2004 жылғы парламенттік сайлаудағы саяси партиялардың белсенділігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ..3 БЕТ
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДУГІ ТЕОРИЯЛЫҚ . МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗ ... ... ... ... ..6 БЕТ
2. ҚАЗАҚСТАНДЫҒЫ КӨП ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ..22 БЕТ
2.1 1993 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ ... 30
2.2 1996 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯ ТУРАЛЫ ЗАҢ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32 БЕТ
2.3 2002 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯ ТУРАЛЫ ЗАҢ ЖӘНЕ ЖАҢА ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ ... ... ..44
3. 2004 ЖЫЛҒЫ ПАРЛАМЕНТТІК САЙЛАУҒА САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ДАЙЫНДЫҒЫ.
3.1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54 БЕТ
3.2 САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ТАНЫЛУ
ДЕҢГЕЙІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63 БЕТ
3.3 САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ САЙЛАУ КАМПАНИЯЛАРЫН ЖҮРГІЗУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ..65 БЕТ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 68 БЕТ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДУГІ ТЕОРИЯЛЫҚ . МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗ ... ... ... ... ..6 БЕТ
2. ҚАЗАҚСТАНДЫҒЫ КӨП ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ..22 БЕТ
2.1 1993 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ ... 30
2.2 1996 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯ ТУРАЛЫ ЗАҢ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32 БЕТ
2.3 2002 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯ ТУРАЛЫ ЗАҢ ЖӘНЕ ЖАҢА ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ ... ... ..44
3. 2004 ЖЫЛҒЫ ПАРЛАМЕНТТІК САЙЛАУҒА САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ДАЙЫНДЫҒЫ.
3.1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54 БЕТ
3.2 САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ТАНЫЛУ
ДЕҢГЕЙІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63 БЕТ
3.3 САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ САЙЛАУ КАМПАНИЯЛАРЫН ЖҮРГІЗУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ..65 БЕТ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 68 БЕТ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан қоғамындағы қазіргі кезеңдегі ғаламдану саясатының басты бағыты республикамыздың саяси жүйесі мен қүрылымын, қоғамдық қатынастардағы орны мен ролін, Конституциялық статусы мен функцияларын, оның барлық құрамдас бөліктерін қамтиды. Осы өзгерістердің табиғаты мен ауқымының бір ерекшелігі - олардың бүкіл мемлекеттік құбылыстағы ішкі-сыртқы саясатпен үйлестігінде, қоғам әлеуметтік қатынастардың дамуында. Қазақстан Республикасындағы серпінді өзгерістер мен пікір алуандығы жариялылық тенденцияларын үздіксіз өзгеріп отырады. Бұл қүбылыстардан қоғамымызда толық демократияның қалыптасқандығын байқаймыз. Саяси үрдістерді дамытып отыратын саяси институттар — саяси партиялар, қоғамдық қозғалыстар, ерікті баспасөз, яғни саяси жүйені құратын әлеуметтік топтар. Қазақстан Республикасының егемендік алуы тек үлттық сананың жаңаруы ғана емес, республикамыздағы саяси жаңғырудың демократиялық жолмен дамуына зор мүмкіндіктер ашты.
Еліміз бүгінде саяси және экономикалық тұрақтану, азаматтық-қүқықтық қоғам негіздерін қалыптастыру және нығайту кезеңінде тұр. Қазақстан Республикасында саяси үрдістердің демократиялық түрғыда күннен-күнге дамып келе жатқандығын байқаймыз. Бұған дәлел — республикамызда саяси әр алуандықтың пайда болуы, қоғамдағы әлеуметтік топтар мен жіктерде саясаттану процесінің күшеюі 1991 жылғы саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктер туралы заңның қабылдануы. Сонымен бірге осы заң арқылы саяси партиялар қызметінің реттелуіне, олардың құқықтық өрісінің кеңеюіне сайлау жүйесінде сапалық өзгерістердің енгізілуі, сайлаудың баламалы түрде өткізілуі, сайлаушылардың таңдау қүқысының іс жүзіне асырылуы т.б. үрдістер жатыр. Қазіргі саяси түрақтану бірден пайда болған жоқ. Әр саяси үрдіс өзінің эволюциялық дамуымен дүниеге келеді.
Еліміз бүгінде саяси және экономикалық тұрақтану, азаматтық-қүқықтық қоғам негіздерін қалыптастыру және нығайту кезеңінде тұр. Қазақстан Республикасында саяси үрдістердің демократиялық түрғыда күннен-күнге дамып келе жатқандығын байқаймыз. Бұған дәлел — республикамызда саяси әр алуандықтың пайда болуы, қоғамдағы әлеуметтік топтар мен жіктерде саясаттану процесінің күшеюі 1991 жылғы саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктер туралы заңның қабылдануы. Сонымен бірге осы заң арқылы саяси партиялар қызметінің реттелуіне, олардың құқықтық өрісінің кеңеюіне сайлау жүйесінде сапалық өзгерістердің енгізілуі, сайлаудың баламалы түрде өткізілуі, сайлаушылардың таңдау қүқысының іс жүзіне асырылуы т.б. үрдістер жатыр. Қазіргі саяси түрақтану бірден пайда болған жоқ. Әр саяси үрдіс өзінің эволюциялық дамуымен дүниеге келеді.
1.«Сравнительный анализ партийного аспекта парламента» Машан М.С.
2. «Парламент Казахстана» Абдильдин С.А.
3. «Партия мен халықтың ұлы ерлігі » Алдамжумаков.
«Политические партии Казахстана» Дьяченко С.
4. «Динамика партийной системы Казахстана» Бабакумаров
5. «Политические партии Р.К.» Морозов А.А.
6. «Партийная система Казахстана» Машан М.С.
7. Шварценберг Р. «Политическая социология» М.1996 г.
8. Назарбаев Н.Ә. «Сындарлы он жыл»Алматы, 2003
9. Евдокимов В. Б. «Партии в по литической системе
буржуазного общества» Свердловск, 1990
10. Острогорский М. «Демократия и политические партии» М. 1997
11. Тасмагамбетов И.Н. «Социальная политика и
политическая трансформация»Алматы, 1997
12. Сейдуманов С. «Феномен многопартийности в
Казахстане»Алматы, 1997
13. Абдыгалиев Б. «Политические партии и общественные
организации Казахстана» Алматы, 1994
14. Султанов К. «Во имя будущего»Алматы, 1995
15. Дьяченко С.А. «Партогенез в Казахстане: состояние,
Республики Казахстан» Алматы 1997
16. Курганская В.Д., Дунаев В.Ю. «Казахстанская модель
межэтнической интеграции» Алматы, 2002
ОҚҰЛЫҚТАР:
17. Иманбекова Б.И. «Партиялар, партиялық жүйе тарихы
және қазіргі кезең»Алматы, 2001.
18.Жамбулов Д. «Саясаттану» Алматы, 1995.
19.Гаджиев «Введение в политологию» М., 1995.
РЕСМИ ҚҰЖАТТАР:
20.Конституция Р.К. 1993 год
21.Конституция Р.К. 1995 год
22.Закон о партиях 1996 года
23.Закон о партиях 2002 года
24.Закон о выборах Р.К. 1993 года
25.Закон о выборах Р.К. 2001 года
МАҚАЛАЛАР:
26. «Қазақстан Республикасының Саяси партиялар туралы
Заңы» //Егемен Қазақстан.-2002.- 19 шілде.
27. Фарукшин М.Х., Юртаев А.Н.» Некоторые проблемы и
противоречия становления многопартийности в СССР»
//Советское государство и право,- 1991.- № 10.
28. Байдельдинов Л.А. «Проблема партийности в
современной политической ситуации в Республике Казахстан».
27 апреля 1998 г. Алматы: ПНЕК. КИСИ, 1998.
29. Санистебан Л.С. «Основы политической науки.» М.,
1992.
30. Шмачкова Т.В. « Мир политических партий» //Полис.-
1992.- № 1-2.
31. Машан М.С. «Партийная система Казахстана» //Саясат.-
1999.-№ 2.
32. Бижанов А.Х. «Наш девиз - единство народа Казахстана»
// Дәуір — Время,- 1995.-28 тамыз.
33. «Объединимся ради мира, прогресса и процветания
Казахстана: Обращение 34-х граждан республики к народу
Казахстана» // Экспресс К.- 1992.-30 сентября.
34. «Қазақстан халық бірлігі» Одағының Жаргысы мен
Бағдарламасы: Алматы, 1993.
35. «Стенограмма I пленума Политического Совета СНЕК
22 октября 1994» / Материалы архива ПНЕК.-Алматы.
36. «О некоторых вопросах взаимодействия партийной
фракции в Парламенте Республики Казахстан с руководящими
органами и Центральным аппаратом партии» // Республикалық
«Отан» (Отчизна) партиясының Ақпараттық бюллетені.- 2000.-
№ 1.
37. «Ведомости съезда народных депутатов СССР и
Верховного Совета СССР»1990 № 42
38. Л. Кармазина, С. Сейдуманов «Справочник»Алматы,2000
39. Казахская ССР. «Закон. 0 общественных объединениях
Казахской ССР».- Алматы, 1991.
40. «Алматы қаласындағы 1986 жылғы 17-18 желтоқсаңдағы
оқиғаларға байланысты жағдайларды бақылау жөніндегі Қазак
ССР Жоғарғы Кеңесі Төралқасы комиссиясының
қорытындылары мен ұсыныстары» //Социалистік Қазақстан.-
1990.-28 қырқүйек.
41. Байқадамов Б. «Партии поколений — партии власти» //
Казахстанская правда.- 1995.- 12 июля.
42. Ертысбаев Е. «Партии возникают как реакция на
социальные противоречия» //Панорама.-1996.-февраль.-№ 4.
43. Сартаев Р.С. «Партогенез в переходном казахстанском
обществе» //Восток-Запад: диалог культур: Доклады и
выступления участников на II международном симпозиуме в
Алматы, 24-26 октября 1995 г.-Алматы, 1996.
44. Бабакумаров Е., Булуктаев Ю., Кшербаев К. «Казахстан
сегодня: мир политических партий»Алматы 1995
45. «Қазақстан Республикасының қоғамдық бірлестіктер
туралы» Заңының ресми мәтіні.-Алматы, 1996.
46. Исаков Т.А. «Легализация политических партий в
Республике Казахстан» //Саясат,-1997, № 9
47. Машан М.С. «Принятая в Казахстане мажоритарная
система выборов без института партийных списков не
способствует формированию сильных политических партий»
//Панорама.-1995.-октябръ.- № 40.
48. «Политические партии и общественные движения
современного Казахстана» Справочник /Составители: Б.Г. Аяган, С.З. Баймагамбетов и др.-Алматы, 1994.-Вып.1; Вып.2
49. Назарбаев Н.А. «О положении в стране и основных
направлениях внутренней и внешней политики: Демократизация
общества, экономическая и политическая реформа в новом
столетии. Послание Президента Республики Казахстан народу
Казахстана» // Казахстанская правда.- 1999.-1 октября.
50. Абраменко Т. «Парламентарии, представители партий и
общественных объединений провели "круглый стол" по
вопросам налаживания диалога между властью и обществом»
//Панорама.-1996.-ноябрь.-№ 46.
51. «Интеллигенцияның адамгершілік және саяси талдауы»
Президент Н.Ә. Назарбаевтың сөйлеген сөзі //Егемен
Қазақстан.- 1998.-18 наурыз.
52. «"Ак жол" будет прирастать Народным конгрессом»
//Эпоха.-2002.-13 декабря.
53. «Политическая доктрина общественного объединения и
"Республиканская политическая партия "Отан"» Алматы, 2001
54. «Работа над ошибками»//Континент.2004 – 13 қыркүйек
55. «Политический метаморфоз»//Континент. 2004 – 26 октября
56. «Золотые дни»//Континент. 2004 – 26 сентебря
57. «Партиялар жеңілісі: себебі мен салдары»//Егемен Қазақстан. 2004 – 1 қазан
58. «Отчет центральной избирательной коммисии»// 2004 – сентябрь.
ЭНЦИКЛОПЕДИЛАР:
59. Казахстанская политологическая энциклопедия. Алматы,1999 ж
60. Политологическая энциклопедия. М.:1995ж.
61. Энциклопедия Керилла и Мифодия. М.:1999ж.
СІЛТЕМЕЛЕР:
1. Иманбекова Б.И. Партиялар, партиялық жүйе тарихы
және қазіргі кезең: Оку туралы.- Алматы, 2001.- 40 б.
2. Шварценберг Р. Политическая социология /Пер.с фр.-
М.Д992.-Ч.З.-С.7-8.
3. Қазақстан Республикасының Саяси партиялар туралы
Заңы //Егемен Қазақстан.-2002.- 19 шілде.
4. Фарукшин М.Х., Юртаев А.Н. Некоторые проблемы и
противоречия становления многопартийности в СССР
//Советское государство и право,- 1991.- № 10.- С. 83.
5. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл.- Алматы, 2003.- С.
6. Байдельдинов Л.А. Проблема партийности в
современной политической ситуации в Республике Казахстан.
Государство и политические партии: история и современность:
мат. респ. научно-практическая конференция, 27 апреля 1998 г.
Алматы: ПНЕК. КИСИ, 1998.- С. 59.
7. Санистебан Л.С. Основы политической науки.- М.,
1992.- С. 68-70.
Евд окимов В. Б. Партии в по литической системе
буржуазного общества,- Свердловск, 1990.- С. 12-13.
8. Шмачкова Т.В. Мир политических партий //Полис.-
1992.- № 1-2.- С. 28-29.
9. Острогорский М. Демократия и политические партии.
М.: РОССПЭН, 1997.- 640 с.
10. Тасмагамбетов И.Н. Социальная политика и
политическая трансформация.-Алматы, 1997.- С. 163-200.
11. Сейдуманов С. Феномен многопартийности в
Казахстане.-Алматы, 1997.- С. 120
12. Машан М.С. Партийная система Казахстана //Саясат.-
1999.-№ 2.
13. Абдыгалиев Б. Политические партии и общественные
организации Казахстана.- Алматы, 1994.- С. 81-82.
14. Бижанов А.Х. Наш девиз - единство народа Казахстана
// Дәуір — Время,- 1995.-28 тамыз.
15. Объединимся ради мира, прогресса и процветания
Казахстана: Обращение 34-х граждан республики к народу
Казахстана // Экспресс К.- 1992.-30 сентября.
16. «Қазақстан халық бірлігі» Одағының Жаргысы мен
Бағдарламасы: Алматы, 1993.- 40-42 бб.
17. Стенограмма I пленума Политического Совета СНЕК
22 октября 1994 / Материалы архива ПНЕК.-Алматы.- С. 33.
18. О некоторых вопросах взаимодействия партийной
фракции в Парламенте Республики Казахстан с руководящими
органами и Центральным аппаратом партии // Республикалық
«Отан» (Отчизна) партиясының Ақпараттық бюллетені.- 2000.-
№ 1.- С. 35-37.
19. Ведомости съезда народных депутатов СССР и
Верховного Совета СССР.-1990.- № 42.-С. 839.
20. Политические партии Казахстана. 2000.-С. Дьяченко,
Л. Кармазина, С. Сейдуманов:Справочник.-Алматы,2000.-С. 291.
21. Казахская ССР. Закон. 06 общественных объединениях
Казахской ССР.- Алматы, 1991.
22. Алматы қаласындағы 1986 жылғы 17-18 желтоқсаңдағы
оқиғаларға байланысты жағдайларды бақылау жөніндегі Қазак
ССР Жоғарғы Кеңесі Төралқасы комиссиясының
қорытындылары мен үсыныстары //Социалистік Қазақстан.-
1990.-28 қырқүйек.
23. Султанов К. Во имя будущего.-Алматы, 1995.-С.4.
24. Дьяченко С.А. Партогенез в Казахстане: состояние,
проблемы и перспективы.- Алматы: КИСИ при Президенте
Республики Казахстан, 1997.- С. 111.
25. Байқадамов Б. Партии поколений — партии власти //
Казахстанская правда.- 1995.- 12 июля.
26. Ертысбаев Е. Партии возникают как реакция на
социальные противоречия //Панорама.-1996.-февраль.-№ 4.
27. Сартаев Р.С. Партогенез в переходном казахстанском
обществе //Восток-Запад: диалог культур: Доклады и
выступления участников на II международном симпозиуме в
Алматы, 24-26 октября 1995 г.-Алматы, 1996.-С. 87-93.
28. Бабакумаров Е., Булуктаев Ю., Кшербаев К. Казахстан
сегодня: мир политических партий.-Алматы: ИРК, 1995.-С.59-60.
Қазақстан Республикасы. Заң. Қоғамдық бірлестіктер
туралы. Заңының ресми мәтіні.-Алматы, 1996.
29. Исаков Т.А. Легализация политических партий в
Республике Казахстан //Саясат,-1997, № 9.-С.65
30. Машан М.С. Принятая в Казахстане мажоритарная
система выборов без института партийных списков не
способствует формированию сильных политических партий
//Панорама.-1995.-октябръ.- № 40.
31. Қазақстан Республикасының Конституциясы (Негізгі
заң).-Алматы: Ресми басылым, 1995.
32. Политические партии и общественные движения
современного Казахстана: Справочник /Составители: Б.Г. Аяган, С.З. Баймагамбетов и др.-Алматы, 1994.-Вып.1.-С.80; Вып.2-С.24.
33. Назарбаев Н.А. О положении в стране и основных
направлениях внутренней и внешней политики: Демократизация
общества, экономическая и политическая реформа в новом
столетии. Послание Президента Республики Казахстан народу
Казахстана // Казахстанская правда.- 1999.-1 октября.
34. Абраменко Т. Парламентарии, представители партий и
общественных объединений провели "круглый стол" по
вопросам налаживания диалога между властью и обществом
//Панорама.-1996.-ноябрь.-№ 46.
35. Курганская В.Д., Дунаев В.Ю. Казахстанская модель
межэтнической интеграции — Алматы: Центр гуманитарных
исследований, 2002.- С. 399.
36. Интеллигенцияның адамгершілік және саяси талдауы.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың сөйлеген сөзі //Егемен
Қазақстан.- 1998.-18 наурыз.
37. "Ак жол" будет прирастать Народным конгрессом.
//Эпоха.-2002.-13 декабря.
38. Политическая доктрина общественного объединения и
"Республиканская политическая партия "Отан" (Отчизна).-
Алматы, 2001.-С.11.
39.Работа над ошибками.
//Континент.2004 – 13 қыркүйек
40. Политический метаморфоз.
//Континент. 2004 – 26 октября
41. Золотые дни.
//Континент. 2004 – 26 сентебря
42.Партиялар жеңілісі: себебі мен салдары.
//Егемен Қазақстан. 2004 – 1 қазан
43. Отчет центральной избирательной коммисии.
// 2004 – сентябрь.
2. «Парламент Казахстана» Абдильдин С.А.
3. «Партия мен халықтың ұлы ерлігі » Алдамжумаков.
«Политические партии Казахстана» Дьяченко С.
4. «Динамика партийной системы Казахстана» Бабакумаров
5. «Политические партии Р.К.» Морозов А.А.
6. «Партийная система Казахстана» Машан М.С.
7. Шварценберг Р. «Политическая социология» М.1996 г.
8. Назарбаев Н.Ә. «Сындарлы он жыл»Алматы, 2003
9. Евдокимов В. Б. «Партии в по литической системе
буржуазного общества» Свердловск, 1990
10. Острогорский М. «Демократия и политические партии» М. 1997
11. Тасмагамбетов И.Н. «Социальная политика и
политическая трансформация»Алматы, 1997
12. Сейдуманов С. «Феномен многопартийности в
Казахстане»Алматы, 1997
13. Абдыгалиев Б. «Политические партии и общественные
организации Казахстана» Алматы, 1994
14. Султанов К. «Во имя будущего»Алматы, 1995
15. Дьяченко С.А. «Партогенез в Казахстане: состояние,
Республики Казахстан» Алматы 1997
16. Курганская В.Д., Дунаев В.Ю. «Казахстанская модель
межэтнической интеграции» Алматы, 2002
ОҚҰЛЫҚТАР:
17. Иманбекова Б.И. «Партиялар, партиялық жүйе тарихы
және қазіргі кезең»Алматы, 2001.
18.Жамбулов Д. «Саясаттану» Алматы, 1995.
19.Гаджиев «Введение в политологию» М., 1995.
РЕСМИ ҚҰЖАТТАР:
20.Конституция Р.К. 1993 год
21.Конституция Р.К. 1995 год
22.Закон о партиях 1996 года
23.Закон о партиях 2002 года
24.Закон о выборах Р.К. 1993 года
25.Закон о выборах Р.К. 2001 года
МАҚАЛАЛАР:
26. «Қазақстан Республикасының Саяси партиялар туралы
Заңы» //Егемен Қазақстан.-2002.- 19 шілде.
27. Фарукшин М.Х., Юртаев А.Н.» Некоторые проблемы и
противоречия становления многопартийности в СССР»
//Советское государство и право,- 1991.- № 10.
28. Байдельдинов Л.А. «Проблема партийности в
современной политической ситуации в Республике Казахстан».
27 апреля 1998 г. Алматы: ПНЕК. КИСИ, 1998.
29. Санистебан Л.С. «Основы политической науки.» М.,
1992.
30. Шмачкова Т.В. « Мир политических партий» //Полис.-
1992.- № 1-2.
31. Машан М.С. «Партийная система Казахстана» //Саясат.-
1999.-№ 2.
32. Бижанов А.Х. «Наш девиз - единство народа Казахстана»
// Дәуір — Время,- 1995.-28 тамыз.
33. «Объединимся ради мира, прогресса и процветания
Казахстана: Обращение 34-х граждан республики к народу
Казахстана» // Экспресс К.- 1992.-30 сентября.
34. «Қазақстан халық бірлігі» Одағының Жаргысы мен
Бағдарламасы: Алматы, 1993.
35. «Стенограмма I пленума Политического Совета СНЕК
22 октября 1994» / Материалы архива ПНЕК.-Алматы.
36. «О некоторых вопросах взаимодействия партийной
фракции в Парламенте Республики Казахстан с руководящими
органами и Центральным аппаратом партии» // Республикалық
«Отан» (Отчизна) партиясының Ақпараттық бюллетені.- 2000.-
№ 1.
37. «Ведомости съезда народных депутатов СССР и
Верховного Совета СССР»1990 № 42
38. Л. Кармазина, С. Сейдуманов «Справочник»Алматы,2000
39. Казахская ССР. «Закон. 0 общественных объединениях
Казахской ССР».- Алматы, 1991.
40. «Алматы қаласындағы 1986 жылғы 17-18 желтоқсаңдағы
оқиғаларға байланысты жағдайларды бақылау жөніндегі Қазак
ССР Жоғарғы Кеңесі Төралқасы комиссиясының
қорытындылары мен ұсыныстары» //Социалистік Қазақстан.-
1990.-28 қырқүйек.
41. Байқадамов Б. «Партии поколений — партии власти» //
Казахстанская правда.- 1995.- 12 июля.
42. Ертысбаев Е. «Партии возникают как реакция на
социальные противоречия» //Панорама.-1996.-февраль.-№ 4.
43. Сартаев Р.С. «Партогенез в переходном казахстанском
обществе» //Восток-Запад: диалог культур: Доклады и
выступления участников на II международном симпозиуме в
Алматы, 24-26 октября 1995 г.-Алматы, 1996.
44. Бабакумаров Е., Булуктаев Ю., Кшербаев К. «Казахстан
сегодня: мир политических партий»Алматы 1995
45. «Қазақстан Республикасының қоғамдық бірлестіктер
туралы» Заңының ресми мәтіні.-Алматы, 1996.
46. Исаков Т.А. «Легализация политических партий в
Республике Казахстан» //Саясат,-1997, № 9
47. Машан М.С. «Принятая в Казахстане мажоритарная
система выборов без института партийных списков не
способствует формированию сильных политических партий»
//Панорама.-1995.-октябръ.- № 40.
48. «Политические партии и общественные движения
современного Казахстана» Справочник /Составители: Б.Г. Аяган, С.З. Баймагамбетов и др.-Алматы, 1994.-Вып.1; Вып.2
49. Назарбаев Н.А. «О положении в стране и основных
направлениях внутренней и внешней политики: Демократизация
общества, экономическая и политическая реформа в новом
столетии. Послание Президента Республики Казахстан народу
Казахстана» // Казахстанская правда.- 1999.-1 октября.
50. Абраменко Т. «Парламентарии, представители партий и
общественных объединений провели "круглый стол" по
вопросам налаживания диалога между властью и обществом»
//Панорама.-1996.-ноябрь.-№ 46.
51. «Интеллигенцияның адамгершілік және саяси талдауы»
Президент Н.Ә. Назарбаевтың сөйлеген сөзі //Егемен
Қазақстан.- 1998.-18 наурыз.
52. «"Ак жол" будет прирастать Народным конгрессом»
//Эпоха.-2002.-13 декабря.
53. «Политическая доктрина общественного объединения и
"Республиканская политическая партия "Отан"» Алматы, 2001
54. «Работа над ошибками»//Континент.2004 – 13 қыркүйек
55. «Политический метаморфоз»//Континент. 2004 – 26 октября
56. «Золотые дни»//Континент. 2004 – 26 сентебря
57. «Партиялар жеңілісі: себебі мен салдары»//Егемен Қазақстан. 2004 – 1 қазан
58. «Отчет центральной избирательной коммисии»// 2004 – сентябрь.
ЭНЦИКЛОПЕДИЛАР:
59. Казахстанская политологическая энциклопедия. Алматы,1999 ж
60. Политологическая энциклопедия. М.:1995ж.
61. Энциклопедия Керилла и Мифодия. М.:1999ж.
СІЛТЕМЕЛЕР:
1. Иманбекова Б.И. Партиялар, партиялық жүйе тарихы
және қазіргі кезең: Оку туралы.- Алматы, 2001.- 40 б.
2. Шварценберг Р. Политическая социология /Пер.с фр.-
М.Д992.-Ч.З.-С.7-8.
3. Қазақстан Республикасының Саяси партиялар туралы
Заңы //Егемен Қазақстан.-2002.- 19 шілде.
4. Фарукшин М.Х., Юртаев А.Н. Некоторые проблемы и
противоречия становления многопартийности в СССР
//Советское государство и право,- 1991.- № 10.- С. 83.
5. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл.- Алматы, 2003.- С.
6. Байдельдинов Л.А. Проблема партийности в
современной политической ситуации в Республике Казахстан.
Государство и политические партии: история и современность:
мат. респ. научно-практическая конференция, 27 апреля 1998 г.
Алматы: ПНЕК. КИСИ, 1998.- С. 59.
7. Санистебан Л.С. Основы политической науки.- М.,
1992.- С. 68-70.
Евд окимов В. Б. Партии в по литической системе
буржуазного общества,- Свердловск, 1990.- С. 12-13.
8. Шмачкова Т.В. Мир политических партий //Полис.-
1992.- № 1-2.- С. 28-29.
9. Острогорский М. Демократия и политические партии.
М.: РОССПЭН, 1997.- 640 с.
10. Тасмагамбетов И.Н. Социальная политика и
политическая трансформация.-Алматы, 1997.- С. 163-200.
11. Сейдуманов С. Феномен многопартийности в
Казахстане.-Алматы, 1997.- С. 120
12. Машан М.С. Партийная система Казахстана //Саясат.-
1999.-№ 2.
13. Абдыгалиев Б. Политические партии и общественные
организации Казахстана.- Алматы, 1994.- С. 81-82.
14. Бижанов А.Х. Наш девиз - единство народа Казахстана
// Дәуір — Время,- 1995.-28 тамыз.
15. Объединимся ради мира, прогресса и процветания
Казахстана: Обращение 34-х граждан республики к народу
Казахстана // Экспресс К.- 1992.-30 сентября.
16. «Қазақстан халық бірлігі» Одағының Жаргысы мен
Бағдарламасы: Алматы, 1993.- 40-42 бб.
17. Стенограмма I пленума Политического Совета СНЕК
22 октября 1994 / Материалы архива ПНЕК.-Алматы.- С. 33.
18. О некоторых вопросах взаимодействия партийной
фракции в Парламенте Республики Казахстан с руководящими
органами и Центральным аппаратом партии // Республикалық
«Отан» (Отчизна) партиясының Ақпараттық бюллетені.- 2000.-
№ 1.- С. 35-37.
19. Ведомости съезда народных депутатов СССР и
Верховного Совета СССР.-1990.- № 42.-С. 839.
20. Политические партии Казахстана. 2000.-С. Дьяченко,
Л. Кармазина, С. Сейдуманов:Справочник.-Алматы,2000.-С. 291.
21. Казахская ССР. Закон. 06 общественных объединениях
Казахской ССР.- Алматы, 1991.
22. Алматы қаласындағы 1986 жылғы 17-18 желтоқсаңдағы
оқиғаларға байланысты жағдайларды бақылау жөніндегі Қазак
ССР Жоғарғы Кеңесі Төралқасы комиссиясының
қорытындылары мен үсыныстары //Социалистік Қазақстан.-
1990.-28 қырқүйек.
23. Султанов К. Во имя будущего.-Алматы, 1995.-С.4.
24. Дьяченко С.А. Партогенез в Казахстане: состояние,
проблемы и перспективы.- Алматы: КИСИ при Президенте
Республики Казахстан, 1997.- С. 111.
25. Байқадамов Б. Партии поколений — партии власти //
Казахстанская правда.- 1995.- 12 июля.
26. Ертысбаев Е. Партии возникают как реакция на
социальные противоречия //Панорама.-1996.-февраль.-№ 4.
27. Сартаев Р.С. Партогенез в переходном казахстанском
обществе //Восток-Запад: диалог культур: Доклады и
выступления участников на II международном симпозиуме в
Алматы, 24-26 октября 1995 г.-Алматы, 1996.-С. 87-93.
28. Бабакумаров Е., Булуктаев Ю., Кшербаев К. Казахстан
сегодня: мир политических партий.-Алматы: ИРК, 1995.-С.59-60.
Қазақстан Республикасы. Заң. Қоғамдық бірлестіктер
туралы. Заңының ресми мәтіні.-Алматы, 1996.
29. Исаков Т.А. Легализация политических партий в
Республике Казахстан //Саясат,-1997, № 9.-С.65
30. Машан М.С. Принятая в Казахстане мажоритарная
система выборов без института партийных списков не
способствует формированию сильных политических партий
//Панорама.-1995.-октябръ.- № 40.
31. Қазақстан Республикасының Конституциясы (Негізгі
заң).-Алматы: Ресми басылым, 1995.
32. Политические партии и общественные движения
современного Казахстана: Справочник /Составители: Б.Г. Аяган, С.З. Баймагамбетов и др.-Алматы, 1994.-Вып.1.-С.80; Вып.2-С.24.
33. Назарбаев Н.А. О положении в стране и основных
направлениях внутренней и внешней политики: Демократизация
общества, экономическая и политическая реформа в новом
столетии. Послание Президента Республики Казахстан народу
Казахстана // Казахстанская правда.- 1999.-1 октября.
34. Абраменко Т. Парламентарии, представители партий и
общественных объединений провели "круглый стол" по
вопросам налаживания диалога между властью и обществом
//Панорама.-1996.-ноябрь.-№ 46.
35. Курганская В.Д., Дунаев В.Ю. Казахстанская модель
межэтнической интеграции — Алматы: Центр гуманитарных
исследований, 2002.- С. 399.
36. Интеллигенцияның адамгершілік және саяси талдауы.
Президент Н.Ә. Назарбаевтың сөйлеген сөзі //Егемен
Қазақстан.- 1998.-18 наурыз.
37. "Ак жол" будет прирастать Народным конгрессом.
//Эпоха.-2002.-13 декабря.
38. Политическая доктрина общественного объединения и
"Республиканская политическая партия "Отан" (Отчизна).-
Алматы, 2001.-С.11.
39.Работа над ошибками.
//Континент.2004 – 13 қыркүйек
40. Политический метаморфоз.
//Континент. 2004 – 26 октября
41. Золотые дни.
//Континент. 2004 – 26 сентебря
42.Партиялар жеңілісі: себебі мен салдары.
//Егемен Қазақстан. 2004 – 1 қазан
43. Отчет центральной избирательной коммисии.
// 2004 – сентябрь.
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ФӘЛСӘФӘ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
САЯСАТТАНУ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: 2004 ЖЫЛҒЫ ПАРЛАМЕНТТІК САЙЛАУДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ
БЕЛСЕНДІЛІГІ.
ОРЫНДАҒАН
4 КУРС СТУДЕНТІ-------------------АЛДЕНЕЙО В А.У.
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ
С.Ғ.КАНД. -------------------АМИРБЕКОВ Ш.А.
НОРМАТИВТІК
ТЕКСЕРУШІ -------------------ЕСИМОВА Д.
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
КАФЕДРА МЕҢГЕРУШІСІ
С.Ғ.Д.,ПРОФ. ------------------ИВАТОВА Л.М.
АЛМАТЫ 2005 ЖЫЛ.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 БЕТ
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДУГІ ТЕОРИЯЛЫҚ –
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6 БЕТ
2. ҚАЗАҚСТАНДЫҒЫ КӨП ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...22 БЕТ
1. 1993 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30 БЕТ
2. 1996 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯ ТУРАЛЫ ЗАҢ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32 БЕТ
3. 2002 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯ ТУРАЛЫ ЗАҢ ЖӘНЕ ЖАҢА ПАРТИЯЛЫҚ
ЖҮЙЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44 БЕТ
3. 2004 ЖЫЛҒЫ ПАРЛАМЕНТТІК САЙЛАУҒА САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ДАЙЫНДЫҒЫ.
1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54 БЕТ
2. САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ТАНЫЛУ
ДЕҢГЕЙІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .63 БЕТ
3. САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ САЙЛАУ КАМПАНИЯЛАРЫН ЖҮРГІЗУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... 65 БЕТ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68 БЕТ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70 БЕТ
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі:
Қазақстан қоғамындағы қазіргі кезеңдегі ғаламдану саясатының басты
бағыты республикамыздың саяси жүйесі мен қүрылымын, қоғамдық қатынастардағы
орны мен ролін, Конституциялық статусы мен функцияларын, оның барлық
құрамдас бөліктерін қамтиды. Осы өзгерістердің табиғаты мен ауқымының бір
ерекшелігі - олардың бүкіл мемлекеттік құбылыстағы ішкі-сыртқы саясатпен
үйлестігінде, қоғам әлеуметтік қатынастардың дамуында. Қазақстан
Республикасындағы серпінді өзгерістер мен пікір алуандығы жариялылық
тенденцияларын үздіксіз өзгеріп отырады. Бұл қүбылыстардан қоғамымызда
толық демократияның қалыптасқандығын байқаймыз. Саяси үрдістерді дамытып
отыратын саяси институттар — саяси партиялар, қоғамдық қозғалыстар, ерікті
баспасөз, яғни саяси жүйені құратын әлеуметтік топтар. Қазақстан
Республикасының егемендік алуы тек үлттық сананың жаңаруы ғана емес,
республикамыздағы саяси жаңғырудың демократиялық жолмен дамуына зор
мүмкіндіктер ашты.
Еліміз бүгінде саяси және экономикалық тұрақтану, азаматтық-қүқықтық
қоғам негіздерін қалыптастыру және нығайту кезеңінде тұр. Қазақстан
Республикасында саяси үрдістердің демократиялық түрғыда күннен-күнге дамып
келе жатқандығын байқаймыз. Бұған дәлел — республикамызда саяси әр
алуандықтың пайда болуы, қоғамдағы әлеуметтік топтар мен жіктерде
саясаттану процесінің күшеюі 1991 жылғы саяси партиялар мен қоғамдық
бірлестіктер туралы заңның қабылдануы. Сонымен бірге осы заң арқылы саяси
партиялар қызметінің реттелуіне, олардың құқықтық өрісінің кеңеюіне сайлау
жүйесінде сапалық өзгерістердің енгізілуі, сайлаудың баламалы түрде
өткізілуі, сайлаушылардың таңдау қүқысының іс жүзіне асырылуы т.б. үрдістер
жатыр. Қазіргі саяси түрақтану бірден пайда болған жоқ. Әр саяси үрдіс
өзінің эволюциялық дамуымен дүниеге келеді.
Қоғамдағы саяси процестердің дамуына тікелей ықпал етіп отырған
саяси институттар, саяси партиялар қоғамдық қозғалыстар, ерікті баспасөз,
саяси жүйені құрайтын әлеуметтік-саяси топтар. Республикамыздағы саяси
процестердің сапалық жағынан толық пісіп-жетілуі, әлеуметтік дамуы жаңа
мүмкіндіктер ашып отыр. Қоғамдағы саяси процестердің дамуы ең алдымен,
қазақстандықтардың демократияға жол ашуы мен оны қалыптастыруға және
нығайтуға деген ұмтылыстарымен тығыз байланысты.
Демократиялық қоғамда мемлекетпен қоғамды байланыстыратын және
қоғамның мүдделерін қорғайтын, қоғаммен мемлекет арасындағы конфликтерді
шиелінісіп кетпеуіне жол бермейтін саяси партиялармен қоғамдық ұйымдар мен
қозғалыстардың маңызы зор. Сондықтан, бұрынғы Қеңестік Республикалардағы
демократиялық процесте саяси институтардың дамуында партиялық аспектіге
көбірек көңіл бөлу жөн.
Ендігі кезде негізгі мәселе саяси партиялардың институализациясымен,
заңдастыру деңгейі, құрылымдық ерекшеліктерімен партиялық жүйедегі іс -
әрекеттің спецификасы. Хантингтон бойынша партиялардың институализациялану
процесі партиялардың тұрақтануымен мәнін, мақсаттарын айқындайды.
Партиялардың саяси өмірге араласуы тек институализацияның деңгейімен
анықталады.
Қазақстандағы саяси процестердің алға жылжу механизіміндегі
партиялардың институализациялану процессін зерттеу өте маңызды, ол
партиялық жүйенің даму тенденциясымен болашаққа демократиялық институтардың
орнығуына анализ жасауға мүмкіндік береді. Қазақстанда партиялардың
институализациялану процессі он төрт жылдан бері созылуда. Бұл тарихи өлшем
бойынша қысқа уақыт, бірақ соған қарамастан көптеген нәрсе істелінді.
Қазақстанның тәуелсіздік алғаннынан кейінгі уақыт аралығында партиялар
саяси жүйедегі орнын тауып, саяси шешім қабылдауда маңызды мәртебеге ие
болды. Бұған мысал 1999, 2004 жылғы парламенттік сайлау, парламент
мәжілісіндегі партиялық фракциялар.
Соңғы парламенттік сайлау барысындағы партиялардың сайлау додаға
қатысу деңгейі, сайлау компанияларын жүргізудегі қолданылған
технологиялары. Қазіргі Қазақстандағы белсенді партиялардың алға жылжу
тенденциялары, билік үшін күрестегі іс - әрекеттердің қолданудағы
айырмашылықтары. Партиялардың электоратты бөлудің, қаншалықты заңды өтуі
және мүмкіндіктерімен ресурстары, билікке қарасты позициялары көрсетілген.
Мақсаты:
2004 жылғы парламенттік сайлаудағы саяси патиялардың белсенділігі
мен сайлау науқанының эффективтілігін көрсету.
Міндеттері:
1. Қазақстандағы партиялық жүйенің институализациялану деңгейінің теориялық
және құқықтық негіздерін зерттеу.
2. Соңғы Парламенттік сайлау кезіндегі партиялардың саяси додаға түсудегі
ерекшеліктерін зертеп, қазіргі саяси партиялық жүйеге анализ бен болжам
жасау.
Зерттеу объектісі:
Қазақстанның демократиялық институттары, Қазақстанның саяси партиялары,
қоғамдық ұйымдары мен қозғалыстары, Қзақстанның саяси жүйесі.
Зерттелу дәрежесі:
Жұмыс барысында көптеген саяси партиялардың концепцияларымен, қазіргі
және классикалық ғалымдардың еңбектері қолданылған.(Р. Михельс, М.
Дюверже, С. Липсет, Д. Ботелло, Ж. Блондель, Д. Помпер және т.б.) Сонымен
қоса, отандық зерттеушілердің еңбектері пайдаланылған. (К.Н. Бурханов,
М.М. Тажин, М.С. Машан, А.Н. Нысанбаев, С.Т. Сейдуманов, Т.Т.
Исмагамбетов және т.б.) Отандық ғалымдардың саяси партиялар мәселесін
зерттеудегі орны ерекше. Себебі олардың зерттеулерінде теорикалық
құндылығынан басқа, Қазақстандағы партияларының анализдері бар. Бұл
еңбектер менің жұмысыма үлкен көмек болды.
Зерттеу барысында бірқатар зерттеу әдістері пайдаланылды:
1. Институционалды әдіс - Қазақстанда партиялық жүйенің
институционализациялануын зерттегенде қолданылды.
2. Тарихи әдіс – саяси патиялардың дамуы мен қалыптасуын зерттегенде
қолданылған.
3. Контент анализ.
4. компаративтік анализ 1993ж.,1999ж, 2002ж және 2004 жылғы сайлау
ерекшеліктері мен ондағы саяси партиялардың жүргізген науқандарын
салыстырып, зерттеуде қолданылды.
Жұмыс:
Кіріспе, негізгі-үш бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімінен
тұрады. 1-нші бөлім Қазақстандағы саяси партияларды зерттеудегі теориялық-
методологиялық негіздеріне байланысты жазылған. Бұл бөлімде саяси
партияның ұғымы, мәні, мағынасы мен Дюверже бойынша класиффикациясы және
Қазақстандағы саяси партиялардың түрлері, қоғамдағы атқаратын қызметі
жайлы баяндалған.
Екінші бөлім - Қазақстандағы көппартиялық жүйенің қалыптасуы жөнінде
баяндап, 1993 жылғы конституция бойынша партиялық жүйенің қалыптасуы мен
Қазақстандағы саяси партиялардың институционализациялану процессінің даму
эволюциясына байланысты жазылған. Үшінші бөлім 2004 жылғы парламенттік
сайлауға саяси партиялардың дайындығын көрсету мақсатында жазылған. Бұл
бөлімде – Қазақстанның сайлау жүйесі, партиялардың танылу деңгейі мен
саяси партиялардың сайлау кампанияларындағы ерекшеліктері жайлы жазылған.
Жұмыстың көлемі - 75 бет.
1. ҚАЗАҚСТАНДЫҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ –
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
XVIII гасырдағы саяси партия дегеніміз не? Деген сұраққа ең
алғашқылардың бірі болып жауап берген белгілі ағылшын саясаткері, философ
Э. Брек.
Партия дегеніміз - адамдардың бірлескен тобы, оның басты мақсаты -
ұлттық мүддені қорғау, өзіне тән ерекше принциптері мен ережелері бар саяси
ұйым. Өз ұйымында бір келісімге келген ортақ мақсатты көздейтін бір-
бірінің пікірімен санасатын адамдардың ерікті тобы десе, неміс саясаткері
В. Хаасбах партия дегеніміз — адамдардың бір ұйымға бірігуі және саяси
билікті өз пайдаларына шешуге тырысуы дейді.
Партияға неғұрлым кең таралған анықтамалардың бірін француз
саясаттанушысы Р.Ж. Шварценберг берді. Ол: "Партия - ұлттық та, сондай-ақ
жергілікті деңгейде де өмір сүретін, билікті алу мен беруді көздеген және
осы мақсатпен халықтың қолдауға ұмтылған үздіксіз жүмыс істеуші үйым", -
деп атап көрсетті. [1]. 2002 жылдың жазында кабылданған Қазақстан
Республикасының "Саяси партиялар туралы" Заңында: "Азаматтардың, әртүрлі
әлеуметтік топтардың мүдделерін мемлекеттік биліктің өкілді және атқарушы,
жергілікгі өзін-өзі басқару органдарында білдіру және оларды қалыптастыру
ісіне қатысу мақсатында олардың саяси еркін білдіретін Қазақстан
Республикасы азаматтарының ерікті бірлестігі саяси партия деп танылады", -
деп, партия түсінігі ғана емес, сонымен бірге оның міндеттері де
анықталады. [2].
Конституцияға сәйкес, Қазақстан өзін дамудың демократиялық жолын
тандап алған мемлекет деп жариялайды. Ал демократия - барлық қауымдастыққа
катысты шешімдер оның барлық мүшелерімен қабылданатын ұжымдық шешімдер
саласы, бүл — жоғары мақсат-мұратты жүйе және де олардың бәрі белгілі бір
шешімді қабылдауға қатысуда тең құқықтарды пайдаланады. Бұл, жоқ дегенде,
екі принципті: ұжымдық Шешімдерді қоғамдық бақылауды және мүндай бақылауды
жүзеге асыруды, теңдікті сақтауды білдіреді. Өйткені шешім қабылдауда бұл
принциптердің қандай дәрежеде сақталуына байланысты белгілі бір кауымдастық
демократиялық деп атала алады [3]. Көбіне азаматтардың шешім қабылдауға
осылайша қатысуы саяси бағыттың калыптасуына және әлеуметтік-экономикалық
реформалардың барысына ықпалды түрінде белгіленеді. Мұндай ықпал қоғамдық
бірлестіктер, ең алдымен партиялар мен қозғалыстар қызметтері арқылы
неғүрлым тиімді жүзеге асырылады. Елбасымыздың "Сындарлы он жыл" атты
еңбегінде этносаралық келісім туралы "Қандай жасауды жамылса да, негізгі
нәр алар өзегі этноұлтшылдық болып табылатын терроризм мен экстремизм
көріністерінен бойды аулақ салу үшін конфессияаралық теңдестікті сақтау мен
этникалық топтар арасындағы орнықсыздыққа жол бермеу шаралары негізгі кепіл
болып табылады" [4]. Шындығында, азамат оқиғаларға тек басқа азматтармен
одаққа елеулі ықпал ете алады. Саяси партиялар жақын көзқарастарды
ұстанғандар мен ортақ мүдделері барларды ғана біріктіреді.
Қазіргі кезеңде мемлекеттерде мынандай партиялық жүйелер кездеседі:
бірпартиялық, екіпартиялық және көппартиялық (яғни бір партиядан көп). Егер
сайлауларда әрқашан жеңіске жететін тек бір ғана партия өмір сүретін болса,
онда мұндай елдердің көпшілігінде саяси тәртіп диктатура формасын
кабылдайды. Бұл елдерде үкімет әрекетін сынауға қабілетті оппозицияның
жоқтығы жағдайында, демократиялық өзгерістердің бола қоюын күту бекершілік.
Көппартиялыктың болуы өз мүдделерін білдіретін және қорғайтын адамдардың
саяси бірлестігінің қоғамда көп екендігін білдіреді.
Көппартиялық жүйені құру процесі қиын және сан қырлы. "Нағыз
көппартиялық бірнеше тіркелген саяси партиялардың мүлде бар болуына
тірелмейді. Бұл тәртіпке салынған, бірақ жүмыс істеуші жүйе, онда саяси
партиялар тең құқықтық жағдайды пайдаланады, қоғамның негізгі топтары мен
қабаттарына ықпал етуде адал бәсекелестікке түседі, онда сайлаушылардың
айқын білдірілген еркіне байланысты өкіметте партияның ауыстыру принципі
қамтамасыз етіледі". Қазақстандық ғалым Л.А. Байдельдиновтың пікірінше,
"көппартиялық демократиялық қоғамның саяси дамуының нормасы, өйткені партия
жөне партиялық әлеуметтік белсенді түлғаның саяси өмір сахнасында өзін
көрсету мен өзін танытудың ұйымдық түрі". Елдің есебінде қаншалықты
әлеуметтік-белсенді тұлғалар өздерін саясаттың субъектілері деп санаса,
соншалықгы саяси партиялар бола алады. Көппартиялықгың моральдық-
психологиялық негізі өзіне жетекшілік міндетін жүктеп алып, саяси өмір
сахнасында көрнекті роль атқаруға үмтылу болып табылады" [5]. Саяси
көзқарастар мен бағдарламалардың мол жиынтығын ұсына отырып, сайлауларда
партиялар сайлаушылардың бағыт-бағдар алуына көмектеседі. Олар үкіметке
тұрақты қолдауды қамтамасыз етеді, бұл оған сайлаудағы жеңісінен кейін өз
бағдарламасын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Саяси белсенді азаматтар
үшін партия — мемлекет өміріне қатысу мен мемлекеттік саясатқа ықпал етудің
құралы .
Бәсекелес саяси партияларға жетекші роль бөлінген демократия туралы
нормативтік түсініктердің таратылуы демократияның партиясыз мәні жоқ деген
тезисті растауға ықпал етеді. Осы жағдайлар арқасында, бір жағынан,
партиялық жүйе дамуын тұтасынан демократияландырудың индикаторы деп
қарастыруға, екінші жағынан, демократия институттарын (ең алдымен еркін
сайлаулар) бекіту партияның қалыптасуына ықпал етеді деп жорамалауға болады
[6].
Партия жүйесі қабілетінің өлшемі мемлекет пен азаматтық қоғам
арасындағы біріктіруші міндетін орындау бірқатар факторларға байланысты:
мемлекеттік құрылымдардың іс-әрекетке қабілеттілігінен және қоғамдық даму
қажеттілігі туралы оларға ақпараттың барабар түсуінен. Олардың өмір
сүруінің жаңа жағдайларға бейімделуі мемлекеттік және азаматтық
институттарға ақпараттардың ықпал ету күшінен белгілі. Қоғамдық өмірдің
түрлі салаларында пайда болатын қарама-қайшылықтар мен жан- жалдардың
соққыларын өзіне қабылдауға бұл институттардың дайындығын көреміз [7].
Партия жүйелері жоғары арман-мақсаттарында мемлекет тарапынан да,
сондай-ақ оның шегінен тыс жердегі азаматтық қоғам мен қауымдастықгардың
кейбір институттары тарапынан да демократиялық нормаларды бұзуына жауап
беруші сезімтал барометр қызметін атқаруы тиіс. Оларға дағдарысты жағдайдан
өту, ішкі кикілжіңдерді жібітуге ыкпал ету және қоғам үшін тағдыр шешерлік
шешімдер қабылдауда жетекші роль атқару жатады. Бүған Елбасы Н.А.
Назарбаев: "Қоғамның бірігуін нығайтуда тұрақтылық, азаматтық келісім
ахуалын құру елеулі әсер етеді. Бұл тұста мемлекеттің жаңа саяси
институттарымен және қоғамдық қозғалыстарымен жақсы жолға қойылған
сұхбатына көп нәрсе байланысты", - деп назар аударды.
Посттоталитарлық жағдай үшін көппартиялық - бұл демократияның шешуші
сәті. Халықаралық практика көзқарасынан жоғары өкімет органына сайлауларына
кандидаттар ұсынуға сайма-сай өкілділік жүйесін енгізу саяси жүйені
демократияландырудың айқын көрсеткіші болып табылады. Партиялық тізімдер
бойынша сайлаулар - ескі мен жаңа атаулыға және мафиялық әулетке жатпайтын
қоғамның саяси белсенді бөлігі үшін өкіметке тап болудың бірден-бір дерлік
мүмкіндігі. Қазақстанда партиялық тізім бойынша (Орталық Азия елдерінде
түңғыш рет) Парламенттің төменгі палатасына сайлау 1999 жылы өтті. Қазір
өкіметтің заң шығарушы органдарына партиялык өкілдікті кеңейту туралы
мәселе талқылануда. Саяси партиялар саяси қозғалыстардың ерекше түрі болып
табылады. Бірақ егер саяси қозғалыстардың өмір сүргендігі туралы ежелгі
уақыттардан белгілі болса, ал партиялар XIX және XX гасырлардың саяси
шындығынан өсіп шыққан өзіндік жаңа құбылысты білдіреді. Л. С.
Санистебанның пікірі бойынша, партиялар өздерінің тікелей және ұзақ
мерзімді мүдделерін түсінетін тиісті қоғамдық топтар мен қабаттардың
неғүрлым сұңғыла өкілдерінен кұрылады. Бұл белсенді азшылық олар сойылын
соғатын топтың саяси көшбасшысына айналады және олардың нақгы мүдделерін
қанагаттандыру күресіне басшылық жасайды. Солайша, партиялар өзара
жанжалдасқан халықтың түрлі топтарының өкілдеріне айналады. Түрлі, көбіне
қарама-қарсы мүдделі адамдар топтары арасындағы жанжалдарға соқтыратын
жағдайларда олардың басшылары мақсаты өкімет билігі үшін күрес болып
табылатын ұйымдардың артықшылықтарын пайдалана отырып, олар өз еркін
қоғамға таңыта алатынын сезінеді [8].
Саясаттануда Э. Даунстың теориясы кең тараған, оған сәйкес
электоралъдық нарықта партиялар сайлаушыларға өз "өнімдерін" (идеялар,
бағдарламалар) және қызметтерін ұсынады, олардың дауысы үшін күресте өзара
бәсекелеседі. Билікте түрған партияның басты мақсаты — оны сақтау,
басқаларының мақсаты — билікке келу. Бұл мақсаттарға жетудің құралы-
сайлаушылардың дауысы. Сондықтан олар да, басқалары да барынша көп дауыс
алуға белсене ұмтылады.
Әдетте, шетелдік саясаттануда саяси партияларды зерттеу саяси
қозғалыстардың кең аясында өтеді, бұл саяси партиялардың жалпы, сондай-ақ
ерекше белгілерін анықтауға мүмкіндік береді. Қалыптасқан жағдайды
өзгертуге немесе өкімет органдарына ыкдал ету әлде өкімет билігі үшін
күресу жолымен оларды тұрақтандыруға талпынған қоғамдық күштер саяси
қозғалыстың негізін құрайды. Неғұрлым жалпы түрінде саяси қозғалысты ортақ
мақсатты жүзеге асыруға деген адамдардың бірлескен ұмтылысы ретінде ұсынуға
болады.
Саяси қозғалыстар өзінің дамуында мынандай сатылардан өтеді:
А) қозғалыстың алғышартын жасау;
Б) бағдарламаны жасап шығару, жалпы мақсаттар мен ұмтылыстарды
қалыптастыру;
В) саяси үгіт;
Г) дамытылған саяси қызмет;
Д) саяси қозғалыстың өшуі.
Дамудың бөліп көрсетілген сатылары әр саяси қозғалыста міндетті түрде
бола бермейді. Алайда олар жалпы түрінде саяси қозғалыстар динамикасының
негізгі принциптерін айқындайды.
Американ және еуропалық саяси партиялардың тарихы әлеуметтік қайта
құрылулар мен саяси құрылыстың тарихы болып табылады. Дәл осы екі фактор
шешуші түрде саяси партиялардың пайда болуы мен дамуына ықпал етті.
Институционалдандырудың жоғары дәрежесімен ерекшеленетін айырмашылықтар
ретіндегі саяси қозғалыстар, партиялар ХҮІІІ ғасырдың аяғында және әсіресе,
XIX ғасырда пайда болды. Бұл ең алдымен "үшінші сословиенің" тарихи сахнаға
шығуына, ал XIX ғасырда жалпыға бірдей сайлау қүқығын енгізуге байланысты.
XIX ғасырдың соңында - XX ғасырдың басында осы заманғы партиялар
қалыптасуының негізгі факторлары мыналар:
А) жалпыға бірдей сайлау күкығын енгізу;
Б) пролетариаттық таптық сананың оянуы;
В) халықтардың ұлттық санасының оянуы.
Экономикалық жағынан артта қалған Азия, Африка, Латын Америкасы
елдерінде партиялар көбіне өзіндік партия-майдандарды білдіре отырып, ұлт-
азаттық қозғалыстардың базасында пайда болды және қауымдық, тайпалық және
діни құрылымдармен тығыз байланыстарымен ерекшеленді.
Қоғам мен мемлекеттегі партияның жалпы қызметінің бірнеше
түсіндірмелері бар.
XIX ғасырдың саяси-құқықтық доктринасы саяси партияларды сайлау
процесінің басты субъекгісі ретінде ғана карастырғанмен, сол кезде бұл
олардың шын мәніндегі роліне сәйкес келді. Саяси партиялар көбіне
сайлауларды ғана өткізуді көздеген ұйымдарды білдіріп, сайлаулар арасындағы
кезеңдерде айрықша белсенділік көрсете қоймады. АҚШ-та да, көптеген
еуропалық елдерде де осылай болды. Көпшілік солтүстік американдық және бір
бөлік батыс еуропалық зерттеушілер (мәселен, Дж. Джеймс, Т. Лаци, П. Меркл,
Дж. Сартори, X. Херменс) әлі күнге дейін саяси партиялардың қызметінде
анықтаушы фактор олардың "сайлау" функциялары деп санайды (сайлаулар өткізу
және мемлекеттік билікті жаулап алу мақсатында бұл кезеңде сайлаушылардың
мінез-құлықтарына ықпал ету). Сонда да, саяси партиялар мен олардың
міндеттеріне бүгінгі көзқарас кең. Олар ролі тек сайлауға қатысумен
шектелмейтін саяси жүйенің түрақгы жүмыс істейтін институты ретінде
қарастырылады. Саяси партияларға дәл осы түрғыдан келу жаңа заңға тән.
Конституциялық деңгейде олардың маңызды ролі сайлау процесінде ғана емес
(халыққа еркін қалыптастыру мен білдіруге қолғабыс ету), түтас саяси
процесте де танылады. Мысалы, Қазақстан Республикасында Саяси партиялар
туралы Заң ел Конституциясына, Қазақстан Республикасының Саяси партиялар
туралы Заң ережелеріне және басқа нормативтік-қүқтық актілеріне
негізделеді. Партиялық ұнамдылықты құрудың дәстүрлі механизмі Липсет-
Роккананың (АКТТТ) классикалық моделінде бейнеленген, соған сәйкес
азаматтардың таңдауына бес жағдайдың үйлесімі ықпал ететін көрінеді. Олар:
қоғамдық жағдай, табыс пен білім деңгейі, мекен-жайы, діни тиістілігі.
Липсет-Роккана моделі бойынша, шағын ауқатты, білім деңгейі жоғары емес,
жұмысшы немесе ұсақ қызметші мәртебесіндегі адамдар либералдық сипаттағы
партияларға бүйрегі бұрады деп саналды. Олар, мәселен, социал-демократияны
оның материалдық, әлеуметтік-экономикалық қүндылықтар жолын қуғандықтан
таңдады. Және, керісінше, жоғары білімді, едәуір әлеуметтік статусы және
жеткілікті табысы бар адамдар мүмкін болған консервативтік күштердің
бұқаралық базасын құрады. Немесе түрғындар бөлігі қалай болғанда да дінмен
байланысы бар партияларға артықшылықтар береді. Партиялық тандаудың мұндай
сызбасы 80-ші жылдарға дейін батыстық демократия үшін тұтасынан алғанда
әділ еді, бірақ, мысалға, Францияда, Англияда немесе Данияда дін факторы
шешуші роль атқарған жоқ.
М. Вебер және Р. Михельспен қатар саяси партиялар теориясын дамытуға
1902 жылы "Демократия және саяси партиялар ұйымы" деген салыстырмалы
зерттеуін жариялаған орыс әлеуметтанушысы М.
Острогорский елеулі үлес қосты. Партиялық аппарат билігі ретінде партиядағы
басқару сипатын бағалап және партияны қүру, оның жүмыс істеу және
төрешілдік процесін суреттеп, Острогорский "партиялық құрылым демократияны
жоққа шығарады, демократия қағидасы және саяси партиялардың шын мәніндегі
іс-қимыл жасауы қарама-кайшылықты сипатқа ие" деген қорытындыға келеді [9].
Бүл жерде оның түжырымдары партияны олигархтандыру туралы Р. Михельстің
іліміне неғұрлым жақын.
Бүгіндері партиялар (парламенттік үлгідегі), дағдыдағыдай, әлемдік
өркениет үшін дәстүрге айналған сызба бойынша құрылады. Саяси бағыттары
ортақ депутаттарды біріктіруші парламенттегі топ (немесе жергілікті билік
органдарындағы өкілдер) жаңа партияны қалыптастырудағы екі элементтің
біріне айналуда. Екіншісі — олар үшін ең бастысы — сайлау округтеріне
өкілдерін барынша мол енгізу, кандидаттар имиджі мен партия тұғырнамасын
тарату, ал сайлауда табысқа жеткен жағдайда депутаттың оның округімен
тұрақты байланысын жүзеге асыру болып табылатын түрлі деңгейдегі сайлау
комитеттері. Тек парламенттік топ пен сайлау комитеттерінің тығыз
ынтымақтастығы жаңа келешегі бар партияның дүниеге келгені туралы әңгіме
қозғауға мүмкіндік береді. Содан кейін қалғандары — төменгі комитеттер,
баска да партиялық құрылымдар жолға қойылады [10].
Әрине, партия пайда болуының басқа модельдері де жоқ емес. Мысалы,
коммунистік ұйымдар астыртын жағдайларда құрылғандар мен социал-
демократияның жіктелулерінен кейін солардан шыққандар да бар. Лейбористік
партия — кәсіподақтар қызметінің жемісі. Христиандық демократтар
католиктік қозғалыс бөлігінен өсті. Клиентелла негізінде құрылған партиялар
да жұмыс істеген. (өзінің саяси тағдыры мен мүдделерін байланыстырған
бірінші кезектегі партиядан тыс қайраткердің төңірегіндегі ерекше
жағдайлардың ықпалымен қалыптасқан жасырын саяси күш). Францияның ең
ыкпалды партияларының бірі — Республиканы қолдау бірлестігі бір кезде Шарль
де Гольдің клиентелласынан Одақты, содан кейін біртіндеп көсемінен
алыстады, бірақ осы күнге дейін кейде оның түжырымдамасын пайдаланады.
XIX ғасырдың соңында XX гасырдың басында ғалымдардың көпшілігі
қоғамдық топ түріндегі партияларды білдірді, оларды саяси кызметтегі ортақ
көзқарас пен ұмтылыстар біріктірді.
Біреулер партия — бұл жеке пиғылдарын жүзеге асыру үшін оны
пайдалану мақсатымен саяси билікті жаулап алуға үмтылушы ортақ саяси
көзқарас пен мақсаттағы адамдардың одағы деп санады. Басқалары саяси
партияны "бір ғана саяси демократияны танитын адамдардың бірлестігі" деп
анықтады. Үшіншілері партияны жеке тұлғалардың идеялары мен пікірлерін
тарату мен қорғау жөніндегі құрал ретінде, күрес жүргізу және қоғам мен
мемлекет органдарына ықпал жасау сайманы ретінде қарастырды. Маркстік
ілімді ұстанушылар партиялық кызметті таптық мүдделерге тәуелділік
қатынаста қарастыруды ұсынды. Бұл пікірдің неғүрлым белсенді
оппонеттерінің бірі М. Вебер болды, ол "мүшелерін ерікті қабылдауға
сүйенетін, белгілі бір материалдық пайда немесе жеке артықшылықтар, әлде
екеуін де бір мезгілде алу үшін өз басшылығына билікті жаулап алуды (рухани
және материалдық) өзіне мақсат етіп қоятын қоғамдық үйымдар" ретінде саяси
партияларды ұсына отырып, олардың қызметін әлдебір таптың мүдделерімен
байланыстырмауға шақырды.
Саяси ғылымда партия үшін оның қызметінің құрылымдық, ұйымдық астары
басты маңызға ие болады деген көзқарас кең жайлған. Мысалы, белгілі француз
саясаттанушысы М. Дюверженің пікірі бойынша, партияның әлеуметтік құрамы
мен олардың қызметінің негізінде жатқан идеологиялық доктриналары олардың
мәнісін қозғамайды, партия — бұл ең алдымен өзгеше институт, оның негізгі
сипаттамасы ретінде арнаулы кұрылым және ерекше ұйым болып көрінеді.
Кейбір қазіргі кезеңде осы заманғы батыстық зерттеушілер ең алдымен
саяси партиялардың "уақыт жөнінен ұйымның үздіксіздігі, жергілікті және
жалпыұлттық органдар арасындағы тұрақты байланысымен партияның тұрақтанған
құрылымы", жалпыұлттық та, сондай-ақ жергілікті деңгейде партиялық
функционерлердің билікті басып алу мен ұстап тұруға саналы шешімділігі,
билікті жүзеге асыруға жай ықпал ету емес, жеке, не басқа функционерлермен
бірлікте шешім қабылдау, өз жастары мен ізбасарларына ұйым тарапынан
"қамқорлық" көрсету, "кең халықтық қолдауды" қамтамасыз етудің шараларын
қолдану сияқты белгілерді бөліп көрсетуді және карастыруды ұсынады.
Қазіргі саяси партияларды анықтау негізінде төмендегідей өлшемдер
өзара әрекеттеседі деп айтуға болады:
1) ұйымның ұзақ мерзімділігі, бұл партияны өздерінің
негізін салушыларымен және дем берушілерімен бірге құрып бара
жатқан клиенттік топтар мен функциялардан ажыратуға мүмкіндік береді;
2) ұйымдармен жетілдірілген және түракты байланыс
жүйесі болмаса да, тек ұлттық деңгейде өмір сүретін парламенттік
топтан партияны жергілікті деңгейде қамтитын ұйымның толық
ауқымдылығы ерекшелендіреді;
3) саяси билікті жүзеге асыруға ұмтылу;
4) кең әлеуметтік (халықтық) қолдауды іздестіру.
Сонымен, партияны құрушы мынандай белгілерді бөліп
көрсетуге болады:
біріншіден, кез-келген партия идеологияны тасушы немесе кем дегенде
тұлға әлемін ерекше көре алады;
екіншіден, партия - бұл саясаттың жергіліктіден халықаралық деңгейге
дейінгі әр алуан адамдардың жеткілікті ұзақ мерзімді бірлестіктері түрінде
тіршілік етуші ұйым;
үшіншіден, партияның мақсаты - билікті жаулап алу және оны жүзеге
асыру (ол үшін коалицияда да болуы мүмкін);
төртіншіден, әр партия өзі үшін дауыс беруден белсенді мүше тартуға
дейін өзін халықгың қолдауын қамтамасыз етуге үмтылады.
Саяси партияның мәнісін түсінуге бұл қажеттіліктердің қай-қайсысы да
өмір сүруге құқылы. Жоғарыда келтірілген қажеттіліктерді жинақтай келе
саяси партия дегеніміз – ортақ әлеуметтік-таптық, саяси-экономикалық,
мәдени-ұлттық және басқа мүдделермен, сондай-ақ идеалдармен адамдарды
ерікті түрде біріктіруші, билік үшін немесе оны жүзеге асыруға қатысу үшін
күресуші орнықты ұйым.
Саяси партияның мәнісі мынандай негізгі сипаттамаларға тәуелді:
1) партияның әлеуметтік кұрамы мен әлеуметтік базасы;
2) партияны кім басқарады;
3) партияның басқарушы орталығы кімдердің мүддесін білдіреді және
қорғайды;
4) оның саяси іс-қимылдарының бағыттамасы.
Сонымен бірге, саяси партияның әлеуметтік базасы - оның
мәнді өлшемдерінің бірі ғана, өйткені түрлі әлеуметтік топтардың өкілдерін
тура немесе жанама түрде өз бағдарламалық нұсқамалары үшін күреске тарта
отырып, партиялар құрыла да, әрекет жасай да алады.
Саяси ғылым тұрғысынан, жалпы алғанда партия белгілі бір мақсаттағы
неғұрлым белсенді жақтастарды (идеологиялар, жетекшілер) біріктіруші және
қоғамда саяси билікті қолға алу мен пайдалану жолында күресуге қызмет
ететін ұйымдық жағынан тәртіпке келтірілген мамандандырылған топ болып
табылады.
Саяси партиялардың көптеген тұрпаттары бар, олардың ішінде неғұрлым
кең таралғандары бұқаралық, кадрлық және әмбебаптық; күшті және әлсіз
құрылымды; өкілділікті және жұмылдырушы, демократиялық және тоталитарлық,
патронаждық, идеологиялық және сословиелік; консервативтік, реформистік,
революциялық (антижүйелік) және реакцияшыл; солшыл, центристік және оңшыл;
харизматикалық және рационалды; жариялы және астыртын; бесекелесуші және
монополиялық, мажоритарлық, биліктігілері және басқалары болып бөлінеді.
Бұл жіктеулер негізінен батыс елдерінде жасалған. Дегенмен, саяси
партияларды жіктеуге қазақстандық саясаттанушылар да талпынып көрді.
Олардың кейбіреулеріне назар аудара кетейік. Мысалы, И. Тасмағанбетов
партиялық бағдарламаларды саралай келіп, Казақстан партияларының үш түрін
бөліп көрсетті:
1.қоғамдық саясаттың еуропалық және демократиялық тұжырымдамасын
ұстанатын центристер;
2.коммунистік немесе оған жақын идеологияға сүйенетін солшыл
радикалдар;оңшыл радикалдар, яғни мемлекеттің функциясы мен
ықпал ету саласын кысқартуды ұстанғандар. И. Тасмағанбетов
ұлтшыл-демократиялық бағыттағы этно-бағдарланған тобын жеке
бөліп көрсетті.
Қазақстандағы көппартиялық феноменге арналған өз жүмысында С.
Сейдуманов партияларды үлттық, центристік, либеральдық, просоциалистік деп
ажыратады [11].
М. Машан Қазақстандағы партияларды институционалдау өлшемі бойынша
топтастыруды ұсынды, олар: ресми тіркелген партиялар; ресми тіркелмеген
партиялар; ұйымдық қалыптасу процесіндегі партиялар [12].
Партияның билікке қатынасы принципіне негіздей отырып,
Б. Әбдіғалиев оларды былайша бөледі:
"төменгілерді" іске тартудың "жоғарғылар партиясы"; "жоғарғылар"
қаламайтын "төменгілер" партиясы (оппозиция);
"жоғарғыға" тап болғысы келетін "төменгілер" партиясы;
"жоғарғыларды" қолдайтын "төменгілер" партиясы.
Жоғарыда келтірілген партияларды типологизациялау әрекеттері
зерттеушілердің қазақстандық саяси ғылымға қосқан белгілі үлесі деп бағалау
керек шығар [13].
Саяси партиялардың басты міндеті жеке азаматтардың, әлеуметтік
қабаттардың, ынталы топтардың сансыз жеке мүдделерін интеграциялау жолымен
жиынтықты саяси мүддеге айналдыра білуде. Сонысымен партиялар қоғамды
топтастырады. Түрғылықты халықтың кең қабаттарының санасында партияларға
қоғамның саяси жүйесінің аса маңызды кұрылымдық және функционалдық элементі
ретінде қатынас бекіген елдерде бұл процестер неғұрлым табысты дамиды. Бұл
басқарушы партияларға да және оппозицияға жататын партиялардың көпшілігіне
де қатысты. Қоғамдық сананың осындай деңгейіне жету үшін, Қазақстанда
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар, азаматтардың өздері тарапынан әлі көп
күш-қажыр жұмсау кажет.
Әдетте партияның қазіргі либералдық-демократиялық жүйелерінде жұмыс
істеп түрған конституциялық құрылыстың, азаматтардың негізге алынатын
құқықтары мен бостандықтарының, осы елде қалыптасқан және жалпы қабылданған
саяси ойын ережесінің заңдылығына күдік білдірместен, бір-бірімен бәсекелес
саяси бағыттардың қорғаушысы ретінде сөз сөйленеді. Жүмыс істеп түрған
жүйені принципті түрде қабылдамаушы партиялар көбіне саяси сахнадан кетеді.
Басында өмір сүріп түрған жүйені қабылдамаған индустриалды дамыған елдерде
көптеген солшыл партиялар жандарының сірілігі мен табыстары олардың түптеп
келгенде белгілі бір формада бұл жүйемен ыкпалдасып кеткенімен де
айқындалады. Кейбір саясаттанушылар мұндай ыкпалдастықтың үш фазасын бөліп
көрсетеді: күштерді топтастыру мен нақты проблемаларға бет бұру, бар
институттарды мойындау, партиялардың өздерінің өзгеруі. Жүйенің бөлшегіне
айналып, партия өзінің батылдығын жұмсартуға, сайлаушылар дауысы мен саяси
билік жолындағы күрес шындығын игеруге, неғұрлым ұстамды бағыт ұстауға
мәжбүр.
Идеалды түрде партияның мақсаты, ол, мүддесін білдіретін түрғын
халықгардың саяси жүйедегі өкілдіктерін жүзеге асыру болып табылады. Бұл
жерде осы заманғы күрделі қоғамда адамдар өздерінің ерекше мүдделерімен,
ұмтылыстарымен, ұйымдарымен түрлі одақтардың, партиялардың, бірлестіктердің
мүшелері ретінде саяси өмірге қатыса алатындығы маңызға ие. Өз кезегінде
көптеген әр текті, көбіне жанжалдасушы және қарсы келуші мүдделерден
түратын ортақ игілікгі жүзеге асыруға белгіленген және күштеуші құқықтық
өкілеттілігі бар мемлекет сияқты осындай үлкен ұйымдық жүйеде бұл
одақтарсыз, партияларсыз халық немесе қоғам тарапынан бақылау іс жүзінде
мүмкін емес екендігін атап көрсету қажет.
Шетелдік тәжірибе биліктің төменгі деңгейінен жоғарғы эшалонға дейін
демократиялық қоғам құрылысы, заңдар сақталатын, ал үкімет өз әрекеттері
үшін жауап беретін азаматтық қоғам құру қас қағым сәттік емес, табанды және
ұзақ мерзімді күнделікті еңбек екенін куәландырады [14]. Бұл еңбектің мол
үлесі саяси партияларға тиесілі. Егер тәуелсіз мемлекет ретінде түзілген
Қазақстан Республикасы туралы айтатын болсақ, қазіргі таңдағы саяси
партиялардың өмір сүру фактісінің өзі бүгінгі қазақстандық қоғамның
ауытқымас белгілерінің, демократия куәсінің бірі екенін дәлелдейді. Барлық
ерекше белгілерімен, құрылымдарымен, билік жүргізуші институттарымен бұрын
жұмыс істеп тұрған тоталитарлық жүйені принципті жаңа демократиялық жүйеге
ауыстыру бірпартиялық өктемшіл жүйеден көппартиялық жүйеге өтуді туғызды.
Алайда, Қазақстанда көппартиялықтың қалыптасуы негізінен жүзеге
асырылса да, бірақ партиялық жүйе үлгісі әзірге әлі орныққан жоқ және
көппартиялық қалыптасудың аяқталғаны туралы айту бүгінде ертерек. Бұл
күндері Қазақстанда бар саяси партиялар әлі әзірге шешімдер қабылдау
үдерісінің ықпалды қатысушыларына айнала қойған жоқ. Дегенмен, партиялық
жүйені одан әрі жетілдіру процесі жалғасуда. Бұл жағдайда Саяси партиялар
туралы жаңа Заңға және қазақстандық қоғамды демократияландыру кеңесінің
жүмысына маңызды роль бөлінеді. Бір жағынан, демократиялық қайта
өзгерулердің дамуына пәрменді ықпал жасаушы, екінші жағынан, оларға орнықты
центристік бағдар беретін жүмыс істейтін халықгың көпшілігін орта тап
білдіргенде, мемлекетте нарықтық экономиканы орнатқан, оған тиісті
әлеуметтік-таптық құрылымды құрған жағдайда, ықпалды көппартиялықгы
туғызатын, өз кезегінде, қоғам, жаңа әлеуметтік таптары, қабаттары және
тұрғын халық топтары-мүдделерінің кең жиынтығын білдіретін ықпалды
көппартиялықты туғызатын сансыз тәуелсіз экономикалық және саяси
орталықгары бар нақғы азаматтық қоғамның барлығы Қазақстанда қол
жеткізілген демократиялық қайта құруларды бекітуі мүмкін. Сондықган да
"Отан" партиясы өзін орта таптың мүддесін білдіруші деп жариялады.
Демократия өскіндері әлі әлсіз өктемшіл қоғамда көппартиялық жүйені
дамытуға мемлекеттік колдау көрсетілуі керек, бұл мемлекеттің өз мүддесіне
сай келеді. Экономикалық қатынастарды жетілдіру, либералдық экономикалық
реформалар бағытын терендету, тиісті әлеуметтік-экономикалық жағдайларды
жасау, экономикалық та, сондай-ақ саяси да реформалардан туындайтын заң
шығарушы базаны дамыту қажет, бұл өз кезегінде, жүргізіліп жатқан қайта
өзгерулерді жүзеге асырудың және саяси тұрактылықты қамтамасыз етудің
маңызды шарты болып табылады. Бұл жағдайда әлгінде еске алынған Қазақстан
Республикасының Саяси партиялар туралы Заңы және Демократияландыру
жөніндегі кеңес мемлекеттің партия құрылысы процесін реттеуге талпынатынын
куәландырады.
Көбіне полиэтникалық мемлекетте этникалық жұмылдыру
орталығы, ал саяси жетекшілері бір мезгілде этникалық
жетекшілер болуына байланысты әлемнің көпшілік мемлекеттерінде (оның ішінде
Қазақстанда да) заңмен тиым салынса да, сонымен қатар партиялар этникалық
белгілері бойынша ұйымдаса алады. Бұл көзқарасты қазақстандық зерттеуші Н.
Байтенова ұстанады, ол сондай-ақ мұндай мемлекеттерде сайлаушылар этникалық
сызық бойынша дауыс бере алады деп санайды, өйткені олар партиялармен
неғұрлым этникалық негізде байланысты. Оның пікірі бойынша, негізінен XX
ғасырдың 90-шы жылдарында кұрылған көптеген саяси партиялар этникалық
негізде дүниеге келді және іс жүзінде барлық сайлауларда сайлаушылар
этникалық белгілері бойынша дауыс берген. Алайда, бұл партиялар қызметінің
бас кезіндегі біршама табыстарынан кейін, халық арасындағы олардың беделі
біртіндеп түсе бастады.
Қазақстанға келетін болсақ, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
ақпараттық орталығы 1992 жылғы мамыр - желтоқсанда жүргізген социологиялық
сауалнамалар этникалық деп аталатын партияларға саяси енжарлық пен
талғаусыздықты көрсетті. "Сіз төменгі қозғалыстар мен ұйымдардың қызметін
қолдайсыз ба?" - деген сұраққа: " Қазақстан социалистік партиясы" үшін -
50,3 %, "Бірлік" - 55,4 %, сондай-ақ этникалық партиялар "Азат" үшін 51%,
"Желтоқсан" үшін - 54 %, "Қазақтар одағы" үшін - 51,9%, "жауап беруге
қиналамын" дегенді айтты. Қолдамайтындар — "Қазақстан социалистік партиясы"
- 22,6 %, "Бірлік" - 22,7%, сондай-ақ этникалық партиялар мен ұйымдар —
"Азат" - 26,3 %, "Желтоқсан" -22,3%, "Қазақтар одағы" - 27,4 % болды. Бірақ
"Қазақ тілі" үшін "жауап беруге қиналамын" дегендер — 46,5 % болса да,
қолдаушылар - 27,1 % жетті, ал қолдамайтындар - 17,4 % болды. "Невада -
Семей" қозғалысына оң көзқарас білдіру байқалады. Оған "жауап беруге
қиналушылар" - 30 %, ал қолдаушылар — 52,4 % көрсетті. Қазіргі уақытта
этникалық белгілері бойынша құрылған партиялар Қазақстанда іс жүзінде жоқ.
Тіптен "Соотечественник" (бұрынғы "Қазақстан орыс партиясы") партиясының
құрамында, оның төрағасы Г. Беляковтың мойындауынша, 30 %-тен астам
қазақтар бар көрінеді.
Партиялар өздерінің ішкі құрылымдарын дамытып, өз жақтастарының ұзақ
мерзімді жол куушылығын қалыптастыруда. Және де бір мезгілде әртүрлі
мүдделер арасындағы, келісімге жету құралы да немесе олардың арасындағы
делдал ретінде көрінген партияларды бірыңғай бөлінбес тұтастыққа біріктіре
отырып, қоғам мен саяси жүйе арасындағы делдалдық міндеттерге ие болуда.
Бұл көзқарас тұрғысынан либералдық-демократиялық жүйеде — бір
жағынан, өктемшіл және тоталитарлық жүйелерде - екінші жағынан, партиялар
өз міндеттерін түрліше орындауда. Егер тоталитаризмде жалғыз партия толық
дерлік мемлекеттік аппаратпен қосылып кетсе, ал либералдық-демократиялық
жүйеде үстемдік етуші өзара бәсекелестіктегі партиялар екі деңгейде іс-
қимыл көрсетеді. Біріншіден, әр партия барлық немесе аймақгық
қауымдастықтың көпшілігін іштен аралап өтетін каналдар желісін тартады, бұл
олардың ішінде жалпыұлттық бастаманы күшейтеді. Екіншіден, партияның басқа
партиялармен бәсекелестік бағытталығының өзі жалпыұлттық саяси жүйені атақ-
дәрежелеріне және жағдайларына қарамастан, лауазымды адамдардың барлық
нақгы топтарынан жоғары қоюға мүмкіндік туғызады. Яғни, саяси жүйенің өзі
мен нақты лауазымды адамдар арасындағы айқын айырмашылық ізі тартылады.
Саяси партиялар саяси қатынасуды қамтамассыз етуде, ұлттық саясатты
қалыптастырудың, мемлекеттік билікті үйымдастыру мен жүзеге асырудың
негізгі құралы болып табылады. Бұл туралы конституциялық ережелер көптеген
елдерде арнаулы зандарда бекітілген саяси партиялардың сан алуан міндеттері
мен функцияларын анықтауда бастапқы көздер болып табылады [15]. Саяси
партиялардың саяси, идеологиялық және тәрбиелік міндеттері мен функциялары
нормативті белгіленеді.
Қағида ретінде саяси міндеттер мен функцияларға мыналар жатады:
- азаматтардың саяси кұқықтары мен бостандықгарын жүзеге
асыруына қолғабыс тигізу;
- мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын қалыптастыру мен олардың қызметіне қатысу;
- саяси кадрлардың құрамын толықтыру, қоғам ісі үшін өзіне
жауапкершілік алуға қабілетті азаматтарды партия тәрбиелейді;
- қоғам мен мемлекет арасындағы байланысты жүзеге асыру, яғни
халық пен мемлекеттік органдар арасындағы тұрақты жанды
байланыс туралы қамқорлық.
Идеологиялық функцияға:
Қоғамдық пікір мен азаматтардың санасын қалыптастыруға бағытталған үгіт-
насихат қызметіне маңызды мән беріледі. Кейбір елдер заңдарының түрақты
және сайлау алдындағы үгіт ретінде саяси партиялардың үгіт-насихат қызметін
мойындауы оларға тән касиет.
Тәрбиелік кызмет аясына патриоттық және азаматтық тәрбиеге, халық
ағартуға, патриотизмді күшейтуге және қоғамдық моральды ныгайтуға
бағытталған қызмет жатады. Яғни бұл ұлттық топтасуға бағытталған қызмет.
Сонымен, біз көріп отырғанымыздай, саяси партиялардың міндеттері мен
қызмет аясы қоғамдық сипат алады. Халықтың саяси еркін білдіруге ерікті әрі
түрақты катысу арқылы саяси партиялар қоғамдық міндеттерді орындайды.
Партия ролінің күшеюі саяси бағыт пен әлеуметтік-экономикалық реформалардың
барысын қалыптастыруға әлеуметтік топтар мен қабаттардың өсіп отырған
ұмтылысымен айқындалады. Мұндай ықпал қоғамдық бірлестіктер, бірінші
кезекте, партиялар мен қозғалыстар қызметі арқылы неғұрлым тиімді жүзеге
асырылады.
Шындығында, азамат оқиғаға тек басқа азаматтармен одақта ғана
байсалды ықпал жасай алады. Саяси партиялар жакын көзқарастарды ұстанғандар
мен ортақ мүдделері барларды біріктіреді. Саяси айқындамалар мен
бағдарламалардың кең жиынтығын ұсына отырып, партиялар сайлауда
сайлаушылардың бағдарлануына көмектеседі. Олар үкіметті түрақты қолдауымен
қамтамасыз етіліп, ал бұл болса, оған сайлаудағы жеңістен кейін өз
бағдарламасын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Партияның саяси белсенді
азаматтары үшін — бұл мемлекеттік өмірге катысудың және мемлекеттік
саясатқа ықпал етудің құралы. И. Тасмағамбетов айтқандай, "ұлттық топтасу
парламенттік орындарға партия басшылары күресінің қаншалықты саналуандығын
емес, тіптен ортақ, жалпыұлттық өзекті айқындаудағы олардың қарама-
қайшылықтары жағдайында түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін соншалықгы
біріктіре білуін талап етеді".
Әлеуметтік тәжірибе көрсеткендей, партия нақты мәселелерді шешумен
ғана емес, тұтасынан жалпы стратегиямен, саяси бағытпен де айналысуы,
солардың бірі ұлттық топтасу болып табылатын қоғамдық дамудың неғұрлым
маңызды проблемаларына саяси қызметті шоғырландыруы тиіс. Бұған, атап
айтқанда, "Отан" партиясы да ұмтылуда, оның мысалында біз тәуелсіз даму
жылдарындағы Қазақстанның саяси өмірінде партиялық қозғалыс ролінің
эволюциялық дамуын байқай аламыз. Бірнеше партиялар мен қозғалыстардың
қосылуы нәтижесінде "Отан" 1999 жылы құрылды. Алайда, көптеген
сарапшылардың пікірі бойынша, жаңа партия негізінен Қазақстан Халық бірлігі
партиясының занды мүрагері еді.
1993 жылғы ақпаннан жүмыс істеген және негізгі міндеті нарықтық
экономикаға әлеуметтік бағдарлануымен Қазақстанда демократиялық қоғамның
бой түзеуіне, шын мәніндегі егемендікті бекітуге, ұлтаралық келісім мен
қоғамдық-саяси тұрактылықты қолдауға жан-жақгы көмектесу болған бұқаралық
қоғамдық ұйымды білдіретін "Қазақстан халық бірлігі Одағының" (СНЕК)
базасында 1995 жылғы ақпанда "Қазақстан Халық бірлігі партиясы" құрылды
[16].
Реформалар жолымен елдің одан әрі қозғалуы ұлттық топтасуға
бастайтын қоғамдық-саяси тұрақгылық пен ұлтаралық келісім (Қазақстан
ерекшелігі) орнығуы жағдайында ғана жүзеге асуы мүмкін еді. Осы мақсаттарға
сәйкес елдің барлық күштерін топтастыруға лайық саяси ұйым - ҚХБО (СНЕК)
құрылды да. "Қоғамдық-саяси тұракгылықгы сақтау үшін бір-біріне қарсы
тұрған ұлттық-патриоттық күштер (нақты этностың мүдделерін бірінші кезекке
қоятын) соққыларды жұмсартушы дәнекер ролін атқаруға және біріктіруші
үрдісті ынталандыруға қабілетті күшті демократиялық орталық қажет", -
делінді республиканың 34 азаматы қол қойған "Қазақстан халқына Үндеуінде".
Олардың арасында ғарышкер Токтар Әубәкіров, жазушы, сол кезде "Егемен
Қазақстан" газетінің редакторы, содан сәл бұрын Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік хатшысы Әбіш Кекілбаев, жазушы, қазіргі Республика
Парламентінің сенаторы Иван Щеголихин және басқа халыққа белгілі тұдғалар
болды.
Бірқатар сарапшылар ҚХБО сол жылдары партия мен қозғалыстар ортасында
пайда болып келе жатқан билеуші топтарға катысты оппозициялық үрдіске
қарама-қарсы құрылды деп санайды. Мұндай жағдайдың алғышарттық қызметін
"көптеген тәртіп бұзушылықтарымен өткен парламент сайлауларының өкімет
бақылауындағы қойылымына" байланысты 1993 жылдың көктеміндегі оқиғалар
атқарды. Жоғары Кеңестің өзін-өзі таратуын қолдап, ҚХБО жетекші
оппозициялық қоғамдық бірлестіктер арасынан енді өзіне одақтастар таба
алмады. Әрине, ол оппозициялық күштердің (ҚСП, ҚХК, Қазақстан Компартиясы,
"Лад" славяндық қозғалысы, "Азат" Қазақстан Азаматтық қозғалысы, "Табиғат"
партиясы, "Қазақстанның күқыктық дамуы" қоғамдық бірлестігі) блогы ретінде
құрылған "Республика" Қоғамдық бірлестіктерінің үйлестіруші кеңесіне (1994
ж. сәуірде құрылған) енген жоқ.
Одақ қалыптасуы аяқталды деп 1993 жылғы 2 қазанда өткізілген оның I
съезін санауға болады. Мұның өзі съезд жұмысына ҚХБО-ның басшысы,
республика Президенті Н. Ә. Назарбаевтың қатысуы мен оның онда сөз сөйлеу
фактісімен де расталады. Съезд қозғалыс бағдарламасын бекітті, оның
Жарғысына өзгерістер енгізіп, қарар қабылдады [17].
Сол тұстағы қоғамдық-саяси жағдайды талдау ҚХБО өзін құру мақсатын
ақтағанын көрсетеді. ҚХБО қызметін идеологиялық және ұйымдық түзетулердің
қорытындысы 1995 жылғы 25 наурызда өткен, сонымен бірге ҚХБП (ПНЕК)-ның I
(кұрылтай) съезі болып табылған Одақтың III (кезектен тыс) съезі болып
табылды. Съезд Одақгы Қазақстан Халықтары бірлігінің партиясы етіп қайта
құру туралы шешім қабылдады, ҚХБП-ның Жарғысы мен Бағдарламасын бекітті,
партияның басқарушысы органдарын сайлады. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың ҚХБО-ның III съезіне қатысушыларына құттықгау сөзінде:
"... осы бір күрделі уақытта мүмкіндігіне қарай қоғамның идеялық
топтасуына, демократиялануына, ұлтаралық келісім мен тұрақтылықты нығайтуға
көмектескен Одақ саяси ұйымға айналды... партия болып, ҚХБО тәуелсіз
Қазақстан халықтарының игілігі жолында қайта өзгертулер процесіне тиімдірек
қатынасады деп ойлаймын", - деп атап өтті.
КДБО-ны қайта құру туралы ұсыныс орталықган емес, Одақтың өз
мүшелерінен түсу фактісі өзгеше болып табылды. Атап айтқанда, ҚХБО-ның
Қостанай облыстық кеңесінің төралқасы мұндай ұсыныстарды жинақтап және Одақ
белсенділерінің тілегін орындай отырып, Одақтың саяси кеңесінің атына хат
жолдады: "Мүмкін болған қысқа мерзімде, қазан айынан (1994 ж.) кешіктірмей,
ҚХБО пленумын шақыруды табанды түрде ұсынамыз. Пленумда біздің
мемлекеттігіміздің, мұндағы Одақтың ролі, қозғалыс дамуының келешегі
(партияға айналдыру, стратегия мен тактиканы анықтау, кезекті съезді
дайындау мен өткізу) мәселелерін пленумда талқылаудың негізгі қажеттілігі
бар деп санаймыз", - делінді бұл күжатта.
Одақтың қатардағы мүшелерінің, бастауыш ұйымдарының пікірлерін
ескерумен ҚХБО-ның III (кезектен тыс) съезіндегі Одақ Саяси Кеңесінің
баяндамасында: "ҚХБО қандай болуы керек — саяси қозғалыс па немесе партия
ма деген сұраққа біздің белсенділердің көпшілігі: әрине, өзіне тән
партиялық тәртібімен, тіптен тек мүшелікке өту ақысын ұқыпты төлеуімен,
тіркелген мүшелігімен және басқаларымен партия деп кесімді айтты.
"Қазақстан Халық бірлігі" Одағы асыра айтпағанның өзінде, саясатты халық
көпшілігі мүддесінің бейнесі болып табылатын партияға айналуы керек", -
делінді. Партия 1995 жылғы 12 мамырда Қазақстан Республикасы Әділет
министрлігінде ресми тіркелді.
Жаңа ұйымның құрылуымен жергілікті жерлерде партия мүшелігіне
қабылдау, партиялық кұжаттарды рәсімдеу, ҚХБП-ның үйымдық негіздерін
қалыптастыру жөніндегі нақты жұмыстар басталды. Одақ Қазақстаңда өтпелі
кезеңде үлкен саяси коалиция құруға шақырды. Тең өкілеттіліктерімен
Қазақстанда істеген барлық саяси күштерін ҚХБО төңірегіне топтастыру
әрекеті жүзеге асырылды. Сол кезде мұндай қадам саяси жағынан қисынды әрі
өзін-өзі ақтайтын еді. Құрылған, бір жылға жуық өмір сүрген коалиция өз
міндетін орындады: сол кезде орын алған үкімет пен оппозиция арасындағы
текетірес жойылды, ал саяси күштер арасында уақытша пәтуаға қол жеткізілді.
Сонысымен қалыптасқан саяси жағдайда ҚХБО топтастырушы буын ролін
атқарды.[18].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФӘЛСӘФӘ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
САЯСАТТАНУ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: 2004 ЖЫЛҒЫ ПАРЛАМЕНТТІК САЙЛАУДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ
БЕЛСЕНДІЛІГІ.
ОРЫНДАҒАН
4 КУРС СТУДЕНТІ-------------------АЛДЕНЕЙО В А.У.
ҒЫЛЫМИ ЖЕТЕКШІ
С.Ғ.КАНД. -------------------АМИРБЕКОВ Ш.А.
НОРМАТИВТІК
ТЕКСЕРУШІ -------------------ЕСИМОВА Д.
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
КАФЕДРА МЕҢГЕРУШІСІ
С.Ғ.Д.,ПРОФ. ------------------ИВАТОВА Л.М.
АЛМАТЫ 2005 ЖЫЛ.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 БЕТ
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДУГІ ТЕОРИЯЛЫҚ –
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6 БЕТ
2. ҚАЗАҚСТАНДЫҒЫ КӨП ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...22 БЕТ
1. 1993 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30 БЕТ
2. 1996 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯ ТУРАЛЫ ЗАҢ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32 БЕТ
3. 2002 ЖЫЛҒЫ ПАРТИЯ ТУРАЛЫ ЗАҢ ЖӘНЕ ЖАҢА ПАРТИЯЛЫҚ
ЖҮЙЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44 БЕТ
3. 2004 ЖЫЛҒЫ ПАРЛАМЕНТТІК САЙЛАУҒА САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ДАЙЫНДЫҒЫ.
1. ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54 БЕТ
2. САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ТАНЫЛУ
ДЕҢГЕЙІ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .63 БЕТ
3. САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ САЙЛАУ КАМПАНИЯЛАРЫН ЖҮРГІЗУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... 65 БЕТ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68 БЕТ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70 БЕТ
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі:
Қазақстан қоғамындағы қазіргі кезеңдегі ғаламдану саясатының басты
бағыты республикамыздың саяси жүйесі мен қүрылымын, қоғамдық қатынастардағы
орны мен ролін, Конституциялық статусы мен функцияларын, оның барлық
құрамдас бөліктерін қамтиды. Осы өзгерістердің табиғаты мен ауқымының бір
ерекшелігі - олардың бүкіл мемлекеттік құбылыстағы ішкі-сыртқы саясатпен
үйлестігінде, қоғам әлеуметтік қатынастардың дамуында. Қазақстан
Республикасындағы серпінді өзгерістер мен пікір алуандығы жариялылық
тенденцияларын үздіксіз өзгеріп отырады. Бұл қүбылыстардан қоғамымызда
толық демократияның қалыптасқандығын байқаймыз. Саяси үрдістерді дамытып
отыратын саяси институттар — саяси партиялар, қоғамдық қозғалыстар, ерікті
баспасөз, яғни саяси жүйені құратын әлеуметтік топтар. Қазақстан
Республикасының егемендік алуы тек үлттық сананың жаңаруы ғана емес,
республикамыздағы саяси жаңғырудың демократиялық жолмен дамуына зор
мүмкіндіктер ашты.
Еліміз бүгінде саяси және экономикалық тұрақтану, азаматтық-қүқықтық
қоғам негіздерін қалыптастыру және нығайту кезеңінде тұр. Қазақстан
Республикасында саяси үрдістердің демократиялық түрғыда күннен-күнге дамып
келе жатқандығын байқаймыз. Бұған дәлел — республикамызда саяси әр
алуандықтың пайда болуы, қоғамдағы әлеуметтік топтар мен жіктерде
саясаттану процесінің күшеюі 1991 жылғы саяси партиялар мен қоғамдық
бірлестіктер туралы заңның қабылдануы. Сонымен бірге осы заң арқылы саяси
партиялар қызметінің реттелуіне, олардың құқықтық өрісінің кеңеюіне сайлау
жүйесінде сапалық өзгерістердің енгізілуі, сайлаудың баламалы түрде
өткізілуі, сайлаушылардың таңдау қүқысының іс жүзіне асырылуы т.б. үрдістер
жатыр. Қазіргі саяси түрақтану бірден пайда болған жоқ. Әр саяси үрдіс
өзінің эволюциялық дамуымен дүниеге келеді.
Қоғамдағы саяси процестердің дамуына тікелей ықпал етіп отырған
саяси институттар, саяси партиялар қоғамдық қозғалыстар, ерікті баспасөз,
саяси жүйені құрайтын әлеуметтік-саяси топтар. Республикамыздағы саяси
процестердің сапалық жағынан толық пісіп-жетілуі, әлеуметтік дамуы жаңа
мүмкіндіктер ашып отыр. Қоғамдағы саяси процестердің дамуы ең алдымен,
қазақстандықтардың демократияға жол ашуы мен оны қалыптастыруға және
нығайтуға деген ұмтылыстарымен тығыз байланысты.
Демократиялық қоғамда мемлекетпен қоғамды байланыстыратын және
қоғамның мүдделерін қорғайтын, қоғаммен мемлекет арасындағы конфликтерді
шиелінісіп кетпеуіне жол бермейтін саяси партиялармен қоғамдық ұйымдар мен
қозғалыстардың маңызы зор. Сондықтан, бұрынғы Қеңестік Республикалардағы
демократиялық процесте саяси институтардың дамуында партиялық аспектіге
көбірек көңіл бөлу жөн.
Ендігі кезде негізгі мәселе саяси партиялардың институализациясымен,
заңдастыру деңгейі, құрылымдық ерекшеліктерімен партиялық жүйедегі іс -
әрекеттің спецификасы. Хантингтон бойынша партиялардың институализациялану
процесі партиялардың тұрақтануымен мәнін, мақсаттарын айқындайды.
Партиялардың саяси өмірге араласуы тек институализацияның деңгейімен
анықталады.
Қазақстандағы саяси процестердің алға жылжу механизіміндегі
партиялардың институализациялану процессін зерттеу өте маңызды, ол
партиялық жүйенің даму тенденциясымен болашаққа демократиялық институтардың
орнығуына анализ жасауға мүмкіндік береді. Қазақстанда партиялардың
институализациялану процессі он төрт жылдан бері созылуда. Бұл тарихи өлшем
бойынша қысқа уақыт, бірақ соған қарамастан көптеген нәрсе істелінді.
Қазақстанның тәуелсіздік алғаннынан кейінгі уақыт аралығында партиялар
саяси жүйедегі орнын тауып, саяси шешім қабылдауда маңызды мәртебеге ие
болды. Бұған мысал 1999, 2004 жылғы парламенттік сайлау, парламент
мәжілісіндегі партиялық фракциялар.
Соңғы парламенттік сайлау барысындағы партиялардың сайлау додаға
қатысу деңгейі, сайлау компанияларын жүргізудегі қолданылған
технологиялары. Қазіргі Қазақстандағы белсенді партиялардың алға жылжу
тенденциялары, билік үшін күрестегі іс - әрекеттердің қолданудағы
айырмашылықтары. Партиялардың электоратты бөлудің, қаншалықты заңды өтуі
және мүмкіндіктерімен ресурстары, билікке қарасты позициялары көрсетілген.
Мақсаты:
2004 жылғы парламенттік сайлаудағы саяси патиялардың белсенділігі
мен сайлау науқанының эффективтілігін көрсету.
Міндеттері:
1. Қазақстандағы партиялық жүйенің институализациялану деңгейінің теориялық
және құқықтық негіздерін зерттеу.
2. Соңғы Парламенттік сайлау кезіндегі партиялардың саяси додаға түсудегі
ерекшеліктерін зертеп, қазіргі саяси партиялық жүйеге анализ бен болжам
жасау.
Зерттеу объектісі:
Қазақстанның демократиялық институттары, Қазақстанның саяси партиялары,
қоғамдық ұйымдары мен қозғалыстары, Қзақстанның саяси жүйесі.
Зерттелу дәрежесі:
Жұмыс барысында көптеген саяси партиялардың концепцияларымен, қазіргі
және классикалық ғалымдардың еңбектері қолданылған.(Р. Михельс, М.
Дюверже, С. Липсет, Д. Ботелло, Ж. Блондель, Д. Помпер және т.б.) Сонымен
қоса, отандық зерттеушілердің еңбектері пайдаланылған. (К.Н. Бурханов,
М.М. Тажин, М.С. Машан, А.Н. Нысанбаев, С.Т. Сейдуманов, Т.Т.
Исмагамбетов және т.б.) Отандық ғалымдардың саяси партиялар мәселесін
зерттеудегі орны ерекше. Себебі олардың зерттеулерінде теорикалық
құндылығынан басқа, Қазақстандағы партияларының анализдері бар. Бұл
еңбектер менің жұмысыма үлкен көмек болды.
Зерттеу барысында бірқатар зерттеу әдістері пайдаланылды:
1. Институционалды әдіс - Қазақстанда партиялық жүйенің
институционализациялануын зерттегенде қолданылды.
2. Тарихи әдіс – саяси патиялардың дамуы мен қалыптасуын зерттегенде
қолданылған.
3. Контент анализ.
4. компаративтік анализ 1993ж.,1999ж, 2002ж және 2004 жылғы сайлау
ерекшеліктері мен ондағы саяси партиялардың жүргізген науқандарын
салыстырып, зерттеуде қолданылды.
Жұмыс:
Кіріспе, негізгі-үш бөлімнен, қорытынды және әдебиеттер тізімінен
тұрады. 1-нші бөлім Қазақстандағы саяси партияларды зерттеудегі теориялық-
методологиялық негіздеріне байланысты жазылған. Бұл бөлімде саяси
партияның ұғымы, мәні, мағынасы мен Дюверже бойынша класиффикациясы және
Қазақстандағы саяси партиялардың түрлері, қоғамдағы атқаратын қызметі
жайлы баяндалған.
Екінші бөлім - Қазақстандағы көппартиялық жүйенің қалыптасуы жөнінде
баяндап, 1993 жылғы конституция бойынша партиялық жүйенің қалыптасуы мен
Қазақстандағы саяси партиялардың институционализациялану процессінің даму
эволюциясына байланысты жазылған. Үшінші бөлім 2004 жылғы парламенттік
сайлауға саяси партиялардың дайындығын көрсету мақсатында жазылған. Бұл
бөлімде – Қазақстанның сайлау жүйесі, партиялардың танылу деңгейі мен
саяси партиялардың сайлау кампанияларындағы ерекшеліктері жайлы жазылған.
Жұмыстың көлемі - 75 бет.
1. ҚАЗАҚСТАНДЫҒЫ САЯСИ ПАРТИЯЛАР МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ –
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
XVIII гасырдағы саяси партия дегеніміз не? Деген сұраққа ең
алғашқылардың бірі болып жауап берген белгілі ағылшын саясаткері, философ
Э. Брек.
Партия дегеніміз - адамдардың бірлескен тобы, оның басты мақсаты -
ұлттық мүддені қорғау, өзіне тән ерекше принциптері мен ережелері бар саяси
ұйым. Өз ұйымында бір келісімге келген ортақ мақсатты көздейтін бір-
бірінің пікірімен санасатын адамдардың ерікті тобы десе, неміс саясаткері
В. Хаасбах партия дегеніміз — адамдардың бір ұйымға бірігуі және саяси
билікті өз пайдаларына шешуге тырысуы дейді.
Партияға неғұрлым кең таралған анықтамалардың бірін француз
саясаттанушысы Р.Ж. Шварценберг берді. Ол: "Партия - ұлттық та, сондай-ақ
жергілікті деңгейде де өмір сүретін, билікті алу мен беруді көздеген және
осы мақсатпен халықтың қолдауға ұмтылған үздіксіз жүмыс істеуші үйым", -
деп атап көрсетті. [1]. 2002 жылдың жазында кабылданған Қазақстан
Республикасының "Саяси партиялар туралы" Заңында: "Азаматтардың, әртүрлі
әлеуметтік топтардың мүдделерін мемлекеттік биліктің өкілді және атқарушы,
жергілікгі өзін-өзі басқару органдарында білдіру және оларды қалыптастыру
ісіне қатысу мақсатында олардың саяси еркін білдіретін Қазақстан
Республикасы азаматтарының ерікті бірлестігі саяси партия деп танылады", -
деп, партия түсінігі ғана емес, сонымен бірге оның міндеттері де
анықталады. [2].
Конституцияға сәйкес, Қазақстан өзін дамудың демократиялық жолын
тандап алған мемлекет деп жариялайды. Ал демократия - барлық қауымдастыққа
катысты шешімдер оның барлық мүшелерімен қабылданатын ұжымдық шешімдер
саласы, бүл — жоғары мақсат-мұратты жүйе және де олардың бәрі белгілі бір
шешімді қабылдауға қатысуда тең құқықтарды пайдаланады. Бұл, жоқ дегенде,
екі принципті: ұжымдық Шешімдерді қоғамдық бақылауды және мүндай бақылауды
жүзеге асыруды, теңдікті сақтауды білдіреді. Өйткені шешім қабылдауда бұл
принциптердің қандай дәрежеде сақталуына байланысты белгілі бір кауымдастық
демократиялық деп атала алады [3]. Көбіне азаматтардың шешім қабылдауға
осылайша қатысуы саяси бағыттың калыптасуына және әлеуметтік-экономикалық
реформалардың барысына ықпалды түрінде белгіленеді. Мұндай ықпал қоғамдық
бірлестіктер, ең алдымен партиялар мен қозғалыстар қызметтері арқылы
неғүрлым тиімді жүзеге асырылады. Елбасымыздың "Сындарлы он жыл" атты
еңбегінде этносаралық келісім туралы "Қандай жасауды жамылса да, негізгі
нәр алар өзегі этноұлтшылдық болып табылатын терроризм мен экстремизм
көріністерінен бойды аулақ салу үшін конфессияаралық теңдестікті сақтау мен
этникалық топтар арасындағы орнықсыздыққа жол бермеу шаралары негізгі кепіл
болып табылады" [4]. Шындығында, азамат оқиғаларға тек басқа азматтармен
одаққа елеулі ықпал ете алады. Саяси партиялар жақын көзқарастарды
ұстанғандар мен ортақ мүдделері барларды ғана біріктіреді.
Қазіргі кезеңде мемлекеттерде мынандай партиялық жүйелер кездеседі:
бірпартиялық, екіпартиялық және көппартиялық (яғни бір партиядан көп). Егер
сайлауларда әрқашан жеңіске жететін тек бір ғана партия өмір сүретін болса,
онда мұндай елдердің көпшілігінде саяси тәртіп диктатура формасын
кабылдайды. Бұл елдерде үкімет әрекетін сынауға қабілетті оппозицияның
жоқтығы жағдайында, демократиялық өзгерістердің бола қоюын күту бекершілік.
Көппартиялыктың болуы өз мүдделерін білдіретін және қорғайтын адамдардың
саяси бірлестігінің қоғамда көп екендігін білдіреді.
Көппартиялық жүйені құру процесі қиын және сан қырлы. "Нағыз
көппартиялық бірнеше тіркелген саяси партиялардың мүлде бар болуына
тірелмейді. Бұл тәртіпке салынған, бірақ жүмыс істеуші жүйе, онда саяси
партиялар тең құқықтық жағдайды пайдаланады, қоғамның негізгі топтары мен
қабаттарына ықпал етуде адал бәсекелестікке түседі, онда сайлаушылардың
айқын білдірілген еркіне байланысты өкіметте партияның ауыстыру принципі
қамтамасыз етіледі". Қазақстандық ғалым Л.А. Байдельдиновтың пікірінше,
"көппартиялық демократиялық қоғамның саяси дамуының нормасы, өйткені партия
жөне партиялық әлеуметтік белсенді түлғаның саяси өмір сахнасында өзін
көрсету мен өзін танытудың ұйымдық түрі". Елдің есебінде қаншалықты
әлеуметтік-белсенді тұлғалар өздерін саясаттың субъектілері деп санаса,
соншалықгы саяси партиялар бола алады. Көппартиялықгың моральдық-
психологиялық негізі өзіне жетекшілік міндетін жүктеп алып, саяси өмір
сахнасында көрнекті роль атқаруға үмтылу болып табылады" [5]. Саяси
көзқарастар мен бағдарламалардың мол жиынтығын ұсына отырып, сайлауларда
партиялар сайлаушылардың бағыт-бағдар алуына көмектеседі. Олар үкіметке
тұрақты қолдауды қамтамасыз етеді, бұл оған сайлаудағы жеңісінен кейін өз
бағдарламасын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Саяси белсенді азаматтар
үшін партия — мемлекет өміріне қатысу мен мемлекеттік саясатқа ықпал етудің
құралы .
Бәсекелес саяси партияларға жетекші роль бөлінген демократия туралы
нормативтік түсініктердің таратылуы демократияның партиясыз мәні жоқ деген
тезисті растауға ықпал етеді. Осы жағдайлар арқасында, бір жағынан,
партиялық жүйе дамуын тұтасынан демократияландырудың индикаторы деп
қарастыруға, екінші жағынан, демократия институттарын (ең алдымен еркін
сайлаулар) бекіту партияның қалыптасуына ықпал етеді деп жорамалауға болады
[6].
Партия жүйесі қабілетінің өлшемі мемлекет пен азаматтық қоғам
арасындағы біріктіруші міндетін орындау бірқатар факторларға байланысты:
мемлекеттік құрылымдардың іс-әрекетке қабілеттілігінен және қоғамдық даму
қажеттілігі туралы оларға ақпараттың барабар түсуінен. Олардың өмір
сүруінің жаңа жағдайларға бейімделуі мемлекеттік және азаматтық
институттарға ақпараттардың ықпал ету күшінен белгілі. Қоғамдық өмірдің
түрлі салаларында пайда болатын қарама-қайшылықтар мен жан- жалдардың
соққыларын өзіне қабылдауға бұл институттардың дайындығын көреміз [7].
Партия жүйелері жоғары арман-мақсаттарында мемлекет тарапынан да,
сондай-ақ оның шегінен тыс жердегі азаматтық қоғам мен қауымдастықгардың
кейбір институттары тарапынан да демократиялық нормаларды бұзуына жауап
беруші сезімтал барометр қызметін атқаруы тиіс. Оларға дағдарысты жағдайдан
өту, ішкі кикілжіңдерді жібітуге ыкпал ету және қоғам үшін тағдыр шешерлік
шешімдер қабылдауда жетекші роль атқару жатады. Бүған Елбасы Н.А.
Назарбаев: "Қоғамның бірігуін нығайтуда тұрақтылық, азаматтық келісім
ахуалын құру елеулі әсер етеді. Бұл тұста мемлекеттің жаңа саяси
институттарымен және қоғамдық қозғалыстарымен жақсы жолға қойылған
сұхбатына көп нәрсе байланысты", - деп назар аударды.
Посттоталитарлық жағдай үшін көппартиялық - бұл демократияның шешуші
сәті. Халықаралық практика көзқарасынан жоғары өкімет органына сайлауларына
кандидаттар ұсынуға сайма-сай өкілділік жүйесін енгізу саяси жүйені
демократияландырудың айқын көрсеткіші болып табылады. Партиялық тізімдер
бойынша сайлаулар - ескі мен жаңа атаулыға және мафиялық әулетке жатпайтын
қоғамның саяси белсенді бөлігі үшін өкіметке тап болудың бірден-бір дерлік
мүмкіндігі. Қазақстанда партиялық тізім бойынша (Орталық Азия елдерінде
түңғыш рет) Парламенттің төменгі палатасына сайлау 1999 жылы өтті. Қазір
өкіметтің заң шығарушы органдарына партиялык өкілдікті кеңейту туралы
мәселе талқылануда. Саяси партиялар саяси қозғалыстардың ерекше түрі болып
табылады. Бірақ егер саяси қозғалыстардың өмір сүргендігі туралы ежелгі
уақыттардан белгілі болса, ал партиялар XIX және XX гасырлардың саяси
шындығынан өсіп шыққан өзіндік жаңа құбылысты білдіреді. Л. С.
Санистебанның пікірі бойынша, партиялар өздерінің тікелей және ұзақ
мерзімді мүдделерін түсінетін тиісті қоғамдық топтар мен қабаттардың
неғүрлым сұңғыла өкілдерінен кұрылады. Бұл белсенді азшылық олар сойылын
соғатын топтың саяси көшбасшысына айналады және олардың нақгы мүдделерін
қанагаттандыру күресіне басшылық жасайды. Солайша, партиялар өзара
жанжалдасқан халықтың түрлі топтарының өкілдеріне айналады. Түрлі, көбіне
қарама-қарсы мүдделі адамдар топтары арасындағы жанжалдарға соқтыратын
жағдайларда олардың басшылары мақсаты өкімет билігі үшін күрес болып
табылатын ұйымдардың артықшылықтарын пайдалана отырып, олар өз еркін
қоғамға таңыта алатынын сезінеді [8].
Саясаттануда Э. Даунстың теориясы кең тараған, оған сәйкес
электоралъдық нарықта партиялар сайлаушыларға өз "өнімдерін" (идеялар,
бағдарламалар) және қызметтерін ұсынады, олардың дауысы үшін күресте өзара
бәсекелеседі. Билікте түрған партияның басты мақсаты — оны сақтау,
басқаларының мақсаты — билікке келу. Бұл мақсаттарға жетудің құралы-
сайлаушылардың дауысы. Сондықтан олар да, басқалары да барынша көп дауыс
алуға белсене ұмтылады.
Әдетте, шетелдік саясаттануда саяси партияларды зерттеу саяси
қозғалыстардың кең аясында өтеді, бұл саяси партиялардың жалпы, сондай-ақ
ерекше белгілерін анықтауға мүмкіндік береді. Қалыптасқан жағдайды
өзгертуге немесе өкімет органдарына ыкдал ету әлде өкімет билігі үшін
күресу жолымен оларды тұрақтандыруға талпынған қоғамдық күштер саяси
қозғалыстың негізін құрайды. Неғұрлым жалпы түрінде саяси қозғалысты ортақ
мақсатты жүзеге асыруға деген адамдардың бірлескен ұмтылысы ретінде ұсынуға
болады.
Саяси қозғалыстар өзінің дамуында мынандай сатылардан өтеді:
А) қозғалыстың алғышартын жасау;
Б) бағдарламаны жасап шығару, жалпы мақсаттар мен ұмтылыстарды
қалыптастыру;
В) саяси үгіт;
Г) дамытылған саяси қызмет;
Д) саяси қозғалыстың өшуі.
Дамудың бөліп көрсетілген сатылары әр саяси қозғалыста міндетті түрде
бола бермейді. Алайда олар жалпы түрінде саяси қозғалыстар динамикасының
негізгі принциптерін айқындайды.
Американ және еуропалық саяси партиялардың тарихы әлеуметтік қайта
құрылулар мен саяси құрылыстың тарихы болып табылады. Дәл осы екі фактор
шешуші түрде саяси партиялардың пайда болуы мен дамуына ықпал етті.
Институционалдандырудың жоғары дәрежесімен ерекшеленетін айырмашылықтар
ретіндегі саяси қозғалыстар, партиялар ХҮІІІ ғасырдың аяғында және әсіресе,
XIX ғасырда пайда болды. Бұл ең алдымен "үшінші сословиенің" тарихи сахнаға
шығуына, ал XIX ғасырда жалпыға бірдей сайлау қүқығын енгізуге байланысты.
XIX ғасырдың соңында - XX ғасырдың басында осы заманғы партиялар
қалыптасуының негізгі факторлары мыналар:
А) жалпыға бірдей сайлау күкығын енгізу;
Б) пролетариаттық таптық сананың оянуы;
В) халықтардың ұлттық санасының оянуы.
Экономикалық жағынан артта қалған Азия, Африка, Латын Америкасы
елдерінде партиялар көбіне өзіндік партия-майдандарды білдіре отырып, ұлт-
азаттық қозғалыстардың базасында пайда болды және қауымдық, тайпалық және
діни құрылымдармен тығыз байланыстарымен ерекшеленді.
Қоғам мен мемлекеттегі партияның жалпы қызметінің бірнеше
түсіндірмелері бар.
XIX ғасырдың саяси-құқықтық доктринасы саяси партияларды сайлау
процесінің басты субъекгісі ретінде ғана карастырғанмен, сол кезде бұл
олардың шын мәніндегі роліне сәйкес келді. Саяси партиялар көбіне
сайлауларды ғана өткізуді көздеген ұйымдарды білдіріп, сайлаулар арасындағы
кезеңдерде айрықша белсенділік көрсете қоймады. АҚШ-та да, көптеген
еуропалық елдерде де осылай болды. Көпшілік солтүстік американдық және бір
бөлік батыс еуропалық зерттеушілер (мәселен, Дж. Джеймс, Т. Лаци, П. Меркл,
Дж. Сартори, X. Херменс) әлі күнге дейін саяси партиялардың қызметінде
анықтаушы фактор олардың "сайлау" функциялары деп санайды (сайлаулар өткізу
және мемлекеттік билікті жаулап алу мақсатында бұл кезеңде сайлаушылардың
мінез-құлықтарына ықпал ету). Сонда да, саяси партиялар мен олардың
міндеттеріне бүгінгі көзқарас кең. Олар ролі тек сайлауға қатысумен
шектелмейтін саяси жүйенің түрақгы жүмыс істейтін институты ретінде
қарастырылады. Саяси партияларға дәл осы түрғыдан келу жаңа заңға тән.
Конституциялық деңгейде олардың маңызды ролі сайлау процесінде ғана емес
(халыққа еркін қалыптастыру мен білдіруге қолғабыс ету), түтас саяси
процесте де танылады. Мысалы, Қазақстан Республикасында Саяси партиялар
туралы Заң ел Конституциясына, Қазақстан Республикасының Саяси партиялар
туралы Заң ережелеріне және басқа нормативтік-қүқтық актілеріне
негізделеді. Партиялық ұнамдылықты құрудың дәстүрлі механизмі Липсет-
Роккананың (АКТТТ) классикалық моделінде бейнеленген, соған сәйкес
азаматтардың таңдауына бес жағдайдың үйлесімі ықпал ететін көрінеді. Олар:
қоғамдық жағдай, табыс пен білім деңгейі, мекен-жайы, діни тиістілігі.
Липсет-Роккана моделі бойынша, шағын ауқатты, білім деңгейі жоғары емес,
жұмысшы немесе ұсақ қызметші мәртебесіндегі адамдар либералдық сипаттағы
партияларға бүйрегі бұрады деп саналды. Олар, мәселен, социал-демократияны
оның материалдық, әлеуметтік-экономикалық қүндылықтар жолын қуғандықтан
таңдады. Және, керісінше, жоғары білімді, едәуір әлеуметтік статусы және
жеткілікті табысы бар адамдар мүмкін болған консервативтік күштердің
бұқаралық базасын құрады. Немесе түрғындар бөлігі қалай болғанда да дінмен
байланысы бар партияларға артықшылықтар береді. Партиялық тандаудың мұндай
сызбасы 80-ші жылдарға дейін батыстық демократия үшін тұтасынан алғанда
әділ еді, бірақ, мысалға, Францияда, Англияда немесе Данияда дін факторы
шешуші роль атқарған жоқ.
М. Вебер және Р. Михельспен қатар саяси партиялар теориясын дамытуға
1902 жылы "Демократия және саяси партиялар ұйымы" деген салыстырмалы
зерттеуін жариялаған орыс әлеуметтанушысы М.
Острогорский елеулі үлес қосты. Партиялық аппарат билігі ретінде партиядағы
басқару сипатын бағалап және партияны қүру, оның жүмыс істеу және
төрешілдік процесін суреттеп, Острогорский "партиялық құрылым демократияны
жоққа шығарады, демократия қағидасы және саяси партиялардың шын мәніндегі
іс-қимыл жасауы қарама-кайшылықты сипатқа ие" деген қорытындыға келеді [9].
Бүл жерде оның түжырымдары партияны олигархтандыру туралы Р. Михельстің
іліміне неғұрлым жақын.
Бүгіндері партиялар (парламенттік үлгідегі), дағдыдағыдай, әлемдік
өркениет үшін дәстүрге айналған сызба бойынша құрылады. Саяси бағыттары
ортақ депутаттарды біріктіруші парламенттегі топ (немесе жергілікті билік
органдарындағы өкілдер) жаңа партияны қалыптастырудағы екі элементтің
біріне айналуда. Екіншісі — олар үшін ең бастысы — сайлау округтеріне
өкілдерін барынша мол енгізу, кандидаттар имиджі мен партия тұғырнамасын
тарату, ал сайлауда табысқа жеткен жағдайда депутаттың оның округімен
тұрақты байланысын жүзеге асыру болып табылатын түрлі деңгейдегі сайлау
комитеттері. Тек парламенттік топ пен сайлау комитеттерінің тығыз
ынтымақтастығы жаңа келешегі бар партияның дүниеге келгені туралы әңгіме
қозғауға мүмкіндік береді. Содан кейін қалғандары — төменгі комитеттер,
баска да партиялық құрылымдар жолға қойылады [10].
Әрине, партия пайда болуының басқа модельдері де жоқ емес. Мысалы,
коммунистік ұйымдар астыртын жағдайларда құрылғандар мен социал-
демократияның жіктелулерінен кейін солардан шыққандар да бар. Лейбористік
партия — кәсіподақтар қызметінің жемісі. Христиандық демократтар
католиктік қозғалыс бөлігінен өсті. Клиентелла негізінде құрылған партиялар
да жұмыс істеген. (өзінің саяси тағдыры мен мүдделерін байланыстырған
бірінші кезектегі партиядан тыс қайраткердің төңірегіндегі ерекше
жағдайлардың ықпалымен қалыптасқан жасырын саяси күш). Францияның ең
ыкпалды партияларының бірі — Республиканы қолдау бірлестігі бір кезде Шарль
де Гольдің клиентелласынан Одақты, содан кейін біртіндеп көсемінен
алыстады, бірақ осы күнге дейін кейде оның түжырымдамасын пайдаланады.
XIX ғасырдың соңында XX гасырдың басында ғалымдардың көпшілігі
қоғамдық топ түріндегі партияларды білдірді, оларды саяси кызметтегі ортақ
көзқарас пен ұмтылыстар біріктірді.
Біреулер партия — бұл жеке пиғылдарын жүзеге асыру үшін оны
пайдалану мақсатымен саяси билікті жаулап алуға үмтылушы ортақ саяси
көзқарас пен мақсаттағы адамдардың одағы деп санады. Басқалары саяси
партияны "бір ғана саяси демократияны танитын адамдардың бірлестігі" деп
анықтады. Үшіншілері партияны жеке тұлғалардың идеялары мен пікірлерін
тарату мен қорғау жөніндегі құрал ретінде, күрес жүргізу және қоғам мен
мемлекет органдарына ықпал жасау сайманы ретінде қарастырды. Маркстік
ілімді ұстанушылар партиялық кызметті таптық мүдделерге тәуелділік
қатынаста қарастыруды ұсынды. Бұл пікірдің неғүрлым белсенді
оппонеттерінің бірі М. Вебер болды, ол "мүшелерін ерікті қабылдауға
сүйенетін, белгілі бір материалдық пайда немесе жеке артықшылықтар, әлде
екеуін де бір мезгілде алу үшін өз басшылығына билікті жаулап алуды (рухани
және материалдық) өзіне мақсат етіп қоятын қоғамдық үйымдар" ретінде саяси
партияларды ұсына отырып, олардың қызметін әлдебір таптың мүдделерімен
байланыстырмауға шақырды.
Саяси ғылымда партия үшін оның қызметінің құрылымдық, ұйымдық астары
басты маңызға ие болады деген көзқарас кең жайлған. Мысалы, белгілі француз
саясаттанушысы М. Дюверженің пікірі бойынша, партияның әлеуметтік құрамы
мен олардың қызметінің негізінде жатқан идеологиялық доктриналары олардың
мәнісін қозғамайды, партия — бұл ең алдымен өзгеше институт, оның негізгі
сипаттамасы ретінде арнаулы кұрылым және ерекше ұйым болып көрінеді.
Кейбір қазіргі кезеңде осы заманғы батыстық зерттеушілер ең алдымен
саяси партиялардың "уақыт жөнінен ұйымның үздіксіздігі, жергілікті және
жалпыұлттық органдар арасындағы тұрақты байланысымен партияның тұрақтанған
құрылымы", жалпыұлттық та, сондай-ақ жергілікті деңгейде партиялық
функционерлердің билікті басып алу мен ұстап тұруға саналы шешімділігі,
билікті жүзеге асыруға жай ықпал ету емес, жеке, не басқа функционерлермен
бірлікте шешім қабылдау, өз жастары мен ізбасарларына ұйым тарапынан
"қамқорлық" көрсету, "кең халықтық қолдауды" қамтамасыз етудің шараларын
қолдану сияқты белгілерді бөліп көрсетуді және карастыруды ұсынады.
Қазіргі саяси партияларды анықтау негізінде төмендегідей өлшемдер
өзара әрекеттеседі деп айтуға болады:
1) ұйымның ұзақ мерзімділігі, бұл партияны өздерінің
негізін салушыларымен және дем берушілерімен бірге құрып бара
жатқан клиенттік топтар мен функциялардан ажыратуға мүмкіндік береді;
2) ұйымдармен жетілдірілген және түракты байланыс
жүйесі болмаса да, тек ұлттық деңгейде өмір сүретін парламенттік
топтан партияны жергілікті деңгейде қамтитын ұйымның толық
ауқымдылығы ерекшелендіреді;
3) саяси билікті жүзеге асыруға ұмтылу;
4) кең әлеуметтік (халықтық) қолдауды іздестіру.
Сонымен, партияны құрушы мынандай белгілерді бөліп
көрсетуге болады:
біріншіден, кез-келген партия идеологияны тасушы немесе кем дегенде
тұлға әлемін ерекше көре алады;
екіншіден, партия - бұл саясаттың жергіліктіден халықаралық деңгейге
дейінгі әр алуан адамдардың жеткілікті ұзақ мерзімді бірлестіктері түрінде
тіршілік етуші ұйым;
үшіншіден, партияның мақсаты - билікті жаулап алу және оны жүзеге
асыру (ол үшін коалицияда да болуы мүмкін);
төртіншіден, әр партия өзі үшін дауыс беруден белсенді мүше тартуға
дейін өзін халықгың қолдауын қамтамасыз етуге үмтылады.
Саяси партияның мәнісін түсінуге бұл қажеттіліктердің қай-қайсысы да
өмір сүруге құқылы. Жоғарыда келтірілген қажеттіліктерді жинақтай келе
саяси партия дегеніміз – ортақ әлеуметтік-таптық, саяси-экономикалық,
мәдени-ұлттық және басқа мүдделермен, сондай-ақ идеалдармен адамдарды
ерікті түрде біріктіруші, билік үшін немесе оны жүзеге асыруға қатысу үшін
күресуші орнықты ұйым.
Саяси партияның мәнісі мынандай негізгі сипаттамаларға тәуелді:
1) партияның әлеуметтік кұрамы мен әлеуметтік базасы;
2) партияны кім басқарады;
3) партияның басқарушы орталығы кімдердің мүддесін білдіреді және
қорғайды;
4) оның саяси іс-қимылдарының бағыттамасы.
Сонымен бірге, саяси партияның әлеуметтік базасы - оның
мәнді өлшемдерінің бірі ғана, өйткені түрлі әлеуметтік топтардың өкілдерін
тура немесе жанама түрде өз бағдарламалық нұсқамалары үшін күреске тарта
отырып, партиялар құрыла да, әрекет жасай да алады.
Саяси ғылым тұрғысынан, жалпы алғанда партия белгілі бір мақсаттағы
неғұрлым белсенді жақтастарды (идеологиялар, жетекшілер) біріктіруші және
қоғамда саяси билікті қолға алу мен пайдалану жолында күресуге қызмет
ететін ұйымдық жағынан тәртіпке келтірілген мамандандырылған топ болып
табылады.
Саяси партиялардың көптеген тұрпаттары бар, олардың ішінде неғұрлым
кең таралғандары бұқаралық, кадрлық және әмбебаптық; күшті және әлсіз
құрылымды; өкілділікті және жұмылдырушы, демократиялық және тоталитарлық,
патронаждық, идеологиялық және сословиелік; консервативтік, реформистік,
революциялық (антижүйелік) және реакцияшыл; солшыл, центристік және оңшыл;
харизматикалық және рационалды; жариялы және астыртын; бесекелесуші және
монополиялық, мажоритарлық, биліктігілері және басқалары болып бөлінеді.
Бұл жіктеулер негізінен батыс елдерінде жасалған. Дегенмен, саяси
партияларды жіктеуге қазақстандық саясаттанушылар да талпынып көрді.
Олардың кейбіреулеріне назар аудара кетейік. Мысалы, И. Тасмағанбетов
партиялық бағдарламаларды саралай келіп, Казақстан партияларының үш түрін
бөліп көрсетті:
1.қоғамдық саясаттың еуропалық және демократиялық тұжырымдамасын
ұстанатын центристер;
2.коммунистік немесе оған жақын идеологияға сүйенетін солшыл
радикалдар;оңшыл радикалдар, яғни мемлекеттің функциясы мен
ықпал ету саласын кысқартуды ұстанғандар. И. Тасмағанбетов
ұлтшыл-демократиялық бағыттағы этно-бағдарланған тобын жеке
бөліп көрсетті.
Қазақстандағы көппартиялық феноменге арналған өз жүмысында С.
Сейдуманов партияларды үлттық, центристік, либеральдық, просоциалистік деп
ажыратады [11].
М. Машан Қазақстандағы партияларды институционалдау өлшемі бойынша
топтастыруды ұсынды, олар: ресми тіркелген партиялар; ресми тіркелмеген
партиялар; ұйымдық қалыптасу процесіндегі партиялар [12].
Партияның билікке қатынасы принципіне негіздей отырып,
Б. Әбдіғалиев оларды былайша бөледі:
"төменгілерді" іске тартудың "жоғарғылар партиясы"; "жоғарғылар"
қаламайтын "төменгілер" партиясы (оппозиция);
"жоғарғыға" тап болғысы келетін "төменгілер" партиясы;
"жоғарғыларды" қолдайтын "төменгілер" партиясы.
Жоғарыда келтірілген партияларды типологизациялау әрекеттері
зерттеушілердің қазақстандық саяси ғылымға қосқан белгілі үлесі деп бағалау
керек шығар [13].
Саяси партиялардың басты міндеті жеке азаматтардың, әлеуметтік
қабаттардың, ынталы топтардың сансыз жеке мүдделерін интеграциялау жолымен
жиынтықты саяси мүддеге айналдыра білуде. Сонысымен партиялар қоғамды
топтастырады. Түрғылықты халықтың кең қабаттарының санасында партияларға
қоғамның саяси жүйесінің аса маңызды кұрылымдық және функционалдық элементі
ретінде қатынас бекіген елдерде бұл процестер неғұрлым табысты дамиды. Бұл
басқарушы партияларға да және оппозицияға жататын партиялардың көпшілігіне
де қатысты. Қоғамдық сананың осындай деңгейіне жету үшін, Қазақстанда
мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар, азаматтардың өздері тарапынан әлі көп
күш-қажыр жұмсау кажет.
Әдетте партияның қазіргі либералдық-демократиялық жүйелерінде жұмыс
істеп түрған конституциялық құрылыстың, азаматтардың негізге алынатын
құқықтары мен бостандықтарының, осы елде қалыптасқан және жалпы қабылданған
саяси ойын ережесінің заңдылығына күдік білдірместен, бір-бірімен бәсекелес
саяси бағыттардың қорғаушысы ретінде сөз сөйленеді. Жүмыс істеп түрған
жүйені принципті түрде қабылдамаушы партиялар көбіне саяси сахнадан кетеді.
Басында өмір сүріп түрған жүйені қабылдамаған индустриалды дамыған елдерде
көптеген солшыл партиялар жандарының сірілігі мен табыстары олардың түптеп
келгенде белгілі бір формада бұл жүйемен ыкпалдасып кеткенімен де
айқындалады. Кейбір саясаттанушылар мұндай ыкпалдастықтың үш фазасын бөліп
көрсетеді: күштерді топтастыру мен нақты проблемаларға бет бұру, бар
институттарды мойындау, партиялардың өздерінің өзгеруі. Жүйенің бөлшегіне
айналып, партия өзінің батылдығын жұмсартуға, сайлаушылар дауысы мен саяси
билік жолындағы күрес шындығын игеруге, неғұрлым ұстамды бағыт ұстауға
мәжбүр.
Идеалды түрде партияның мақсаты, ол, мүддесін білдіретін түрғын
халықгардың саяси жүйедегі өкілдіктерін жүзеге асыру болып табылады. Бұл
жерде осы заманғы күрделі қоғамда адамдар өздерінің ерекше мүдделерімен,
ұмтылыстарымен, ұйымдарымен түрлі одақтардың, партиялардың, бірлестіктердің
мүшелері ретінде саяси өмірге қатыса алатындығы маңызға ие. Өз кезегінде
көптеген әр текті, көбіне жанжалдасушы және қарсы келуші мүдделерден
түратын ортақ игілікгі жүзеге асыруға белгіленген және күштеуші құқықтық
өкілеттілігі бар мемлекет сияқты осындай үлкен ұйымдық жүйеде бұл
одақтарсыз, партияларсыз халық немесе қоғам тарапынан бақылау іс жүзінде
мүмкін емес екендігін атап көрсету қажет.
Шетелдік тәжірибе биліктің төменгі деңгейінен жоғарғы эшалонға дейін
демократиялық қоғам құрылысы, заңдар сақталатын, ал үкімет өз әрекеттері
үшін жауап беретін азаматтық қоғам құру қас қағым сәттік емес, табанды және
ұзақ мерзімді күнделікті еңбек екенін куәландырады [14]. Бұл еңбектің мол
үлесі саяси партияларға тиесілі. Егер тәуелсіз мемлекет ретінде түзілген
Қазақстан Республикасы туралы айтатын болсақ, қазіргі таңдағы саяси
партиялардың өмір сүру фактісінің өзі бүгінгі қазақстандық қоғамның
ауытқымас белгілерінің, демократия куәсінің бірі екенін дәлелдейді. Барлық
ерекше белгілерімен, құрылымдарымен, билік жүргізуші институттарымен бұрын
жұмыс істеп тұрған тоталитарлық жүйені принципті жаңа демократиялық жүйеге
ауыстыру бірпартиялық өктемшіл жүйеден көппартиялық жүйеге өтуді туғызды.
Алайда, Қазақстанда көппартиялықтың қалыптасуы негізінен жүзеге
асырылса да, бірақ партиялық жүйе үлгісі әзірге әлі орныққан жоқ және
көппартиялық қалыптасудың аяқталғаны туралы айту бүгінде ертерек. Бұл
күндері Қазақстанда бар саяси партиялар әлі әзірге шешімдер қабылдау
үдерісінің ықпалды қатысушыларына айнала қойған жоқ. Дегенмен, партиялық
жүйені одан әрі жетілдіру процесі жалғасуда. Бұл жағдайда Саяси партиялар
туралы жаңа Заңға және қазақстандық қоғамды демократияландыру кеңесінің
жүмысына маңызды роль бөлінеді. Бір жағынан, демократиялық қайта
өзгерулердің дамуына пәрменді ықпал жасаушы, екінші жағынан, оларға орнықты
центристік бағдар беретін жүмыс істейтін халықгың көпшілігін орта тап
білдіргенде, мемлекетте нарықтық экономиканы орнатқан, оған тиісті
әлеуметтік-таптық құрылымды құрған жағдайда, ықпалды көппартиялықгы
туғызатын, өз кезегінде, қоғам, жаңа әлеуметтік таптары, қабаттары және
тұрғын халық топтары-мүдделерінің кең жиынтығын білдіретін ықпалды
көппартиялықты туғызатын сансыз тәуелсіз экономикалық және саяси
орталықгары бар нақғы азаматтық қоғамның барлығы Қазақстанда қол
жеткізілген демократиялық қайта құруларды бекітуі мүмкін. Сондықган да
"Отан" партиясы өзін орта таптың мүддесін білдіруші деп жариялады.
Демократия өскіндері әлі әлсіз өктемшіл қоғамда көппартиялық жүйені
дамытуға мемлекеттік колдау көрсетілуі керек, бұл мемлекеттің өз мүддесіне
сай келеді. Экономикалық қатынастарды жетілдіру, либералдық экономикалық
реформалар бағытын терендету, тиісті әлеуметтік-экономикалық жағдайларды
жасау, экономикалық та, сондай-ақ саяси да реформалардан туындайтын заң
шығарушы базаны дамыту қажет, бұл өз кезегінде, жүргізіліп жатқан қайта
өзгерулерді жүзеге асырудың және саяси тұрактылықты қамтамасыз етудің
маңызды шарты болып табылады. Бұл жағдайда әлгінде еске алынған Қазақстан
Республикасының Саяси партиялар туралы Заңы және Демократияландыру
жөніндегі кеңес мемлекеттің партия құрылысы процесін реттеуге талпынатынын
куәландырады.
Көбіне полиэтникалық мемлекетте этникалық жұмылдыру
орталығы, ал саяси жетекшілері бір мезгілде этникалық
жетекшілер болуына байланысты әлемнің көпшілік мемлекеттерінде (оның ішінде
Қазақстанда да) заңмен тиым салынса да, сонымен қатар партиялар этникалық
белгілері бойынша ұйымдаса алады. Бұл көзқарасты қазақстандық зерттеуші Н.
Байтенова ұстанады, ол сондай-ақ мұндай мемлекеттерде сайлаушылар этникалық
сызық бойынша дауыс бере алады деп санайды, өйткені олар партиялармен
неғұрлым этникалық негізде байланысты. Оның пікірі бойынша, негізінен XX
ғасырдың 90-шы жылдарында кұрылған көптеген саяси партиялар этникалық
негізде дүниеге келді және іс жүзінде барлық сайлауларда сайлаушылар
этникалық белгілері бойынша дауыс берген. Алайда, бұл партиялар қызметінің
бас кезіндегі біршама табыстарынан кейін, халық арасындағы олардың беделі
біртіндеп түсе бастады.
Қазақстанға келетін болсақ, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің
ақпараттық орталығы 1992 жылғы мамыр - желтоқсанда жүргізген социологиялық
сауалнамалар этникалық деп аталатын партияларға саяси енжарлық пен
талғаусыздықты көрсетті. "Сіз төменгі қозғалыстар мен ұйымдардың қызметін
қолдайсыз ба?" - деген сұраққа: " Қазақстан социалистік партиясы" үшін -
50,3 %, "Бірлік" - 55,4 %, сондай-ақ этникалық партиялар "Азат" үшін 51%,
"Желтоқсан" үшін - 54 %, "Қазақтар одағы" үшін - 51,9%, "жауап беруге
қиналамын" дегенді айтты. Қолдамайтындар — "Қазақстан социалистік партиясы"
- 22,6 %, "Бірлік" - 22,7%, сондай-ақ этникалық партиялар мен ұйымдар —
"Азат" - 26,3 %, "Желтоқсан" -22,3%, "Қазақтар одағы" - 27,4 % болды. Бірақ
"Қазақ тілі" үшін "жауап беруге қиналамын" дегендер — 46,5 % болса да,
қолдаушылар - 27,1 % жетті, ал қолдамайтындар - 17,4 % болды. "Невада -
Семей" қозғалысына оң көзқарас білдіру байқалады. Оған "жауап беруге
қиналушылар" - 30 %, ал қолдаушылар — 52,4 % көрсетті. Қазіргі уақытта
этникалық белгілері бойынша құрылған партиялар Қазақстанда іс жүзінде жоқ.
Тіптен "Соотечественник" (бұрынғы "Қазақстан орыс партиясы") партиясының
құрамында, оның төрағасы Г. Беляковтың мойындауынша, 30 %-тен астам
қазақтар бар көрінеді.
Партиялар өздерінің ішкі құрылымдарын дамытып, өз жақтастарының ұзақ
мерзімді жол куушылығын қалыптастыруда. Және де бір мезгілде әртүрлі
мүдделер арасындағы, келісімге жету құралы да немесе олардың арасындағы
делдал ретінде көрінген партияларды бірыңғай бөлінбес тұтастыққа біріктіре
отырып, қоғам мен саяси жүйе арасындағы делдалдық міндеттерге ие болуда.
Бұл көзқарас тұрғысынан либералдық-демократиялық жүйеде — бір
жағынан, өктемшіл және тоталитарлық жүйелерде - екінші жағынан, партиялар
өз міндеттерін түрліше орындауда. Егер тоталитаризмде жалғыз партия толық
дерлік мемлекеттік аппаратпен қосылып кетсе, ал либералдық-демократиялық
жүйеде үстемдік етуші өзара бәсекелестіктегі партиялар екі деңгейде іс-
қимыл көрсетеді. Біріншіден, әр партия барлық немесе аймақгық
қауымдастықтың көпшілігін іштен аралап өтетін каналдар желісін тартады, бұл
олардың ішінде жалпыұлттық бастаманы күшейтеді. Екіншіден, партияның басқа
партиялармен бәсекелестік бағытталығының өзі жалпыұлттық саяси жүйені атақ-
дәрежелеріне және жағдайларына қарамастан, лауазымды адамдардың барлық
нақгы топтарынан жоғары қоюға мүмкіндік туғызады. Яғни, саяси жүйенің өзі
мен нақты лауазымды адамдар арасындағы айқын айырмашылық ізі тартылады.
Саяси партиялар саяси қатынасуды қамтамассыз етуде, ұлттық саясатты
қалыптастырудың, мемлекеттік билікті үйымдастыру мен жүзеге асырудың
негізгі құралы болып табылады. Бұл туралы конституциялық ережелер көптеген
елдерде арнаулы зандарда бекітілген саяси партиялардың сан алуан міндеттері
мен функцияларын анықтауда бастапқы көздер болып табылады [15]. Саяси
партиялардың саяси, идеологиялық және тәрбиелік міндеттері мен функциялары
нормативті белгіленеді.
Қағида ретінде саяси міндеттер мен функцияларға мыналар жатады:
- азаматтардың саяси кұқықтары мен бостандықгарын жүзеге
асыруына қолғабыс тигізу;
- мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын қалыптастыру мен олардың қызметіне қатысу;
- саяси кадрлардың құрамын толықтыру, қоғам ісі үшін өзіне
жауапкершілік алуға қабілетті азаматтарды партия тәрбиелейді;
- қоғам мен мемлекет арасындағы байланысты жүзеге асыру, яғни
халық пен мемлекеттік органдар арасындағы тұрақты жанды
байланыс туралы қамқорлық.
Идеологиялық функцияға:
Қоғамдық пікір мен азаматтардың санасын қалыптастыруға бағытталған үгіт-
насихат қызметіне маңызды мән беріледі. Кейбір елдер заңдарының түрақты
және сайлау алдындағы үгіт ретінде саяси партиялардың үгіт-насихат қызметін
мойындауы оларға тән касиет.
Тәрбиелік кызмет аясына патриоттық және азаматтық тәрбиеге, халық
ағартуға, патриотизмді күшейтуге және қоғамдық моральды ныгайтуға
бағытталған қызмет жатады. Яғни бұл ұлттық топтасуға бағытталған қызмет.
Сонымен, біз көріп отырғанымыздай, саяси партиялардың міндеттері мен
қызмет аясы қоғамдық сипат алады. Халықтың саяси еркін білдіруге ерікті әрі
түрақты катысу арқылы саяси партиялар қоғамдық міндеттерді орындайды.
Партия ролінің күшеюі саяси бағыт пен әлеуметтік-экономикалық реформалардың
барысын қалыптастыруға әлеуметтік топтар мен қабаттардың өсіп отырған
ұмтылысымен айқындалады. Мұндай ықпал қоғамдық бірлестіктер, бірінші
кезекте, партиялар мен қозғалыстар қызметі арқылы неғұрлым тиімді жүзеге
асырылады.
Шындығында, азамат оқиғаға тек басқа азаматтармен одақта ғана
байсалды ықпал жасай алады. Саяси партиялар жакын көзқарастарды ұстанғандар
мен ортақ мүдделері барларды біріктіреді. Саяси айқындамалар мен
бағдарламалардың кең жиынтығын ұсына отырып, партиялар сайлауда
сайлаушылардың бағдарлануына көмектеседі. Олар үкіметті түрақты қолдауымен
қамтамасыз етіліп, ал бұл болса, оған сайлаудағы жеңістен кейін өз
бағдарламасын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Партияның саяси белсенді
азаматтары үшін — бұл мемлекеттік өмірге катысудың және мемлекеттік
саясатқа ықпал етудің құралы. И. Тасмағамбетов айтқандай, "ұлттық топтасу
парламенттік орындарға партия басшылары күресінің қаншалықты саналуандығын
емес, тіптен ортақ, жалпыұлттық өзекті айқындаудағы олардың қарама-
қайшылықтары жағдайында түрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін соншалықгы
біріктіре білуін талап етеді".
Әлеуметтік тәжірибе көрсеткендей, партия нақты мәселелерді шешумен
ғана емес, тұтасынан жалпы стратегиямен, саяси бағытпен де айналысуы,
солардың бірі ұлттық топтасу болып табылатын қоғамдық дамудың неғұрлым
маңызды проблемаларына саяси қызметті шоғырландыруы тиіс. Бұған, атап
айтқанда, "Отан" партиясы да ұмтылуда, оның мысалында біз тәуелсіз даму
жылдарындағы Қазақстанның саяси өмірінде партиялық қозғалыс ролінің
эволюциялық дамуын байқай аламыз. Бірнеше партиялар мен қозғалыстардың
қосылуы нәтижесінде "Отан" 1999 жылы құрылды. Алайда, көптеген
сарапшылардың пікірі бойынша, жаңа партия негізінен Қазақстан Халық бірлігі
партиясының занды мүрагері еді.
1993 жылғы ақпаннан жүмыс істеген және негізгі міндеті нарықтық
экономикаға әлеуметтік бағдарлануымен Қазақстанда демократиялық қоғамның
бой түзеуіне, шын мәніндегі егемендікті бекітуге, ұлтаралық келісім мен
қоғамдық-саяси тұрактылықты қолдауға жан-жақгы көмектесу болған бұқаралық
қоғамдық ұйымды білдіретін "Қазақстан халық бірлігі Одағының" (СНЕК)
базасында 1995 жылғы ақпанда "Қазақстан Халық бірлігі партиясы" құрылды
[16].
Реформалар жолымен елдің одан әрі қозғалуы ұлттық топтасуға
бастайтын қоғамдық-саяси тұрақгылық пен ұлтаралық келісім (Қазақстан
ерекшелігі) орнығуы жағдайында ғана жүзеге асуы мүмкін еді. Осы мақсаттарға
сәйкес елдің барлық күштерін топтастыруға лайық саяси ұйым - ҚХБО (СНЕК)
құрылды да. "Қоғамдық-саяси тұракгылықгы сақтау үшін бір-біріне қарсы
тұрған ұлттық-патриоттық күштер (нақты этностың мүдделерін бірінші кезекке
қоятын) соққыларды жұмсартушы дәнекер ролін атқаруға және біріктіруші
үрдісті ынталандыруға қабілетті күшті демократиялық орталық қажет", -
делінді республиканың 34 азаматы қол қойған "Қазақстан халқына Үндеуінде".
Олардың арасында ғарышкер Токтар Әубәкіров, жазушы, сол кезде "Егемен
Қазақстан" газетінің редакторы, содан сәл бұрын Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік хатшысы Әбіш Кекілбаев, жазушы, қазіргі Республика
Парламентінің сенаторы Иван Щеголихин және басқа халыққа белгілі тұдғалар
болды.
Бірқатар сарапшылар ҚХБО сол жылдары партия мен қозғалыстар ортасында
пайда болып келе жатқан билеуші топтарға катысты оппозициялық үрдіске
қарама-қарсы құрылды деп санайды. Мұндай жағдайдың алғышарттық қызметін
"көптеген тәртіп бұзушылықтарымен өткен парламент сайлауларының өкімет
бақылауындағы қойылымына" байланысты 1993 жылдың көктеміндегі оқиғалар
атқарды. Жоғары Кеңестің өзін-өзі таратуын қолдап, ҚХБО жетекші
оппозициялық қоғамдық бірлестіктер арасынан енді өзіне одақтастар таба
алмады. Әрине, ол оппозициялық күштердің (ҚСП, ҚХК, Қазақстан Компартиясы,
"Лад" славяндық қозғалысы, "Азат" Қазақстан Азаматтық қозғалысы, "Табиғат"
партиясы, "Қазақстанның күқыктық дамуы" қоғамдық бірлестігі) блогы ретінде
құрылған "Республика" Қоғамдық бірлестіктерінің үйлестіруші кеңесіне (1994
ж. сәуірде құрылған) енген жоқ.
Одақ қалыптасуы аяқталды деп 1993 жылғы 2 қазанда өткізілген оның I
съезін санауға болады. Мұның өзі съезд жұмысына ҚХБО-ның басшысы,
республика Президенті Н. Ә. Назарбаевтың қатысуы мен оның онда сөз сөйлеу
фактісімен де расталады. Съезд қозғалыс бағдарламасын бекітті, оның
Жарғысына өзгерістер енгізіп, қарар қабылдады [17].
Сол тұстағы қоғамдық-саяси жағдайды талдау ҚХБО өзін құру мақсатын
ақтағанын көрсетеді. ҚХБО қызметін идеологиялық және ұйымдық түзетулердің
қорытындысы 1995 жылғы 25 наурызда өткен, сонымен бірге ҚХБП (ПНЕК)-ның I
(кұрылтай) съезі болып табылған Одақтың III (кезектен тыс) съезі болып
табылды. Съезд Одақгы Қазақстан Халықтары бірлігінің партиясы етіп қайта
құру туралы шешім қабылдады, ҚХБП-ның Жарғысы мен Бағдарламасын бекітті,
партияның басқарушысы органдарын сайлады. Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың ҚХБО-ның III съезіне қатысушыларына құттықгау сөзінде:
"... осы бір күрделі уақытта мүмкіндігіне қарай қоғамның идеялық
топтасуына, демократиялануына, ұлтаралық келісім мен тұрақтылықты нығайтуға
көмектескен Одақ саяси ұйымға айналды... партия болып, ҚХБО тәуелсіз
Қазақстан халықтарының игілігі жолында қайта өзгертулер процесіне тиімдірек
қатынасады деп ойлаймын", - деп атап өтті.
КДБО-ны қайта құру туралы ұсыныс орталықган емес, Одақтың өз
мүшелерінен түсу фактісі өзгеше болып табылды. Атап айтқанда, ҚХБО-ның
Қостанай облыстық кеңесінің төралқасы мұндай ұсыныстарды жинақтап және Одақ
белсенділерінің тілегін орындай отырып, Одақтың саяси кеңесінің атына хат
жолдады: "Мүмкін болған қысқа мерзімде, қазан айынан (1994 ж.) кешіктірмей,
ҚХБО пленумын шақыруды табанды түрде ұсынамыз. Пленумда біздің
мемлекеттігіміздің, мұндағы Одақтың ролі, қозғалыс дамуының келешегі
(партияға айналдыру, стратегия мен тактиканы анықтау, кезекті съезді
дайындау мен өткізу) мәселелерін пленумда талқылаудың негізгі қажеттілігі
бар деп санаймыз", - делінді бұл күжатта.
Одақтың қатардағы мүшелерінің, бастауыш ұйымдарының пікірлерін
ескерумен ҚХБО-ның III (кезектен тыс) съезіндегі Одақ Саяси Кеңесінің
баяндамасында: "ҚХБО қандай болуы керек — саяси қозғалыс па немесе партия
ма деген сұраққа біздің белсенділердің көпшілігі: әрине, өзіне тән
партиялық тәртібімен, тіптен тек мүшелікке өту ақысын ұқыпты төлеуімен,
тіркелген мүшелігімен және басқаларымен партия деп кесімді айтты.
"Қазақстан Халық бірлігі" Одағы асыра айтпағанның өзінде, саясатты халық
көпшілігі мүддесінің бейнесі болып табылатын партияға айналуы керек", -
делінді. Партия 1995 жылғы 12 мамырда Қазақстан Республикасы Әділет
министрлігінде ресми тіркелді.
Жаңа ұйымның құрылуымен жергілікті жерлерде партия мүшелігіне
қабылдау, партиялық кұжаттарды рәсімдеу, ҚХБП-ның үйымдық негіздерін
қалыптастыру жөніндегі нақты жұмыстар басталды. Одақ Қазақстаңда өтпелі
кезеңде үлкен саяси коалиция құруға шақырды. Тең өкілеттіліктерімен
Қазақстанда істеген барлық саяси күштерін ҚХБО төңірегіне топтастыру
әрекеті жүзеге асырылды. Сол кезде мұндай қадам саяси жағынан қисынды әрі
өзін-өзі ақтайтын еді. Құрылған, бір жылға жуық өмір сүрген коалиция өз
міндетін орындады: сол кезде орын алған үкімет пен оппозиция арасындағы
текетірес жойылды, ал саяси күштер арасында уақытша пәтуаға қол жеткізілді.
Сонысымен қалыптасқан саяси жағдайда ҚХБО топтастырушы буын ролін
атқарды.[18].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz