Ескендір патшаның құпиясы

1Ескендір Зұлқарнайы
2 Ескендірдің қыпшақ аруларына қайран қалуы

Тәжік ғалымы Бободжан Гафуровтың 1980 жылғы тарихи зерттеуінде сақ сар¬баз¬дарымен Ескендір Зұлқарнайын әс¬керінің кездесуі суреттеледі. Оның ай¬туынша, сақ әскері жергілікті әскери тә¬сіл¬мен қаша ұрыс салып жүріп-ақ Ескендірдің ма¬засын қашырады. Сақ әскерінің қаша ұрыс салу әдісін түсінген Ескендір келесі бір қақтығыста алдымен жеңіл садақшыларды, мұнан кейін жаяу әскер мен ауыр атты әскерді дайындады. Нәтижесінде ұрыс болған үш жерде де сақтар жеңіліске ұшы¬рай бастады. Осылайша скиф пат¬шасының інісі Картасис жау қолына түсіп қалады. Ес¬кендір қолға түскендерді ешбір құн сұ¬ра-мастан босатып жібереді. Есесіне үйлеріне қай¬тып бара жатқан сақтардың артынан әс¬керін тең бөліп, жасырын күйде жібереді. Фар¬нух бастаған Ескендір әскерінің бір бө¬лігі саналы түрде сақтардың ауылдарына ша¬буылдай бастайды. Осы кезде сақ пат¬шасы Ескендірге қарсы тұру үшін 600 атты әскер жібереді. Олар Ескендір әскерін ойсырата талқандайды. Ескендір әскерінен бар болғаны 1500 жауынгер аман қалып, қа¬шып жүріп бой тасалайды. Алайда арал¬ды қоршаған сақтар ешбір шашау шы¬ғармай, осы әскердің көзін толығымен жоя¬ды. Тарихшы Бободжан Гафуровтың ай¬туынша, Ескендір Зұлқарнайын бұған де¬йінгі соғыстарда да, онан кейінгі өмірінде де осындай орасан шығын көрген емес.

Ескендірдің сақтармен текетіресте болғанын Қытай жылнамалары да, батыс елдерінің деректері де, түркі тарихшы¬лары да құптайды. Мәселен, Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат-ит түрік» еңбегінде ай-тылады. Шу шаһарының еңсесін биіктетіп сал¬дырған қала әмірі Шу ба¬тырдың Ескендір Зұлқарнайынды қарсы алуын баяндағанда, қы¬рық баһа¬дүрін шығарып, Зұлқарнайынмен айқас¬қанын су¬рет¬тейді. Шу жері заманында мем¬лекеттің ірі аумағының бірі болғанға ұқсайды. Махмұт Қаш¬қари Шу батырды әрі қаған деп түсіндіреді. Ол тегіннен-тегін қаған атал¬ма¬ған болса керек. Дастан деректері бойынша Ес¬кендірмен текетірес үстінде Шудың қы¬рық батыры үстем шығып, ба¬тырлар алғашқы қақтығыстан соң мәміле жасасады.

Қазір көптеген батыс ғалымдары кейбір әдебиеттерге сілтеме жасап, Ес¬кен¬дір¬дің скиф қағанымен кездесуін «Қытай қа¬ғанымен кездесу» деп көрсетеді. Бірақ көп¬теген салмақты тарихи деректер Ес¬кен-дірдің Қытай жерінде болмағанын, бірақ қа¬зіргі Шығыс Түркістан өңіріне аяқ басуы мүмкін екенін дәлелдейді. Оның үстіне «қа¬ған» титулы тек түріктерде болған.

Ескендірді жырға қосқан шығыс ша¬йыр¬ларының еңбектерінде де ел аузынан жиналған хикаялар көп келтіріледі. Ес¬кендірді сопылық сарындағы әдебиеттің не¬гізін салушы ақындардың барлығы дер¬лік жырына қосқан. Олардың қатарында Фер¬доуси, Низами, Жәми, Науаи сынды есім¬дері әлемге танымал шығыс жұлдыз¬да¬ры бар. Осылардың арасынан ақын Ни¬зами Ескендір Зұлқарнайынның қыпшақ да-ласына келуін ерекше суреттеген.

Алдымен Ескендір тарихта Шығыс Түр¬кістан атауын иеленген қонысқа әскерін әке¬леді. Бұл елдің қағаны өте дана адам еді. Және оның әскері өте көп әрі мықты болатын. Ескендірдің келе жатқандығын ес¬тіп, қаған барлық әскерін дайындап қоя¬ды. Алайда қантөгісті, орынсыз шығынды ұнат¬пайтын қаған Ескендірге соғыссыз бе¬ріліп, салық төлеуге келіседі. Ескендір қа¬ғанға «жеті жылдың салығын алдын ала тө¬ле», – дейді. Бұған Қытай қағаны келісе оты¬рып, «алайда сен алдымен маған осын¬ша жыл өмір сүретініңе қағаз жүзінде ке¬пілдік бер» дегенді айтады. Сөзден жеңілген Ескендір осы уәжден кейін тек бір ғана жылдың салығын төлеуге ке¬ліседі.