Ескендір патшаның құпиясы

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Ескендір Зұлқарнайын да қыпшақ қыздарына хиджаб кигізбек болып, райынан қайтқан

Бізге жеткен аңыз-әңгімелер, тарихи деректерде Ескендір Зұлқарнайынның әскери жорықпен қыпшақ даласына келгені де айтылады. Алайда Ескендір мен скифтердің арасында аса ірі көлемдегі соғыс орын алмаған. Соның өзінде Ескендір Зұлқарнайын қыпшақ даласынан айтарлықтай үлкен әскери шығын көрген. Оны тарихи деректер де, аңыз-әңгімелер де дәлелдейді.

Тәжік ғалымы Бободжан Гафуровтың 1980 жылғы тарихи зерттеуінде сақ сарбаздарымен Ескендір Зұлқарнайын әскерінің кездесуі суреттеледі. Оның айтуынша, сақ әскері жергілікті әскери тәсілмен қаша ұрыс салып жүріп-ақ Ескендірдің мазасын қашырады. Сақ әскерінің қаша ұрыс салу әдісін түсінген Ескендір келесі бір қақтығыста алдымен жеңіл садақшыларды, мұнан кейін жаяу әскер мен ауыр атты әскерді дайындады. Нәтижесінде ұрыс болған үш жерде де сақтар жеңіліске ұшырай бастады. Осылайша скиф патшасының інісі Картасис жау қолына түсіп қалады. Ескендір қолға түскендерді ешбір құн сұрамастан босатып жібереді. Есесіне үйлеріне қайтып бара жатқан сақтардың артынан әскерін тең бөліп, жасырын күйде жібереді. Фарнух бастаған Ескендір әскерінің бір бөлігі саналы түрде сақтардың ауылдарына шабуылдай бастайды. Осы кезде сақ патшасы Ескендірге қарсы тұру үшін 600 атты әскер жібереді. Олар Ескендір әскерін ойсырата талқандайды. Ескендір әскерінен бар болғаны 1500 жауынгер аман қалып, қашып жүріп бой тасалайды. Алайда аралды қоршаған сақтар ешбір шашау шығармай, осы әскердің көзін толығымен жояды. Тарихшы Бободжан Гафуровтың айтуынша, Ескендір Зұлқарнайын бұған дейінгі соғыстарда да, онан кейінгі өмірінде де осындай орасан шығын көрген емес.

Ескендірдің сақтармен текетіресте болғанын Қытай жылнамалары да, батыс елдерінің деректері де, түркі тарихшылары да құптайды. Мәселен, Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат-ит түрік» еңбегінде айтылады. Шу шаһарының еңсесін биіктетіп салдырған қала әмірі Шу батырдың Ескендір Зұлқарнайынды қарсы алуын баяндағанда, қырық баһадүрін шығарып, Зұлқарнайынмен айқасқанын суреттейді. Шу жері заманында мемлекеттің ірі аумағының бірі болғанға ұқсайды. Махмұт Қашқари Шу батырды әрі қаған деп түсіндіреді. Ол тегіннен-тегін қаған аталмаған болса керек. Дастан деректері бойынша Ескендірмен текетірес үстінде Шудың қырық батыры үстем шығып, батырлар алғашқы қақтығыстан соң мәміле жасасады.

Қазір көптеген батыс ғалымдары кейбір әдебиеттерге сілтеме жасап, Ескендірдің скиф қағанымен кездесуін «Қытай қағанымен кездесу» деп көрсетеді. Бірақ көптеген салмақты тарихи деректер Ескендірдің Қытай жерінде болмағанын, бірақ қазіргі Шығыс Түркістан өңіріне аяқ басуы мүмкін екенін дәлелдейді. Оның үстіне «қаған» титулы тек түріктерде болған.

Ескендірді жырға қосқан шығыс шайырларының еңбектерінде де ел аузынан жиналған хикаялар көп келтіріледі. Ескендірді сопылық сарындағы әдебиеттің негізін салушы ақындардың барлығы дерлік жырына қосқан. Олардың қатарында Фердоуси, Низами, Жәми, Науаи сынды есімдері әлемге танымал шығыс жұлдыздары бар. Осылардың арасынан ақын Низами Ескендір Зұлқарнайынның қыпшақ даласына келуін ерекше суреттеген.

Алдымен Ескендір тарихта Шығыс Түркістан атауын иеленген қонысқа әскерін әкеледі. Бұл елдің қағаны өте дана адам еді. Және оның әскері өте көп әрі мықты болатын. Ескендірдің келе жатқандығын естіп, қаған барлық әскерін дайындап қояды. Алайда қантөгісті, орынсыз шығынды ұнатпайтын қаған Ескендірге соғыссыз беріліп, салық төлеуге келіседі. Ескендір қағанға «жеті жылдың салығын алдын ала төле», - дейді. Бұған Қытай қағаны келісе отырып, «алайда сен алдымен маған осынша жыл өмір сүретініңе қағаз жүзінде кепілдік бер» дегенді айтады. Сөзден жеңілген Ескендір осы уәжден кейін тек бір ғана жылдың салығын төлеуге келіседі.

Ертеңінде Ескендір азанмен оянса, Қытай әскері сап түзеп, соғысқа дайындалып тұр екен. Ескендір де өз әскеріне соғысқа дайындалуға бұйрық береді. Екі әскер алаңға шыққанда Қытай қағаны ортаға келіп, соғыспайтындығын айтып: «Мен тек өз әскерімнің күшін көрсеткім келді», - дейді. «Менің сенімен соғысуға шамам бар еді, алайда сен ақиқатты жайып жүргендіктен (Ескендір Зұлқарнайын өзі жорық жасап өткен жерлерге яхуди дінін міндеттеп отырған делінеді), мен әділдікке қарсы шығудан бас тартамын, бұл ісім саған ғибрат болсын дегенім», - дейді. Мұнан кейін қаған Ескендірге арнап, той жасайды. Және сыйлық ретінде қыран бүркіт, астына жүйрік ат, қойнына жар болсын деп ару сыйлайды.

Ескендірдің қыпшақ аруларына қайран қалуы

Қағанның Ескендірге сыйлаған түрік қызының ерекше үш сипаты бар еді. Біріншісі - асқан сұлулығы, екіншісі - қыздың үнінің тым тартымдылығы, ал үшінші қасиеті соғыс алаңында анау-мынау еркекке дес бермейтін ептілігі болатын. Низамидің «Ескендірнама» жырының мәтінінде түрік қызының бойындағы осы үш қасиеттің бірі Ескендірге ұнамағандықтан, ол аруды өзіне жар етуден бас тартады. Себебі Ескендір әйел затының ер адамнан асып кетуін қаламайтын еді.

Осыларға қоса Низами дастанында «Ескендірдің қыпшақ даласынан өтуі» деген тақырып қойылып, арнайы бір тарау берілген. Жыр бойынша Ескендір Хорезм тауларын тастап, Жейхун дариясына өтеді. Мақсаты - Руське жету. Осы жерде Ескендірдің әскеріне үлкен бір кедергі табылады. Онысы - қыпшақ арулары еді. Ескендір бұл аймақтан күмістей жарқыраған әйелдерді көреді. Әйелдер ай мен күндей сұлу және нәзік еді. Сұлулықтары сонша - тіпті періштелердің өзі оларды көргенде азғындауға түсетіндей. Олар қаншалықты сұлу, көрікті болса да, бет-жүздері ашық күйде жүреді екен. Оларды көрген Ескендірдің бүкіл әскері мазасызданып қозғала бастайды. Тек патшаларынан сескенгендіктен ғана Ескендір әскері тарап кетпей тұрады. Әскерінің мазасы кеткендігін көріп, Ескендір көп ойланады. Ақыры қыпшақ аруларының бет-жүздеріне орамал салып жүруді осы жерге салт етіп қалыптастыруды ойға алады. Ескендір жергілікті қарияларды жинап, оларға барлық әйел атаулының бет-жүздеріне орамал жауып жүргізуіне кеңес береді. «Жүзі ашық жүрген әлгі сұлу өз күйеуінің намысын жерге таптап, өзін де түбі күйреуге ұшыратады», - дейді. Ескендір сөзін мұқият тыңдаған жергілікті өкілдер «мұныңыз қате» деп жауап береді. «Біз осы уақытқа дейін ешбір күйремей, таза күйде сақталып келеміз. Бетін тұмшалай, орамал жауып жүру біздің ата-бабаларымыздың салтында болмаған, ол - тіпті біздің далалық азат өлкемізге сай дәстүр емес. Біздің елде әйелдер бетін жаппайды, ниеті дұрыс еместер көзін жабады», - деп, қабыл алмай тастайды. Және де «Ескендір, сен бізді кешір, біз патша сыйлай білетін халықпыз. Патша үшін әрбіріміз жан бере аламыз. Десе де біз өзіміздің атадан қалған дәстүрімізді бұзғымыз келмейді» деп кесіп айтады.

Осыдан кейін Ескендір Үндістанға қарай аттанады. Батыс деректерінде Александр Македонскийдің ешбір әскери жеңіліске ұшырамағаны айтылады. Алайда оның бетін қайтарған, яғни әскерін теріс бұрғызған түркілер жөнінде көп айтылмайды. Қалай десек те, Ескендір үшін қыпшақ даласына аяқ басу оның өміріндегі ерекше бір кезең болғаны рас. Кейбір хикаяларда мұны Ескендірдің өзі де мойындағаны айтылады.

Автор: Сәкен Көкенов

Ескендір Зұлқарнайы

Орнауы

336-323 BC

Орнауы: Туғаны

336-323 BC: July 20, 356 BC
Pella, Macedon

Орнауы: Қайтыс болғаны

336-323 BC: June 10, 323 BC (aged 32)

Ескендір Зұлқарнайын , Александр Македонский (патшалық құрған мезгілі б. з. б. 336 - 323) - әлемге аты мәшһүр қолбасшылардың бірі . Оның жорықтарының қазақ даласына байланысты тұстары жайында «Қазығұрт: аңыз бен ақиқат» атты кітапта жазылған. «Жалғыз ғана қазақ арасында емес бүкіл Шығыс әлемінде Ескендір Зұлқарнайын деп аталып кеткен кісі - македониялықтардың әйгілі қолбасшысы Александр Македонский. Александр шын мәнінде Филипп патшаның ұлы, «Македонский» деген қосымша есімі, ал Шығыс халықтарының арасында осы қолбасшының қос мүйізі бар екен деген лақап тарап кеткен. Сондықтан ол Зу-ль-Карнейн («Қос мүйізді») аталыпты. Осы Зұлқарнайын, яғни Македонский патша да қазақ даласын жаулап алуға құмар болған көрінеді. Ол қол астындағы жауынгерлерге қарағанда әлденеше есе көп әскері бар Дарий патшаны күйрете жеңген соң өзі жаулап алған жерлердің көбінде қала тұрғызып, грек-эллин мәдениетін енгізе бастайды. Оның күл-талқан етіп жойып жіберген қаласының бірі Кир қаласы - Кирополис . Осы қаланың қай тұста екені, яғни нақтылы орны қайда екені ғалымдардың арасында әлі күнге дейін дау туғызып келеді. Дегенмен көпшілік ғалымдар оны қазіргі Қоқан қаласының маңында немесе Ходжент қаласының орнында болған деген тұжырымға тоқтайды. Қазіргі кезде анықтама деректерде осылай көрсетілген. Македонский осы өзі жаулап алған Азия аймағында тез арада-ақ өз есімі берілген онға жуық қала тұрғызыпты. Соның бірі Александрополис немесе Александрия-эсхата (Шеткі Александрия) . Ғалымдар осы қаланы да Ходжент қаласының маңынан немесе дәл орнынан іздейді. Археологтар қазба жұмысын жүргізіп көргенде жер қыртысынан Александр заманынан бұрынғы дәуір мәдениетінің де бұйымдары кездескен. Мүмкін ол бұрынғы Кирополистың қалдығы болар. Біздің осы бір Сырдария өзенінің бойына салынған Александр қаласының тарихын тәптіштеп жатқанымыздың да сыры бар. Өйткені, Македонский жорығының қазақ даласына қарай жасаған бағыты осы маңнан онша қашыққа бармаған. Бұл ең шеткі қаласы еді. Ал басқалары Александрия Арийская (Герат), Окс өзеніндегі Александрия (Термез немесе Куляб маңында), Александрия Маргиланская (қазіргі Байрам Али) Бактра қаласының маңындағы Александрия, т. б.

Македонскийдің жорығына байланысты оның соңғы рет өтіп, тауы қайтқан соң шегінген өзені жөнінде тарихи жазбалар бар. Солардың үшеуінің авторлары Арриан (біздің дәуіріміздің бірінші ғасырында өмір сүрген грек ғалымы), Аммиан Марцелин (330 - 400 жылдар шамасында өмір сүрген тарихшы) мен Квинт Курций (біздің дәуіріміздің бірінші ғасырында өмір сүрген Рим жазушысы) . Македонский жорығының бағытын күрт өзгертіп, Орталық Азиядан Кавказға қарай сүйреп жүрген осы Квинт Куций. Ол Македонскийдің өткен өзенін Танаис (Дон) деп жазады да Парапамизусты Кавказ деп көрсетіп, Каспийді Азов теңізімен шатастырады. Курцийдің осы қателігін (сол сияқты Македонский тарихшыларының да қателігін) кезінде Страбон дәл айтып берген болатын. Біріншіден, Квинт Курций еңбегі ақыл-уағыз айтуға бағышталған көркем шығарма. Македонский жорығы мұнда мысал үшін келтіріліп отырады. Екіншіден, ол Македонскийдің бейнесін өз деңгейінен әлдеқайда жоғары көтеру үшін Донға апарып, Еуропаны да жаулап алып еді деген ұғым туғызғысы келеді. Оның үстіне Кавказды атап отырғаны баяғы ежелгі дүние тарихында от иесі Прометейдің сол заманда жердің шеті саналатын Кавказ тауында құрсауланып тасталғанын есте сақтау керек. Осылайша Македонскийдің абыройын артқыза түспек болған. Дәл осындай қатені Македонский тарихын жазған тарихшылардың ішінде Арриан да жіберген. Ол өз еңбегінде бұл өзеннің Дон емес екенін дәлелдей отырып, атын Танаис деп жазып, бастау алатын жерін Кавказ таулары деген. Ал кей жерлерінде өзеннің атын бірде Орксантес , бірде Оксиартес деп те атаған. Страбон осы жазушының қасақана жасаған қателігін анық дәлелдеп берумен қатар Сырдария өзенін Яксарт деген атаумен атап, Үндістан жерінен бастау алып, соғдылықтар мен көшпелі скифтердің шекарасы болып ағып жатқанын, бұл өзен Персия елінің қиыр шеті екенін әрі Македонский күйреткен Кирополис қ-ның осы өзеннің бойында болғанын айтқан. Страбон өз еңбегінде көшпенді скифтердің негізгі тайпалары ретінде сақтарды, дайларды, массагеттерді айтады. Ал Птолемей Сырдарияны Яксарт деп атап, ол үш иеліктің - сақтар, соғдылықтар және скифтер жерін суландырып жатқанын дәлелдеп, Сырдарияның солтүстік бетін жайлағандар саны көп халық яксарттар еді дейді. Осы бір дауларды шешуге өз үлесін қосқан, қызғыштай қорғаған орыс ориенталисі, «қазақ тарихының Геродоты» аталып жүрген Алексей Ираклиевич Левшин осы жұмбақтарға мынадай үлес қосты

Бактрия мен Соғдыны жаулап алған Македонскийдің қадамын енді Сырдарияның бойынан сонау Еуропада жатқан Донның жағасына алып бару ешбір ақылға сыймайды.
Аррианның жазбалары бойынша жеңістен жеңіске жеткен Македонский сол даңқтың буына мас болып, тек қана даңқ қосу үшін сақтарға жасаған жорығын Мараканда (Самарқан) қаласынан бастаған.
Квинт Курций өз жазбаларында жарақат алған Македонскийдің өзен бойынан аттанып Самарқан қаласына төртінші күнде жеткенін айтады (осы қашықтық Сырдарияның Шыназ төңірегіндегі өткелінен Самарқанға дейінгі қашықтықты меңзеп тұр) .
Нақ осы Квинт Курцийдің тарихи поэмасындағы скиф елшілерінің (Левшин атауы) Македонскийге айтқан сөздерінен олардың елдерінің де, ордасының да қайда жатқанын анық меңзеуге болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.