыл. док. дисс. – Алматы: 2006. – 230 б.
58 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – 2 – басылымы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 384 б.
59 Ф. де Соссюр. Труды по языкознанию. – М.: Прогресс, 1977. – 695 с.
60 Реформатский А.А. Введение в языкознанию. – М.: Прогресс, 2000. – 536 с.
61 Мадиева Г.Б. Имя собственное в контексте познания. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 190 с.
62 Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 2002. – 616 б.
63 Формановская Н.И. Речевое общение : коммуникативно прагматический подход. – М.: Русский язык, 2002. – 213 с.
64 Керимбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном, номинативном, функциональном аспектах. – Алматы, 1995. – 248 с.
65 Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 б.
66 Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексті. – Алматы: Ғалым, 1990. – 220 б.
67 Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1986. – 183 б.
68 Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия / Құраст. А. Қыраубаева. – Алматы, 1991. – 280 б.
69 Ожегов С.И., Словарь русского языка. – М: Русский язык, 1990. – 921 с.
70 Салқынбай А.Б., Абақан Е.М. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. – Алматы, 1998. – 304 б.
71 Суперанская А.В. К проблеме типологии антропонимических основ // Ономастика. Типология. Стратиграфия. М: Наука., 1988. – С. 26 – 32.
72 Суперанская А.В. Имя и эпоха (к постановке проблемы) // Историческая ономастика. М: Наука., 1977. – С. 7 – 26.
73 Айдарбек К.Ж. Ономасиологический анализ именований лиц: Автореф. к.ф.н. – Алматы, 1999. – 26 с.
74 Алекторов А.Е. Имена киргизов // Оренбургский листок. – 1868. – № 4. – С. 4 – 6.
75 Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. – М: 1984, – 393 с.
76 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994. – 480 б.
77 Әміров Р., Фольклордағы кейбір персонаждар және олардың аттары // Қазақстан мектебі. – 1996. № 12. – 26 – 30 бб.
78 Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. – Алматы, 1965. – 138 б.
79 Жанұзақов Т., Есбаева К. Қазақ есімдері. – Алматы, 1988. – 480 б.
80 Жанузаков Т. Очерк казахской ономастики. – Алма – Ата: Наука., 1982. – 176 с.
81 Жаркешева Г.Н. Кісіге ат қою тарихынан // Қазақ тіл білімі мәселелері. – Алматы, 1959. – І т. – 259 б.
82 Аманшин Б. Қандай есімді ұнатасыз? – Алматы, 1968. – 56 б.
83 Оралбаева Н.О. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы, 1989. – 368 б.
84 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. – М., 1951. – 451с.
85 Никонов В.А. Личные имена современных уйгуров // Тюркская ономастика. Алма – Ата: Наука, 1984. С. 189 –199.
86 Никонов В.А. Задачи и методы антропонимики / Личные имена в прошлом, настоящем и будущем. – М., 1970. – 159 с.
87 Никонов В.А. Имя и общество. Москва: Наука., 1974. – 276 с.
88 Әділбаева Ұ. Өсімдік атауларының уәжділігі: Филол. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2001. – 28 б.
89 Жанғабылова. З. Етістік тұлғалы антропонимдер (түрік және қазақ тілі деректері негізінде): Филол. ғыл. канд. дис. автореф. – Алматы, 2000. – 28 б.
90 Жұбанов Қ. Қазақ совет тіл білімі. – Алматы, 1990. – 368 б.
91 Жұбанов Қ. Қазіргі қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 581 б.
92 Жаппар К.З. Эстетические функции имен собственных в поэзии О. Сулейменова. Автореферат дисс. к.ф.н. Алматы, 2000, 25 с.
93 Кеңесбаев К. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. – Алматы: Ғалым. 1987. – 352 б.
94 Керимбаев Е.А. Этнокультурные основы нноминации и функционирования казахских собственных имен. Автореферат. дисс. д.ф.н. Алма – Ата, 1992, 61с.
95 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. – М: Наука, 1986. – 270 с.
96 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. Алматы: Евразия, 1995. – 178 с.
97 Копыленко М.М. Социальное и этническое в языке (очерк взаимодействия) // Облик слова: Сб. ст. – М.: ИРЯ им. В.В. Виноградова РАН, 1997. – С.354 – 358.
98 Колшанский Г.В. Некоторые вопросы семантики языка в гносеологическом аспекте // Принципы иметоды семантических исследований. – М: Наука, 1976. – С. 5 – 81.
99 Колшанский Г.В. Обьективная картина мира в познании и языке. М: Наука., 1990. – 244 с.
100 Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // Тюркологический сборник. – М: Наука., 1981. – С. 121- 126.
101 Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М: Мысль., 1964. – 286 с.
102 Королёва И.А. Происхождение фамилий и отчеств на Руси. – Смоленск: Изд-во Смол. ГПИ, 1999. – с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 КІСІ ЕСІМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ УӘЖДІЛІГІ 7
1.1 Кісі есімдерінің тіл білімінде зерттелуі
7
1.2 Уәждеме теориясы және кісі есімдерінің уәжделу деңгейлері
18 21
1.3 “Күлтегін” ескерткішіндегі кісі есімдерінің қойылу уәжділігі
26
1.4 Шежірелік деректердегі Шыңғыс хан есімінің уәжі
33
2 ШЕЖІРЕЛЕРДЕГІ КІСІ ЕСІМДЕРІНІҢ СӨЗЖАСАМДЫҚ СИПАТЫ 39 2.1 Шежірелердің
қазақ антропонимикасында алатын орны 39
2.2 М.Х. Дулатидың “Тарих-и Рашиди” еңбегіндегі кісі есімдері
40
2.3 Ә. БаҺадүрдің “Түрік шежіресіндегі” кісі есімдерінің сөзжасамы
45
2.4 Ш. Уәлихановтың “Қазақ шежіресіндегі” кісі есімдерінің уәжі
49
2.5. Қ.Қ. Жалаиридың “Жәми-ат тауарих” еңбегіндегі лауазымдық есімдер
51
2.6. М.Ж. Көпейұлының “Қазақ шежіресіндегі” кісі есімдерінің сөзжасамдық
сипаты
52
2.7 Кісі есімдерінің уәжділігіндегі танымдық ұқсастық
57
2.8 Қазіргі кісі есімдерінің сөзжасамына шежірелердің әсері
72
ҚОРЫТЫНДЫ
91
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
95
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Әлем бейнесінің тілдік бірліктер
арқылы бейнеленуі, сыртқы әлем мен адамның ішкі әлемінің тілдік таңбалануы
– тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі. Тілдің негізгі қызметі
саналатын коммуникативтілік шындық болмыстың интеграциясы мен
дифференциясынсыз мүмкін бола бермейді. Әлем бейнесінің жалпылығының өзі,
түптеп келгенде, заттар мен құбылыстардың жекелік, даралық қалпымен
байланысты. Яғни жеке заттар мен құбылыстардың атаулары арқылы тілдік құрам
мен құрылым қалыптасып, тілдік жүйе орнығады. Осы ретте кісі есімдері де
лексикалық құрамның бір бөлігі ретінде әлем бейнесінің тілдегі таңбалық
бейнесі болады.
Өзге гуманитарлық ғылымдар саласы сияқты, қазіргі тіл білімінің негізгі
зерттеу нысаны – Адам. Адам баласының тілін формальды грамматикалық бағытта
емес, танымдық, мәдени-танымдық бағытта қарастыру – жалпы тіл біліміндегі
өзекті мәселе болып саналады.
Біздің зерттеу нысанымызға айналып отырған кісі есімдерінің, яғни
антропонимдердің зерттелуінің өзектілігі, ең алдымен, бұл атаулардың
Адаммен, адамның атымен байланыстылығында.
Зерттеу жұмысында қазақ тіліндегі кісі есімдерінің өзіндік тарихи даму
жолы мен танымдық жүйесі, атауларды қалыптастырушы сөзжасамдық тәсілдер мен
олардың сөзжасамдық мағынасы, ономасиологиялық аспектіден қарастырылады.
Ұлт тілі - әлем бейнесін таңбалаудағы халықтың өз өрнегін танытатын
негізгі құралы. Ұлт тілінің негізгі бір бөлігі саналатын онимдер, соның
ішіндегі антропонимдер ономастикалық кеңістік құрайды. Әлем бейнесінің
өзіндік моделін жасайтындықтан, ментальдық сипаты айқын болғандықтан, кісі
есімдерін сөзжасамдық аспектіде зерттеп, олардың танымдық уәжін анықтаудың
маңызы өте зор.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары
ономастикалық зерттеулер біршама жақсы зерттелуде. Антропоцентристік
парадигма арқылы халықтық атаулардың ментальдық сипаты, грамматикалық,
семантикалық ерекшеліктері салыстырмалы, салғастырмалы аспектіден
қарастырылған.
Қазақ тіліндегі кісі есімдерінің тарихи даму жолдарын анықтап, негізгі
грамматикалық, семантикалық сипатын жүйелеп, бір негізге түсірген, сөздік
жасап жинақтаған ғалым – профессор Т. Жанұзақов. Ғалымның зерттеулері
қазақ тіліндегі кісі есімдеріне қатысты алғашқы жүйелі еңбек. В.У.
Махпиров, А.Е. Керімбаев, Ұ. Мұсабекова, Г. Мадиева, З.К. Жанғабылова
т.б. ғалымдардың зерттеу жұмыстарында кісі есімдері әртүрлі деңгейде
қарастырылып әңгіме болған.
Дей тұрғанмен, шежірелік кісі есімдерінің сөзжасамдық мағынасын,
уәжділік сипаты мен танымдық қасиетін жаңа ғылыми бағытта қарастырудың
өзектілігі дау туғызбайды.
Зерттеу жұмыстың өзектілігі, ең алдымен, шежірелердегі кісі есімдері
бірінші рет сөзжасамдық аспектіде, номинация теориясы арқылы негізділігі
жүйелі түрде көрсетіліп, “Күлтегін” ескерткіші мен жазба шежірелердегі кісі
аттары сараланып, бірінші рет зерттеу нысанына айналды.
Магистрлік диссертацияда М.Х. Дулатидың “Тарих-и Рашиди”, Әбілғазы
Баһадүрдің “Түрік шежіресі”, Шоқан Уәлихановтың “Қазақ шежіресі”, Мәшһүр
Жүсіп Көпейұлының “Қазақ шежіресі”, Т. Жанұзақов пен К. Есбаеваның “Қазақ
есімдері” сөздігі т.б. сияқты еңбектерде кездесетін кісі есімдері ғылыми
талдауға түсті.
Тіл – қоғамдағы адамдардың қарым-қатынасының құралы болғандықтан, ол
қоғамдық өзгерістерден ерекше бөлек бола алмайды, қайта сол қоғамдағы
барлық мәдени, тарихи, саяси, экономикалық, әлеуметтік жаңалықтар мен
негізгі өзгешеліктер тілдік бірліктерде ерекшеленеді. Сөйтіп, ерекше
ментальдық белгілерді таңбалайды. Осы ретте кісі есімдері қоғамның дамуы
барысында ерекшеленіп, тұлғалық, мағыналық жағынан өзгерістерге түсіп
отырады. Кісі есімдерінің тұлғалық жағынан, мағыналық құрылымы жағынан
дамуы – қоғамдағы өзгерістермен, халықтың танымдық дүниесімен тікелей
байланыста болатындығын анықтау диссертацияның өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
қазақ тіліндегі кісі есімдерінің ескерткіштер мен шежірелердегі қалпын
талдап, оны қазіргі қазақ тіліндегі атаулармен байланыстыра зерттеу,
олардың уәжділік және сөзжасамдық сипатын анықтау. Осы мақсаттың үдесінен
шығу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- қазақ тіліндегі кісі есімдерінің даму және қалыптасу жүйесін
анықтау;
- қазақ есімдеріне қатысты жазба шежірелердегі кісі есімдерін
анықтау, ғылыми тұрғыдан саралау, статистикалық талдау жасау;
- шежірелердегі кісі есімдерінің сөзжасамдық парадигмасы мен
синтагмасын, сөзжасамдық мағынасын талдау;
- шежірелердегі кісі есімдерінің жасалуының негізділігін, уәжділігін
көрсету;
- кісі есімдерінің халықтық дүниетанымға қатыстылығын, ырымдар мен
тыйымдардың ат қоюдағы маңызын жүйелі түрде анықтау.
Зерттеудің нысаны. Кісі есімдерінің тарихи даму жолындағы
мағыналық ерекшелігі мен уәжділігі, олардың қазақ жазба шежірелеріндегі
сөзжасамдық, танымдық сипаты жұмыстың негізгі нысаны саналады.
Қазіргі қазақ тіліндегі кісі есімдерінің түбір мен туынды сөздер
арқылы жасалған туынды атаулар мен олардың мағыналық сипатын, қазақ
тілі қолданысында жиі кездесетін кісі есімдерінің жүйесі мен олардың
екіншілік мағынасының қалыптасу сипатын ономасиологиялық бағытта ашып
көрсету зерттеудің тұғырнамасы болады.
Зерттеу жұмысының материалдары. Кісі есімдерінің тарихи дамуы мен
қалыптасуын саралау үшін, “Күлтегін” мұрасындағы кісі есімдері, қазақ
шежірелеріндегі кісі есімдері және қазіргі қазақ тіліндегі кісі аттары
пайдаланылды. Зерттеу жұмысының міндетіне сәйкес ғылыми талдауларға
негізінен туынды сөздер арқылы жасалып, екіншілік сөзжасамдық мағына
беретін кісі есімдері алынды. Зерттеудің дереккөзі ретінде Көне түркі
сөздігі (ДТС), М.Х. Дулатидың “Тарих-и Рашиди”, Әбілғазы Баһадүрдің
“Түрік шежіресі”, Шоқан Уәлихановтың “Қазақ шежіресі”, Мәшһүр Жүсіп
Көпейұлының “Қазақ шежіресі”, Т. Жанұзақов пен К. Есбаеваның “Қазақ
есімдері” сөздігі, АХАЖ-дан алынған деректер (Тараз қаласы бойынша, 2007-
2010 жж.), ономастикалық әртүрлі сөздіктер мен анықтамалар, Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (10 том), М. Әуезовтың “Абай жолы” эпопеясы мен Р.
Тоқтаровтың “Абайдың жұмбағы” романы бойынша тілдік материалдар таңдап
пайдаланылды.
Әлем бейнесін таңбалаудың ұлттық сипатын, ономасиологиялық,
номинациялық, уәждемелік және когнитологиялық талдауларды жасау үшін орыс
тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі ғылыми еңбектердің ғылыми-
теориялық тұжырымдарына сүйендік. А. Байтұрсынұлы, Қ.
Жұбанов, І. Кеңесбаев, Т. Жанұзақов, Н. Оралбаева, Б. Қалиев, Б.
Сағындықұлы, А.Б. Салқынбай, Б. Қасым, Г. Мадиева зерттеулеріндегі негізгі
теориялық мәселелерді басшылыққа алдық.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында алға қойған мақсатымызға
байланысты шежірелердегі кісі есімдерінің уәжділігі мен сөзжасамдық
мағынасы көрсету үшін, ономасиологиялық аспектілер негізге алынып,
семантикалық, компоненттік талдау, жинақтау, статиcтикалық, топтастыру,
баяндау, жүйелеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі.
- жазба шежірелеріндегі кісі есімдері бірінші рет ғылыми талдауға
түсірілді, ондағы кісі есімдері жүйеленіп, құрамы мен құрылымы номинациялық
аспектіден талданды;
- кісі есімдерінің көпшілігі туынды сөздер екені көрсетіліп, олардың
сөзжасамдық мағынасы мен сөзжасамдық уәжділігі нақты мысалдармен
дәлелденді;
- көне түркі жазбаларымен салыстыру барысында кісі есімдерінің қазіргі
сипатындағы негізгі ерекшеліктер мен айырмашылықтар анықталды, қазіргі кісі
есімдерінің қойылысында абстрактылы атаулардың молдығы анықталды;
- кісі есімдері сөзжасамдық аспектіден сараланып, олардың ырымдар мен
тыйымдарға байланысты қойылатындығы, танымдық сипаты жаңа ғылыми негізде
сараланды.
Зерттеудің теориялық құндылығы мен практикалық мәнділігі. Зерттеу
жұмысының негізгі ғылыми нәтижелері мен тұжырымдары қазақ тіліндегі
антропонимдердің бұдан кейінгі кезде номинациялық теория негізінде және
уәждемелік сипатта талдануы мақсатында маңызды бола алады. Қазақ
шежірелеріндегі кісі есімдерінің талдануы, олардың сөзжасамдық сипатының
анықталуы ономастика ғылымы үшін пайдалы. Сондай-ақ, зерттеудің нәтижелері
қазақ тілін когнитологиялық, ономасиологиялық, сөзжасамдық, номинациялық
тұрғыдан қарастыру кезінде септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысында алынған нәтижелерді ономастика теориясы және кісі
есімдерінің уәждік табиғаты мен сөзжасамдық сипаты бойынша арнаулы курстар
оқуда, лексикология, сөзжасам, семантика, лексикография салаларынан дәріс
беруде пайдалануға болады. Сондай-ақ, оқу бағдарламаларын, оқу құралдары
мен оқулықтар жазу барысында да қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- көне түркі жазбалары мен қазақ шежірелеріндегі кісі атаулары
бүгінгі қазақ тіліндегі кісі есімдерінің дамуы мен қалыптасуының
басты бұлағы, қайнар көзі;
- түркі және қазақ шежірелеріндегі кісі есімдері сол дәуірге
тән лексикалық, семантикалық, когнитивтік жүйеде негізделген,
уәжделген;
- шежіредегі кісі есімдерінің уәжділігі қазақ халқының дүние
танымдық болмысымен, ырымдарымен, тыйымдарымен, дінімен, ділімен, тығыз
байланысты болған;
- шежіредегі кісі есімдерінің сөзжасамдық сипаты қазіргі қазақ
тіліндегі кісі есімдерінің жасалуымен, сөзжасамдық тәсілдерімен
сабақтас, жақын;
- кісі есімдерінде сандық, символдық, танымдық өзгешіліктер бар,
осыған сәйкес олардың сөзжасамында да өзіндік ерекшеліктері бар;
- қазіргі қазақ тіліндегі кісі есімдері халықтың дүниетанымына,
тұрмыс-тіршілігіне, шаруашылығына байланысты танылатын ұғымдармен
уәжделеді. Кез келген кісі есімдерінің
уәжделуін атау теориясы және уәждеме теориясы негізінде анықтауға
болады.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен талқылануы.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары мен қорытындылары ғылыми басылымдарда 2
мақала түрінде жарық көріп, халықаралық деңгейдегі ғылыми-теориялық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалып, талқыланды.
1 М.Ж. Көпейұлының Қазақ шежіресі еңбегіндегі кісі есімдерінің қойылу
уәжі. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл толуына орай
Қазақстанның Тәуелсіздігі: парадигмалары мен жаһандық даму тұрпаты
тақырыбы аясында Жас ғалым – 2011 атты ІІІ Халықаралық ғылыми-
практикалық конференция материалдары. –Тараз, 2011.
2 Әбілғазы Баһадүрдің Түрік шежіресі еңбегіндегі кісі есімдерінің
уәжділік сипаты. Тараз мемлекеттік педагогикалық институты хабаршысы. –
2012. №9. 3-5 бб.
Сонымен бірге, Қазақ тілі кафедрасының мәжілісінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
тарау ішіндегі тараушалардан және қорытындыдан тұрады. Соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
1 КІСІ ЕСІМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ УӘЖДІЛІГІ
1.1 Кісі есімдерінің тіл білімінде зерттелуі
Соңғы уақытта жалқы есім атауларының тууы, дамуы, қызметі жайлы мәселеге
көп көңіл бөлінуде. Әр түрлі ғылым салаларына (лингвистика, тарих,
география және т.б.) қатысы бар ономастика ілімі жалқы есімдерді түрлі
бағыттардан қарастырады. Сыртқы әлемнің, табиғаттың көрінісі мен адамның
ішкі жан-дүниесіндегі тылсым сырды таңбалау мүмкіндігі болғандықтан, жалқы
есімнің негізгі ғылыми мәселелерін философия, тіл білімі, мәдениеттану
салалары зерттейді.
Тілдің негізгі қызметі қарым-қатынас жасау мүмкіндігін қамтамасыз ету.
Осы қарым-қатынас жасаудың негізгі бір факторы – адамдардың бір-бірінің
есімдерін атау. Адамдардың өзара бір-бірін түсінуі, қабылдауы, өзара
әңгімелесуі және т.б. негізінен психолингвистикалық мәселеге жататыны
белгілі. Бұл ретте кісі есімдерінің маңызы ерекше. Коммуникациялық қарым-
қатынастың ыңғайлы әрі дұрыс болып, адамдардың өзара түсінісуі ұзақ болып,
сәтті жағдайда өтуінде де кісі есімдерінің жиі аталуы, қайталанып отыруының
да маңызы мол. Біздің қалай сөйлейтініміз ішкі әлемімізді айқындай алады.
Тұлға мінезінің көптеген қырларын оның сөз саптауынан байқауға болады.
Ономастика ғылымы қазіргі таңда жақсы даму үстінде. Осыған байланысты
оның зерттейтін ғылыми мәселелерінің де көкжиегі кеңейіп отыр. Жаңа ғылыми
бағыттар анықталған сайын зерттеу нысанын әр түрлі аспектіден қарастыру
қажеттілігі туындайды. Кісі есімдерін ғана емес, жалпы онимдерді терең
семантикалық аспектіден зерделеу, когнитивтік мәнін айқындау керек болады.
Қазіргі кезде ономастикада, әсіресе, қазақ ономастикасында атауларды
тарихи-диахрониялық бағытта қарастырудың да маңызы артып отыр десек
қателеспейміз. Соңғы уақытта жазылған ғылыми зерттеулердің көпшілігі
онимдерді синхрониялық аспектіден қарастыратыны да шындық. Синхрондық
зерттеу қазіргі есімдердің байланысы мен даму заңдылығын көрсете алады,
сондықтан жалқы есімнің қалыптасуын тарихи тұрғыдан, дүниетанымдық бағытта
да зерттеу қажет.
Тіл білімінің бір саласы ономасиологияның жалқы есімдерді және олардың
пайда болуы, қалыптасуы мен даму тарихын, сондай-ақ заңдылықтарын
қарастыратыны белгілі. Қазіргі қазақ тілі ғылымында ономасиология өз ішінен
бірнеше ірі-ірі топтарға бөлініп, әрқайсысы өзінше дараланып, жеке зерттеу
нысанына айналған. Солардың бірі антропонимика екенін ескерсек, аталмыш
салаға арналған келелі ғылыми зерттеу еңбектері аз емес. Алайда қазақ тіл
білімінде антропонимика әр түрлі аспектіде зерттелгенімен, кісі есімдері
уәжділік тұрғысынан, сөзжасамдық аяда зерттеле қоймағаны анық. Сондықтан
бұл турасындағы еңбектер жоқтың қасы деуге болады және тіл білімі
ғылымының сүбелі бір саласы ретінде түбегейлі зерттеуді қажет ететін тың
тақырыптың бірі.
Зерттеу нысанымыз антропонимика болып отырғандықтан, біз жұмысымыздың
барысында кісі есімдерін семантикалық және сөзжасам аспектісінде қарастыра
отырып, бұл мәселеге уәж (мотив), уәжділік (мотивация) теориясы тұрғысынан
талдау жасап, кісі есімдерінің әрқайсысын туынды сөз, яғни деривация деп
танып, сөзжасамның негізгі бір саласы ретінде қарастырамыз. Өйткені қазақ
тіліндегі кісі есімдерінің барлығы (басқа тілдерде де) сөздік қордағы
лексикалық бірліктерден жасалатындықтан, олардың қыр-сыры, мән-мағынасы,
адамға ат қойылу уәждері сияқты т.б. көптеген мәселелер тарихи сөзжасаммен
тікелей байланысты.
Қазіргі тіліміздегі антропонимдердің көпшілігі шығу тарихы жағынан ерте
замандардан келе жатқан есімдердің жалғасы болып табылады және әр дәуірдегі
тілдің, халық танымының дамуына байланысты жаңадан пайда болған есімдері
де баршылық. Сондай-ақ тілдердің бір-біріне ықпал етуінің нәтижесінде өзге
тілден еніп, тілімізге сіңіп кеткен есімдер де жоқ емес.
Осы орайда біз туыстас тілдердегі кісі есімдерін салыстыра отырып,
олардың лингвистикалық ерекшеліктерін ажыратумен қатар, ұлттық танымдағы
ұқсастықтар мен айырмашылықтардың кісі есімдері арқылы танылуын көрсетуге
күш саламыз. Әр тілдегі антропонимдердің таңбалануындағы бірқатар
өзгерістердің барлығына қарамастан, олардың лексикалық мағынасы жағынан да
айта қоярлықтай айырмашылықтың жоқтығына арнайы мысалдар арқылы көз
жеткізуге болады.
Атауларға байланысты ғылыми зерттеу еңбектер бұған дейін де болғанына
қарамастан, жалпы уәжділік жөніндегі зерттеулер, тек кейінгі кезде ғана
қазақ тіл білімінде кең көлемде қолға алына бастады. Бұл ретте, қазақ
зерттеушілерінен Ә. Қайдаров, Н. Оралбаева, Б. Қалиев, Ж.
Манкеева, Н. Уәлиев, А.Б. Салқынбай, Б. Қасым, Р. Авакова т.б.
ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Соңғы уақытта уәжділік мәселесі жан-жақты зерттеліп, келелі, іргелі
мәселе ретінде көтерілуі бүгінгі таңда қазақ тіл білімінде атау
теориясының, сондай-ақ уәжділік мәселесінің жеке зерттелуіне жол ашып отыр.
Уәждеме – сөз бен заттың арасындағы, ат беру сәтіндегі байланысын
зерттейтін сала. Осы мәселе төңірегінде сөз қозғап, маңызды зерттеу
жұмыстарын ұсынып жүрген ғалымдарымыздың еңбектеріне көз жүгіртсек, қазақ
тіл білімінде аталған саланы (уәжділікті) зерттеуде біршама жетістіктерге
қол жеткізгенін байқаймыз.
Сондықтан диссертациялық жұмыстың ғылыми-методикалық негізі ретінде біз
жалпы тіл біліміндегі, әсіресе, қазақ тіл біліміндегі, сондай-ақ түркі,
орыс т.б. тіл біліміндегі кісі есімдеріне, олардың уәжділігіне қатысты
іргелі ғалымдардың зерттеулерін пайдаланамыз.
Біздің зерттеу нысанымыз болып отырған уәжділік қазіргі тіл білімінде әр
түрлі пікірталас тудырып отырған күрделі де, маңызды теориялық мәселе
болғандықтан, көзқарасымызды дәйектегенде тіл білімінде бұрыннан бар
теорияларға, ғылыми болжамдарға сүйенеміз. Уәжділік мәселесі әлеуметтану,
психология, семиотика, философия, лингвистика сияқты көптеген іргелі ғылым
салаларында зерттеле бастады. Тілдегі уәждеме ұғымы күрделі лингвистикалық
категорияларды, атап айтқанда, сөздің мағынасы, сөздің тұлғасы, сөздің
мәні, сөздің мазмұны, белгі номинациясы, лексикалық бірліктердің идиомалығы
т.б. зерттеулердің негізі болып отыр. Осындай бірқатар ерекшеліктердің өзі
уәжділік мәселесінің күрделілігі мен оны зерттеудің маңыздылығын және
қажеттілігін көрсетеді. Бір сөзбен айтқанда, уәжділік мәселесі көптеген
ғылымдардың тоғысқан жерінде тұр деуге әбден болады.
Антропонимдердің уәжін зерттеу – танымдық жағынан ғана емес, халықтың
адамға ат қоюындағы, мәдени, тарихи өміріндегі ерекшеліктерін танытумен
қатар жүретін ғылыми сала. Сондай-ақ, әр халықтың тіршілігі, дүниеге деген
көзқарасы, рухани өмірі қай кезде болмасын, үнемі дамып, өзгеріп отыратын
күрделі процесс болғандықтан, тілдің дамуы барысында әр дәуірде пайда
болған түрлі атаулардың барлығы сол дәуірдің жемісі болып табылады.
Сондықтан біз антропонимдерді зерттегенде олардың тек мағыналық құрылымын
ғана анықтап қоймай, белгілі бір кезеңнің тарихы мен танымын, әлеуметтік
деңгейін де терең танып біле аламыз.
Заттар мен құбылыстардың атауларының уәжділігін зерттеудің ерекшелігі –
бір жақты лингвистикалық көзқарасқа жол бермейді, сонымен бірге
нақтылықтардың өз қасиеттерін жете білуді талап етеді. Атаулардың, яғни
жекелеген сөздердің этимологиясы барынша айқын болған жағдайларда да уәжді
анықтауда ол туралы ғылыми мағлұматтарды ескерусіз қалдыру мүмкін емес.
Лингвистикадан антропонимдер табиғаты мен халық танымының ерекшеліктерін
үйлестірмей бөліп қарау, олардың өзара сабақтастығын ескермеу кісі
есімдерінің табиғатын теріс түсінуге әкеп соқтырады. Сондықтан біз зерттеу
жұмысымыздың барысында аталмыш мәселелерді лингвистикалық сөзжасам
аспектісінде қарастыра отырып, халық танымының ортақ қасиеттеріндегі
бірлікке ерекше назар аударамыз.
Кісі есімдерінің танымдық табиғаты да, грамматикалық сипаты мен
семантикалық құрылымы да ерекше. Мұнда әрбір кісі атының өзіндік
дүниетанымдық мәні, қойылу себебі мен ерекшелігі уәжі бар десек,
грамматикалық жағынан да өзіндік ерекшелігі бар. Айталық, кісі есімдері зат
есімнен де, сын есімнен де, сан есімнен де, етістіктен де жасала алады.
Мұның өзі кісі атауларының көпқырлылығы мен грамматикалық тұрғыдан әр
түрлілігін танытады.
Қазақ тіліндегі кісі есімдерінің семантикалық қыры мен уәждемелік
сипатын айқындау үшін, ең алдымен, олардың зерттелу жолына көз жүгірту
қажет болады.
Түркі тілдеріндегі кісі есімдері жайлы алғашқы зерттеулерді ХІ ғасырдың
ескерткіші Махмұт Қашқаридың “Диуани лұғат ит түрк” сөздігінен
кездестіреміз. Сөздіктің “Түркі халықтарында жиі кездесетін есімдер мен
құрметті лауазымдар” деп аталатын бөлімінде барлығы 73 кісі есімі берілген.
Бұл кісі атауларының кейбіріне автор жай ғана ерлердің есімі, адамның есімі
деп анықтаса, кейбірін белгілі ақынның есімі, ханның аты-жөні, нағыз
батырдың аты, күңдерге қойылатын атау деп түсінік беріп отырады.
Атыш, Утуш, Әби, Әрув, Өтеміш, Сәлім, Бано, Болуч, Ағша, Қулуч, Тоқуш,
Тәкіш, Қумуш т.б.сияқты есімдерді тек ерлер есімі, адамның аты деп қана
түсінік беріп өтеді. Ал Тарым, Жыуы, Қулбақ, Узуқ, Өгә, Йуғуруш, Чувы,
Тегін, Сағун т.б. сияқты кісі есімдеріне біраз ғылыми және әлеуметтік
жағынан түсіндірме беріп кетеді.
Мысалы:
Тарым – тегіндерге (шаһизадаларға), Афрасиабтың әулетінен тараған
ханымдар мен барлық үрім-бұтақтарына арналған құрметті сөз. Хақанның
ұлдарынан басқалар қандай мәртебеде болса да, бұл құрметті сөз оларға
қолданылмайды. Хан әулетінен тараған ақсүйек ханымдарға ғана арнап Алтын
тарым сөзі қолданылады.
Қатун – Афрасиябтың қыздарының құрметті есімі.
Жыуы – жын әулеттерінің бірінің есімі. Түркілерде мынандай ұғым бар. Екі
ауыл бір-бірімен ұрысса, сол ауылдың жұртындағы жындар да өз иелерін
қорғап, бір-бірімен соғысады. Жындардың қайсысы жеңсе, ертесіне соның иесі
де жеңіске жетеді. Жеңілген жынның иесі де дәл солай жеңіліс табады.
Сондықтан, түркілердің әскерлері соғыстан қайтқан күні түнде жындардың оғы
тиіп кетпеуінен сақтанып, далада шатырларға кіріп, сақтанып жатады. Бұл
солардың санасына әбден сіңіп қалған ескі түсінік.
улбақ – түркі әулиелерінің бірінің есімі. Баласағұн тауларында жасайды
екен. Аңызға қарағанда ол қара тасқа тәңрі қулы Құлбақ – тәңірдің құлы
Құлбақ деп жазатын болса, ақ болып, ақ тасқа жазса, қара болып кетеді екен.
Оның ізі қазірге дейін бар көрінеді.
Узуқ – қатындарға берілетін құрметті жанама есім. Саф алтындай ақкөңіл
қатын алын узуқ деп аталады. Тәні мен жаны меруерттей таза қатынды Әртіні
Узуқ деп атайды. Себебі меруерттің үлкені мен тазасы Әртіні деп аталды. Осы
сөздегі Д әрпі Т әрпімен алмасқан. Бұл құрметті жанама есімдер чігілдің
қатындарына ғана арнап қойылған.
Тойын – ислам дініне кірмегендердің дінбасы. Ол біздің имам мен
мүфтилерге тең. Тойын әрқашан бұтхананың алдында тұрып, кітаптардан
кәпірлердің үкімін оқиды. Олардың күпірлігінен құдай сақтасын [1, 25-28
бб.].
Бұл түсініктемелерден байқайтынымыз, М. Қашқари атау туралы жай ғана
хабар беріп отырған жоқ, сонымен бірге кісі есімінің қойылу уәжін де
көрсетіп отыр. Әрбір кісі есіміне берілген түсініктемесі қазіргі кездегі
ғылыми теория бойынша, оның негіздемесі, уәждемесі ретінде қабылдана алады.
Ғалым аңыздарда айтылған кісі есімдерінің қойылу себептерін көрсеткен.
Ат қою үлгісіндегі жатқан дәстүрлі салттарды да анықтауға болады. Яғни
тектілерге, хандарға қойылатын есімдер мен қараларға берілетін есімдердің
сипатын, сондай-ақ, ер балалар мен қыз балаларға қойылатын есімдердің сырын
анықтауға болар еді. Мұның өзі кісі есімдерінің гендерлік сипатын
зерделеуге мүмкіндік берері даусыз.
М. Қашқаридың “Диуани лұғат ит түрк” сөздігінде кездесетін көне түркі
кісі есімдерін үш топқа бөліп қарастыруға болады.
Жоғары тап өкілдері, билеуші қағандардың есімдері. Олардың құрамы күрделі
болып келеді: Боғра Қарахан, Шакир Тұңға хан, Алп Ер Тұңға т.б.
Қарапайым адамдардың есімдері: Қаһан, Құтан, Атус, Товрул, Турумтай т.б.
Құл мен күңдердің есімдері: Айас, Алп тегин, Қай, Қашаш, Күміс, Күміс тегин
т.б.
“Диуани лұғат ит түрк” сөздігінде кездесетін түркі есімдерінің арасында
жоғары лауазымды хан, бектердің есімдері ерекше орын алады. Сөздікте шендік
дәрежені білдіретін мынадай атаулар бар: Билге бек, Қайри бек, Инанш бек
т.б.
Сөздікте тегін сөзі тіркескен кісі аттары да көп кездеседі. Махмұт
Қашқари: “Тегін – бұл сөзлің түпкі төркіні құл еді. Сондықтан түрі-түсі
күмістей құлпырған құлды Күміш тегін, батыр құлды Алб тегін, құтты аяқ,
майлы аяқ құлды Құтлық тегін деп атайтын. Бертін келе бұл сөз тек қана
қағандардың балаларына бағышталып қалды. Тіпті, бұл сөз кейбір жыртқыш
құстардың атымен қосарланып қолданылатын болды ”, - дейді.
М. Қашқаридың еңбегіндегі лауазымдық атаулардың қолданысы туралы
Т. Жанұзақов жақсы зерттеу жүргізген. Ғалым М. Қашқари Афрасиабтың балалары
өз әкелерінің ұлылығын үстем ету үшін өздерін тегін деп атағандығын жазады.
Алайда нағыз құлдардан ажыратылу үшін тегін сөзіне басқа да аттарды қосып
айтқан. Қашқаридың бұл ескертуі арқылы біз тегін сөзі тіркескен кісі
есімдерінің қандай әлеуметтік топқа жататынын аңғарамыз. Мысалы, Алп тегін,
Күш тегін, Күміс тегін т.б. сияқты атаулардың қарадан шыққанын көрсетеді [
2, 202 б.].
Түркі жазба мұраларында кездесетін кісі есімдерінің өзіндік
ерекшеліктері бар. Мұнда лауазымды кісі есімдері мен күңдердің, құлдардың
есімдерінің айырмашылықтары бар. Бұл жайында көптеген ғалымдар өздерінің
пікірлерін білдірген. “Ерте түркі кезеңінде құлдар тек еңбек күші ретінде
ғана саналған. Оларға деген қожайындарының қарым-қатынасы олардың
есімдерінде де көрінеді. Таза әрі көрікті құлдарды: Айас – таза, ашық
аспан; Сули – нәрлі; Кумус – күміс сынды таза. Ал күшті құлдарға Алп тегин,
Күш тегин деген атаулар берілген. Кейбір қағандар мен бектердің есімдері
есім иесінің мінез-құлқын да аңғартады. Мәселен, Бүкү білге – дана, білгір;
Алп Айа – Радловтың пікірінше, алып – ең жақсы деген мағынаны береді. Білге
бек – ақылды бек; Күл Білге хан – Махмұт Қашқаридың сөзіне жүгінсек “ақылы
көлдей хан”. Гардезиде Күл тегин сөзі Құр тегін деп берілген. Бұл жерде л-р
дыбыстарының сәйкесуі байқалады. Құр сөзі М. Қашқари сөздігінде Қур Ап –
“мықты” деген мағынада жұмсалған. Зерттеуші ғалымдар Н.А. Аристовтың
“сары” және “қара” сөздерімен тіркесіп келетін есімдерді зерттей келе:
“Қара сөзі әлеуметтік жағдайларға байланысты “тәуелді” деген мағынаны
білдіреді. Ал сары – шығыста билеушілердің, жоғарғы таптың түсі” – деп
түсіндіргенін жазған [3, 203 б.].
М. Қашқари сөздігі арқылы есімдердің ғылыми негізін анықтауға болады.
Айталық, узуқ-удуқ сөздерінің мағынасы Көне түркі сөздігінде (ДТС) Удук-
узік – сильное чувство, страсть деп берілген [4, 622 б.]. Ал д және т
дыбыстарының алмасуы да тарихи заңдылық. Өйткені ғалымдардың
зерттеулерінше, қатаң дауысты дыбыстардың ұяң дауыссыз дыбыстарға алмасуы
арқылы тілдің дамуы болған, әрі олардың сәйкесуінен кейде атау сөздер де
жаңа мағынаға ие болған. Бұл жайында профессорлар Б. Сағындықұлы, А.Б.
Салқынбай зерттеулерінде кеңінен жазылған.
Көне түркі жазба мұраларында адамдардың әртүрлі қимыл әрекетінің
негізінде қалыптасқан өмірлік тәжірибесі арқылы жасалған танымдық
ерекшеліктеріне сәйкес кісі есімдерінің берілу жүйесін анықтауға болады.
Мысалы: Бектұр сөзінің мағынасы – бекем тұр, мықты тұр деген мағына арқылы
негізделсе, Құтан – көне түркі тілінде бақытты, бақыттылық деген мағынаны
білдірген т.б.
Ескерткіштегі кісі есімдерін анықтау, олардың ғылыми негізін саралау тек
тіл білімі үшін ғана маңызды емес, сонымен бірге түркі халықтарының, соның
ішіндегі қазақ халқының саяси-әлеуметтік бөлінісін, қоғамдағы орнын білу
үшін де ерекше маңызды болмақ. Сондай-ақ, атаулардың танымдық сипатын
анықтау үшін, кісі есімдерінің қазіргі кездегі адам аттарымен тұлға жағынан
және мағыналық жағынан жақындығы мен айырмашылығын байқау үшін де қажет
саналады.
Ескеретін жағдай, кісі есімдерінің сөзжасамдық жасалу сипаты мен
мағыналық сипатының арасында жақындық мол. Осы себепті көне түркі, орта
түркі тіліндегі кісі есімдерінің даму тарихын, уәжділігін, өзгеру
себептерін, сөзжасамдық тәсілдерін зерттеу маңызды болып саналады.
В.У. Махпировтың “Древнетюркская ономастика” деп аталатын еңбегінде:
“Сөздіктегі кісі есімдерінің 70 % көне түркілердің төл есімдері. Олардың
көпшілігі жалпы түркі халықтарына тән кісі есімдері болып келеді. Бұлар
көбіне барлық түркі тілдес тайпаларға белгілі сөздерден туған атаулар” деп
жазылған [5, 17 б.].
Бұдан шығатын негізгі қорытынды – кісі есімдерін зерттеудің басында ХІ
ғасырдың ғұламасы, атақты ғалым М. Қашқари тұр. М. Қашқари зерттеуінде кісі
есімдері тек тізбелеп қана берілмей, ғылыми негізде сараланып, көптеген
есімдердің жасалуының уәжділігі анықталады.
Зерттеуші ғалымдардың көрсетуінше, қазақ есімдерінің жалпы сипаты мен
жасалуы, тарихи қалыбы туралы мақалалар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап жариялана бастаған. Осындай алғашқы ғылыми
зерттеулерге
А.Е. Алекторовтың “Имена киргизов” 1868, А. Диваевтың “К вопросу о
наречии имен у киргизов” 1916 мақалаларын жатқызуға болады.
Түркологияда кісі есімдеріне қатысты алғашқы
зерттеулердің бірі
В.В. Радловтың “Түркі тайпалары әдебиетінің үлгілері” деген кітабының
негізінде жазылған Н.Ф. Катановтың “Алфавитный указатель собственных имен,
встречающихся в І-ом томе “Образцов народной литературы тюркских племен”,
собранных В.В. Радловым” 1988 атты алфавиттік көрсеткіші. Мұнда ғалым
түркілік кісі есімдерін алфавиттік жүйемен бере отырып, мағыналық жағынан
талдаулар жасап, әр түрлі түркі тілдерінде кездесетін нұсқаларымен
салыстырып отырады. Дәстүрлі грамматикада зерттеуші ғалымдар бұл еңбектің
маңызын ашып көрсеткен.
Ғалым Т. Жанұзақов бұл сүбелі зерттеулерді түркі тілдеріндегі
ономастикалық зерттеудің басы болғанын орынды атап өткен болатын. Бұл
еңбектер арқылы көне түркі тіліндегі кісі есімдерін зерттеуге алғашқы
қадамдар жасалғанын байқаймыз.
Қазақ зерттеушілерінің ішінде кісі есімдеріне алғаш назар аударып,
шежіре беттерінде атақты адамдарының есімін жазып қалдырған ғалым
Ш.Уәлиханов болған.
Ш. Уәлиханов “Қазақ шежіресі” атты мақаласында қазақ халқының ру-руға
бөлінуі бұрыннан келе жатқан дәстүр, сол дәстүрден ауытқымайтынын ескерте
отырып, көптеген рулар мен хандардың есімдерін көрсетеді [ 6, 108-115
бб.].
Профессор Қ.Қ. Жұбанов “Из истории порядка слов в казахском языке”
1999 атты мақаласында біріккен тұлғалы кісі есімдерінің синтаксистік
құрылысына ерекше назар аударып, жан-жақты талдау жасаған. Мұнда сөз
тіркестерінің қазіргі қазақ тіліндегі жағдайына мән беріп, онда негізінен
зат есімнің алдында анықтаушы сөз келу заңдылығына тоқтала отырып, көне
тіліміздегі сөздердің тіркесуінде үнемі осы тәртіптің сақтала
бермейтіндігін айтады.
Айталық, қазіргі тілімізде кездесетін Күнсұлу, Таңсұлу, Таңжарық,
Айжарық т.б. сияқты сөздердің тіркесу қабілетіне назар аударады. Мұндағы
күн, таң, ай сөздері зат есімдер де, сұлу, жарық сөздері сын есімдер.
Тіркесу заңдылығы бойынша, сұлу күн, жарық ай болуы тиіс еді.
Ғалым былай деп жазады: “Личные имена Күнсұлу, Айсұлу, Таңсұлу,
Күнжарық, Айжарық, Таңжарық не могут быть синтаксически расшифрованы в
пределах современнных норм, т.е. как сочетание определения с определяемым,
предшествование первого второму, потому что существительные теперь не
употребляются в качестве определений, когда определяемым должно быть
прилагательное. Исключение составляют образования типа қойшы торы, букв.
пастух гнедая, т.е. пастуший гнедко, бәйгі күрең, букв. скачка рыжая, т.е.
скаковая рыжая” [7, 416 б.].
Қ. Жұбанов осы зерттеу еңбегінде Өтукен йіж, Қарлық будун, Табғаш будун,
Шандуқ иазуқ тагі сияқты көне түркі тілінде кездесетін топонимикалық
атаулар мен этнонимдік атаулардың құрылысы мен мағынасын талдап көрсетеді
де, бұлардың сөз тіркесі ретіндегі құрылысында қазіргі қазақ тілімен
салыстырғанда өзгеріс жоқ екенін, қазіргі тіл заңдылығына толықтай сәйкес
келетінін жазады.
Демек, анықтаушы сөз бен анықталушы сөздердің орын алмасып келуі
негізінен тек кісі есімдерінде ғана болуы мүмкін деген тұжырым жасайды.
Ғалым кісі есімдерінің пайда болу генезисіне тоқталып, олардың тайпа және
ру есімдерімен салыстырады. Қоғамдағы адамдардың арасындағы қарым-
қатынастың дамуы мен өзгерісі, адамдардың есімін ру аттарынан ерекшелеп
атау қажеттілігі жеке кісі есімдерінің тууына себеп болған деп пайымдайды.
Ғалымның бұл еңбегі қазақ антропонимикасы тарихындағы мәні зор тұңғыш еңбек
санатына қосылған.
Ғалым Т. Жанұзақов өзінің “Қазақ есімдерінің тарихы” атты зерттеу
еңбегінде антропонимдердің даму тарихын төрт дәуірге бөліп қарастырады.
Ғалым бірінші дәуірдегі кісі аттарына көне түркі заманындағы мұралар
тіліндегі атауларды жатқыза отырып, былай деп жазады: “Тіліміздегі бірінші
дәуірге жатқызылып отырған кісі аттарын басқа жүйеге енетін тілдер
тарихында да кездестіріп, олардың пайда болу уақыты жағынан алғашқы
саналатынын көріп отырмыз. V- VІІІ ғасырларға тән жазба ескерткіштерінде
кездесетін күрделі тұлғалы кісі аттары және кісі аттарын жасауға арқау
болған компоненттер қазіргі түркі тілдерінде түгелдей сақталмаған. Өйткені
оларды туғызған, тиісті дәрежеде қолданған қоғамдық қатынас дәуірі
түбегейлі өзгеріске ұшыраған. Дегенмен, ондай антрополексемалардың кейбірі
біздің заманға дейін жетіп отыр. Сол замандағы адам аттарының жасалу
үлгісі, принципі мен лексикалық номинациясы тіпті кейбір компоненттері
қазіргі антропонимдер жүйесінде сақталып қалған” [3, 28-29 бб.].
Ғалым Т. Жанұзақов өз зерттеу еңбегінде Енисей дәуіріндегі кісі
аттарының қазіргі түркі тілдерінің көбінде сақталып отырғанын көне
дәстүрдің жалғасы негізінде нақты мысалдармен көрсетеді: тува тілінде
Ақбаш, шор тілінде Ақпаш, қазақ тілінде Ақбай, Ақбас, тувада Буга, қазақта
Бұқа, тувада Тараган, қазақта Дархан, Тархан, шор тілінде Чарык, қазақта
Жарық және т.б. Тува, қырғыз тілдерінде Кушбек, қазақ тілінде Құсбек, шор
тілінде Кушпек, тува, қырғыз тілдерінде Қарабай, Сарыбай, Пору, Борубай,;
қазақ тілінде Қарабай, Сарыбай, Бөрібай және т.б. болып келеді [3, 33-34
бб.].
Зерттеуші ғалым кісі есімдерін құрылымдық ерекшелігіне сай былайша
бөледі:
дара тұлғалы;
туынды тұлғалы;
екі құрамды;
көп құрамды немесе күрделі тұлғалы.
Бұл сөздердің құрылымдық сипатымен сәйкес келеді, әрі тілдегі атаулардың
жасалу үрдісімен байланысты. Сондықтан бұл жерге бір нәрсе алып-қосу
қиындау.
Дара тұлғалы кісі есімдері: Эсин, Умач, Йола, Буга, Чур, Тон, Барс, Баз,
Води, Куч;
Туынды кісі есімдері: Шуваш, Макрач, Туран, Кутлуг, Уграч, Талаш, Туграк;
Екі құрамды кісі есімдері: Баз каган, Кул тегин, Кули тутук, Ал туган, Алп
Туран, Түзбай, Қара хан, Күні тірік, Күлүг чор, Күч барс, Туган т.б.
Күрделі тұлғалы кісі есімдері: Ал Туган тутук, Яш Ак Баш, Чочук Бори Санун,
Учин Кулуг Тириг, Уруну Куліг Ток Боди, Ынанчы Кулуг Чигчи Бағ Туз бай, Куч
Барс Кутлуг және т.б. [3, 31-32 бб.].
Жоғарыда көрсетілген мысалдардан байқап отырғанымыздай, екі құрамды және
күрделі тұлғалы есімдердің сыңарлары: улуг, түтук, алп, тіріг, кулуг, күч,
тегин, ынанчы, каган, хан, баг, білге т.б. Бұл сөздердің бәрі көне
түркілер қоғамында әлеуметтік-саяси терминдер ретінде қолданылып, сол
кездегі қоғамдағы орнын, титул, атақ дәрежесін көрсеткен. Ал күрделі
есімдермен қатар келгенде олар адамның ерлік, батырлық т.б. қасиетін
білдіретін эпитет ретінде де жұмсалған.
Кісі есімдерінің қойылу үрдісіндегі ерекшеліктері мен өзіндік сипаттын
ескере отырып, оларды былайша да жүйелеуге болады:
1. Қаған мен оның айналасындағы кісілерге қойылатын атаулар;
2. Батырларға тағылатын шендік атаулар мен есімдер;
3. Қараларға қойылатын атаулар.
Бұлай бөлудің де өзіндік мәнісі бар. Кісі есімдерінің тарихи қалыптасу
жолы мен оларға қойылған атаулардың уәжділігін анықтау барысында көптеген
жаңа ғылыми мәселелер анықталады. Яғни кісі есімдерінің көпшілігінің қойылу
уәжділігі олардың сол кездегі статусы мен шеніне, батырлығы не қара
халықтан шыққандығын да айқындағанын көреміз.
Кісі есімдері мен фамилиялары жөнінде жазылған ғылыми зерттеудің
бірі – академик І. Кеңесбаевтың “Кісі аттары мен фамилиялары” (1939) деп
аталатын мақаласы. Мақалада қазақ есімінің жеке түбір тұлғамен келуі,
біріккен сөздер арқылы келуі, кірме сөздер арқылы болған кісі есімдері
беріледі де, олардың жазылу ерекшеліктері түсіндіріледі.
С. Аманжолов “Советтік тіл ғылымының теориялық негіздері” деп аталатын
мақаласында (семасиологияның мәселелері деп аталатын бөлімінде) ғалым кісі
аттарының жасалуының біршама үлгілерін көрсетеді. Кісі есімдерінен бірнеше
мысалдарды келтіре отырып, олардың жасалу сипатына қарай 16 түрін
көрсетеді. Бұлар негізінен бай, тай, келді, ғали, хан, бек, сапа, айдар,
қозы, ит, алды, берген, мерген, пейіс т.б. тұлғалары арқылы жасалған кісі
есімдері.
Ғалым ойын былайша қорытып жазады: “Жоғарыда келтірілген жер мен су
аттарын алсақ та, кісі аттарын алсақ та, олардың жасалуында белгілі
заңдылық барын байқаймыз. Мұндағы кісі атының өзі тоғыз жол, тоғыз мақсатқа
тірелетін көрінеді. Тоғыз жол дегендеріміздің бірі – адамзаттың жақсы өмір
сүргісі келуімен байланысты. Бұл мақсатқа жету үшін ата-ана өз баласына ең
жақсы, ең белгілі, атақты адамның атын қояды” [9, 75 б.]. С. Аманжолов
осылайша ат қоюдың тоғыз мақсатының мәнісін көрсетіп береді. Ғалым кісі
есімдерін түбегейлі, терең қарастырмағанмен, осылайша тоғыз жолға бөліп
көрсетуінің де үлкен ғылыми мәні бар деп есептейміз. Мұның өзі кісі
есімдерінің қойылу уәжімен де астасып жатады.
Көне түркі тіліндегі кісі есімдері жөнінде проф. Ғ. Мұсабаев пен Ғ.
Айдаров өз еңбектерінде көптеген маңызды деректер берген. Тілдегі сөздер
мен кісі аттарының жасалу заңдылықтарындағы ұқсастық, ондағы кішірейткіш,
ұлғайтқыш, еркелеткіш жұрнақтардың қызметімен бірге өзіндік ерекшелік
сипаттары да бар.
Ғ. Мұсабаевтың “Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан” (1966) атты
зерттеуінде “Моде” деген кісі атауының дыбыстық сипаты мен тарихы
зерттелген. Ғалымның көрсетуінде бұл екі буын, екі иероглифтен тұрады; Бақ
және дук сөздерінен қысқарған: бақ бағ ба; дуктүк тү болып, бірте-
бірте Моде болған. Мұндағы бақ-мақ – мақтау етістігінің түбірі немесе бақ-
бағу етістігінің түбірі болуы мүмкін, сонда ту бағатын қолбасы, әлде
көреген, қырағы хан деген мағынаны білдіреді деп жазады ғалым [10, 18-19
бб.].
Ғ. Айдаровтың “Язык Орхонского памятника Бильге кагана” (1966),
“Күлтегін ескерткіші” (1995) атты еңбектерінде көне түркі кісі есімдері
талданады. Зерттеуші ғалым ескерткіште 20 шақты кісі есімдері, сондай-ақ
көптеген ру-тайпа атаулары кездесетінін жазады. Мұрада кездесетін кісі
есімдерінің семантикалық сипаты мен олардың грамматикалық құрылымы терең
зерттелмегенімен, ғалым олардың кім болғаны туралы, тарихтағы орны мен
ескерткіштегі орнын ажыратып береді. Мұның өзі кейінгі зерттеуші ғалымдарға
зор көмек ретінде бағалануға тиіс.
“Күлтегін ескерткішінде” көптеген кісі аттарына тоқталып, олардың кім
болғандығы, қандай тарихи адам болғаны, кімнің баласы екендігі жөнінде
түсінік береді. Айталық, “Барс бег – түркі қағаны. Бұл қаған жөнінде басқа
жерде еш мәліметтер кездеспейді. Ілбілге қатун – Құтлығ қағанның жұбайы.
Күлтегін мен Білге қағанның шешесі. Оның қай жылы туып, қай жылы қайтыс
болғандығы жөнінде мәлімет жоқ т.б.” [11, 62 б.].
1950 жылдардан бастап қазақ есімдерін зерттеуге ерекше көңіл бөліне
бастады. Жалқы есімдердің тарихи лексика, этнография, қоғам тарихымен тығыз
байланыстылығы ескеріліп, одан әрі тереңірек зерттеуге жол ашылды. 1961
жылы Т. Жанұзақовтың “Лично-собственные имена в казахском языке” атты
кандидаттық диссертациясы қорғалды. Кейіннен ғалым “Основные проблемы
ономастики казахского языка” деген тақырыпта өзінің докторлық
диссертациясын қорғады. Г. Жаркешованың “Кісіге ат қою тарихынан”,
Т. Жанұзақовтың “Қазақ тіліндегі кісі аттарының құрылысы мен сипаттары”,
“Қазақ тілі ономастикасының кейбір мәселелері” атты зерттеу жұмыстарында да
кісі аттарының құрылысы, грамматикалық тұлғалары, сөздердің лексикалық
мағыналары мен жасалу сипаттары қарастырылған. Араб және парсы тілдерінен
енген кісі есімдерінің табиғаты, ондағы фонетикалық өзгерістер мен
тілімізге ену жолдары біршама ғылыми шешімін тапты.
Көне түркі ономастикасы күрделі әрі нақты жүйе болғандықтан, оның
қалыптасу және даму заңдылықтарын жүйелі түрде зерттеу түркітану саласының
басты мақсаты. Қазақ антропонимикасының тарихын зерттеуге бағытталған Т.
Жанұзақовтың “Қазақ есімдерінің тарихы” атты зерттеу еңбегінде көне түркі
кісі есімдері зерттелген. Бұл зерттеудің нәтижелері қазіргі тіліміздегі
кісі есімдерінің көбі шығу тарихы жағынан көне түркі заманы мен орта
ғасырларда пайда болған антрополексемалардың жалғасы болып табылады.
Т. Жанұзақовтың монографиясында көне түркі заманын, яғни V-VІІІ
ғасырлардағы антропонимдерді бірінші дәуірге жатқызады. Бұл дәуірде үй
хайуандары мен жабайы аңдардың, табиғат атаулары мен өсімдіктердің, қымбат
заттардың атаулары кісі аты ретінде қойылып отырған. Мысалы, Айкүн,
Айжарық, Айтолық, Айтолды, Күнай, Күнсұлу, Күнтуар, Бөрі, Барысбек,
Барысқан, Арыстан, Бұқа, Түлкібай, Қоянбай, Алтын, Күміс, Қаршыға, Сұңқар
және т.б.
Қадым замандарда аспанға, ай мен күнге табыну халықтың танымында маңызды
роль атқарған. Сонымен бірге аққуға, көкбөріге, т.б. жан-жануарларға
табыну, пір санау сияқты тотемдік танымдар да белең алғаны белгілі. Қазақ
халқының тотемдік наным-сенімі туралы әр түрлі ғылыми болжамдар мен
пікірлер бар. Халық дүниетанымында тотем ретінде кейде ағашты, өгізді,
қарғаны қабылдап отырған.
С. Ақатаев “Күн мен көлеңке” деп аталатын зерттеу жұмысында сонымен
бірге тотемдік ұғымдарға Зеңгі бабаны, Ойсыл қараны, Қамбар атаны, Сексек
атаны, Шопан атаны да қосады [12, 61 б.].
Тіл адам баласының танымының негізгі көрінісі деп есептесек, кісі
есімдерінде де осындай тотемдік ұғымдардың сақталғанын, олардың атау
ретінде пайдаланғанын анықтауға болар еді. Қазіргі тілімізде кездесетін
Бөрібай, Қасқырбай, Қойлыбай, Қойшыбай, Қамбар, Қамбарбек, Түйебай сияқты
есімдердің кездесуін осындай халықтық дүниетаныммен де байланыстыруға болар
еді.
“Ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып сыйыну нәтижесінде шыққан
есімдер мыналар еді: Айсұлу, Айжарық, Айқан, Айдай, Күнай, Айкүн, Таутай,
Таубай, Көлбай, Көлтай” - деп жазады Т. Жанұзақов.
Кейінірек мұндай пікірді түркімен ономастикасын зерттеуші
З.Б. Мұхамедұлы “Древнейшими на наш взгляд следует считать имена,
восходяшие к названиям атмосферных осадков, солнца, луны, растений и
животных” - деп жазса, өзбек антропонимикасы туралы Э. Бегметов былай
жазады: “Имена Тангриберген, Тангриберді, Тангрикуль, Қуанышбек, Ойзада,
Ойкон связаны с культом неба, солнца и луны, являются ярким свидетельством
поклонения и почитания людьми этих небесных и неземных божеств”. Бұл
пікірдің жүйесі әр түрлі тілдердің ономастикасын зерттеуші ғалымдар
еңбектерінде де орын алғанын анық көреміз.
Әлем халықтарының көпшілігінің мифологиялық аңыздарында өгізді әулие
санау кездесетіні белгілі. Аспанды ұстап, тіреп тұрған Көк өгіз деген халық
ұғымы ертеден айтылады. Бык-бұқа сөздерінің кісі есімімен байланыстылығы
туралы О. Сүлейменов өзінің “Язык письма” деп аталатын еңбегінде жазады.
Автордың ойынша, “Бык – начальное звено короткой семантической цепочки, за
которым следовали – “самец” – “он”, - “муж”, - “мужчина” [13, 53 б.].
Қазақ халқының ат қою дәстүрінде Бұқа сөзімен байланысты атау әйел
адамдарға қойылмайды, тек қана ер кісілерге қойылады. Демек, ат қоюда
белгілі бір гендерлік жүйе сақталып отырады. Осыған байланысты Бұқа,
Бұқай, Бұқабай, Өгізбай сияқты адам аттары тек ер балаларға ғана қойылатын
есім ретінде саналады, әрі оның қойылуында мифологиялық ұғымның сарыны бар.
Кісі есімдері туралы жазылған зерттеудің бірі В.У. Махпировтың
“Древнетюркская ономастика” деп аталған докторлық диссертациясы 1998. Осы
зерттеудің нәтижесі ретінде ғалымның “Имена далеких предков” деп аталатын
зерттеу еңбегі жарық көрді.
Бұл жұмыста ономастиканың негізгі мәселелері қарастырылып, этнонимия,
топонимия және антропонимия туралы көптеген мәселе зерттелген. Төрт
тараудан тұратын еңбектің үшінші тарауында түркі тіліндегі антропонимияның
көптеген теориялық мәселелері анықталған деуге болады. Ғалымның негізгі
зерттеу нысаны ұйғыр тілі болғандықтан, барлық материалдар ұйғыр тілі мен
оның тарихына байланысты қарастырылған.
Соңғы уақытта кісі есімдерін өзге тілдегі есімдермен салыстыра зерттеу
аздап қолға алына бастағаны байқалады. Айталық, У. Мусабекова
“Мотивационный аспект антропонимов казахского и русского языков” 1996 деп
аталатын жұмысын жазған. Диссертациялық жұмыста қазақ және орыс
тілдеріндегі кісі есімдері салғастырылып беріледі.
К.З. Жаппардың “Эстетические функции имен собственных в поэзии
О. Сулейменова” (2000 ж.) деп аталатын кандидаттық диссертациясы
белгілі қазақ ақыны О. Сүлейменовтың поэзиялық шығармаларында кездесетін
кісі есімдерін талдауға арналған. Бұл кісі есімдерінің барлығы дерлік қазақ
атаулары емес. Онда орысша, түрікше, қазақша және өзге тілдерде де жасалған
кісі атаулары бар.
З.К. Жанғабылова “Антропонимы глагольного образования (на материале
турецкого и казахского языков)” (2002) деген тақырыптарда кандидаттық
диссертация қорғаған. Бұл жұмыстың басты мақсаты түрік және қазақ
тілдеріндегі кісі есімдерін салыстыру болғандықтан, көптеген кісі
есімдерінің ортақтығын, сонымен бірге әр тілге тән кісі есімдері де
болатынын көрсеткен.
Т. Жанұзақ пен Қ. Рысберген өздерінің “Қазақ ономастикасы: жетістіктері
мен болашағы” еңбектерінде “Антропонимия – социолингвистикалық зерттеу
нысаны” деген тақырыппен осы ғылымның болашақтағы даму жолдарын көрсетеді.
Авторлар “жалқы есімдердің әлеуметтік өресін” зерттеу қажеттігін көрсете
келіп былай деп жазады: “Кісі атының мағынасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 КІСІ ЕСІМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ УӘЖДІЛІГІ 7
1.1 Кісі есімдерінің тіл білімінде зерттелуі
7
1.2 Уәждеме теориясы және кісі есімдерінің уәжделу деңгейлері
18 21
1.3 “Күлтегін” ескерткішіндегі кісі есімдерінің қойылу уәжділігі
26
1.4 Шежірелік деректердегі Шыңғыс хан есімінің уәжі
33
2 ШЕЖІРЕЛЕРДЕГІ КІСІ ЕСІМДЕРІНІҢ СӨЗЖАСАМДЫҚ СИПАТЫ 39 2.1 Шежірелердің
қазақ антропонимикасында алатын орны 39
2.2 М.Х. Дулатидың “Тарих-и Рашиди” еңбегіндегі кісі есімдері
40
2.3 Ә. БаҺадүрдің “Түрік шежіресіндегі” кісі есімдерінің сөзжасамы
45
2.4 Ш. Уәлихановтың “Қазақ шежіресіндегі” кісі есімдерінің уәжі
49
2.5. Қ.Қ. Жалаиридың “Жәми-ат тауарих” еңбегіндегі лауазымдық есімдер
51
2.6. М.Ж. Көпейұлының “Қазақ шежіресіндегі” кісі есімдерінің сөзжасамдық
сипаты
52
2.7 Кісі есімдерінің уәжділігіндегі танымдық ұқсастық
57
2.8 Қазіргі кісі есімдерінің сөзжасамына шежірелердің әсері
72
ҚОРЫТЫНДЫ
91
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
95
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Әлем бейнесінің тілдік бірліктер
арқылы бейнеленуі, сыртқы әлем мен адамның ішкі әлемінің тілдік таңбалануы
– тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі. Тілдің негізгі қызметі
саналатын коммуникативтілік шындық болмыстың интеграциясы мен
дифференциясынсыз мүмкін бола бермейді. Әлем бейнесінің жалпылығының өзі,
түптеп келгенде, заттар мен құбылыстардың жекелік, даралық қалпымен
байланысты. Яғни жеке заттар мен құбылыстардың атаулары арқылы тілдік құрам
мен құрылым қалыптасып, тілдік жүйе орнығады. Осы ретте кісі есімдері де
лексикалық құрамның бір бөлігі ретінде әлем бейнесінің тілдегі таңбалық
бейнесі болады.
Өзге гуманитарлық ғылымдар саласы сияқты, қазіргі тіл білімінің негізгі
зерттеу нысаны – Адам. Адам баласының тілін формальды грамматикалық бағытта
емес, танымдық, мәдени-танымдық бағытта қарастыру – жалпы тіл біліміндегі
өзекті мәселе болып саналады.
Біздің зерттеу нысанымызға айналып отырған кісі есімдерінің, яғни
антропонимдердің зерттелуінің өзектілігі, ең алдымен, бұл атаулардың
Адаммен, адамның атымен байланыстылығында.
Зерттеу жұмысында қазақ тіліндегі кісі есімдерінің өзіндік тарихи даму
жолы мен танымдық жүйесі, атауларды қалыптастырушы сөзжасамдық тәсілдер мен
олардың сөзжасамдық мағынасы, ономасиологиялық аспектіден қарастырылады.
Ұлт тілі - әлем бейнесін таңбалаудағы халықтың өз өрнегін танытатын
негізгі құралы. Ұлт тілінің негізгі бір бөлігі саналатын онимдер, соның
ішіндегі антропонимдер ономастикалық кеңістік құрайды. Әлем бейнесінің
өзіндік моделін жасайтындықтан, ментальдық сипаты айқын болғандықтан, кісі
есімдерін сөзжасамдық аспектіде зерттеп, олардың танымдық уәжін анықтаудың
маңызы өте зор.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары
ономастикалық зерттеулер біршама жақсы зерттелуде. Антропоцентристік
парадигма арқылы халықтық атаулардың ментальдық сипаты, грамматикалық,
семантикалық ерекшеліктері салыстырмалы, салғастырмалы аспектіден
қарастырылған.
Қазақ тіліндегі кісі есімдерінің тарихи даму жолдарын анықтап, негізгі
грамматикалық, семантикалық сипатын жүйелеп, бір негізге түсірген, сөздік
жасап жинақтаған ғалым – профессор Т. Жанұзақов. Ғалымның зерттеулері
қазақ тіліндегі кісі есімдеріне қатысты алғашқы жүйелі еңбек. В.У.
Махпиров, А.Е. Керімбаев, Ұ. Мұсабекова, Г. Мадиева, З.К. Жанғабылова
т.б. ғалымдардың зерттеу жұмыстарында кісі есімдері әртүрлі деңгейде
қарастырылып әңгіме болған.
Дей тұрғанмен, шежірелік кісі есімдерінің сөзжасамдық мағынасын,
уәжділік сипаты мен танымдық қасиетін жаңа ғылыми бағытта қарастырудың
өзектілігі дау туғызбайды.
Зерттеу жұмыстың өзектілігі, ең алдымен, шежірелердегі кісі есімдері
бірінші рет сөзжасамдық аспектіде, номинация теориясы арқылы негізділігі
жүйелі түрде көрсетіліп, “Күлтегін” ескерткіші мен жазба шежірелердегі кісі
аттары сараланып, бірінші рет зерттеу нысанына айналды.
Магистрлік диссертацияда М.Х. Дулатидың “Тарих-и Рашиди”, Әбілғазы
Баһадүрдің “Түрік шежіресі”, Шоқан Уәлихановтың “Қазақ шежіресі”, Мәшһүр
Жүсіп Көпейұлының “Қазақ шежіресі”, Т. Жанұзақов пен К. Есбаеваның “Қазақ
есімдері” сөздігі т.б. сияқты еңбектерде кездесетін кісі есімдері ғылыми
талдауға түсті.
Тіл – қоғамдағы адамдардың қарым-қатынасының құралы болғандықтан, ол
қоғамдық өзгерістерден ерекше бөлек бола алмайды, қайта сол қоғамдағы
барлық мәдени, тарихи, саяси, экономикалық, әлеуметтік жаңалықтар мен
негізгі өзгешеліктер тілдік бірліктерде ерекшеленеді. Сөйтіп, ерекше
ментальдық белгілерді таңбалайды. Осы ретте кісі есімдері қоғамның дамуы
барысында ерекшеленіп, тұлғалық, мағыналық жағынан өзгерістерге түсіп
отырады. Кісі есімдерінің тұлғалық жағынан, мағыналық құрылымы жағынан
дамуы – қоғамдағы өзгерістермен, халықтың танымдық дүниесімен тікелей
байланыста болатындығын анықтау диссертацияның өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
қазақ тіліндегі кісі есімдерінің ескерткіштер мен шежірелердегі қалпын
талдап, оны қазіргі қазақ тіліндегі атаулармен байланыстыра зерттеу,
олардың уәжділік және сөзжасамдық сипатын анықтау. Осы мақсаттың үдесінен
шығу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- қазақ тіліндегі кісі есімдерінің даму және қалыптасу жүйесін
анықтау;
- қазақ есімдеріне қатысты жазба шежірелердегі кісі есімдерін
анықтау, ғылыми тұрғыдан саралау, статистикалық талдау жасау;
- шежірелердегі кісі есімдерінің сөзжасамдық парадигмасы мен
синтагмасын, сөзжасамдық мағынасын талдау;
- шежірелердегі кісі есімдерінің жасалуының негізділігін, уәжділігін
көрсету;
- кісі есімдерінің халықтық дүниетанымға қатыстылығын, ырымдар мен
тыйымдардың ат қоюдағы маңызын жүйелі түрде анықтау.
Зерттеудің нысаны. Кісі есімдерінің тарихи даму жолындағы
мағыналық ерекшелігі мен уәжділігі, олардың қазақ жазба шежірелеріндегі
сөзжасамдық, танымдық сипаты жұмыстың негізгі нысаны саналады.
Қазіргі қазақ тіліндегі кісі есімдерінің түбір мен туынды сөздер
арқылы жасалған туынды атаулар мен олардың мағыналық сипатын, қазақ
тілі қолданысында жиі кездесетін кісі есімдерінің жүйесі мен олардың
екіншілік мағынасының қалыптасу сипатын ономасиологиялық бағытта ашып
көрсету зерттеудің тұғырнамасы болады.
Зерттеу жұмысының материалдары. Кісі есімдерінің тарихи дамуы мен
қалыптасуын саралау үшін, “Күлтегін” мұрасындағы кісі есімдері, қазақ
шежірелеріндегі кісі есімдері және қазіргі қазақ тіліндегі кісі аттары
пайдаланылды. Зерттеу жұмысының міндетіне сәйкес ғылыми талдауларға
негізінен туынды сөздер арқылы жасалып, екіншілік сөзжасамдық мағына
беретін кісі есімдері алынды. Зерттеудің дереккөзі ретінде Көне түркі
сөздігі (ДТС), М.Х. Дулатидың “Тарих-и Рашиди”, Әбілғазы Баһадүрдің
“Түрік шежіресі”, Шоқан Уәлихановтың “Қазақ шежіресі”, Мәшһүр Жүсіп
Көпейұлының “Қазақ шежіресі”, Т. Жанұзақов пен К. Есбаеваның “Қазақ
есімдері” сөздігі, АХАЖ-дан алынған деректер (Тараз қаласы бойынша, 2007-
2010 жж.), ономастикалық әртүрлі сөздіктер мен анықтамалар, Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (10 том), М. Әуезовтың “Абай жолы” эпопеясы мен Р.
Тоқтаровтың “Абайдың жұмбағы” романы бойынша тілдік материалдар таңдап
пайдаланылды.
Әлем бейнесін таңбалаудың ұлттық сипатын, ономасиологиялық,
номинациялық, уәждемелік және когнитологиялық талдауларды жасау үшін орыс
тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі ғылыми еңбектердің ғылыми-
теориялық тұжырымдарына сүйендік. А. Байтұрсынұлы, Қ.
Жұбанов, І. Кеңесбаев, Т. Жанұзақов, Н. Оралбаева, Б. Қалиев, Б.
Сағындықұлы, А.Б. Салқынбай, Б. Қасым, Г. Мадиева зерттеулеріндегі негізгі
теориялық мәселелерді басшылыққа алдық.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында алға қойған мақсатымызға
байланысты шежірелердегі кісі есімдерінің уәжділігі мен сөзжасамдық
мағынасы көрсету үшін, ономасиологиялық аспектілер негізге алынып,
семантикалық, компоненттік талдау, жинақтау, статиcтикалық, топтастыру,
баяндау, жүйелеу әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі.
- жазба шежірелеріндегі кісі есімдері бірінші рет ғылыми талдауға
түсірілді, ондағы кісі есімдері жүйеленіп, құрамы мен құрылымы номинациялық
аспектіден талданды;
- кісі есімдерінің көпшілігі туынды сөздер екені көрсетіліп, олардың
сөзжасамдық мағынасы мен сөзжасамдық уәжділігі нақты мысалдармен
дәлелденді;
- көне түркі жазбаларымен салыстыру барысында кісі есімдерінің қазіргі
сипатындағы негізгі ерекшеліктер мен айырмашылықтар анықталды, қазіргі кісі
есімдерінің қойылысында абстрактылы атаулардың молдығы анықталды;
- кісі есімдері сөзжасамдық аспектіден сараланып, олардың ырымдар мен
тыйымдарға байланысты қойылатындығы, танымдық сипаты жаңа ғылыми негізде
сараланды.
Зерттеудің теориялық құндылығы мен практикалық мәнділігі. Зерттеу
жұмысының негізгі ғылыми нәтижелері мен тұжырымдары қазақ тіліндегі
антропонимдердің бұдан кейінгі кезде номинациялық теория негізінде және
уәждемелік сипатта талдануы мақсатында маңызды бола алады. Қазақ
шежірелеріндегі кісі есімдерінің талдануы, олардың сөзжасамдық сипатының
анықталуы ономастика ғылымы үшін пайдалы. Сондай-ақ, зерттеудің нәтижелері
қазақ тілін когнитологиялық, ономасиологиялық, сөзжасамдық, номинациялық
тұрғыдан қарастыру кезінде септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысында алынған нәтижелерді ономастика теориясы және кісі
есімдерінің уәждік табиғаты мен сөзжасамдық сипаты бойынша арнаулы курстар
оқуда, лексикология, сөзжасам, семантика, лексикография салаларынан дәріс
беруде пайдалануға болады. Сондай-ақ, оқу бағдарламаларын, оқу құралдары
мен оқулықтар жазу барысында да қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- көне түркі жазбалары мен қазақ шежірелеріндегі кісі атаулары
бүгінгі қазақ тіліндегі кісі есімдерінің дамуы мен қалыптасуының
басты бұлағы, қайнар көзі;
- түркі және қазақ шежірелеріндегі кісі есімдері сол дәуірге
тән лексикалық, семантикалық, когнитивтік жүйеде негізделген,
уәжделген;
- шежіредегі кісі есімдерінің уәжділігі қазақ халқының дүние
танымдық болмысымен, ырымдарымен, тыйымдарымен, дінімен, ділімен, тығыз
байланысты болған;
- шежіредегі кісі есімдерінің сөзжасамдық сипаты қазіргі қазақ
тіліндегі кісі есімдерінің жасалуымен, сөзжасамдық тәсілдерімен
сабақтас, жақын;
- кісі есімдерінде сандық, символдық, танымдық өзгешіліктер бар,
осыған сәйкес олардың сөзжасамында да өзіндік ерекшеліктері бар;
- қазіргі қазақ тіліндегі кісі есімдері халықтың дүниетанымына,
тұрмыс-тіршілігіне, шаруашылығына байланысты танылатын ұғымдармен
уәжделеді. Кез келген кісі есімдерінің
уәжделуін атау теориясы және уәждеме теориясы негізінде анықтауға
болады.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен талқылануы.
Зерттеудің негізгі тұжырымдары мен қорытындылары ғылыми басылымдарда 2
мақала түрінде жарық көріп, халықаралық деңгейдегі ғылыми-теориялық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалып, талқыланды.
1 М.Ж. Көпейұлының Қазақ шежіресі еңбегіндегі кісі есімдерінің қойылу
уәжі. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл толуына орай
Қазақстанның Тәуелсіздігі: парадигмалары мен жаһандық даму тұрпаты
тақырыбы аясында Жас ғалым – 2011 атты ІІІ Халықаралық ғылыми-
практикалық конференция материалдары. –Тараз, 2011.
2 Әбілғазы Баһадүрдің Түрік шежіресі еңбегіндегі кісі есімдерінің
уәжділік сипаты. Тараз мемлекеттік педагогикалық институты хабаршысы. –
2012. №9. 3-5 бб.
Сонымен бірге, Қазақ тілі кафедрасының мәжілісінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
тарау ішіндегі тараушалардан және қорытындыдан тұрады. Соңында
пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
1 КІСІ ЕСІМДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ УӘЖДІЛІГІ
1.1 Кісі есімдерінің тіл білімінде зерттелуі
Соңғы уақытта жалқы есім атауларының тууы, дамуы, қызметі жайлы мәселеге
көп көңіл бөлінуде. Әр түрлі ғылым салаларына (лингвистика, тарих,
география және т.б.) қатысы бар ономастика ілімі жалқы есімдерді түрлі
бағыттардан қарастырады. Сыртқы әлемнің, табиғаттың көрінісі мен адамның
ішкі жан-дүниесіндегі тылсым сырды таңбалау мүмкіндігі болғандықтан, жалқы
есімнің негізгі ғылыми мәселелерін философия, тіл білімі, мәдениеттану
салалары зерттейді.
Тілдің негізгі қызметі қарым-қатынас жасау мүмкіндігін қамтамасыз ету.
Осы қарым-қатынас жасаудың негізгі бір факторы – адамдардың бір-бірінің
есімдерін атау. Адамдардың өзара бір-бірін түсінуі, қабылдауы, өзара
әңгімелесуі және т.б. негізінен психолингвистикалық мәселеге жататыны
белгілі. Бұл ретте кісі есімдерінің маңызы ерекше. Коммуникациялық қарым-
қатынастың ыңғайлы әрі дұрыс болып, адамдардың өзара түсінісуі ұзақ болып,
сәтті жағдайда өтуінде де кісі есімдерінің жиі аталуы, қайталанып отыруының
да маңызы мол. Біздің қалай сөйлейтініміз ішкі әлемімізді айқындай алады.
Тұлға мінезінің көптеген қырларын оның сөз саптауынан байқауға болады.
Ономастика ғылымы қазіргі таңда жақсы даму үстінде. Осыған байланысты
оның зерттейтін ғылыми мәселелерінің де көкжиегі кеңейіп отыр. Жаңа ғылыми
бағыттар анықталған сайын зерттеу нысанын әр түрлі аспектіден қарастыру
қажеттілігі туындайды. Кісі есімдерін ғана емес, жалпы онимдерді терең
семантикалық аспектіден зерделеу, когнитивтік мәнін айқындау керек болады.
Қазіргі кезде ономастикада, әсіресе, қазақ ономастикасында атауларды
тарихи-диахрониялық бағытта қарастырудың да маңызы артып отыр десек
қателеспейміз. Соңғы уақытта жазылған ғылыми зерттеулердің көпшілігі
онимдерді синхрониялық аспектіден қарастыратыны да шындық. Синхрондық
зерттеу қазіргі есімдердің байланысы мен даму заңдылығын көрсете алады,
сондықтан жалқы есімнің қалыптасуын тарихи тұрғыдан, дүниетанымдық бағытта
да зерттеу қажет.
Тіл білімінің бір саласы ономасиологияның жалқы есімдерді және олардың
пайда болуы, қалыптасуы мен даму тарихын, сондай-ақ заңдылықтарын
қарастыратыны белгілі. Қазіргі қазақ тілі ғылымында ономасиология өз ішінен
бірнеше ірі-ірі топтарға бөлініп, әрқайсысы өзінше дараланып, жеке зерттеу
нысанына айналған. Солардың бірі антропонимика екенін ескерсек, аталмыш
салаға арналған келелі ғылыми зерттеу еңбектері аз емес. Алайда қазақ тіл
білімінде антропонимика әр түрлі аспектіде зерттелгенімен, кісі есімдері
уәжділік тұрғысынан, сөзжасамдық аяда зерттеле қоймағаны анық. Сондықтан
бұл турасындағы еңбектер жоқтың қасы деуге болады және тіл білімі
ғылымының сүбелі бір саласы ретінде түбегейлі зерттеуді қажет ететін тың
тақырыптың бірі.
Зерттеу нысанымыз антропонимика болып отырғандықтан, біз жұмысымыздың
барысында кісі есімдерін семантикалық және сөзжасам аспектісінде қарастыра
отырып, бұл мәселеге уәж (мотив), уәжділік (мотивация) теориясы тұрғысынан
талдау жасап, кісі есімдерінің әрқайсысын туынды сөз, яғни деривация деп
танып, сөзжасамның негізгі бір саласы ретінде қарастырамыз. Өйткені қазақ
тіліндегі кісі есімдерінің барлығы (басқа тілдерде де) сөздік қордағы
лексикалық бірліктерден жасалатындықтан, олардың қыр-сыры, мән-мағынасы,
адамға ат қойылу уәждері сияқты т.б. көптеген мәселелер тарихи сөзжасаммен
тікелей байланысты.
Қазіргі тіліміздегі антропонимдердің көпшілігі шығу тарихы жағынан ерте
замандардан келе жатқан есімдердің жалғасы болып табылады және әр дәуірдегі
тілдің, халық танымының дамуына байланысты жаңадан пайда болған есімдері
де баршылық. Сондай-ақ тілдердің бір-біріне ықпал етуінің нәтижесінде өзге
тілден еніп, тілімізге сіңіп кеткен есімдер де жоқ емес.
Осы орайда біз туыстас тілдердегі кісі есімдерін салыстыра отырып,
олардың лингвистикалық ерекшеліктерін ажыратумен қатар, ұлттық танымдағы
ұқсастықтар мен айырмашылықтардың кісі есімдері арқылы танылуын көрсетуге
күш саламыз. Әр тілдегі антропонимдердің таңбалануындағы бірқатар
өзгерістердің барлығына қарамастан, олардың лексикалық мағынасы жағынан да
айта қоярлықтай айырмашылықтың жоқтығына арнайы мысалдар арқылы көз
жеткізуге болады.
Атауларға байланысты ғылыми зерттеу еңбектер бұған дейін де болғанына
қарамастан, жалпы уәжділік жөніндегі зерттеулер, тек кейінгі кезде ғана
қазақ тіл білімінде кең көлемде қолға алына бастады. Бұл ретте, қазақ
зерттеушілерінен Ә. Қайдаров, Н. Оралбаева, Б. Қалиев, Ж.
Манкеева, Н. Уәлиев, А.Б. Салқынбай, Б. Қасым, Р. Авакова т.б.
ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Соңғы уақытта уәжділік мәселесі жан-жақты зерттеліп, келелі, іргелі
мәселе ретінде көтерілуі бүгінгі таңда қазақ тіл білімінде атау
теориясының, сондай-ақ уәжділік мәселесінің жеке зерттелуіне жол ашып отыр.
Уәждеме – сөз бен заттың арасындағы, ат беру сәтіндегі байланысын
зерттейтін сала. Осы мәселе төңірегінде сөз қозғап, маңызды зерттеу
жұмыстарын ұсынып жүрген ғалымдарымыздың еңбектеріне көз жүгіртсек, қазақ
тіл білімінде аталған саланы (уәжділікті) зерттеуде біршама жетістіктерге
қол жеткізгенін байқаймыз.
Сондықтан диссертациялық жұмыстың ғылыми-методикалық негізі ретінде біз
жалпы тіл біліміндегі, әсіресе, қазақ тіл біліміндегі, сондай-ақ түркі,
орыс т.б. тіл біліміндегі кісі есімдеріне, олардың уәжділігіне қатысты
іргелі ғалымдардың зерттеулерін пайдаланамыз.
Біздің зерттеу нысанымыз болып отырған уәжділік қазіргі тіл білімінде әр
түрлі пікірталас тудырып отырған күрделі де, маңызды теориялық мәселе
болғандықтан, көзқарасымызды дәйектегенде тіл білімінде бұрыннан бар
теорияларға, ғылыми болжамдарға сүйенеміз. Уәжділік мәселесі әлеуметтану,
психология, семиотика, философия, лингвистика сияқты көптеген іргелі ғылым
салаларында зерттеле бастады. Тілдегі уәждеме ұғымы күрделі лингвистикалық
категорияларды, атап айтқанда, сөздің мағынасы, сөздің тұлғасы, сөздің
мәні, сөздің мазмұны, белгі номинациясы, лексикалық бірліктердің идиомалығы
т.б. зерттеулердің негізі болып отыр. Осындай бірқатар ерекшеліктердің өзі
уәжділік мәселесінің күрделілігі мен оны зерттеудің маңыздылығын және
қажеттілігін көрсетеді. Бір сөзбен айтқанда, уәжділік мәселесі көптеген
ғылымдардың тоғысқан жерінде тұр деуге әбден болады.
Антропонимдердің уәжін зерттеу – танымдық жағынан ғана емес, халықтың
адамға ат қоюындағы, мәдени, тарихи өміріндегі ерекшеліктерін танытумен
қатар жүретін ғылыми сала. Сондай-ақ, әр халықтың тіршілігі, дүниеге деген
көзқарасы, рухани өмірі қай кезде болмасын, үнемі дамып, өзгеріп отыратын
күрделі процесс болғандықтан, тілдің дамуы барысында әр дәуірде пайда
болған түрлі атаулардың барлығы сол дәуірдің жемісі болып табылады.
Сондықтан біз антропонимдерді зерттегенде олардың тек мағыналық құрылымын
ғана анықтап қоймай, белгілі бір кезеңнің тарихы мен танымын, әлеуметтік
деңгейін де терең танып біле аламыз.
Заттар мен құбылыстардың атауларының уәжділігін зерттеудің ерекшелігі –
бір жақты лингвистикалық көзқарасқа жол бермейді, сонымен бірге
нақтылықтардың өз қасиеттерін жете білуді талап етеді. Атаулардың, яғни
жекелеген сөздердің этимологиясы барынша айқын болған жағдайларда да уәжді
анықтауда ол туралы ғылыми мағлұматтарды ескерусіз қалдыру мүмкін емес.
Лингвистикадан антропонимдер табиғаты мен халық танымының ерекшеліктерін
үйлестірмей бөліп қарау, олардың өзара сабақтастығын ескермеу кісі
есімдерінің табиғатын теріс түсінуге әкеп соқтырады. Сондықтан біз зерттеу
жұмысымыздың барысында аталмыш мәселелерді лингвистикалық сөзжасам
аспектісінде қарастыра отырып, халық танымының ортақ қасиеттеріндегі
бірлікке ерекше назар аударамыз.
Кісі есімдерінің танымдық табиғаты да, грамматикалық сипаты мен
семантикалық құрылымы да ерекше. Мұнда әрбір кісі атының өзіндік
дүниетанымдық мәні, қойылу себебі мен ерекшелігі уәжі бар десек,
грамматикалық жағынан да өзіндік ерекшелігі бар. Айталық, кісі есімдері зат
есімнен де, сын есімнен де, сан есімнен де, етістіктен де жасала алады.
Мұның өзі кісі атауларының көпқырлылығы мен грамматикалық тұрғыдан әр
түрлілігін танытады.
Қазақ тіліндегі кісі есімдерінің семантикалық қыры мен уәждемелік
сипатын айқындау үшін, ең алдымен, олардың зерттелу жолына көз жүгірту
қажет болады.
Түркі тілдеріндегі кісі есімдері жайлы алғашқы зерттеулерді ХІ ғасырдың
ескерткіші Махмұт Қашқаридың “Диуани лұғат ит түрк” сөздігінен
кездестіреміз. Сөздіктің “Түркі халықтарында жиі кездесетін есімдер мен
құрметті лауазымдар” деп аталатын бөлімінде барлығы 73 кісі есімі берілген.
Бұл кісі атауларының кейбіріне автор жай ғана ерлердің есімі, адамның есімі
деп анықтаса, кейбірін белгілі ақынның есімі, ханның аты-жөні, нағыз
батырдың аты, күңдерге қойылатын атау деп түсінік беріп отырады.
Атыш, Утуш, Әби, Әрув, Өтеміш, Сәлім, Бано, Болуч, Ағша, Қулуч, Тоқуш,
Тәкіш, Қумуш т.б.сияқты есімдерді тек ерлер есімі, адамның аты деп қана
түсінік беріп өтеді. Ал Тарым, Жыуы, Қулбақ, Узуқ, Өгә, Йуғуруш, Чувы,
Тегін, Сағун т.б. сияқты кісі есімдеріне біраз ғылыми және әлеуметтік
жағынан түсіндірме беріп кетеді.
Мысалы:
Тарым – тегіндерге (шаһизадаларға), Афрасиабтың әулетінен тараған
ханымдар мен барлық үрім-бұтақтарына арналған құрметті сөз. Хақанның
ұлдарынан басқалар қандай мәртебеде болса да, бұл құрметті сөз оларға
қолданылмайды. Хан әулетінен тараған ақсүйек ханымдарға ғана арнап Алтын
тарым сөзі қолданылады.
Қатун – Афрасиябтың қыздарының құрметті есімі.
Жыуы – жын әулеттерінің бірінің есімі. Түркілерде мынандай ұғым бар. Екі
ауыл бір-бірімен ұрысса, сол ауылдың жұртындағы жындар да өз иелерін
қорғап, бір-бірімен соғысады. Жындардың қайсысы жеңсе, ертесіне соның иесі
де жеңіске жетеді. Жеңілген жынның иесі де дәл солай жеңіліс табады.
Сондықтан, түркілердің әскерлері соғыстан қайтқан күні түнде жындардың оғы
тиіп кетпеуінен сақтанып, далада шатырларға кіріп, сақтанып жатады. Бұл
солардың санасына әбден сіңіп қалған ескі түсінік.
улбақ – түркі әулиелерінің бірінің есімі. Баласағұн тауларында жасайды
екен. Аңызға қарағанда ол қара тасқа тәңрі қулы Құлбақ – тәңірдің құлы
Құлбақ деп жазатын болса, ақ болып, ақ тасқа жазса, қара болып кетеді екен.
Оның ізі қазірге дейін бар көрінеді.
Узуқ – қатындарға берілетін құрметті жанама есім. Саф алтындай ақкөңіл
қатын алын узуқ деп аталады. Тәні мен жаны меруерттей таза қатынды Әртіні
Узуқ деп атайды. Себебі меруерттің үлкені мен тазасы Әртіні деп аталды. Осы
сөздегі Д әрпі Т әрпімен алмасқан. Бұл құрметті жанама есімдер чігілдің
қатындарына ғана арнап қойылған.
Тойын – ислам дініне кірмегендердің дінбасы. Ол біздің имам мен
мүфтилерге тең. Тойын әрқашан бұтхананың алдында тұрып, кітаптардан
кәпірлердің үкімін оқиды. Олардың күпірлігінен құдай сақтасын [1, 25-28
бб.].
Бұл түсініктемелерден байқайтынымыз, М. Қашқари атау туралы жай ғана
хабар беріп отырған жоқ, сонымен бірге кісі есімінің қойылу уәжін де
көрсетіп отыр. Әрбір кісі есіміне берілген түсініктемесі қазіргі кездегі
ғылыми теория бойынша, оның негіздемесі, уәждемесі ретінде қабылдана алады.
Ғалым аңыздарда айтылған кісі есімдерінің қойылу себептерін көрсеткен.
Ат қою үлгісіндегі жатқан дәстүрлі салттарды да анықтауға болады. Яғни
тектілерге, хандарға қойылатын есімдер мен қараларға берілетін есімдердің
сипатын, сондай-ақ, ер балалар мен қыз балаларға қойылатын есімдердің сырын
анықтауға болар еді. Мұның өзі кісі есімдерінің гендерлік сипатын
зерделеуге мүмкіндік берері даусыз.
М. Қашқаридың “Диуани лұғат ит түрк” сөздігінде кездесетін көне түркі
кісі есімдерін үш топқа бөліп қарастыруға болады.
Жоғары тап өкілдері, билеуші қағандардың есімдері. Олардың құрамы күрделі
болып келеді: Боғра Қарахан, Шакир Тұңға хан, Алп Ер Тұңға т.б.
Қарапайым адамдардың есімдері: Қаһан, Құтан, Атус, Товрул, Турумтай т.б.
Құл мен күңдердің есімдері: Айас, Алп тегин, Қай, Қашаш, Күміс, Күміс тегин
т.б.
“Диуани лұғат ит түрк” сөздігінде кездесетін түркі есімдерінің арасында
жоғары лауазымды хан, бектердің есімдері ерекше орын алады. Сөздікте шендік
дәрежені білдіретін мынадай атаулар бар: Билге бек, Қайри бек, Инанш бек
т.б.
Сөздікте тегін сөзі тіркескен кісі аттары да көп кездеседі. Махмұт
Қашқари: “Тегін – бұл сөзлің түпкі төркіні құл еді. Сондықтан түрі-түсі
күмістей құлпырған құлды Күміш тегін, батыр құлды Алб тегін, құтты аяқ,
майлы аяқ құлды Құтлық тегін деп атайтын. Бертін келе бұл сөз тек қана
қағандардың балаларына бағышталып қалды. Тіпті, бұл сөз кейбір жыртқыш
құстардың атымен қосарланып қолданылатын болды ”, - дейді.
М. Қашқаридың еңбегіндегі лауазымдық атаулардың қолданысы туралы
Т. Жанұзақов жақсы зерттеу жүргізген. Ғалым М. Қашқари Афрасиабтың балалары
өз әкелерінің ұлылығын үстем ету үшін өздерін тегін деп атағандығын жазады.
Алайда нағыз құлдардан ажыратылу үшін тегін сөзіне басқа да аттарды қосып
айтқан. Қашқаридың бұл ескертуі арқылы біз тегін сөзі тіркескен кісі
есімдерінің қандай әлеуметтік топқа жататынын аңғарамыз. Мысалы, Алп тегін,
Күш тегін, Күміс тегін т.б. сияқты атаулардың қарадан шыққанын көрсетеді [
2, 202 б.].
Түркі жазба мұраларында кездесетін кісі есімдерінің өзіндік
ерекшеліктері бар. Мұнда лауазымды кісі есімдері мен күңдердің, құлдардың
есімдерінің айырмашылықтары бар. Бұл жайында көптеген ғалымдар өздерінің
пікірлерін білдірген. “Ерте түркі кезеңінде құлдар тек еңбек күші ретінде
ғана саналған. Оларға деген қожайындарының қарым-қатынасы олардың
есімдерінде де көрінеді. Таза әрі көрікті құлдарды: Айас – таза, ашық
аспан; Сули – нәрлі; Кумус – күміс сынды таза. Ал күшті құлдарға Алп тегин,
Күш тегин деген атаулар берілген. Кейбір қағандар мен бектердің есімдері
есім иесінің мінез-құлқын да аңғартады. Мәселен, Бүкү білге – дана, білгір;
Алп Айа – Радловтың пікірінше, алып – ең жақсы деген мағынаны береді. Білге
бек – ақылды бек; Күл Білге хан – Махмұт Қашқаридың сөзіне жүгінсек “ақылы
көлдей хан”. Гардезиде Күл тегин сөзі Құр тегін деп берілген. Бұл жерде л-р
дыбыстарының сәйкесуі байқалады. Құр сөзі М. Қашқари сөздігінде Қур Ап –
“мықты” деген мағынада жұмсалған. Зерттеуші ғалымдар Н.А. Аристовтың
“сары” және “қара” сөздерімен тіркесіп келетін есімдерді зерттей келе:
“Қара сөзі әлеуметтік жағдайларға байланысты “тәуелді” деген мағынаны
білдіреді. Ал сары – шығыста билеушілердің, жоғарғы таптың түсі” – деп
түсіндіргенін жазған [3, 203 б.].
М. Қашқари сөздігі арқылы есімдердің ғылыми негізін анықтауға болады.
Айталық, узуқ-удуқ сөздерінің мағынасы Көне түркі сөздігінде (ДТС) Удук-
узік – сильное чувство, страсть деп берілген [4, 622 б.]. Ал д және т
дыбыстарының алмасуы да тарихи заңдылық. Өйткені ғалымдардың
зерттеулерінше, қатаң дауысты дыбыстардың ұяң дауыссыз дыбыстарға алмасуы
арқылы тілдің дамуы болған, әрі олардың сәйкесуінен кейде атау сөздер де
жаңа мағынаға ие болған. Бұл жайында профессорлар Б. Сағындықұлы, А.Б.
Салқынбай зерттеулерінде кеңінен жазылған.
Көне түркі жазба мұраларында адамдардың әртүрлі қимыл әрекетінің
негізінде қалыптасқан өмірлік тәжірибесі арқылы жасалған танымдық
ерекшеліктеріне сәйкес кісі есімдерінің берілу жүйесін анықтауға болады.
Мысалы: Бектұр сөзінің мағынасы – бекем тұр, мықты тұр деген мағына арқылы
негізделсе, Құтан – көне түркі тілінде бақытты, бақыттылық деген мағынаны
білдірген т.б.
Ескерткіштегі кісі есімдерін анықтау, олардың ғылыми негізін саралау тек
тіл білімі үшін ғана маңызды емес, сонымен бірге түркі халықтарының, соның
ішіндегі қазақ халқының саяси-әлеуметтік бөлінісін, қоғамдағы орнын білу
үшін де ерекше маңызды болмақ. Сондай-ақ, атаулардың танымдық сипатын
анықтау үшін, кісі есімдерінің қазіргі кездегі адам аттарымен тұлға жағынан
және мағыналық жағынан жақындығы мен айырмашылығын байқау үшін де қажет
саналады.
Ескеретін жағдай, кісі есімдерінің сөзжасамдық жасалу сипаты мен
мағыналық сипатының арасында жақындық мол. Осы себепті көне түркі, орта
түркі тіліндегі кісі есімдерінің даму тарихын, уәжділігін, өзгеру
себептерін, сөзжасамдық тәсілдерін зерттеу маңызды болып саналады.
В.У. Махпировтың “Древнетюркская ономастика” деп аталатын еңбегінде:
“Сөздіктегі кісі есімдерінің 70 % көне түркілердің төл есімдері. Олардың
көпшілігі жалпы түркі халықтарына тән кісі есімдері болып келеді. Бұлар
көбіне барлық түркі тілдес тайпаларға белгілі сөздерден туған атаулар” деп
жазылған [5, 17 б.].
Бұдан шығатын негізгі қорытынды – кісі есімдерін зерттеудің басында ХІ
ғасырдың ғұламасы, атақты ғалым М. Қашқари тұр. М. Қашқари зерттеуінде кісі
есімдері тек тізбелеп қана берілмей, ғылыми негізде сараланып, көптеген
есімдердің жасалуының уәжділігі анықталады.
Зерттеуші ғалымдардың көрсетуінше, қазақ есімдерінің жалпы сипаты мен
жасалуы, тарихи қалыбы туралы мақалалар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап жариялана бастаған. Осындай алғашқы ғылыми
зерттеулерге
А.Е. Алекторовтың “Имена киргизов” 1868, А. Диваевтың “К вопросу о
наречии имен у киргизов” 1916 мақалаларын жатқызуға болады.
Түркологияда кісі есімдеріне қатысты алғашқы
зерттеулердің бірі
В.В. Радловтың “Түркі тайпалары әдебиетінің үлгілері” деген кітабының
негізінде жазылған Н.Ф. Катановтың “Алфавитный указатель собственных имен,
встречающихся в І-ом томе “Образцов народной литературы тюркских племен”,
собранных В.В. Радловым” 1988 атты алфавиттік көрсеткіші. Мұнда ғалым
түркілік кісі есімдерін алфавиттік жүйемен бере отырып, мағыналық жағынан
талдаулар жасап, әр түрлі түркі тілдерінде кездесетін нұсқаларымен
салыстырып отырады. Дәстүрлі грамматикада зерттеуші ғалымдар бұл еңбектің
маңызын ашып көрсеткен.
Ғалым Т. Жанұзақов бұл сүбелі зерттеулерді түркі тілдеріндегі
ономастикалық зерттеудің басы болғанын орынды атап өткен болатын. Бұл
еңбектер арқылы көне түркі тіліндегі кісі есімдерін зерттеуге алғашқы
қадамдар жасалғанын байқаймыз.
Қазақ зерттеушілерінің ішінде кісі есімдеріне алғаш назар аударып,
шежіре беттерінде атақты адамдарының есімін жазып қалдырған ғалым
Ш.Уәлиханов болған.
Ш. Уәлиханов “Қазақ шежіресі” атты мақаласында қазақ халқының ру-руға
бөлінуі бұрыннан келе жатқан дәстүр, сол дәстүрден ауытқымайтынын ескерте
отырып, көптеген рулар мен хандардың есімдерін көрсетеді [ 6, 108-115
бб.].
Профессор Қ.Қ. Жұбанов “Из истории порядка слов в казахском языке”
1999 атты мақаласында біріккен тұлғалы кісі есімдерінің синтаксистік
құрылысына ерекше назар аударып, жан-жақты талдау жасаған. Мұнда сөз
тіркестерінің қазіргі қазақ тіліндегі жағдайына мән беріп, онда негізінен
зат есімнің алдында анықтаушы сөз келу заңдылығына тоқтала отырып, көне
тіліміздегі сөздердің тіркесуінде үнемі осы тәртіптің сақтала
бермейтіндігін айтады.
Айталық, қазіргі тілімізде кездесетін Күнсұлу, Таңсұлу, Таңжарық,
Айжарық т.б. сияқты сөздердің тіркесу қабілетіне назар аударады. Мұндағы
күн, таң, ай сөздері зат есімдер де, сұлу, жарық сөздері сын есімдер.
Тіркесу заңдылығы бойынша, сұлу күн, жарық ай болуы тиіс еді.
Ғалым былай деп жазады: “Личные имена Күнсұлу, Айсұлу, Таңсұлу,
Күнжарық, Айжарық, Таңжарық не могут быть синтаксически расшифрованы в
пределах современнных норм, т.е. как сочетание определения с определяемым,
предшествование первого второму, потому что существительные теперь не
употребляются в качестве определений, когда определяемым должно быть
прилагательное. Исключение составляют образования типа қойшы торы, букв.
пастух гнедая, т.е. пастуший гнедко, бәйгі күрең, букв. скачка рыжая, т.е.
скаковая рыжая” [7, 416 б.].
Қ. Жұбанов осы зерттеу еңбегінде Өтукен йіж, Қарлық будун, Табғаш будун,
Шандуқ иазуқ тагі сияқты көне түркі тілінде кездесетін топонимикалық
атаулар мен этнонимдік атаулардың құрылысы мен мағынасын талдап көрсетеді
де, бұлардың сөз тіркесі ретіндегі құрылысында қазіргі қазақ тілімен
салыстырғанда өзгеріс жоқ екенін, қазіргі тіл заңдылығына толықтай сәйкес
келетінін жазады.
Демек, анықтаушы сөз бен анықталушы сөздердің орын алмасып келуі
негізінен тек кісі есімдерінде ғана болуы мүмкін деген тұжырым жасайды.
Ғалым кісі есімдерінің пайда болу генезисіне тоқталып, олардың тайпа және
ру есімдерімен салыстырады. Қоғамдағы адамдардың арасындағы қарым-
қатынастың дамуы мен өзгерісі, адамдардың есімін ру аттарынан ерекшелеп
атау қажеттілігі жеке кісі есімдерінің тууына себеп болған деп пайымдайды.
Ғалымның бұл еңбегі қазақ антропонимикасы тарихындағы мәні зор тұңғыш еңбек
санатына қосылған.
Ғалым Т. Жанұзақов өзінің “Қазақ есімдерінің тарихы” атты зерттеу
еңбегінде антропонимдердің даму тарихын төрт дәуірге бөліп қарастырады.
Ғалым бірінші дәуірдегі кісі аттарына көне түркі заманындағы мұралар
тіліндегі атауларды жатқыза отырып, былай деп жазады: “Тіліміздегі бірінші
дәуірге жатқызылып отырған кісі аттарын басқа жүйеге енетін тілдер
тарихында да кездестіріп, олардың пайда болу уақыты жағынан алғашқы
саналатынын көріп отырмыз. V- VІІІ ғасырларға тән жазба ескерткіштерінде
кездесетін күрделі тұлғалы кісі аттары және кісі аттарын жасауға арқау
болған компоненттер қазіргі түркі тілдерінде түгелдей сақталмаған. Өйткені
оларды туғызған, тиісті дәрежеде қолданған қоғамдық қатынас дәуірі
түбегейлі өзгеріске ұшыраған. Дегенмен, ондай антрополексемалардың кейбірі
біздің заманға дейін жетіп отыр. Сол замандағы адам аттарының жасалу
үлгісі, принципі мен лексикалық номинациясы тіпті кейбір компоненттері
қазіргі антропонимдер жүйесінде сақталып қалған” [3, 28-29 бб.].
Ғалым Т. Жанұзақов өз зерттеу еңбегінде Енисей дәуіріндегі кісі
аттарының қазіргі түркі тілдерінің көбінде сақталып отырғанын көне
дәстүрдің жалғасы негізінде нақты мысалдармен көрсетеді: тува тілінде
Ақбаш, шор тілінде Ақпаш, қазақ тілінде Ақбай, Ақбас, тувада Буга, қазақта
Бұқа, тувада Тараган, қазақта Дархан, Тархан, шор тілінде Чарык, қазақта
Жарық және т.б. Тува, қырғыз тілдерінде Кушбек, қазақ тілінде Құсбек, шор
тілінде Кушпек, тува, қырғыз тілдерінде Қарабай, Сарыбай, Пору, Борубай,;
қазақ тілінде Қарабай, Сарыбай, Бөрібай және т.б. болып келеді [3, 33-34
бб.].
Зерттеуші ғалым кісі есімдерін құрылымдық ерекшелігіне сай былайша
бөледі:
дара тұлғалы;
туынды тұлғалы;
екі құрамды;
көп құрамды немесе күрделі тұлғалы.
Бұл сөздердің құрылымдық сипатымен сәйкес келеді, әрі тілдегі атаулардың
жасалу үрдісімен байланысты. Сондықтан бұл жерге бір нәрсе алып-қосу
қиындау.
Дара тұлғалы кісі есімдері: Эсин, Умач, Йола, Буга, Чур, Тон, Барс, Баз,
Води, Куч;
Туынды кісі есімдері: Шуваш, Макрач, Туран, Кутлуг, Уграч, Талаш, Туграк;
Екі құрамды кісі есімдері: Баз каган, Кул тегин, Кули тутук, Ал туган, Алп
Туран, Түзбай, Қара хан, Күні тірік, Күлүг чор, Күч барс, Туган т.б.
Күрделі тұлғалы кісі есімдері: Ал Туган тутук, Яш Ак Баш, Чочук Бори Санун,
Учин Кулуг Тириг, Уруну Куліг Ток Боди, Ынанчы Кулуг Чигчи Бағ Туз бай, Куч
Барс Кутлуг және т.б. [3, 31-32 бб.].
Жоғарыда көрсетілген мысалдардан байқап отырғанымыздай, екі құрамды және
күрделі тұлғалы есімдердің сыңарлары: улуг, түтук, алп, тіріг, кулуг, күч,
тегин, ынанчы, каган, хан, баг, білге т.б. Бұл сөздердің бәрі көне
түркілер қоғамында әлеуметтік-саяси терминдер ретінде қолданылып, сол
кездегі қоғамдағы орнын, титул, атақ дәрежесін көрсеткен. Ал күрделі
есімдермен қатар келгенде олар адамның ерлік, батырлық т.б. қасиетін
білдіретін эпитет ретінде де жұмсалған.
Кісі есімдерінің қойылу үрдісіндегі ерекшеліктері мен өзіндік сипаттын
ескере отырып, оларды былайша да жүйелеуге болады:
1. Қаған мен оның айналасындағы кісілерге қойылатын атаулар;
2. Батырларға тағылатын шендік атаулар мен есімдер;
3. Қараларға қойылатын атаулар.
Бұлай бөлудің де өзіндік мәнісі бар. Кісі есімдерінің тарихи қалыптасу
жолы мен оларға қойылған атаулардың уәжділігін анықтау барысында көптеген
жаңа ғылыми мәселелер анықталады. Яғни кісі есімдерінің көпшілігінің қойылу
уәжділігі олардың сол кездегі статусы мен шеніне, батырлығы не қара
халықтан шыққандығын да айқындағанын көреміз.
Кісі есімдері мен фамилиялары жөнінде жазылған ғылыми зерттеудің
бірі – академик І. Кеңесбаевтың “Кісі аттары мен фамилиялары” (1939) деп
аталатын мақаласы. Мақалада қазақ есімінің жеке түбір тұлғамен келуі,
біріккен сөздер арқылы келуі, кірме сөздер арқылы болған кісі есімдері
беріледі де, олардың жазылу ерекшеліктері түсіндіріледі.
С. Аманжолов “Советтік тіл ғылымының теориялық негіздері” деп аталатын
мақаласында (семасиологияның мәселелері деп аталатын бөлімінде) ғалым кісі
аттарының жасалуының біршама үлгілерін көрсетеді. Кісі есімдерінен бірнеше
мысалдарды келтіре отырып, олардың жасалу сипатына қарай 16 түрін
көрсетеді. Бұлар негізінен бай, тай, келді, ғали, хан, бек, сапа, айдар,
қозы, ит, алды, берген, мерген, пейіс т.б. тұлғалары арқылы жасалған кісі
есімдері.
Ғалым ойын былайша қорытып жазады: “Жоғарыда келтірілген жер мен су
аттарын алсақ та, кісі аттарын алсақ та, олардың жасалуында белгілі
заңдылық барын байқаймыз. Мұндағы кісі атының өзі тоғыз жол, тоғыз мақсатқа
тірелетін көрінеді. Тоғыз жол дегендеріміздің бірі – адамзаттың жақсы өмір
сүргісі келуімен байланысты. Бұл мақсатқа жету үшін ата-ана өз баласына ең
жақсы, ең белгілі, атақты адамның атын қояды” [9, 75 б.]. С. Аманжолов
осылайша ат қоюдың тоғыз мақсатының мәнісін көрсетіп береді. Ғалым кісі
есімдерін түбегейлі, терең қарастырмағанмен, осылайша тоғыз жолға бөліп
көрсетуінің де үлкен ғылыми мәні бар деп есептейміз. Мұның өзі кісі
есімдерінің қойылу уәжімен де астасып жатады.
Көне түркі тіліндегі кісі есімдері жөнінде проф. Ғ. Мұсабаев пен Ғ.
Айдаров өз еңбектерінде көптеген маңызды деректер берген. Тілдегі сөздер
мен кісі аттарының жасалу заңдылықтарындағы ұқсастық, ондағы кішірейткіш,
ұлғайтқыш, еркелеткіш жұрнақтардың қызметімен бірге өзіндік ерекшелік
сипаттары да бар.
Ғ. Мұсабаевтың “Қазақ тілі мен грамматикасы тарихынан” (1966) атты
зерттеуінде “Моде” деген кісі атауының дыбыстық сипаты мен тарихы
зерттелген. Ғалымның көрсетуінде бұл екі буын, екі иероглифтен тұрады; Бақ
және дук сөздерінен қысқарған: бақ бағ ба; дуктүк тү болып, бірте-
бірте Моде болған. Мұндағы бақ-мақ – мақтау етістігінің түбірі немесе бақ-
бағу етістігінің түбірі болуы мүмкін, сонда ту бағатын қолбасы, әлде
көреген, қырағы хан деген мағынаны білдіреді деп жазады ғалым [10, 18-19
бб.].
Ғ. Айдаровтың “Язык Орхонского памятника Бильге кагана” (1966),
“Күлтегін ескерткіші” (1995) атты еңбектерінде көне түркі кісі есімдері
талданады. Зерттеуші ғалым ескерткіште 20 шақты кісі есімдері, сондай-ақ
көптеген ру-тайпа атаулары кездесетінін жазады. Мұрада кездесетін кісі
есімдерінің семантикалық сипаты мен олардың грамматикалық құрылымы терең
зерттелмегенімен, ғалым олардың кім болғаны туралы, тарихтағы орны мен
ескерткіштегі орнын ажыратып береді. Мұның өзі кейінгі зерттеуші ғалымдарға
зор көмек ретінде бағалануға тиіс.
“Күлтегін ескерткішінде” көптеген кісі аттарына тоқталып, олардың кім
болғандығы, қандай тарихи адам болғаны, кімнің баласы екендігі жөнінде
түсінік береді. Айталық, “Барс бег – түркі қағаны. Бұл қаған жөнінде басқа
жерде еш мәліметтер кездеспейді. Ілбілге қатун – Құтлығ қағанның жұбайы.
Күлтегін мен Білге қағанның шешесі. Оның қай жылы туып, қай жылы қайтыс
болғандығы жөнінде мәлімет жоқ т.б.” [11, 62 б.].
1950 жылдардан бастап қазақ есімдерін зерттеуге ерекше көңіл бөліне
бастады. Жалқы есімдердің тарихи лексика, этнография, қоғам тарихымен тығыз
байланыстылығы ескеріліп, одан әрі тереңірек зерттеуге жол ашылды. 1961
жылы Т. Жанұзақовтың “Лично-собственные имена в казахском языке” атты
кандидаттық диссертациясы қорғалды. Кейіннен ғалым “Основные проблемы
ономастики казахского языка” деген тақырыпта өзінің докторлық
диссертациясын қорғады. Г. Жаркешованың “Кісіге ат қою тарихынан”,
Т. Жанұзақовтың “Қазақ тіліндегі кісі аттарының құрылысы мен сипаттары”,
“Қазақ тілі ономастикасының кейбір мәселелері” атты зерттеу жұмыстарында да
кісі аттарының құрылысы, грамматикалық тұлғалары, сөздердің лексикалық
мағыналары мен жасалу сипаттары қарастырылған. Араб және парсы тілдерінен
енген кісі есімдерінің табиғаты, ондағы фонетикалық өзгерістер мен
тілімізге ену жолдары біршама ғылыми шешімін тапты.
Көне түркі ономастикасы күрделі әрі нақты жүйе болғандықтан, оның
қалыптасу және даму заңдылықтарын жүйелі түрде зерттеу түркітану саласының
басты мақсаты. Қазақ антропонимикасының тарихын зерттеуге бағытталған Т.
Жанұзақовтың “Қазақ есімдерінің тарихы” атты зерттеу еңбегінде көне түркі
кісі есімдері зерттелген. Бұл зерттеудің нәтижелері қазіргі тіліміздегі
кісі есімдерінің көбі шығу тарихы жағынан көне түркі заманы мен орта
ғасырларда пайда болған антрополексемалардың жалғасы болып табылады.
Т. Жанұзақовтың монографиясында көне түркі заманын, яғни V-VІІІ
ғасырлардағы антропонимдерді бірінші дәуірге жатқызады. Бұл дәуірде үй
хайуандары мен жабайы аңдардың, табиғат атаулары мен өсімдіктердің, қымбат
заттардың атаулары кісі аты ретінде қойылып отырған. Мысалы, Айкүн,
Айжарық, Айтолық, Айтолды, Күнай, Күнсұлу, Күнтуар, Бөрі, Барысбек,
Барысқан, Арыстан, Бұқа, Түлкібай, Қоянбай, Алтын, Күміс, Қаршыға, Сұңқар
және т.б.
Қадым замандарда аспанға, ай мен күнге табыну халықтың танымында маңызды
роль атқарған. Сонымен бірге аққуға, көкбөріге, т.б. жан-жануарларға
табыну, пір санау сияқты тотемдік танымдар да белең алғаны белгілі. Қазақ
халқының тотемдік наным-сенімі туралы әр түрлі ғылыми болжамдар мен
пікірлер бар. Халық дүниетанымында тотем ретінде кейде ағашты, өгізді,
қарғаны қабылдап отырған.
С. Ақатаев “Күн мен көлеңке” деп аталатын зерттеу жұмысында сонымен
бірге тотемдік ұғымдарға Зеңгі бабаны, Ойсыл қараны, Қамбар атаны, Сексек
атаны, Шопан атаны да қосады [12, 61 б.].
Тіл адам баласының танымының негізгі көрінісі деп есептесек, кісі
есімдерінде де осындай тотемдік ұғымдардың сақталғанын, олардың атау
ретінде пайдаланғанын анықтауға болар еді. Қазіргі тілімізде кездесетін
Бөрібай, Қасқырбай, Қойлыбай, Қойшыбай, Қамбар, Қамбарбек, Түйебай сияқты
есімдердің кездесуін осындай халықтық дүниетаныммен де байланыстыруға болар
еді.
“Ай мен күнге, тау мен өзен, көлге табынып сыйыну нәтижесінде шыққан
есімдер мыналар еді: Айсұлу, Айжарық, Айқан, Айдай, Күнай, Айкүн, Таутай,
Таубай, Көлбай, Көлтай” - деп жазады Т. Жанұзақов.
Кейінірек мұндай пікірді түркімен ономастикасын зерттеуші
З.Б. Мұхамедұлы “Древнейшими на наш взгляд следует считать имена,
восходяшие к названиям атмосферных осадков, солнца, луны, растений и
животных” - деп жазса, өзбек антропонимикасы туралы Э. Бегметов былай
жазады: “Имена Тангриберген, Тангриберді, Тангрикуль, Қуанышбек, Ойзада,
Ойкон связаны с культом неба, солнца и луны, являются ярким свидетельством
поклонения и почитания людьми этих небесных и неземных божеств”. Бұл
пікірдің жүйесі әр түрлі тілдердің ономастикасын зерттеуші ғалымдар
еңбектерінде де орын алғанын анық көреміз.
Әлем халықтарының көпшілігінің мифологиялық аңыздарында өгізді әулие
санау кездесетіні белгілі. Аспанды ұстап, тіреп тұрған Көк өгіз деген халық
ұғымы ертеден айтылады. Бык-бұқа сөздерінің кісі есімімен байланыстылығы
туралы О. Сүлейменов өзінің “Язык письма” деп аталатын еңбегінде жазады.
Автордың ойынша, “Бык – начальное звено короткой семантической цепочки, за
которым следовали – “самец” – “он”, - “муж”, - “мужчина” [13, 53 б.].
Қазақ халқының ат қою дәстүрінде Бұқа сөзімен байланысты атау әйел
адамдарға қойылмайды, тек қана ер кісілерге қойылады. Демек, ат қоюда
белгілі бір гендерлік жүйе сақталып отырады. Осыған байланысты Бұқа,
Бұқай, Бұқабай, Өгізбай сияқты адам аттары тек ер балаларға ғана қойылатын
есім ретінде саналады, әрі оның қойылуында мифологиялық ұғымның сарыны бар.
Кісі есімдері туралы жазылған зерттеудің бірі В.У. Махпировтың
“Древнетюркская ономастика” деп аталған докторлық диссертациясы 1998. Осы
зерттеудің нәтижесі ретінде ғалымның “Имена далеких предков” деп аталатын
зерттеу еңбегі жарық көрді.
Бұл жұмыста ономастиканың негізгі мәселелері қарастырылып, этнонимия,
топонимия және антропонимия туралы көптеген мәселе зерттелген. Төрт
тараудан тұратын еңбектің үшінші тарауында түркі тіліндегі антропонимияның
көптеген теориялық мәселелері анықталған деуге болады. Ғалымның негізгі
зерттеу нысаны ұйғыр тілі болғандықтан, барлық материалдар ұйғыр тілі мен
оның тарихына байланысты қарастырылған.
Соңғы уақытта кісі есімдерін өзге тілдегі есімдермен салыстыра зерттеу
аздап қолға алына бастағаны байқалады. Айталық, У. Мусабекова
“Мотивационный аспект антропонимов казахского и русского языков” 1996 деп
аталатын жұмысын жазған. Диссертациялық жұмыста қазақ және орыс
тілдеріндегі кісі есімдері салғастырылып беріледі.
К.З. Жаппардың “Эстетические функции имен собственных в поэзии
О. Сулейменова” (2000 ж.) деп аталатын кандидаттық диссертациясы
белгілі қазақ ақыны О. Сүлейменовтың поэзиялық шығармаларында кездесетін
кісі есімдерін талдауға арналған. Бұл кісі есімдерінің барлығы дерлік қазақ
атаулары емес. Онда орысша, түрікше, қазақша және өзге тілдерде де жасалған
кісі атаулары бар.
З.К. Жанғабылова “Антропонимы глагольного образования (на материале
турецкого и казахского языков)” (2002) деген тақырыптарда кандидаттық
диссертация қорғаған. Бұл жұмыстың басты мақсаты түрік және қазақ
тілдеріндегі кісі есімдерін салыстыру болғандықтан, көптеген кісі
есімдерінің ортақтығын, сонымен бірге әр тілге тән кісі есімдері де
болатынын көрсеткен.
Т. Жанұзақ пен Қ. Рысберген өздерінің “Қазақ ономастикасы: жетістіктері
мен болашағы” еңбектерінде “Антропонимия – социолингвистикалық зерттеу
нысаны” деген тақырыппен осы ғылымның болашақтағы даму жолдарын көрсетеді.
Авторлар “жалқы есімдердің әлеуметтік өресін” зерттеу қажеттігін көрсете
келіп былай деп жазады: “Кісі атының мағынасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz