Жоғары сынып мектеп оқушылары бойындағы қимыл-қозғалыс белсенділігін дене шынықтыру құралы ретінде пайдалану арқылы қалыптастыру
КІРІСПЕ
1. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫНДАҚИМЫЛ.ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қимыл.қозғалыс белсенділігі түсінігі және физиологиялық маңызы
1.2. Жоғары сынып оқушыларының қимыл.қозғалыс белсенділік танытудағы физиологиялық жас ерекшеліктері
1.3. Жоғары сынып оқушыларының қимыл.қозғалыс белсенділігін қалыптастыруда Дене шынықтырунің рөлі мен алатын орны
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚИМЫЛ.ҚОЗҒАЛЫСБЕЛСЕНДІЛІГІ МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1. ҚР денсаулық сақтауды қамтамасыз ету жүйесінде мектептегі оқыту ұстанымдарын зерттеу
2.2. Жоғары сынып оқушыларының қимыл.қозғалыс белсенділігінің деңгейін бағалау және осы үдерісте дене шынықтырунің алатын орны
2.3. Бүтін жұмыс күні мектептеріндегі Дене шынықтыру сабақтарында қимыл.қозғалыс белсенділігін қалыптастыруды анықтау
3. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚИМЫЛ.ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ (АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЗЕМ№12 ОРТА МЕКТЕБІН МЫСАЛ РЕТІНДЕ АЛА ОТЫРЫП) ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУЛЕРІ
3.1. Эксперименттік жұмыстарды жүргізу негіздері
3.2. Жоғары сынып оқушыларының дене даму көрсеткіштерінің динамикасы
3.3. Дене шынықтыру сабағының жаңа технологияларын дамытудағы № 141 мектебінің және мұғалім А.А. Абаеваның озық тәжіребесі
ҚОРЫТЫНДЫ
1. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫНДАҚИМЫЛ.ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қимыл.қозғалыс белсенділігі түсінігі және физиологиялық маңызы
1.2. Жоғары сынып оқушыларының қимыл.қозғалыс белсенділік танытудағы физиологиялық жас ерекшеліктері
1.3. Жоғары сынып оқушыларының қимыл.қозғалыс белсенділігін қалыптастыруда Дене шынықтырунің рөлі мен алатын орны
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚИМЫЛ.ҚОЗҒАЛЫСБЕЛСЕНДІЛІГІ МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1. ҚР денсаулық сақтауды қамтамасыз ету жүйесінде мектептегі оқыту ұстанымдарын зерттеу
2.2. Жоғары сынып оқушыларының қимыл.қозғалыс белсенділігінің деңгейін бағалау және осы үдерісте дене шынықтырунің алатын орны
2.3. Бүтін жұмыс күні мектептеріндегі Дене шынықтыру сабақтарында қимыл.қозғалыс белсенділігін қалыптастыруды анықтау
3. ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚИМЫЛ.ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ (АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЗЕМ№12 ОРТА МЕКТЕБІН МЫСАЛ РЕТІНДЕ АЛА ОТЫРЫП) ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУЛЕРІ
3.1. Эксперименттік жұмыстарды жүргізу негіздері
3.2. Жоғары сынып оқушыларының дене даму көрсеткіштерінің динамикасы
3.3. Дене шынықтыру сабағының жаңа технологияларын дамытудағы № 141 мектебінің және мұғалім А.А. Абаеваның озық тәжіребесі
ҚОРЫТЫНДЫ
Біздің дене мүшеміз қозғалыс үшін жаралған, ал қимыл-қозғалыс (дене) белсенділігі туа біткен қажеттілік. Бізге сезім, адамдармен қарым-қатынас және адамдарға қамқорлық қасиеттері тән. Бізге жеке қауіпсіздігіміз, сәттілік, оң өзгерістер, сондай-ақ қатты сезімдер мен тәуекелдік қажет. Дене белсенділігінің көп түрі осыларды бастан кешіруімізге мүмкіндік береді. Әсіресе, жасөаспірімдік шақта қимыл-қозғалыс белсенділігін жоғары деңгейде сақтап қалу өте маңызды.
Кейбір жасөспірімдер үшін өмір ұстанымы «барынша жайлылық, аз қимылдау» болып отыр. Бұл жоғары сынып оқушылары артық қадам жасамай-ақ, денсаулықтарымызды сақтай аламыз деп қателеседі. Қимыл-қозғалыс белсенділігінің төмендеуі зат алмасу деңгейінің төмендеуіне және денеге артық май бөлінуіне әкеледі де, нәтижесінде осындай жасөспірімдер 20 жастан бастап тола бастайды. 25 жастан кейін ағзада алмасу үдерісінің белсенділігі он жыл сайын шамамен 7-8 % -ға төмендейді. Басқаша айтсақ, көп отырып жұмыс істеуді дағдысына айналдырған адамдар жүрек ауруларын өз еркімен қарсы алады. Өмірімізге балта шабатын көптеген аурулардың алдын алудың тиімді жолы – қимыл-қозғалыс белсенділігін жеткілікті түрде талап ететін дұрыс өмір дағдысы. Таңдалған тақырыптың көкейтестілігі жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігін оңтайландыру қажеттілігімен түсіндіріледі. Адамның денсаулығына мынадай қозғаушы күштердің әсер ететіні бәрімізге де мәлім: қоршаған орта (жаһрафия, климат, экология) – 20 %, денсаулық сақтау жүйесі (тұрақты медициналық бақылаудың болмауы, алғашқы алдын алу шараларының деңгейінің төмендігі, медициналық қызмет көрсетудің сапасыздығы) – 10%, генетика – 20 %, өмір сүру дағдысы (күн тәртібі, жеке гигиена, ағзаның шынығуы, тамақтану, қимыл-қозғалыс белсенділігі) – 50% [1]. Көріп отырғанымыздай, қимыл-қозғалыс белсенділігі өмір сүру дағдысының құрамдас бөлігі болады.Қимыл-қозғалыс белсенділігі әрқашан да тірі организмдердің қоршаған ортаға бейімделуінің маңызды бөлігі болған және эволюция үдерісінде тамақ, су, өзін-өзі сақтау, көбею сияқты қажеттіліктермен қатар биологиялық қажеттілік ретінде қалыптасты. Қазіргі кездегі адамның тіршілік әрекетінде қимыл-қозғалыс белсенділігінің маңыздылығы көптеген зерттеулермен дәлелденді.
Кейбір жасөспірімдер үшін өмір ұстанымы «барынша жайлылық, аз қимылдау» болып отыр. Бұл жоғары сынып оқушылары артық қадам жасамай-ақ, денсаулықтарымызды сақтай аламыз деп қателеседі. Қимыл-қозғалыс белсенділігінің төмендеуі зат алмасу деңгейінің төмендеуіне және денеге артық май бөлінуіне әкеледі де, нәтижесінде осындай жасөспірімдер 20 жастан бастап тола бастайды. 25 жастан кейін ағзада алмасу үдерісінің белсенділігі он жыл сайын шамамен 7-8 % -ға төмендейді. Басқаша айтсақ, көп отырып жұмыс істеуді дағдысына айналдырған адамдар жүрек ауруларын өз еркімен қарсы алады. Өмірімізге балта шабатын көптеген аурулардың алдын алудың тиімді жолы – қимыл-қозғалыс белсенділігін жеткілікті түрде талап ететін дұрыс өмір дағдысы. Таңдалған тақырыптың көкейтестілігі жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігін оңтайландыру қажеттілігімен түсіндіріледі. Адамның денсаулығына мынадай қозғаушы күштердің әсер ететіні бәрімізге де мәлім: қоршаған орта (жаһрафия, климат, экология) – 20 %, денсаулық сақтау жүйесі (тұрақты медициналық бақылаудың болмауы, алғашқы алдын алу шараларының деңгейінің төмендігі, медициналық қызмет көрсетудің сапасыздығы) – 10%, генетика – 20 %, өмір сүру дағдысы (күн тәртібі, жеке гигиена, ағзаның шынығуы, тамақтану, қимыл-қозғалыс белсенділігі) – 50% [1]. Көріп отырғанымыздай, қимыл-қозғалыс белсенділігі өмір сүру дағдысының құрамдас бөлігі болады.Қимыл-қозғалыс белсенділігі әрқашан да тірі организмдердің қоршаған ортаға бейімделуінің маңызды бөлігі болған және эволюция үдерісінде тамақ, су, өзін-өзі сақтау, көбею сияқты қажеттіліктермен қатар биологиялық қажеттілік ретінде қалыптасты. Қазіргі кездегі адамның тіршілік әрекетінде қимыл-қозғалыс белсенділігінің маңыздылығы көптеген зерттеулермен дәлелденді.
1. Калимов А.Д. Білім беру //Пресс-шығарылым «Еркін қоғамда білім беру» 2009 жылдың30 қарашасы.
2. Келс Г.Р. Өзін өзі бағалау процесі. М., 2009.
3. Қазақстан Республикасындағы білім беру: XXI ғасырдағы стратегиялық бағдарлар мен мәселелер". С. Сатыбалдин, Қазақстан Республикасы Президент жанындағы КИМЭП атқарушы директоры, академик, экономикағылымдарының докторы, профессор.//"Жоғары мектептің актуалдымәселелері" 2009 жыл. №1,4
4. Вульфсон Б.Л. Дене тәрбие сабағында үйретуді дамыту стратегиясы. М.: УРАО баспасы, 2009.
6. Сахно А.В., Чубуков А.С. Қимыл-қозғалыс белсенділігі және тұқым қуалаушылық // http://www.centre-little.ru/danpch.html 2010
7. 2007-2010 жылдардағы ВОЗ (Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының)статистикасы
8. Аршавский И.А. Қимыл-қозғалыс белсенділігі. Спб., 2008
9. Введенский Н.В. Қимыл-қозғалыс белсенділігіжәне физиология М., 2009
10. Колесов Д.В. Оқушылардың қимыл-қозғалыс белсенділігі. М., 2008
11. Дудников С.В., Анищенко А.П. Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, оларды қозғалыс әрекеттеріне үйрету процесін ұйымдастыру. М., 2008. –32 б.
12.Кон И.С.Жасөспірімдік шақтыңпсихологиясы. М.: Просвещение, 1979.
13.Крутецкий В.А.Оқушыларды тәрбиелеу және оқыту психологиясы М.: Просвещение, 1976.
14.Дамып келе жатқан тұлғаның психологиясы / А.В.Петровскиә редакциясымен, М.: Педагогика, 2007.
15.Боген М.М.Қозғалыс әрекеттеріне үйрету. М.: Дене шынықтыружәне спорт, 2005.
16.Ильин Е.П.Дене шынықтырунің психологиясы. М.: Просвещение, 2007.
17. Асеев В.Г.Жеке тұлғаның қалыптасу және мінез-құлық уәждемесі. - М.: Мысль, 2006. – 43 б.
18. Ермолаева М.В. Шетелдік психологтардың зерттеулеріндегі жұмыстың қанағаттанушылық мәселесі // Психологиядағы жаңа зерттеулер. – М: Педагогика, 2010. -№2
19. Ильин Е.П., Лихачев Л.В. Қанағаттанушылықтың жеке түрлерінен дене тәрбие және спорт сабақтарына жалпы қанағаттанушылық тәуелділіктерінің типтері.– Спб.: СПИ, 2009. – с. 5520. Кузьмина Н.В. Педагогтық қызметтің зерттеу әдістері. –Л.:ЛГУ, 1970.
21. Карпушин В.А. 4-8 сыныптарда дене тәрбие сабақтарында оқушыларды қозғалыстарға үйретудің тиімділігін көтеру жолдары // Оқитын жастардың дене шынықтырун жетілдіру мәселелері. –М., 1979.
22. Лихачев Л.В. Спорт және дене шынықтыру сабақтарына қанағаттанушылық оқу-педагогтық процесінің нәтижелілігін көтеретін қозғаушы күш: Автореф. дисс. канд. пед. Наук.-М., 2009. – c. 43
23. Палайма Ю.Ю. Спорт қызметінің уәждемесі//Дене шынықтырунің теориясы мен тәжіребесі. 2006. - №8. –54 б.
24.Президент 28.01.2011 жылғы Жолдауында тағы да айтты.
25.Жуковин И.Ю. Спорттық-жаттықтыратын бағыттағы дене тәрбие сабақтарында қосымша мектептерде жоғары сынып оқушыларының қозғалыс қабілеттерін дамыту. Педагогикалық ғылым кандидатының ғылыми дәрежесін алу үшін диссертацияавторефераты. Красноярск – 2009. –32 б.
26. Орманова Л.Д. дене шынықтыру бойынша оқыту-жаттықтыру бағытындағы сабақтар//Арнайы (түзету) білім берудің диагностика, түзету, валеология мәселелері. Мақалалар жинағы.: Астана. – 2008. - 58-66 бб.
27. Галимов А.Д. Қосымша мектептердегі дене шынықтыру процесін оңтайландыру туралы мәселелерге // Қазақстан ғылымы, 2010. 46-53 б.
28. Санжарова О.А. Жалпы білім беретін мектепте валеологиялық жұмыстардың кейбір тұжырымдылық жағдайлары. Алғашқыпедагогикалықоқылымдар. Арнайы педагогика мен арнайы психологияның актуалдымәселелері. 16-19 наурыз. Баяндамалар тезистері. - М.: 2009. - 190-193 б.
29. 2009-2010 жылдардағы мектеп бітіретін сынып оқушыларының денсаулығын және дене бұлшық еттерінің дайындығының деңгейін ҚР Ғылым және білім беру министрлігінің Денсаулық сақтау министрлігінің мамандарымен бірге кешенді зерттеуі. Ас., 2011
30. Самыличев А.С. Қимыл-қозғалыс режіміне байланысты жұмыс күні бүтін мектеп оқушыларының дене бұлшық еттерінің жұмысқа қабілеттілік динамикасы.// Ресейлік педиатрлық журнал. - 2010. - № 3. 30-32 б.
31. Хамазова А.Д. Қазіргі кездегі жоғары сынып оқушыларының күн тәртібіндегі қимыл-қозғалыс белсенділігі / «Балаларбілімді жәнедендері сау»III ғылыми-тәжіребелік конференциясының материалдары. - М.-2008.85-87б. (бірл.авт. Храмцов П.И.)
2. Келс Г.Р. Өзін өзі бағалау процесі. М., 2009.
3. Қазақстан Республикасындағы білім беру: XXI ғасырдағы стратегиялық бағдарлар мен мәселелер". С. Сатыбалдин, Қазақстан Республикасы Президент жанындағы КИМЭП атқарушы директоры, академик, экономикағылымдарының докторы, профессор.//"Жоғары мектептің актуалдымәселелері" 2009 жыл. №1,4
4. Вульфсон Б.Л. Дене тәрбие сабағында үйретуді дамыту стратегиясы. М.: УРАО баспасы, 2009.
6. Сахно А.В., Чубуков А.С. Қимыл-қозғалыс белсенділігі және тұқым қуалаушылық // http://www.centre-little.ru/danpch.html 2010
7. 2007-2010 жылдардағы ВОЗ (Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының)статистикасы
8. Аршавский И.А. Қимыл-қозғалыс белсенділігі. Спб., 2008
9. Введенский Н.В. Қимыл-қозғалыс белсенділігіжәне физиология М., 2009
10. Колесов Д.В. Оқушылардың қимыл-қозғалыс белсенділігі. М., 2008
11. Дудников С.В., Анищенко А.П. Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, оларды қозғалыс әрекеттеріне үйрету процесін ұйымдастыру. М., 2008. –32 б.
12.Кон И.С.Жасөспірімдік шақтыңпсихологиясы. М.: Просвещение, 1979.
13.Крутецкий В.А.Оқушыларды тәрбиелеу және оқыту психологиясы М.: Просвещение, 1976.
14.Дамып келе жатқан тұлғаның психологиясы / А.В.Петровскиә редакциясымен, М.: Педагогика, 2007.
15.Боген М.М.Қозғалыс әрекеттеріне үйрету. М.: Дене шынықтыружәне спорт, 2005.
16.Ильин Е.П.Дене шынықтырунің психологиясы. М.: Просвещение, 2007.
17. Асеев В.Г.Жеке тұлғаның қалыптасу және мінез-құлық уәждемесі. - М.: Мысль, 2006. – 43 б.
18. Ермолаева М.В. Шетелдік психологтардың зерттеулеріндегі жұмыстың қанағаттанушылық мәселесі // Психологиядағы жаңа зерттеулер. – М: Педагогика, 2010. -№2
19. Ильин Е.П., Лихачев Л.В. Қанағаттанушылықтың жеке түрлерінен дене тәрбие және спорт сабақтарына жалпы қанағаттанушылық тәуелділіктерінің типтері.– Спб.: СПИ, 2009. – с. 5520. Кузьмина Н.В. Педагогтық қызметтің зерттеу әдістері. –Л.:ЛГУ, 1970.
21. Карпушин В.А. 4-8 сыныптарда дене тәрбие сабақтарында оқушыларды қозғалыстарға үйретудің тиімділігін көтеру жолдары // Оқитын жастардың дене шынықтырун жетілдіру мәселелері. –М., 1979.
22. Лихачев Л.В. Спорт және дене шынықтыру сабақтарына қанағаттанушылық оқу-педагогтық процесінің нәтижелілігін көтеретін қозғаушы күш: Автореф. дисс. канд. пед. Наук.-М., 2009. – c. 43
23. Палайма Ю.Ю. Спорт қызметінің уәждемесі//Дене шынықтырунің теориясы мен тәжіребесі. 2006. - №8. –54 б.
24.Президент 28.01.2011 жылғы Жолдауында тағы да айтты.
25.Жуковин И.Ю. Спорттық-жаттықтыратын бағыттағы дене тәрбие сабақтарында қосымша мектептерде жоғары сынып оқушыларының қозғалыс қабілеттерін дамыту. Педагогикалық ғылым кандидатының ғылыми дәрежесін алу үшін диссертацияавторефераты. Красноярск – 2009. –32 б.
26. Орманова Л.Д. дене шынықтыру бойынша оқыту-жаттықтыру бағытындағы сабақтар//Арнайы (түзету) білім берудің диагностика, түзету, валеология мәселелері. Мақалалар жинағы.: Астана. – 2008. - 58-66 бб.
27. Галимов А.Д. Қосымша мектептердегі дене шынықтыру процесін оңтайландыру туралы мәселелерге // Қазақстан ғылымы, 2010. 46-53 б.
28. Санжарова О.А. Жалпы білім беретін мектепте валеологиялық жұмыстардың кейбір тұжырымдылық жағдайлары. Алғашқыпедагогикалықоқылымдар. Арнайы педагогика мен арнайы психологияның актуалдымәселелері. 16-19 наурыз. Баяндамалар тезистері. - М.: 2009. - 190-193 б.
29. 2009-2010 жылдардағы мектеп бітіретін сынып оқушыларының денсаулығын және дене бұлшық еттерінің дайындығының деңгейін ҚР Ғылым және білім беру министрлігінің Денсаулық сақтау министрлігінің мамандарымен бірге кешенді зерттеуі. Ас., 2011
30. Самыличев А.С. Қимыл-қозғалыс режіміне байланысты жұмыс күні бүтін мектеп оқушыларының дене бұлшық еттерінің жұмысқа қабілеттілік динамикасы.// Ресейлік педиатрлық журнал. - 2010. - № 3. 30-32 б.
31. Хамазова А.Д. Қазіргі кездегі жоғары сынып оқушыларының күн тәртібіндегі қимыл-қозғалыс белсенділігі / «Балаларбілімді жәнедендері сау»III ғылыми-тәжіребелік конференциясының материалдары. - М.-2008.85-87б. (бірл.авт. Храмцов П.И.)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚТЫҢ СПОРТ ЖӘНЕ ТУРИЗМ АКАДЕМИЯСЫ
Кәсіби спорт және жекпе-жек спорт түрлері факультеті
Ұлттық спорт түрлері кафедрасы
АЛҒОЖАЕВ АЙБАР
Жоғары сынып мектеп оқушылары бойындағы қимыл-қозғалыс белсенділігін дене шынықтыру құралы ретінде пайдалану арқылы қалыптастыру
6N0108 – Дене шынықтыру және спорт мамандығы бойынша
Дене шынықтыру және спорт магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
педагогика ғылымдарының кандидаты,
доцент Г.Д. Алимжанова
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫНДАҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қимыл-қозғалыс белсенділігі түсінігі және физиологиялық маңызы
Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділік танытудағы физиологиялық жас ерекшеліктері
Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігін қалыптастыруда Дене шынықтырунің рөлі мен алатын орны
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСБЕЛСЕНДІЛІГІ МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ҚР денсаулық сақтауды қамтамасыз ету жүйесінде мектептегі оқыту ұстанымдарын зерттеу
Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігінің деңгейін бағалау және осы үдерісте дене шынықтырунің алатын орны
Бүтін жұмыс күні мектептеріндегі Дене шынықтыру сабақтарында қимыл-қозғалыс белсенділігін қалыптастыруды анықтау
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ (АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЗЕМ№12 ОРТА МЕКТЕБІН МЫСАЛ РЕТІНДЕ АЛА ОТЫРЫП) ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУЛЕРІ
Эксперименттік жұмыстарды жүргізу негіздері
Жоғары сынып оқушыларының дене даму көрсеткіштерінің динамикасы
Дене шынықтыру сабағының жаңа технологияларын дамытудағы № 141 мектебінің және мұғалім А.А. Абаеваның озық тәжіребесі
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің дене мүшеміз қозғалыс үшін жаралған, ал қимыл-қозғалыс (дене) белсенділігі туа біткен қажеттілік. Бізге сезім, адамдармен қарым-қатынас және адамдарға қамқорлық қасиеттері тән. Бізге жеке қауіпсіздігіміз, сәттілік, оң өзгерістер, сондай-ақ қатты сезімдер мен тәуекелдік қажет. Дене белсенділігінің көп түрі осыларды бастан кешіруімізге мүмкіндік береді. Әсіресе, жасөаспірімдік шақта қимыл-қозғалыс белсенділігін жоғары деңгейде сақтап қалу өте маңызды.
Кейбір жасөспірімдер үшін өмір ұстанымы барынша жайлылық, аз қимылдау болып отыр. Бұл жоғары сынып оқушылары артық қадам жасамай-ақ, денсаулықтарымызды сақтай аламыз деп қателеседі. Қимыл-қозғалыс белсенділігінің төмендеуі зат алмасу деңгейінің төмендеуіне және денеге артық май бөлінуіне әкеледі де, нәтижесінде осындай жасөспірімдер 20 жастан бастап тола бастайды. 25 жастан кейін ағзада алмасу үдерісінің белсенділігі он жыл сайын шамамен 7-8 % -ға төмендейді. Басқаша айтсақ, көп отырып жұмыс істеуді дағдысына айналдырған адамдар жүрек ауруларын өз еркімен қарсы алады. Өмірімізге балта шабатын көптеген аурулардың алдын алудың тиімді жолы – қимыл-қозғалыс белсенділігін жеткілікті түрде талап ететін дұрыс өмір дағдысы. Таңдалған тақырыптың көкейтестілігі жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігін оңтайландыру қажеттілігімен түсіндіріледі. Адамның денсаулығына мынадай қозғаушы күштердің әсер ететіні бәрімізге де мәлім: қоршаған орта (жаһрафия, климат, экология) – 20 %, денсаулық сақтау жүйесі (тұрақты медициналық бақылаудың болмауы, алғашқы алдын алу шараларының деңгейінің төмендігі, медициналық қызмет көрсетудің сапасыздығы) – 10%, генетика – 20 %, өмір сүру дағдысы (күн тәртібі, жеке гигиена, ағзаның шынығуы, тамақтану, қимыл-қозғалыс белсенділігі) – 50% [1]. Көріп отырғанымыздай, қимыл-қозғалыс белсенділігі өмір сүру дағдысының құрамдас бөлігі болады.Қимыл-қозғалыс белсенділігі әрқашан да тірі организмдердің қоршаған ортаға бейімделуінің маңызды бөлігі болған және эволюция үдерісінде тамақ, су, өзін-өзі сақтау, көбею сияқты қажеттіліктермен қатар биологиялық қажеттілік ретінде қалыптасты. Қазіргі кездегі адамның тіршілік әрекетінде қимыл-қозғалыс белсенділігінің маңыздылығы көптеген зерттеулермен дәлелденді.
Соңғы кезде баспасөзде жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігі мәселелерін зерттеуге арналған еңбектер көп жарияланды. Бірақ, қимыл-қозғалыс белсенділігі мектептік дене шынықтырумен, әсіресе, дене шынықтыру сабағымен байланысы үстірт қойылған. Сабақтың құрылымы және дене жаттығуларына үйрету тәсілдерін түсіндіру туралы нұсқаулардың түрі сан алуан. Бұлар негізінен тәжіребеге қатысы жоқ теориялық есептеулер. Мәселенің қиындығын және оны шешудің қажеттілігін айқын сезініп, біз оны шешу жолдарын табуға тырысамыз. Жоғары айтылғандар таңдалған тақырыптың көкейтестілігін дәлелдейді.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығының пайымы мынадай, жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігінің жағдайы ата-аналар мен оқушылардың мониторинг жолымен алғаш рет зерттелді, қимыл-қозғалыс белсенділігі беталасының бастауыш мектептің төменгі сынып оқушыларынан жоғары сынып оқушыларына қарай төмендеуі анықталды, дене шынықтыру сабағының тиімділігінің төмендігі айқындалды. Балалардың дене дайындықтарының орташа деңгейі (шапшаңдығы мен күштілігі) ХХ ғасырдағы 70-80 жылдардағы құрдастарының дайындықтарының орташа деңгейінен төмен екені анықталды, білім беру бағдарламаларының міндеттелген ең аз мазмұнына сәйкес нормалары және оқушылардың дайындық деңгейлерінің талаптары(ГТО) КСРО-ны қорғауға, еңбек етуге дайын бол деп аталатын бәсеке нормаларынан төмен. Жүктеме қарқындылығын есепке ала отырып, қимыл-қозғалыс деңгейінің коэффицентін есептеп шығару үшін формула ұсынылды. Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігін көтеруге арналған факторлар айқындалды, әрбір факторға қимыл-қозғалыс белсенділігін көтеру тәсілдері ұсынылды. Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалысін көтеру бойынша нұсқаулар жетілдірілді.
Зерттеу нысаны - жалпы білім беретін орта мектептің жоғары сынып оқушыларының (7-сыныптан 10 сыныпқа дейін) ұйымдасқан қимыл-қозғалыс белсенділігін мектептік дене тәрбие құралдарымен бірге қалыптастыру процесі.
Зерттеу міндеттері:
1 Жоғары сынып оқушыларын дене шынықтыру сабақтарында сауықтыру мақсатында қолданылатын құрал-жабдықтардың әсер ету механихмін айқындау.
2 Арнайы кұрал-жабдықтарды қолдану кезінде қолданылатын элементтерді жаңғырта отырып қолдану.
3 Спорттық жаттықтыру мақсатында қолданылатынжаттығуларды кеңінен қолдана отырып, тек қана денелік емес, ақыл-ой жетілуін қамтамасыз ету іс-шараларын топтастырып, оларға негіздеме беру.
Зерттеудің теориялық маңыздылығының мәнісі мынада, қазіргі кездегі дене шынықтыру-сауықтырумен қамтамасыз ету арсеналы орта жалпы білім беретін мектептің жоғары сынып оқушыларының мектептік дене шынықтыруның мүмкіндіктері туралы жаңа ұсыныстарымен толықтырылады, мектеп психологиясы бойынша дене шынықтырумен айналысуға уәждеме құрудың жолдарын іздестіру үшіносы салада қолданбалы жұмыстардың келешектері ашылады.
Зерттеу тәжірибелік маңыздылығының мәнісі мынада, іс жүзінде мектептік дене шынықтыруды ұйымдастыруда пайдаланылуғатиіс: дене шынықтыруда тағайындалған түрлердің төменгі тиімділігінің анықталған себептері, мектептік дене шынықтыруамалдарының тиімділігін арттыруменқимыл-қозғалыс белсенділігін көтерудің жетілдірілген жаңа шешімдері.Бұл балалардың дене шынықтыру сабағына жақсы көзқарасынқалыптастырады, қимыл-қозғалыс белсенділігін ынталандырады және балаларды дене жаттығуларымен өз бетімен айналысуға тартады; балалардың дене дайындықтарын көтермелейді. Сонымен бірге осы пәнді жүргізудің жаңа әдістемелерін енгізуге негіз болады.
ДЕНЕ ТӘРБИЕ САБАҚТАРЫНДА ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. 1 Қимыл-қозғалыс белсенділігінің түсінігі және физиологиялық маңызы
Адамның дүниеге келгеннен қартайғанға дейінгі қимыл-қозғалыс белсенділігі өмірдің кілті болып табылады. Қолымыз жететін әдебиеттерде осы мәселе бойыншақимыл-қозғалыс белсенділігі түсінігінің мұқият тыңғылықталған анықтамасы жоқ. Кездесетін қарапайым анықтамаларға сүйенсек, қимыл-қозғалыс белсенділігі дегеніміз - бұл қимыл-қозғалысістерінің (маңызды мезеті қозғалыс болатын істер, белсенді бұлшық еттер-қозғалғыш қимылдарыныңжүйесіне құрылған) ұтымды түрлерінің іштей детерминделген (анықталған) және сырттай келісілген жүйесі[6].
Қазіргі ортада адамға көптеген қауіп-қатердің: соғыс, ашаршылық, аурулар, қоршаған ортаның ластануы, энергия көздерінің таусылуы және т.б. қаупі бар. Денсаулыққа зияны барқауіп-қатерлердің қатарына кейде гиподинамия жатады. Ғасырлар бойы адамзат білмей келген бұл індетпен соңғы үш-төрт буынның ұрпақ зардап шегіп отыр. Гиподинамия – бұл адамның органдары мен жүйелерінің қимыл-қозғалыс белсенділігінің шектеулері, тіреулік-қозғалтқыш аспап, қан айналымы, дем алу, ас қорыту және т.б. ағзаның маңызды қызметтерін әлсірету нәтижесінде бұлшық еттердің жиырылу күші, бұлшық ет тканьдерінің массасы мен көлемінің төмендеуін т.б. тудырады.Қимыл-қозғалыс белсенділігінің жеткіліксіздігі ағзаның психикалық қызметіне де әсерін тигізеді: ұйқышылдық немесе ұйқысыздық, салбырлық немесе ашуланшақтық пайда болады; тез шаршаудың салдарынан ой еңбегінің қабілеттілігі төмендейді.
Қазіргі кездегі адамның тұрмыс қалпының күрт өзгеруін түсіну үшін оның арғы аталарының қимыл-қозғалыс белсенділігінің қандай болғанын еске түсіру керек. Академик А.И. Берганың деректеріне сүйенсек, өткен ғасырдың ортасында жер бетінде қолданылатын және жасанды жасалатын барлық энергияның 96 %адам мен үй жануарларының бұлшық еттерінің күшіне шақ келген. 4 % ғана бу мәшинелері, су доңғалақтары, жел диірмендері және т.б. шығарған. Ал қазір бұлшық еттерінің күші не бары 1 % энергия шығарады [7].
Кейбір адамдардың өмірлік ұстанымы барынша жайлылық, аз қимылдау болып табылады. Бұл адамдар көп қозғалмай, денсаулықтарын сақтап қаламыз деп қателеседі. Қимыл-қозғалыс белсенділігінің әсерінен орта, әсіресе егде жаста заттардың алмасуы деңгейін төмендейді және ағзада артық май қоры жиналады, содан адамдар 35-40 жастан кейін тола бастайды. Бұл 25 жастан кейін организмде зат алмасу процесстерінің белсенділігінің әрбір он жыл сайын 7-8 %-ға төмендеуіне байланысты болады. Басқаша айтсақ, көп отырып жұмыс істеуді дағдысына айналдырған адамдар жүрек ауруларын өз еркімен қарсы алады. Өмірімізге балта шабатын көптеген аурулардың алдын алудың тиімді жолы – қимыл-қозғалыс белсенділігін жеткілікті түрде талап ететін дұрыс өмір дағдысы.
Денсаулығын нығайту үшін дене жүктемесінің мәселесін адамдар әр түрлі шешеді. Спорттың түрлері, қимыл ойындары, туристік жорықтар негізінен мектеп оқушылары мен студенттерді тартады. Орта жастағы адамдар алыс емес жерлерге жаяу жүруге, аңшылыққа, балық аулауға, шаңғымен немесе велосипедпен серуендейді қалайды, кейбіреулері ертеңгілік жаттығулар жасайды. Егде жастағы адамдар анда-санда немесе мүлдем дене жаттығуларын жасамайды, немесе жеңіл жаттығулар жасайды.
Гиподинамияның теріс әсері байқалмайды, ауыртпайды, кей кезде тіпті жанға жағымды, өйткені масайраған босаңдықпен, тыныштықпен, алаңсыздықпен, бұлшық еттердің әрекетсіздігімен тығыз байланысты. Бірақ жүріс-тұрыстың аздығы тамақты көп жеумен, спирт ішімдіктері мен темекі тартумен, дәрілермен және есірткілермен күшейгенде, жас кездің өзінде бірнеше жылдан кейін физикалық және психикалық күштердің күрт әлсіреуіне әкеледі. Осы мәнмәтінде қозғалыс (осы сөздің кең мағынасында) – бұл тек қаңқадағы бұлшық еттердің қимыл-қозғалыс белсенділігінің қызметі ғана емес, сонымен бірге басқа бұлшық еттерінің қалыптасуының үйлесімді жұмысы, сондай-ақ жасушалық деңгейге дейінгі толық зат алмасу процестерінің жиынтығы.
Соңғы жылдардары спортпен шұғылдану ерте (5-7 жаста) басталып жүр. Осындай сабақтар әдістемесі, жүктемесі, қимыл бағдарламалары туралы мамандар айтысып жүргендей айтысуға болады. Бүгінде дәл ғылыми мағынасында өкінішке орай кештігі тиянақталады, өйткені 5-7 жасты күту барысында, бала өсіп, сөздерді, түсініктерді, сезімдердерді игергенше, бірге туылған (дәлірек айтқанда, бізде болуы керек болатын) сол баяғы көңілді қозғалыс сыйымыз жоғалып кетеді. Баланың қимыл-қозғалыс белсенділігін дүниеге әкелмес бұрын ойлау керек.
Баланың дүниеге келгенін күту көптеген болашақ аналар үшін туылуын енжарлықпен күту, жүріс-тұрысы аз өмір салтын, қалыптасып кеткен екеу үшін шамадан тыс көп тамақ жеуді білдіреді. Физиологияның дүниеге келмеген бала өмір сүруі үшін жұмыс істеуі керек талабы бойынша, анасының құрсағында қозғала бастайды. Ол мұны анасының қанында оттегі мен нәрлі заттар жетіспегендесезікті түрде жасайды (әрине, белгілі мөлшерде), туылмаған бала оған бұлшық еттерінің жиырылуымен жауап береді. Дәл осы дүркін-дүркін қозғалыстарды әрбір ана жүрегінің астынан осыны сезінеді. Дұрысын айтқанда, цитоплазмалық қимыл-қозғалыс белсенділігі айтарлықтай ерте басталады, зигота кезеңінен (ұрықтандырылған ұрық жасуша), қандай да бір жүйке-бұлшық еттік жүйенің қалыптасуы туралы бұл жерде айтылмайды да. Бұл үздіксіз жұмыс актин және миозин жиырылу ақуыздарымен қамтамасыз етіледі. Онда (организмде) өсу процесіне (анаболизм) қажетті генератор пайда болады, онсыз өмір тоқтап қалады, барлық тірі заттардың заңын былай қисынға келтіруге болады: қимыл жоқ жерде өлім бар.
Адам үшін бірінші орында жүрек-қантамыр аурулары мен рак қауіпті деген пікірлерге тоқтала кетейік. И.А. Аршавскийдің ойынша, бұл жерде біз нәтижелері мен себептерінің орнын ауыстырып отырмыз, өйткенікейін жеткілікті мол күшті кетіретін физиологиялық жетілмеушіліктің өзі (Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ВОЗ) жүйесі бойынша бағаланады) аурулардың алғышарты болып табылады [8].
Ата-ана табиғаттың қарастырған құрсақта жатып дамыған мүмкіндіктеріне назар аудармай, ол дүниеге келгеннен кейін де қимыл-қозғалыс белсенділігінің аса маңызды рөлін атқаруына оңтайлы жағдайлар құруға асықпайды. Қазіргі ғылым қозғалыстың жетіспеушілігі кез келген тірі жүйеге, соның ішінде адам ағзасына да залал келтіретінін дәлелдейді. Немесе керісінше. Өсіп келе жатқан адам үшін қимыл-қозғалыс белсенділігінің оңтайлығы денсаулықтың әр жақты қозғаушы күші болып табылады. Онтогенездің алғашқы сатысындағы қозғалыстың биологиялық мәні қимыл дағдыларының кең өрісін игерумен ғана шектелмейді.
Н.В. Введенский жас организмде қалыпты жағдайда күші мен қабілеті алпамсадай зор қорының жасырын болатынын анықтады. Әдетте осы күштер мен қабілеттердің болмашы бөліктері ғана адам өмірінде байқалып пайдаланылады. Толғақты мәселенің мәнісі мынада, біздің ағзамыздағы сол бай күш қорын қалай мүмкіндігінше толығырақ пайдалануға болады. Қазіргі білім тұрғысынан қарастырғанда адамның интеллектуалдық және физикалық күш-қуатын жартылай жүзеге асыру мәселесін мамандар әрдайым қимыл-қозғалыс белсенділігінің жетіспеушілігін тежейтін күш ретінде айқындайды [9].
Бала 6-7 жасқа толғаннан кейін дәстүрлі педагогика ата-анасының нашар дәстүрін үйіріп әкетеді де, баланы партаға отырғызады, одан ілтипаттылық пен ыждаһаттылықты талап етеді, көптеген оқытушылар үшін қозғалмайтын, қатып қалған дене кейпі жақсы нышан болып саналады. Көптеген жылдар бойы мектеп балалар ойындарының – жүгіру, қарғу, секіру, билеу және т.б. – физиология тұрғысынан келісілген қажеттілік жағдайы екенін көзге ілмей келді. Сондықтан да күнделіктердегі орындықта тербеліп отырды, үзілісте жүгірді және сол сияқты жазбалар оқушыларға қарсылықты дәлелдеп қана қоймайды, біздің мұғалімдердің балаларымыздың белсенді қылықтарына көмектесуге жалпы қаламауын (немесе ең болмаса кедергі болмау) растайды. Нәтижесінде, Д.В. Колесов анықтағандай әдеттегі мектептердің жоғары сынып оқушылардың 5-8 % және арнайы мектептердің оқушыларының 14-18 % жүрек-қантамыр жүйесінде гипертониялық реакциялар байқалады. Ғалымдар сондай-ақ қазіргі оқушылардың қан тамырларының тарылуы (АД) 10-15 жылға қарағанда 10-20 мм сын. бағ. жоғары екендігін айқындаған. Оқушылардың10-15 % -да артық дене салмағы тіркелген. Олардың ішінде ауыратындар орташа алғанда 15 % -ға жоғары, дене салмағы қалыпты балаларға қарағанда. Шамамен 30 %-да ескі жұтқыншақ аурулары (ескі тонзилит, ринит, гайморит), 15-20 %-да көздері жақсы көрмейді, балалардың 12-22 %-ы мүсіні бұзылған [10].
Осындай социологиялық зерттеулер мектепте педагогикалық корпусының (дене шынықтыру мұғалімдерін қоспағанда) 3-5 %-ы ғана спортпен шұғылданатынын дәлелдейді. Ақырғы нәтижесі осы. Лауазымды тұлғалардың алдында дене шынықтыруда салттық өкше қаға бас игенменен, көптеген мектебіміздің тәрбиеленушілері әскер қатарына алынбайды, өйткені физикалық дамуы жағынан кемістігі бар. Оқушыларға ұсынылған күштілік, төзімділік және шапшаңдылық тесті 2009 жылдың көрсеткіштері 1958, 1968 және 1979 жылдарға қарағанда ең төмен екенін көрсетті. Тоқырау кезеңінде себілген тұқымдардан қазір осындай мардымсыз түсім алып отырмыз.
1985 жылдан бастап көптеген авторлар (14, 16, 17, 25, 90) адамдардың қимыл-қозғалыс белсенділігін емшек еметін жастан бастап қалыптастыру әдістеріне көңіл аударып отыр. Бірақ та, ғылымда бозбалалар мен бойжеткендердің қимыл-қозғалыс белсенділігі көп қызығушылық тудырып отыр.
Бұған қоса, жоғары сынып оқушыларының (15-17) жасы бойынша дамуына жалпы дене бұлшық еттерінің шамасында бойларының ең жоғары өсуі. Күш көрсеткіштерініңең қарқынды артуы, төзімділігі жоғары пен қимылдатқыш басқаруы толық жетілген. Есею және ересек болу уәждары мен жеке тұлға ұстанымдарының өзгеруімен қатар жүреді. Ал осы жағдайлар дене бұлшық еттерін толық жетілдіруін жаңадан ынталандыруды қалыптастыруға көңіл аудартуды талап етеді.
1.2. Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігін танытудағы физиологиялық жас ерекшеліктері
Дене шынықтыру15-17 жастағы бозбалалар мен бойжеткендерді дене бұлшық еттерінкүнделікті және жүйелі толық жетілдіру уәждерін (салауатты өмір салтын игеру үшін денсаулығы мен дене бұлшық еттерінің дайындығынұйымдасқан сияқты өз бетімен)бекітуге бағытталған. Негізгі кезеңдер – күші мен төзімділік деңгейінің артуы, дене бұлшық еттерінің, соның ішінде спорттық, ал бозбалалар үшін әскери-қолданбалы жаттығуларында дене қимылдарын басқаруда жоғары деңгейге жету. Бұл жерде ең бастысы жас адамның физикалық күш-қуатын қалыптастыруда кешігіп қалмау. Осы жолы өмір бойысақталады.
Егер де жасөспірімдер спорт секцияларында немесе мектепте дене шынықтырумен айналыспаса, дене бұлшық еттерініңжеткілікті қарқынды дайындығы үшін жағдайлары болмаса, ұйымдастырылған сабақтарды Дене шынықтыру бойынша өзіндік жаттығулармен оқудан тыс толықтыру қажет. Бұл жағдайда өз бетімен аптасына 2-3 реттен кем емес 1,5-2 сағат бойы Дене шынықтыру мұғалімімен немесе өз бетімен жоспарланған үй тапсырмаларын орындап жаттығулары керек. Бұл тапсырмалардың әрқайсысы 10-12 рет жасалуы керек, яғни әрбір тапсырма бір ай бойы өзіндік жаттығулардың жоспары бола ала алады. Осы сабақтың сапалығы жаттықтыратын әсерін алу үшін бірдей сипаттағы дене бұлшық еттерінің жүктемелерін қайталау қажеттілігі және жеткілікті болуымен келісілген.
Жасөспірімдердің өзіндік физикалық белсенділігі үй тапсырмаларымен орындаумен шектеліп қалмауы керек. Бұдан басқа жас дене шынықтырушыларға туристік жорықтарға шығулары, әр түрлі жарыстарға қатысулары пайдалы, ең бастысы спорт ойындарымен айналысу мүмкіндіктерін жіберіп алмау – өздері ұйымдастырған футбол, хоккей, баскетбол, волейбол, теннис, үстел теннисі, гандбол және басқа ойындар. Осы жерде өз бетімен спортпен шұғылданушы жасөспірімдердің бұлшықеттерінің күшін дамытуға арналған нұсқаулары (45, 52) пайдалы. Жас спортшылармен жұмыста пайдаланылатын күш жаттығуларын екі топқа бөлуге болады: сыртқы салмақ салу немесе қарсыласу (штангалар, гірлер, гантельдер, ядролар, кигізбелі доптар, құм салынған қаптар, тастар, ағаштар; өз денесінің салмағына салмақ салу (гимнастикалық снарядтарда жаттығулар, секірулер және т.с.с.).
18 жастан 20 жасқа дейінгі адамдар үшін қосымша білім алу қажет, соның ішінде кемеліне келген адамның дене бұлшық еттерінің белсенділік ерекшеліктері, дене бұлшық еттерінің жүктемелерін мөлшерлеу ережелері және өзін-өзі бақылау. Үйлену, отбасылық өмірдің басы, балаларды қамқорлықпен тәрбиелеу физиологиялық белсенділік туралы білімдерін жаңадан кеңейтуді, белгілі бір педагогикалық дағдыларды үйренуді талап етеді.
Нұсқаулар осы үшін денсаулықты қимыл-қозғалыс белсенділігінің үш негізгі ережелерін сақтай отырып, сақтауға және нығайтуға болады, адам өз өмірінде ең маңызды жұмыс көлемін орындағанда өз күшін сақтайды. Оларға мыналар жатады:
Циклдық жаттығулар орташа қарқынмен, жүрек-қантамыр және қозғалтқыш жүйелерінің беріктігін жақсартуға мүмкіндік береді, жұмыс істеу қабілеттілігін арттырады және өмір күшінің қорын молайтады;
Тамақтанудың ұтымды режімі, ағзаны өмір сүруге барлық қажетті құрауыштармен қамтамасыз ететін, бірақ белде, санда, иекте май түрінде жиналатынартық калорийі жоқ;
Жеткілікті көлемде гимнастикалық жаттығулар, бұлшық еттер мен буындардың икемділігін сақтауға мүмкіндік беретін, дұрыс және сұлу мүсінді, байсалды жүрісті,кең ырғақты қозғалыстар береді.
Зерттеушілердің санауынша, тіпті қосымшада нақтылы организмге қимыл жүктемесі тұрақты болмайды (қанның оттегі сыйымдылығы секілді) және тамақтануға, көңіл-күйге, сыртқы себептерге байланысты болады. Осыған байланысты қимыл-қозғалыс белсенділігінің оңтайлы көлемін анықтау қажеттігі туындайды, жоғарыда аталған құбылыстардан сенімді кепілі болатын. Бұл туралы әр түрлі көзқарастар бар. Мысалы, кейбір жапондық және кеңестік ғалымдар күн сайын кем дегенде 10 000 -15 000 қадамдай жүру керектігін айтады. Бұл қадамдардың энергетикалық құны жүрістің қарқындылығына байланысты айтарлықтай өзгереді[11].
Сонымен, қимыл-қозғалыс белсенділігіне үйрету жоғары сынып оқушыларының кез келген қызметінде қажет. Бірақ та, тек қана дене шынықтыру саласында ғана олардың сабағы оқудың ядросы болады, қимыл-қозғалыс белсенділігі бұл жерде объект ретінде де, толық жетілдіретін мақсат ретінде де, құрал ретінде де болады [12-14]. Дене шынықтырунде оқыту өзгеше. Өзіндік ерекшеліктің мәні мынада, жаңаның негізгі жиынтығы дене жаттығулары түріндегі әртүрлі қозғалыс әрекеттерін игергенде танылады. Тиімді оқыту процесі жас және жеке ерекшеліктердіесепке алып, сонымен бірге оқытуды ұйымдастырудың принциптерін жүзеге асыру негізінде құрылады.
Жоғары мектеп оқушыларына тән жас ерекшеліктерін қысқаша белгілейік. Бұл кезеңде – 15-18 жаста жыныстық жағынан жетіледі; жетекші қызметі – оқу-кәсіби, жаңадан пайда болған – кәсіптік және құлықтылық өз тағдырын өзі шешуі, өзінің ішкі дүниесін ашу, болашаққа ұмтылушылық, дүниеге көзқарасының қалыптасуы; жеке тұлғаның әсершіл-жігерлі қабілеті және өзін өзі ұйымдастыруы дамиды; азаматтық жауапкершілік сезімі қалыптасады.
Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігін қалыптастыруда дене шынықтыру сабағының алатын орны мен рөлі
Дене шынықтыру мұғалімінің жұмысында оқу барысын жүргізудің және ұйымдастырудың негізгі ұстанымдары былайша белгіленеді: өз қайраткерлігі, өзін-өзі ұйымдастыру, даму, ұжымшылдық, рөлдік қатысулар, жауапкершілік, физикалық белсенділігін психологиялық және физиологиялық қамтамасыз ету 1-суретте көрсетілген.
Оқу процесі
мұғалім
Оқушылар
уәжі
тәсілі
мақсаты
Өз әрекеті
Даму принципі
Өзін өзі ұйымдастыру
Ұжымдық принцип
Психологиялық қамтамасыз ету принципі
Рөлдік қатысу принципі
Жауапкершілік принципі
1-сурет. Дене шынықтыру сабақтарында олардың жас ерекшеліктерін және оқуды ұйымдастыру принциптерін есепке ала отырып, қимыл әрекеттеріне үйренушілердің оқу процесін ұйымдастыру ерекшеліктері
Сөйтіп, мектептің жоғары сынып жасында маңызды:
мақсатқа сәйкес қалыптасу кезінде психологиялық пайда болғанға сүйенужәне дене жаттығуларының сабақтарына уәждерін қолдау.
Жоғары сынып оқушыларының жоғары еңбек қабілеттіліктерін есепке ала отырып, физикалық жүктемелердің көлемі мен қарқындылығын біртіндеп өсіріп, төзімділігін, күшін, жылдамдық-күтік қасиеттерін жетілдіріп отыру қажет.
Жігерлілік, әсіресе қайсарлық, өткірлік, ынталық, байсалдылық қасиеттерін талап ететін жағдайлар жасау.
Интеллектуалдық жүктемені көтермелеп отыру, жаңа қозғалыс әрекеттерін ойлап табудан спорт мейрамдарының сценарийін құруға дейін шығармашылық тапсырмалар беру. Теориялық білімді қиын түрде тапсыру.
Әрбір баға салыстырыла тексеріледі және оқушыларға мәлім төрт критерийге негізделеді.
Жаттығу және жарыс жұмыстарының жеке стилінің қалыптасуына арнайы көңіл бөлу керек.
Дербестік пен бастаманы танытуда көтермелеп отыру. Жоғары сынып оқушыларына күрделі жұмыстарды, жауапты міндеттерді: мұғалімнің, жаттықтырушының, төрешінің немесе балалар жарысының төрағасының көмекшісі ретінде сеніп тапсыру керек.
Қызметтестік әдісін пайдалана отырып, оқушылардың өзіндік басқармасының тамырын кеңірек жаю.
Біздің ойымызша, жоғары сынып оқушыларын қимыл әрекеттеріне үйретуді ұйымдастырғанда жауапкершілік және өзін өзі ұйымдастыру принциптері басым болады, өйткені азаматтық жауапкершілік, дүниетану, жігерлілік қасиеттері, дербестік қалыптасады. Бұл принциптер өзіндік және ұжымдық шығармашылық тапсырмалар арқылы қалыптасады [15-16].
Осы принциптерді бақылау, өзін өзі бақылау, бағалау және өзін өзі бақылау, сондай-ақ бақылау-бағалау-белгілеу жүйесі қазіргі кездің талаптарына жауап бермейтіндіктен қайтадан өңделген критерийлер мен алгоритмдер арқылы жүзеге асыру тәсілдеріне ерекше көңіл аудару қажет [17-19].
Оқу барысында дене шынықтырумен жүйелі түрде айналысқандажақсы нәтижелер береді. Денсаулықты өмір бойы қамсыз тіршілік үшін қысқа уақытта батыл әрекетпен жаулап алуға болмайды. Әрдайым, кез келген жаста жаттығу керек (дене шынықтырумен айналысу тамақ ішкенмен, суға түскенмен бірдей іс). Осы қажетті шарты орындағанда ғана адам өзін жас, сергек, іскер және өмірдің ауырпалықтарына жақсылап қарсы тұра алатындай сезінеді [20-22].
Дене бұлшық еттерінің төзімділігін дамыту үшін дене шынықтыру сабақтарында физикалық жаттығулардың әр түрлі әдістері қолданылады. Дене бұлшық еттері жаттығуларының (жүру, жүгіру, шаңғы тебу, жүзу және т.б.) әр түрлі түрлерін олардың ұзақтылығы мен қарқындылығымен түрлендіре отырып, орындалатын жұмыстың физиологиялық бағытын өзгертуге болады.
Адамның тіреулік-қозғалтқыш аспабының дене буынының қозғалыс шамасын анықтайтын маңызды қасиеттерінің бірі икемділік болып табылады. Икемділікті бұлшық еттер мен сіңірлерді созатын жаттығулар арқылы жетілдіреді.
Денсаулықты сақтау мен нығайтуда денені шынықтырудың маңызы зор.Қимыл-қозғалыс белсенділігімен бірге шынығу денсаулықты нығайтатын тиімді амалдардың бірі.
Біздің жағдайда организмге суық тигізудің тыныс органдарының өткір ауруларына шалдықтыратындықтан, организмді суыққа төзімділігін дағдыландыру аса маңызды болады.Дене бұлшық еттері жағынан шыңдалмаған адамдарға суық тигенде ауру қоздырғыштарға организмінің төтеп беру қабілеттілігі төмен болады. Суық тию әсерінен зат алмасу процестерінің деңгейі төмендейді, орталық жүйке жүйесінің қызметі әлсірейді. Ақырында осының бәрі организмнің әлсіреуіне әкеледі, бар ескі аурулардың асқынуына немесе жаңа аурулардың пайда болуына себепкер болады.
Адам организмінің қорғаныш қасиеттерін тиісті деңгейде ұстау үшін үнемі жасалатын арнайы шынықтыратын рәсімдер қажет. Шынықтыратын рәсімдерді өткізу үшін су, күн, ауа сияқты қоршаған ортаның қозғаушы күштерін барынша көбірек пайдалану керек.
Қозғалыс режімін жетілдірудің негізгі шарттарының бірі балалардың дара ерекшеліктерін қозғалыс-әрекет белсенділігінің әртүрлі түрлерінде терең зерттеу және принциптің осындай негізінде дара-дифференциалау тәсілін жүзеге асыру болады. Оның негізіне мектеп педагогикасының және психологиясының қызмет барысында жеке тұлғаның қалыптасу тұжырымдылық қағидалары жатқызылды. ДА жастық және дара ерекшеліктері айтарлықтай шамада қызметті ұйымдастыру жағдайларымен, сонымен бірге оның сипаттамасы және мазмұнымен анықталады. Меніңше, сауықтыру жұмыстарын ұйымдастырудың түрлері мыналар: балалардың өзіндік қызметі, қимыл ойындары, таңертеңгілік жаттығу, қозғалыс-сауықтырғыш дене шынықтыру минуттары, күндізгі ұйқыдан кейін дене жаттығулары, шынықтыратын рәсімдер мен дене жаттығуларының үйлесуі, дене шынықтыру серуендері (саябаққа, орманға, суға), дене шынықтырунің бос уақыты, спорт мейрамдары, денсаулық күндері, судағы сауықтыру рәсімдері (бассейн). Секіру де жүгіру сияқты баланың қимыл-қозғалыс белсенділігінің ажыратылмайтын бөлігі. Секіру жаттығулары аяқ пен дененің сүйек-бұлшық еттерінің құрылысын бекітеді, көз мөлшерін машықтырады, дене қимылдарын басқаруды жетілдіреді. Алға қарай жүріп, бір аяқтан екінші аяққа, біркелкі қимылды қайталайтын секірулер жүгіру жаттығулары секілді төзімділікті жетілдіреді.
Кез келген қызметтің маңызды құрамдас бөлігі (ойын, театр, сындарлы, оқу) қимыл болады. Дәл осымен оқушының ДА қызметімен және жан-жақты дамуымен бірге терең зерттеу қажеттілігі түсіндіріледі. Балалардың қимыл-қозғалыс белсенділігін зерттеуде екі маңызы болды:
Баланың қимыл-қозғалысін, оның қозғалушы күшінің даму қажеттілігін толық қанағаттандыруға себепші болатын сайма-сай қызметті анықтау;
Балалардың ұйымдасқан және өзіндік қызметте қимыл-қозғалыс белсенділігін ұтымды ұйымдастыру жолдары мен амалдарын іздестіру.
Білім беру мекемесінде қозғалыс режімі балалардың ұйымдасқан және өзіндік барлық ширақ қызметтерін қосады деп ойлаймын. Ұтымды қозғалыс режімін енгізгенде, меніңше, балалардың қимыл-қозғалыс белсенділігінің биологиялық қажеттілігін ғана қанағаттандырып қоймай, сонымен бірге сабақтардың әр түрлі түрлерінің оңтайлы ара қатынасына негізделген, жас және дара ерекшеліктерінің есебімен таңдалған ДА ұтымды мазмұнын қарастырып шығу маңызды. Сонымен, дене шынықтыру өмірде нақты жағдайларда тірі қалуға көмектесіп, адамды көптеген аурулардан қорғап қана қоймай, сонымен бірге мұрагерлік ақпаратты (белгілі бір қолайлы) жаттыққан ата-анасынан ұрпақтарының популяциясына берілуін жеңілдетеді[23]. Сөйтіп, халықтың дене жаттығуларымен және жаппай спортпен айналысуы қаншалықты нәтижелі болса, келесі ұрпақ қозғалыста белсенді адамдарданмұрагерлік ақпаратты көбірек алады.
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ҚР денсаулық сақтауды қамтамасыз ету жүйесінде мектепте оқыту принциптерін зерттеу
ҚР салауатты өмір салтын құру туралы бағдарламасында декларацияда көрсетілген принциптерге сәйкес, ол туралы Елбасымыз 28.01.2011 Жолдауында қайтадан айтып кеткен білім беретін мекеме оқушылардың денсаулығын сақтау принциптерін күшеюіне себепкер болуы керек. Сонымен бірге білім беру мекемесінің денсаулық сақтау қызметі – оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайтуға бағытталған шаралар жүйесі, оған кіреді:
білім беру мекемесінің денсаулық сақтау инфрақұрылымын құру;
білім беру процесінің ұтымды ұйымдастырылуы;
оқушылармен денсаулықтың және салауатты өмір салтының құндылықтарын қалыптастыруға бағытталған ағартушылық-тәрбиешілік жұмыстарын жүргізу;
педагогтармен, мамандармен және ата-аналарменағартушылық және әдістемелік жұмыстардың жүйесін ұйымдастыру;
оқушылардың денсаулықтарының жағдайын ширақ қадағалау және медициналық алдын алу шаралары.
Өткен дәрісте мектептік орта мен денсаулық сақтау құрылымы талданған болатын. Осы дәрісте білім беру процесін ұтымды ұйымдастыру, Дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын, медициналық алдын алу шараларын және оқушылардың денсаулықтарының жағдайын қадағалау мәселелерін қарастырамыз. Бұдан басқа, қазіргі кездегі қазақстандық оқушылардың оқу және оқудан тыс күш-салмақтардың шын деңгейі және олардың қимыл-қозғалысінің белсенділігі туралы деректер айтылады. Келесі дәрістерде денсаулықтың және салауатты өмір салтының құндылықтарын педагогикалық аспектілермен қалыптастыру, сондай-ақ білім мекемелерінің денсаулық сақтау қызметінің тиімділігін бағалау тәсілдері туралы айтамыз.
Оқушылардың денсаулығын оқыту жағдайлары айтарлықтай әсер етеді: ауаны-жылыту тәртібі және мектептің бөлмелерінің жарықтық дәрежесі; ТСО және кабинеттердің мектеп жиһазымен жабдықталуы; оқу-тәбиелік процесін және тамақтануды ұтымды ұйымдастыру; оқушылардың қимыл-қозғалыс белсенділігі және т.б. Мектеп бөлмелерінің, жабдықтардың және мектепте сабақтарды ұйымдастыруда негізгі тазалық талаптарын сақтау білім беру мекемелерінің денсаулық сақтау қызметтерінің негізі болып табылады. Мектептік ортаның осы параметрлерінің барлығы қолданыстағы санитарлық нормалар мен ережелер(СанПиНов) реттеліп отырады, сонымен бірге мектеп басшылығы оларды орындауы қажет.
Денсаулық сақтау қызметінің табысында мектептің материалдық базасы ғана емес, сонымен қатар медициналық қызметкерлер мен ата-аналармен бірге әкімшілік пен педагогтар ұжымы жүзеге асыратын нақтылы мақсатты жұмыс маңызды рөлін ойнайды.Оқу жоспарларын және сабақ кестелерін құрастыруда белсенді ұстаным, оқушылардың жастарының мүмкіндігіне байланысты сабақ және сабақтан тыс жүктемелердің баламалығы, ағартушылық, сақтандыратын және дене шынықтыру-сақтандыру жұмыстарының түрлері мен амалдарының оң шешімін табу –бұл қорлар олардың психикалық және дене денсаулықтарынатікелей тәуелді оқушылардың демалысы мен еңбек жағдайларын жақсарту үшін әрбір мектепте бар.
Оқу барысын қарқындандыру, сабақтардың ұзақтығын ұзарту, қимыл-қозғалыс белсенділігінің төмендеуі– осылардың бәрі балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына теріс әсер етеді.
Айта кету керек, жаңа түрдегі мектептерде (лицей, гимназия, бір пәндерді терең оқытатын мектептер және с.с.) оқу барысын ұйымдастырудың жаңартпашылық түрлері жиі енгізіледі, бірақ олардың оқушылардың денсаулығына әсері бағаланбайды.
Қазіргі қазақстандық оқушылардың оқу және оқудан тыс жүктемелерінің деңгейін көрсететін бақылау нәтижелерін талдамас бұрын, айрықша баса айту керек, сабақтармен сабақтан тыс тапсырмалар оқушының ағзасы үшін бір мезгілде жүктеменің екі түрін жасайды. Бір жағынан, бұл сезім органдары мен орталық жүйке жүйесінің қызметтерінің кернеулігін талап ететін ой жүктемесі. Екінші жағынан- бұл оқушының партадағы дене күйін, сонымен бірге қолдардың күрделі біріккен ширақ жиыратын бұлшық еттерін, әсіресе жазбаша тапсырмаларды және еңбек қызметінің кейбір түрлерін орындағандаұстайтын және бекітетін дене бұлшық еттерінің орнықты кернеулігінен тұратын өзіндік бұлшық еттердің жүктемесі.Бұлшық еттердің екі жүктемесі де оқушының бұлшық еттерін шаршатады. Сондықтан да оқу тапсырмаларын орындау ағза үшін ата-ана мен мұғалім ескере бермейтін шаршататын жұмыс болып табылады.
Оқушылардың оқугигиеналық талаптарын және оқудан тыс күн тәртібін сақтау денсаулық сақтау қызметінің маңызды құрамы болып табылады.
Ауылдық пен қалалық білім беру мекемелерінде бірдей, әсіресе бір пәндерді терең оқытатын мектептерде оқу тәртібіне гигиеналық талаптарының бұзылуы байқалады.
Бақылау деректері бойынша жалпы оқу жүктемесінің көлемі жалпы білім беретін мектептерде ұйғарынды көрсеткіштерден 1-2 сағат, гимназияларда, лицейлерде 3-4 сағат шамадан тыс. Апталық оқу жүктемесінің шектен асатын ең үлкен көлемі орташа есеппен жалпы білім беретін мектептерде 15,0 %, гимназилар мен лицейлерде – 17,0 %. Қағида бойынша, оқу бағдарламалары мен педагогикалық технологиялардыңкүрделенген нұсқаларынпайдаланылатынмектептерде факультативтік және қосымша сабақтардың ұзақтығы үлкен және оқу жүктемесі жоғары.
Оқытудың барлық түрлерінде, орта және жоғары сыныптарда жиірек кестенің бұзылғаны анықталған. Кестеде жиі бұзылатын – сабақтарды ұтымсыз алмастыру, қосарланған және үшем сабақтар (бейінді сыныптарда), ең ұзақ апта жүктемелерін шектен асыру. Мұның бәрі сырт көзге байқлмайды, бірақ түбінде оқушыныңденсаулығына кері әсерін тигізеді.
Мысалы, аптаның барлық күндерінде 11 сыныпта базистік оқу жүктемесі гигиеналық талаптарға сәйкес келеді, 27,0 % 5-6 сабақтан аспайды. Бірақ 73,0 % 11 сынып оқушыларында 7 сабаққа дейін болады, кейбір жағдайларда (сирек болса да) күніне 8-10 сабаққа дейін болады. Осы жағдайда оқу жүктемесінің көлемі аптасына 40 сағатқа жетеді, тіпті асып кетеді.
Бұл орайда жоғары сынып оқушыларының көп бөлігі (73,0 %) факультативтік сабақтарға қатысады, оларға аптасына 6 сағаттан астам уақыттарын жұмсайды. Содан 11-сынып оқушысының жалпы аудиторлық жүктемесі аптасына орташа есеппен 46 сағат құрайды. Есіңізге сала кетейік, ҚР заңы бойынша ересек адамның жұмыс аптасы 40 сағатқа шектелген.
Мәселе осымен бітпейді. Бақылау көрсеткендей, 11-сынып оқушылары үйде орташа есеппен 2-3 сағат айналысады. Әрбір үшінші жоғары сынып оқушысы күн сайын 4 сағаттай үй тапсырмасын орындайды.
Қорытындысында, мектептегі (сабақтар, факультативтер) жалпы оқу жүктемесі мен үй тапсырмасын орындауға кеткен уақытты есептегенде, күніне орташа алғанда жалпы жүктеме10,2 сағат құрайды екен. Іс жүзінде қазіргі жоғары сынып оқушысының жүктемесі гигиена нормасынан 4-5 сағат асады. Жаңа типтегі мектептерде (гимназия, лицей, колледж және т.б.) байқалған ауру көрсеткіштері қолайсыз үрдістері осымен байланысты. Бұл мектептерде оқу жылының аяғында мектептен кейін шаршағыштық, бас аурулары, тыныш ұйықтамау сияқты оқушылардың қатты шаршағанын дәлелдейтін гипертониялық әлсіздену жиілігі 2 есе өседі.
Мектеп жасындағы балаларды медициналық қамтамасыз ету алғашқы алдын алу шараларын дұрыс ұйымдастыру және сауықтыру, денсаулығындағы ауытқуларды уақытында түзету, гигиена дағдыларын қалыптастыру және т.б. негізінде денсаулығын қадағалап дегенді білдіреді.
Бақылаудың деректері бойынша, көптеген білім беру мекемелерінде медициналық алдын алу шаралары мен оқушылардың денсаулықтарын бақылау бойынша шаралар жүргізіледі. Әдеттегідей, диспансерлеу, сақтандыратын будандаулар мен витаминдеужүйелі түрде жүргізіледі.
Денсаулық сақтау қызметінің түрлері бойынша (1-кесте) біз бір жағынан, лицей мен гимназиялардың арасында, екінші жағынан, басқа мектептермен де титтей де айырмашылық таппадық. Тек қана лицейлер мен гимназияларда диспансерлеуден өткен жоғары сынып оқушыларының құрамының деңгейі басқа мектептерге қарағанда жоғары.
1-кесте. ҚР мектептеріндегі денсаулық сақтау қызметі
Қызмет түрі
Гимназиялар мен лицейлер
Кәдімгі мектептер
Диспансерлеу
95.50%
89.31%
Сақтандыратын будандаулар
98.20%
89.51%
Денсаулық күндері
97.30%
98.25%
Мектепте өткізілетін спорт мейрамдары
99.10%
97.81%
Аудандық спорт жарыста-рына қатысу
97.30%
95.27%
Денсаулық туралы оқушы-лармен қызу әңгіме өткізу
99.10%
98.95%
Денсаулық туралы ата-ана-лармен сұхбат
98.20%
97.98%
Витаминдеу
49.55%
53.20%
Көптеген мектептерде алыстан көрмеушіліктің күшеюінен сақтандыратын арнайы тәсілдер қолданылады. Олар – офтальмо жаттығу құрылғысы, көз кернеуін шешу үшін арнайы гимнастика және т.б.
Мүсіннің бұзылуын түзететін және одан сақтандыру үшін мүсінді дұрыс қалыптастыратын және омыртқа жотасы қызметі бұзылған болса дәлдеп түзететін гимнастика қолданылады.
Қағида бойынша, салқын тигеннен болатын аурулардың алдын алу шаралары білім беру мекемелерінде күзде және көктемде жүргізіледі, витаминдеудің, фитотерапияның қосылуы жұмысқа қабілеттілігін жоғарылатып, салқын тигеннен болатын аурулардың өрбу қауіп-қатерін төмендетуге мүмкіндік береді.
Мектептерде психикалық және дене денсаулығын қатайту үшін психологиялық жеңілдету кабинеттері ұйымдастырылады, жүзу бассейндерінде, жаттығу құрылғылар залдарында сабақтар жүргізіледі [25]. Бірқатар мектептерде оңтайлы оқу жағдайларын жасауға емес, емдік-сауықтыру технологияларды қолдануға ерекше көңіл бөлінеді. Мұндай жағдайда мектеп білім беретін мекеменің қызметіне қарағанда емдеу қызметін көбірек атқарады.
Мектеп оқушыларының денсаулығын сақтауының алдын алу шаралары – бұл бәрінен бұрын мектеп ішіндегі жағымсыз факторлардың әсерін төмендету шаралары, қолданыстағы санитарлық нормалар мен ережелерді (СанПиНов) сақтау, мектеп ішіндегі ортаны жүйелі бақылау, оқу процесін оңтайландыру және ұтымды қимыл-қозғалыс белсенділігі үшін жағдайлар жасау.
Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігінің деңгейін бағалау және осы процесте дене шынықтырудың алатын орны
Адамның денсаулығы белгілі бір шамада оның қимыл-қозғалыс белсенділігінің деңгейімен анықталады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ВОЗ) деректері бойынша, қазіргі өмір салтының өзіндік ерекшеліктерінің бірі қимыл-қозғалыс белсенділігі көлемінің кемуінен (гипокинезия) және бұлшық-еттерінің жұмысының (гиподинамия) шамадан тыс жүйке-психикалық үйлесуінен құралады. Бұл қазіргі кездегі оқушылар үшін толық сипатты. Бұл ретте ғылым мен тәжіребе сауықтырудың бұлшық ет қызметінен басқа табиғи тәсілді білмейді.
Жоғары сынып оқушысының қимыл-қозғалыс белсенділігі ұйымдасқан (мұғалімнің, жаттықтырушының, ата-ананың, жасы үлкен туысының немесе жолдасының басқаруымен) және ұйымдаспаған (өзіндік) болуы мүмкін. Ұйымдаспаған түрлерінде бос уақыт, ойын және релаксациялық қимыл-қозғалыс белсенділігі айқындалады. Ұйымдасқан қимыл-қозғалыс белсенділігі әртүрлі түрде жүзеге асырылуы мүмкін. Мектепте дене шынықтыру сабағы, спорт немесе сауықтыру секциясы, ынтасына байланысты үйірме (мысалы, би үйірмесі) және с.с.
Бәрінен бұрын қимыл-қозғалыс белсенділігі төмен оқушылар алаңдатушылық туғызады. Бақылау деректері бойынша, бұл топқа бастауыш сыныптарда оқитын қыздардың 80 % астамы және ұлдардың 66 % жатады. Педагогтардың басшылығымен спорт секцияларында 8 % ұлдар айналысады, ал 27 % өз бетімен айналысатынын айтады. Қыздардың ішінде секцияларда 6% ғана спортпен айналысады, тағы да 14 % өз бетімен айналысады [26-31].
Жоғары сыныпта оқитын ұлдар спорт (ширақ) ойындарын ұнатады, екінші орында жекпе жек, үшінші орында жүзу, төртінші орында гимнастика жатады. Қыздар гимнастиканың әртүрлі түрлерін қалайды, екінші орында би, үшінші орында жүзу, төртінші орында спорт және ширақ ойындар.
Бақылаудың нәтижелеріне сәйкес:
Оқушылардың 80,3 % негізгі медициналық топқа (бұл топқа дене жаттығуларымен айналысуға шектеусіз айналысуға рұқсат етілген балалар жатады) жатады;
12,2 % даярлық тобының (денсаулығында аздаған ауытқулары бар, жақында ауырған, бірақ дене шынықтыру сабағына қатысып жүрген, тапсырмаларды белгілі бір шекте орындайтын және спорт жарыстарына қатыспайтын) балалары құрайды;
Оқушылардың 4,2 % арнайы медициналық топқа (дене жаттығуларымен арнайы бағдарлама бойынша ауруына қатысты айналысатын балалар) жатқызылған;
Оқушылардың 3,4 % дене шынықтыру сабақтарынан босатылған және олар арнайы дайындалған медициналық қызметкерлері жүргізетін емдік дене шынықтыру (ЛФК) тобына қатысулары керек.
Оқушылардың 2,8 % түзететін гимнастика тобында айналысады, бұл өте аз, мұндай топқа балалардың 19 % астамы қатысулары керек. Шамамен есептегенде, түзететін гимнастика топтарын сүйек-бұлшық еттерінің жүйесін қатайтуды керек ететін балалардың қажеттілігіне қарай 4-5 есе көбейту керек.
Бақылаудың нәтижелері қазіргі кездегі қазақстандық оқушылардың қозғалыс дайындығының деңгейін қозғалыс тестілерінің стандартты жиынтығы бойынша бағалауға мүмкіндік берді. Жастары үлкен топта тек қана жас-жыныстық көрсеткіштерден артта қалушылық беталысы белгіленген болып шықты. Жоғары сыныпта жағдай тіптен төмен: жоғары сынып оқушыларының 60 % қозғалыс дайындығының деңгейі төмен.
Таңданатын ештеңесі жоқ, жоғары сынып оқушыларының тең жартысының қимыл-қозғалыс белсенділігі төмен. Қыздардың арасында мұндайлар 64 % , ал ұлдардың арасында – 43 %.
Арнайы зерттеулер көрсеткендей, қимыл-қозғалыс белсенділігінің әр түрлі түрлерінің сауықтыратын әсері бірдей емес, бұл орындалатын жүктеменің қарқындылығы мен көлеміне байланысты емес, қимыл-қозғалыс белсенділігін алып жүруші көңіл-күйіне байланысты. Тіпті өндірістік дене белсенділігінің үлкен көлемі өмірді ұзартпайды және денсаулықты жақсартпайды. Жұмыс көңіл күйінің болуын адам сауықтыру қозғаушы күш ретінде ғана емес, әл-ауқатты қолдауды қажет ететін жағдай ретінде қабылданады. Тіпті ауылшаруашылық еңбегі өндірістік еңбекке қарағанда сауығырақ болып көрінгенмен, нақты сауықтыратындай әсер етпейді. Тұрмыстық қимыл-қозғалыстің белсенділігінде де сауықтыру әсері байқалмаған.
Қағида бойынша, ұйымдастырылмаған қимыл-қозғалыс белсенділігі әлсіз сауықтыру әсері бар. Бұның бірқатар себептері бар: ретсіздік, жүйесіздік, жүктемелерді бақыламау, оңтайлы физиологиялық параметрлерді сақтамау және с.с.
Дене шынықтыру сабағы, мектептегі спорт секциясы немесе спорт клубы, сондай-ақ үйірмелердің кейбір түрлері сияқты ұйымдасқан түрлер мектеп жасындағы балалардың денсаулығына және қозғалыс күш-қуатына өте жақсы әсер етеді. Бірақ оларды ұйымдастырған кезде ескеретін бірқатар шарттар мен шектеулер бар.
Дене шынықтырумен жиі айналысу керек, ал егер жағдай болмаса, аптасына ең болмаса 1 сағат айналысу ештеңеден жақсыдеген пікір қалыптасқан. Алайда дәлелді деректер бұл пікірлердің жаңсақтығын айтады.
Арнайы зертеулермен дәлелденді, Дене шынықтыру сабағының оңтайлы ұзақтығы – 40-45 минут, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚТЫҢ СПОРТ ЖӘНЕ ТУРИЗМ АКАДЕМИЯСЫ
Кәсіби спорт және жекпе-жек спорт түрлері факультеті
Ұлттық спорт түрлері кафедрасы
АЛҒОЖАЕВ АЙБАР
Жоғары сынып мектеп оқушылары бойындағы қимыл-қозғалыс белсенділігін дене шынықтыру құралы ретінде пайдалану арқылы қалыптастыру
6N0108 – Дене шынықтыру және спорт мамандығы бойынша
Дене шынықтыру және спорт магистрі
академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекшісі:
педагогика ғылымдарының кандидаты,
доцент Г.Д. Алимжанова
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2011
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҒЫНДАҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕЛЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қимыл-қозғалыс белсенділігі түсінігі және физиологиялық маңызы
Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділік танытудағы физиологиялық жас ерекшеліктері
Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігін қалыптастыруда Дене шынықтырунің рөлі мен алатын орны
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫСБЕЛСЕНДІЛІГІ МӘСЕЛЕСІН ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ҚР денсаулық сақтауды қамтамасыз ету жүйесінде мектептегі оқыту ұстанымдарын зерттеу
Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігінің деңгейін бағалау және осы үдерісте дене шынықтырунің алатын орны
Бүтін жұмыс күні мектептеріндегі Дене шынықтыру сабақтарында қимыл-қозғалыс белсенділігін қалыптастыруды анықтау
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ (АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЗЕМ№12 ОРТА МЕКТЕБІН МЫСАЛ РЕТІНДЕ АЛА ОТЫРЫП) ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУЛЕРІ
Эксперименттік жұмыстарды жүргізу негіздері
Жоғары сынып оқушыларының дене даму көрсеткіштерінің динамикасы
Дене шынықтыру сабағының жаңа технологияларын дамытудағы № 141 мектебінің және мұғалім А.А. Абаеваның озық тәжіребесі
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Біздің дене мүшеміз қозғалыс үшін жаралған, ал қимыл-қозғалыс (дене) белсенділігі туа біткен қажеттілік. Бізге сезім, адамдармен қарым-қатынас және адамдарға қамқорлық қасиеттері тән. Бізге жеке қауіпсіздігіміз, сәттілік, оң өзгерістер, сондай-ақ қатты сезімдер мен тәуекелдік қажет. Дене белсенділігінің көп түрі осыларды бастан кешіруімізге мүмкіндік береді. Әсіресе, жасөаспірімдік шақта қимыл-қозғалыс белсенділігін жоғары деңгейде сақтап қалу өте маңызды.
Кейбір жасөспірімдер үшін өмір ұстанымы барынша жайлылық, аз қимылдау болып отыр. Бұл жоғары сынып оқушылары артық қадам жасамай-ақ, денсаулықтарымызды сақтай аламыз деп қателеседі. Қимыл-қозғалыс белсенділігінің төмендеуі зат алмасу деңгейінің төмендеуіне және денеге артық май бөлінуіне әкеледі де, нәтижесінде осындай жасөспірімдер 20 жастан бастап тола бастайды. 25 жастан кейін ағзада алмасу үдерісінің белсенділігі он жыл сайын шамамен 7-8 % -ға төмендейді. Басқаша айтсақ, көп отырып жұмыс істеуді дағдысына айналдырған адамдар жүрек ауруларын өз еркімен қарсы алады. Өмірімізге балта шабатын көптеген аурулардың алдын алудың тиімді жолы – қимыл-қозғалыс белсенділігін жеткілікті түрде талап ететін дұрыс өмір дағдысы. Таңдалған тақырыптың көкейтестілігі жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігін оңтайландыру қажеттілігімен түсіндіріледі. Адамның денсаулығына мынадай қозғаушы күштердің әсер ететіні бәрімізге де мәлім: қоршаған орта (жаһрафия, климат, экология) – 20 %, денсаулық сақтау жүйесі (тұрақты медициналық бақылаудың болмауы, алғашқы алдын алу шараларының деңгейінің төмендігі, медициналық қызмет көрсетудің сапасыздығы) – 10%, генетика – 20 %, өмір сүру дағдысы (күн тәртібі, жеке гигиена, ағзаның шынығуы, тамақтану, қимыл-қозғалыс белсенділігі) – 50% [1]. Көріп отырғанымыздай, қимыл-қозғалыс белсенділігі өмір сүру дағдысының құрамдас бөлігі болады.Қимыл-қозғалыс белсенділігі әрқашан да тірі организмдердің қоршаған ортаға бейімделуінің маңызды бөлігі болған және эволюция үдерісінде тамақ, су, өзін-өзі сақтау, көбею сияқты қажеттіліктермен қатар биологиялық қажеттілік ретінде қалыптасты. Қазіргі кездегі адамның тіршілік әрекетінде қимыл-қозғалыс белсенділігінің маңыздылығы көптеген зерттеулермен дәлелденді.
Соңғы кезде баспасөзде жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігі мәселелерін зерттеуге арналған еңбектер көп жарияланды. Бірақ, қимыл-қозғалыс белсенділігі мектептік дене шынықтырумен, әсіресе, дене шынықтыру сабағымен байланысы үстірт қойылған. Сабақтың құрылымы және дене жаттығуларына үйрету тәсілдерін түсіндіру туралы нұсқаулардың түрі сан алуан. Бұлар негізінен тәжіребеге қатысы жоқ теориялық есептеулер. Мәселенің қиындығын және оны шешудің қажеттілігін айқын сезініп, біз оны шешу жолдарын табуға тырысамыз. Жоғары айтылғандар таңдалған тақырыптың көкейтестілігін дәлелдейді.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығының пайымы мынадай, жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігінің жағдайы ата-аналар мен оқушылардың мониторинг жолымен алғаш рет зерттелді, қимыл-қозғалыс белсенділігі беталасының бастауыш мектептің төменгі сынып оқушыларынан жоғары сынып оқушыларына қарай төмендеуі анықталды, дене шынықтыру сабағының тиімділігінің төмендігі айқындалды. Балалардың дене дайындықтарының орташа деңгейі (шапшаңдығы мен күштілігі) ХХ ғасырдағы 70-80 жылдардағы құрдастарының дайындықтарының орташа деңгейінен төмен екені анықталды, білім беру бағдарламаларының міндеттелген ең аз мазмұнына сәйкес нормалары және оқушылардың дайындық деңгейлерінің талаптары(ГТО) КСРО-ны қорғауға, еңбек етуге дайын бол деп аталатын бәсеке нормаларынан төмен. Жүктеме қарқындылығын есепке ала отырып, қимыл-қозғалыс деңгейінің коэффицентін есептеп шығару үшін формула ұсынылды. Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігін көтеруге арналған факторлар айқындалды, әрбір факторға қимыл-қозғалыс белсенділігін көтеру тәсілдері ұсынылды. Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалысін көтеру бойынша нұсқаулар жетілдірілді.
Зерттеу нысаны - жалпы білім беретін орта мектептің жоғары сынып оқушыларының (7-сыныптан 10 сыныпқа дейін) ұйымдасқан қимыл-қозғалыс белсенділігін мектептік дене тәрбие құралдарымен бірге қалыптастыру процесі.
Зерттеу міндеттері:
1 Жоғары сынып оқушыларын дене шынықтыру сабақтарында сауықтыру мақсатында қолданылатын құрал-жабдықтардың әсер ету механихмін айқындау.
2 Арнайы кұрал-жабдықтарды қолдану кезінде қолданылатын элементтерді жаңғырта отырып қолдану.
3 Спорттық жаттықтыру мақсатында қолданылатынжаттығуларды кеңінен қолдана отырып, тек қана денелік емес, ақыл-ой жетілуін қамтамасыз ету іс-шараларын топтастырып, оларға негіздеме беру.
Зерттеудің теориялық маңыздылығының мәнісі мынада, қазіргі кездегі дене шынықтыру-сауықтырумен қамтамасыз ету арсеналы орта жалпы білім беретін мектептің жоғары сынып оқушыларының мектептік дене шынықтыруның мүмкіндіктері туралы жаңа ұсыныстарымен толықтырылады, мектеп психологиясы бойынша дене шынықтырумен айналысуға уәждеме құрудың жолдарын іздестіру үшіносы салада қолданбалы жұмыстардың келешектері ашылады.
Зерттеу тәжірибелік маңыздылығының мәнісі мынада, іс жүзінде мектептік дене шынықтыруды ұйымдастыруда пайдаланылуғатиіс: дене шынықтыруда тағайындалған түрлердің төменгі тиімділігінің анықталған себептері, мектептік дене шынықтыруамалдарының тиімділігін арттыруменқимыл-қозғалыс белсенділігін көтерудің жетілдірілген жаңа шешімдері.Бұл балалардың дене шынықтыру сабағына жақсы көзқарасынқалыптастырады, қимыл-қозғалыс белсенділігін ынталандырады және балаларды дене жаттығуларымен өз бетімен айналысуға тартады; балалардың дене дайындықтарын көтермелейді. Сонымен бірге осы пәнді жүргізудің жаңа әдістемелерін енгізуге негіз болады.
ДЕНЕ ТӘРБИЕ САБАҚТАРЫНДА ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. 1 Қимыл-қозғалыс белсенділігінің түсінігі және физиологиялық маңызы
Адамның дүниеге келгеннен қартайғанға дейінгі қимыл-қозғалыс белсенділігі өмірдің кілті болып табылады. Қолымыз жететін әдебиеттерде осы мәселе бойыншақимыл-қозғалыс белсенділігі түсінігінің мұқият тыңғылықталған анықтамасы жоқ. Кездесетін қарапайым анықтамаларға сүйенсек, қимыл-қозғалыс белсенділігі дегеніміз - бұл қимыл-қозғалысістерінің (маңызды мезеті қозғалыс болатын істер, белсенді бұлшық еттер-қозғалғыш қимылдарыныңжүйесіне құрылған) ұтымды түрлерінің іштей детерминделген (анықталған) және сырттай келісілген жүйесі[6].
Қазіргі ортада адамға көптеген қауіп-қатердің: соғыс, ашаршылық, аурулар, қоршаған ортаның ластануы, энергия көздерінің таусылуы және т.б. қаупі бар. Денсаулыққа зияны барқауіп-қатерлердің қатарына кейде гиподинамия жатады. Ғасырлар бойы адамзат білмей келген бұл індетпен соңғы үш-төрт буынның ұрпақ зардап шегіп отыр. Гиподинамия – бұл адамның органдары мен жүйелерінің қимыл-қозғалыс белсенділігінің шектеулері, тіреулік-қозғалтқыш аспап, қан айналымы, дем алу, ас қорыту және т.б. ағзаның маңызды қызметтерін әлсірету нәтижесінде бұлшық еттердің жиырылу күші, бұлшық ет тканьдерінің массасы мен көлемінің төмендеуін т.б. тудырады.Қимыл-қозғалыс белсенділігінің жеткіліксіздігі ағзаның психикалық қызметіне де әсерін тигізеді: ұйқышылдық немесе ұйқысыздық, салбырлық немесе ашуланшақтық пайда болады; тез шаршаудың салдарынан ой еңбегінің қабілеттілігі төмендейді.
Қазіргі кездегі адамның тұрмыс қалпының күрт өзгеруін түсіну үшін оның арғы аталарының қимыл-қозғалыс белсенділігінің қандай болғанын еске түсіру керек. Академик А.И. Берганың деректеріне сүйенсек, өткен ғасырдың ортасында жер бетінде қолданылатын және жасанды жасалатын барлық энергияның 96 %адам мен үй жануарларының бұлшық еттерінің күшіне шақ келген. 4 % ғана бу мәшинелері, су доңғалақтары, жел диірмендері және т.б. шығарған. Ал қазір бұлшық еттерінің күші не бары 1 % энергия шығарады [7].
Кейбір адамдардың өмірлік ұстанымы барынша жайлылық, аз қимылдау болып табылады. Бұл адамдар көп қозғалмай, денсаулықтарын сақтап қаламыз деп қателеседі. Қимыл-қозғалыс белсенділігінің әсерінен орта, әсіресе егде жаста заттардың алмасуы деңгейін төмендейді және ағзада артық май қоры жиналады, содан адамдар 35-40 жастан кейін тола бастайды. Бұл 25 жастан кейін организмде зат алмасу процесстерінің белсенділігінің әрбір он жыл сайын 7-8 %-ға төмендеуіне байланысты болады. Басқаша айтсақ, көп отырып жұмыс істеуді дағдысына айналдырған адамдар жүрек ауруларын өз еркімен қарсы алады. Өмірімізге балта шабатын көптеген аурулардың алдын алудың тиімді жолы – қимыл-қозғалыс белсенділігін жеткілікті түрде талап ететін дұрыс өмір дағдысы.
Денсаулығын нығайту үшін дене жүктемесінің мәселесін адамдар әр түрлі шешеді. Спорттың түрлері, қимыл ойындары, туристік жорықтар негізінен мектеп оқушылары мен студенттерді тартады. Орта жастағы адамдар алыс емес жерлерге жаяу жүруге, аңшылыққа, балық аулауға, шаңғымен немесе велосипедпен серуендейді қалайды, кейбіреулері ертеңгілік жаттығулар жасайды. Егде жастағы адамдар анда-санда немесе мүлдем дене жаттығуларын жасамайды, немесе жеңіл жаттығулар жасайды.
Гиподинамияның теріс әсері байқалмайды, ауыртпайды, кей кезде тіпті жанға жағымды, өйткені масайраған босаңдықпен, тыныштықпен, алаңсыздықпен, бұлшық еттердің әрекетсіздігімен тығыз байланысты. Бірақ жүріс-тұрыстың аздығы тамақты көп жеумен, спирт ішімдіктері мен темекі тартумен, дәрілермен және есірткілермен күшейгенде, жас кездің өзінде бірнеше жылдан кейін физикалық және психикалық күштердің күрт әлсіреуіне әкеледі. Осы мәнмәтінде қозғалыс (осы сөздің кең мағынасында) – бұл тек қаңқадағы бұлшық еттердің қимыл-қозғалыс белсенділігінің қызметі ғана емес, сонымен бірге басқа бұлшық еттерінің қалыптасуының үйлесімді жұмысы, сондай-ақ жасушалық деңгейге дейінгі толық зат алмасу процестерінің жиынтығы.
Соңғы жылдардары спортпен шұғылдану ерте (5-7 жаста) басталып жүр. Осындай сабақтар әдістемесі, жүктемесі, қимыл бағдарламалары туралы мамандар айтысып жүргендей айтысуға болады. Бүгінде дәл ғылыми мағынасында өкінішке орай кештігі тиянақталады, өйткені 5-7 жасты күту барысында, бала өсіп, сөздерді, түсініктерді, сезімдердерді игергенше, бірге туылған (дәлірек айтқанда, бізде болуы керек болатын) сол баяғы көңілді қозғалыс сыйымыз жоғалып кетеді. Баланың қимыл-қозғалыс белсенділігін дүниеге әкелмес бұрын ойлау керек.
Баланың дүниеге келгенін күту көптеген болашақ аналар үшін туылуын енжарлықпен күту, жүріс-тұрысы аз өмір салтын, қалыптасып кеткен екеу үшін шамадан тыс көп тамақ жеуді білдіреді. Физиологияның дүниеге келмеген бала өмір сүруі үшін жұмыс істеуі керек талабы бойынша, анасының құрсағында қозғала бастайды. Ол мұны анасының қанында оттегі мен нәрлі заттар жетіспегендесезікті түрде жасайды (әрине, белгілі мөлшерде), туылмаған бала оған бұлшық еттерінің жиырылуымен жауап береді. Дәл осы дүркін-дүркін қозғалыстарды әрбір ана жүрегінің астынан осыны сезінеді. Дұрысын айтқанда, цитоплазмалық қимыл-қозғалыс белсенділігі айтарлықтай ерте басталады, зигота кезеңінен (ұрықтандырылған ұрық жасуша), қандай да бір жүйке-бұлшық еттік жүйенің қалыптасуы туралы бұл жерде айтылмайды да. Бұл үздіксіз жұмыс актин және миозин жиырылу ақуыздарымен қамтамасыз етіледі. Онда (организмде) өсу процесіне (анаболизм) қажетті генератор пайда болады, онсыз өмір тоқтап қалады, барлық тірі заттардың заңын былай қисынға келтіруге болады: қимыл жоқ жерде өлім бар.
Адам үшін бірінші орында жүрек-қантамыр аурулары мен рак қауіпті деген пікірлерге тоқтала кетейік. И.А. Аршавскийдің ойынша, бұл жерде біз нәтижелері мен себептерінің орнын ауыстырып отырмыз, өйткенікейін жеткілікті мол күшті кетіретін физиологиялық жетілмеушіліктің өзі (Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ВОЗ) жүйесі бойынша бағаланады) аурулардың алғышарты болып табылады [8].
Ата-ана табиғаттың қарастырған құрсақта жатып дамыған мүмкіндіктеріне назар аудармай, ол дүниеге келгеннен кейін де қимыл-қозғалыс белсенділігінің аса маңызды рөлін атқаруына оңтайлы жағдайлар құруға асықпайды. Қазіргі ғылым қозғалыстың жетіспеушілігі кез келген тірі жүйеге, соның ішінде адам ағзасына да залал келтіретінін дәлелдейді. Немесе керісінше. Өсіп келе жатқан адам үшін қимыл-қозғалыс белсенділігінің оңтайлығы денсаулықтың әр жақты қозғаушы күші болып табылады. Онтогенездің алғашқы сатысындағы қозғалыстың биологиялық мәні қимыл дағдыларының кең өрісін игерумен ғана шектелмейді.
Н.В. Введенский жас организмде қалыпты жағдайда күші мен қабілеті алпамсадай зор қорының жасырын болатынын анықтады. Әдетте осы күштер мен қабілеттердің болмашы бөліктері ғана адам өмірінде байқалып пайдаланылады. Толғақты мәселенің мәнісі мынада, біздің ағзамыздағы сол бай күш қорын қалай мүмкіндігінше толығырақ пайдалануға болады. Қазіргі білім тұрғысынан қарастырғанда адамның интеллектуалдық және физикалық күш-қуатын жартылай жүзеге асыру мәселесін мамандар әрдайым қимыл-қозғалыс белсенділігінің жетіспеушілігін тежейтін күш ретінде айқындайды [9].
Бала 6-7 жасқа толғаннан кейін дәстүрлі педагогика ата-анасының нашар дәстүрін үйіріп әкетеді де, баланы партаға отырғызады, одан ілтипаттылық пен ыждаһаттылықты талап етеді, көптеген оқытушылар үшін қозғалмайтын, қатып қалған дене кейпі жақсы нышан болып саналады. Көптеген жылдар бойы мектеп балалар ойындарының – жүгіру, қарғу, секіру, билеу және т.б. – физиология тұрғысынан келісілген қажеттілік жағдайы екенін көзге ілмей келді. Сондықтан да күнделіктердегі орындықта тербеліп отырды, үзілісте жүгірді және сол сияқты жазбалар оқушыларға қарсылықты дәлелдеп қана қоймайды, біздің мұғалімдердің балаларымыздың белсенді қылықтарына көмектесуге жалпы қаламауын (немесе ең болмаса кедергі болмау) растайды. Нәтижесінде, Д.В. Колесов анықтағандай әдеттегі мектептердің жоғары сынып оқушылардың 5-8 % және арнайы мектептердің оқушыларының 14-18 % жүрек-қантамыр жүйесінде гипертониялық реакциялар байқалады. Ғалымдар сондай-ақ қазіргі оқушылардың қан тамырларының тарылуы (АД) 10-15 жылға қарағанда 10-20 мм сын. бағ. жоғары екендігін айқындаған. Оқушылардың10-15 % -да артық дене салмағы тіркелген. Олардың ішінде ауыратындар орташа алғанда 15 % -ға жоғары, дене салмағы қалыпты балаларға қарағанда. Шамамен 30 %-да ескі жұтқыншақ аурулары (ескі тонзилит, ринит, гайморит), 15-20 %-да көздері жақсы көрмейді, балалардың 12-22 %-ы мүсіні бұзылған [10].
Осындай социологиялық зерттеулер мектепте педагогикалық корпусының (дене шынықтыру мұғалімдерін қоспағанда) 3-5 %-ы ғана спортпен шұғылданатынын дәлелдейді. Ақырғы нәтижесі осы. Лауазымды тұлғалардың алдында дене шынықтыруда салттық өкше қаға бас игенменен, көптеген мектебіміздің тәрбиеленушілері әскер қатарына алынбайды, өйткені физикалық дамуы жағынан кемістігі бар. Оқушыларға ұсынылған күштілік, төзімділік және шапшаңдылық тесті 2009 жылдың көрсеткіштері 1958, 1968 және 1979 жылдарға қарағанда ең төмен екенін көрсетті. Тоқырау кезеңінде себілген тұқымдардан қазір осындай мардымсыз түсім алып отырмыз.
1985 жылдан бастап көптеген авторлар (14, 16, 17, 25, 90) адамдардың қимыл-қозғалыс белсенділігін емшек еметін жастан бастап қалыптастыру әдістеріне көңіл аударып отыр. Бірақ та, ғылымда бозбалалар мен бойжеткендердің қимыл-қозғалыс белсенділігі көп қызығушылық тудырып отыр.
Бұған қоса, жоғары сынып оқушыларының (15-17) жасы бойынша дамуына жалпы дене бұлшық еттерінің шамасында бойларының ең жоғары өсуі. Күш көрсеткіштерініңең қарқынды артуы, төзімділігі жоғары пен қимылдатқыш басқаруы толық жетілген. Есею және ересек болу уәждары мен жеке тұлға ұстанымдарының өзгеруімен қатар жүреді. Ал осы жағдайлар дене бұлшық еттерін толық жетілдіруін жаңадан ынталандыруды қалыптастыруға көңіл аудартуды талап етеді.
1.2. Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігін танытудағы физиологиялық жас ерекшеліктері
Дене шынықтыру15-17 жастағы бозбалалар мен бойжеткендерді дене бұлшық еттерінкүнделікті және жүйелі толық жетілдіру уәждерін (салауатты өмір салтын игеру үшін денсаулығы мен дене бұлшық еттерінің дайындығынұйымдасқан сияқты өз бетімен)бекітуге бағытталған. Негізгі кезеңдер – күші мен төзімділік деңгейінің артуы, дене бұлшық еттерінің, соның ішінде спорттық, ал бозбалалар үшін әскери-қолданбалы жаттығуларында дене қимылдарын басқаруда жоғары деңгейге жету. Бұл жерде ең бастысы жас адамның физикалық күш-қуатын қалыптастыруда кешігіп қалмау. Осы жолы өмір бойысақталады.
Егер де жасөспірімдер спорт секцияларында немесе мектепте дене шынықтырумен айналыспаса, дене бұлшық еттерініңжеткілікті қарқынды дайындығы үшін жағдайлары болмаса, ұйымдастырылған сабақтарды Дене шынықтыру бойынша өзіндік жаттығулармен оқудан тыс толықтыру қажет. Бұл жағдайда өз бетімен аптасына 2-3 реттен кем емес 1,5-2 сағат бойы Дене шынықтыру мұғалімімен немесе өз бетімен жоспарланған үй тапсырмаларын орындап жаттығулары керек. Бұл тапсырмалардың әрқайсысы 10-12 рет жасалуы керек, яғни әрбір тапсырма бір ай бойы өзіндік жаттығулардың жоспары бола ала алады. Осы сабақтың сапалығы жаттықтыратын әсерін алу үшін бірдей сипаттағы дене бұлшық еттерінің жүктемелерін қайталау қажеттілігі және жеткілікті болуымен келісілген.
Жасөспірімдердің өзіндік физикалық белсенділігі үй тапсырмаларымен орындаумен шектеліп қалмауы керек. Бұдан басқа жас дене шынықтырушыларға туристік жорықтарға шығулары, әр түрлі жарыстарға қатысулары пайдалы, ең бастысы спорт ойындарымен айналысу мүмкіндіктерін жіберіп алмау – өздері ұйымдастырған футбол, хоккей, баскетбол, волейбол, теннис, үстел теннисі, гандбол және басқа ойындар. Осы жерде өз бетімен спортпен шұғылданушы жасөспірімдердің бұлшықеттерінің күшін дамытуға арналған нұсқаулары (45, 52) пайдалы. Жас спортшылармен жұмыста пайдаланылатын күш жаттығуларын екі топқа бөлуге болады: сыртқы салмақ салу немесе қарсыласу (штангалар, гірлер, гантельдер, ядролар, кигізбелі доптар, құм салынған қаптар, тастар, ағаштар; өз денесінің салмағына салмақ салу (гимнастикалық снарядтарда жаттығулар, секірулер және т.с.с.).
18 жастан 20 жасқа дейінгі адамдар үшін қосымша білім алу қажет, соның ішінде кемеліне келген адамның дене бұлшық еттерінің белсенділік ерекшеліктері, дене бұлшық еттерінің жүктемелерін мөлшерлеу ережелері және өзін-өзі бақылау. Үйлену, отбасылық өмірдің басы, балаларды қамқорлықпен тәрбиелеу физиологиялық белсенділік туралы білімдерін жаңадан кеңейтуді, белгілі бір педагогикалық дағдыларды үйренуді талап етеді.
Нұсқаулар осы үшін денсаулықты қимыл-қозғалыс белсенділігінің үш негізгі ережелерін сақтай отырып, сақтауға және нығайтуға болады, адам өз өмірінде ең маңызды жұмыс көлемін орындағанда өз күшін сақтайды. Оларға мыналар жатады:
Циклдық жаттығулар орташа қарқынмен, жүрек-қантамыр және қозғалтқыш жүйелерінің беріктігін жақсартуға мүмкіндік береді, жұмыс істеу қабілеттілігін арттырады және өмір күшінің қорын молайтады;
Тамақтанудың ұтымды режімі, ағзаны өмір сүруге барлық қажетті құрауыштармен қамтамасыз ететін, бірақ белде, санда, иекте май түрінде жиналатынартық калорийі жоқ;
Жеткілікті көлемде гимнастикалық жаттығулар, бұлшық еттер мен буындардың икемділігін сақтауға мүмкіндік беретін, дұрыс және сұлу мүсінді, байсалды жүрісті,кең ырғақты қозғалыстар береді.
Зерттеушілердің санауынша, тіпті қосымшада нақтылы организмге қимыл жүктемесі тұрақты болмайды (қанның оттегі сыйымдылығы секілді) және тамақтануға, көңіл-күйге, сыртқы себептерге байланысты болады. Осыған байланысты қимыл-қозғалыс белсенділігінің оңтайлы көлемін анықтау қажеттігі туындайды, жоғарыда аталған құбылыстардан сенімді кепілі болатын. Бұл туралы әр түрлі көзқарастар бар. Мысалы, кейбір жапондық және кеңестік ғалымдар күн сайын кем дегенде 10 000 -15 000 қадамдай жүру керектігін айтады. Бұл қадамдардың энергетикалық құны жүрістің қарқындылығына байланысты айтарлықтай өзгереді[11].
Сонымен, қимыл-қозғалыс белсенділігіне үйрету жоғары сынып оқушыларының кез келген қызметінде қажет. Бірақ та, тек қана дене шынықтыру саласында ғана олардың сабағы оқудың ядросы болады, қимыл-қозғалыс белсенділігі бұл жерде объект ретінде де, толық жетілдіретін мақсат ретінде де, құрал ретінде де болады [12-14]. Дене шынықтырунде оқыту өзгеше. Өзіндік ерекшеліктің мәні мынада, жаңаның негізгі жиынтығы дене жаттығулары түріндегі әртүрлі қозғалыс әрекеттерін игергенде танылады. Тиімді оқыту процесі жас және жеке ерекшеліктердіесепке алып, сонымен бірге оқытуды ұйымдастырудың принциптерін жүзеге асыру негізінде құрылады.
Жоғары мектеп оқушыларына тән жас ерекшеліктерін қысқаша белгілейік. Бұл кезеңде – 15-18 жаста жыныстық жағынан жетіледі; жетекші қызметі – оқу-кәсіби, жаңадан пайда болған – кәсіптік және құлықтылық өз тағдырын өзі шешуі, өзінің ішкі дүниесін ашу, болашаққа ұмтылушылық, дүниеге көзқарасының қалыптасуы; жеке тұлғаның әсершіл-жігерлі қабілеті және өзін өзі ұйымдастыруы дамиды; азаматтық жауапкершілік сезімі қалыптасады.
Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігін қалыптастыруда дене шынықтыру сабағының алатын орны мен рөлі
Дене шынықтыру мұғалімінің жұмысында оқу барысын жүргізудің және ұйымдастырудың негізгі ұстанымдары былайша белгіленеді: өз қайраткерлігі, өзін-өзі ұйымдастыру, даму, ұжымшылдық, рөлдік қатысулар, жауапкершілік, физикалық белсенділігін психологиялық және физиологиялық қамтамасыз ету 1-суретте көрсетілген.
Оқу процесі
мұғалім
Оқушылар
уәжі
тәсілі
мақсаты
Өз әрекеті
Даму принципі
Өзін өзі ұйымдастыру
Ұжымдық принцип
Психологиялық қамтамасыз ету принципі
Рөлдік қатысу принципі
Жауапкершілік принципі
1-сурет. Дене шынықтыру сабақтарында олардың жас ерекшеліктерін және оқуды ұйымдастыру принциптерін есепке ала отырып, қимыл әрекеттеріне үйренушілердің оқу процесін ұйымдастыру ерекшеліктері
Сөйтіп, мектептің жоғары сынып жасында маңызды:
мақсатқа сәйкес қалыптасу кезінде психологиялық пайда болғанға сүйенужәне дене жаттығуларының сабақтарына уәждерін қолдау.
Жоғары сынып оқушыларының жоғары еңбек қабілеттіліктерін есепке ала отырып, физикалық жүктемелердің көлемі мен қарқындылығын біртіндеп өсіріп, төзімділігін, күшін, жылдамдық-күтік қасиеттерін жетілдіріп отыру қажет.
Жігерлілік, әсіресе қайсарлық, өткірлік, ынталық, байсалдылық қасиеттерін талап ететін жағдайлар жасау.
Интеллектуалдық жүктемені көтермелеп отыру, жаңа қозғалыс әрекеттерін ойлап табудан спорт мейрамдарының сценарийін құруға дейін шығармашылық тапсырмалар беру. Теориялық білімді қиын түрде тапсыру.
Әрбір баға салыстырыла тексеріледі және оқушыларға мәлім төрт критерийге негізделеді.
Жаттығу және жарыс жұмыстарының жеке стилінің қалыптасуына арнайы көңіл бөлу керек.
Дербестік пен бастаманы танытуда көтермелеп отыру. Жоғары сынып оқушыларына күрделі жұмыстарды, жауапты міндеттерді: мұғалімнің, жаттықтырушының, төрешінің немесе балалар жарысының төрағасының көмекшісі ретінде сеніп тапсыру керек.
Қызметтестік әдісін пайдалана отырып, оқушылардың өзіндік басқармасының тамырын кеңірек жаю.
Біздің ойымызша, жоғары сынып оқушыларын қимыл әрекеттеріне үйретуді ұйымдастырғанда жауапкершілік және өзін өзі ұйымдастыру принциптері басым болады, өйткені азаматтық жауапкершілік, дүниетану, жігерлілік қасиеттері, дербестік қалыптасады. Бұл принциптер өзіндік және ұжымдық шығармашылық тапсырмалар арқылы қалыптасады [15-16].
Осы принциптерді бақылау, өзін өзі бақылау, бағалау және өзін өзі бақылау, сондай-ақ бақылау-бағалау-белгілеу жүйесі қазіргі кездің талаптарына жауап бермейтіндіктен қайтадан өңделген критерийлер мен алгоритмдер арқылы жүзеге асыру тәсілдеріне ерекше көңіл аудару қажет [17-19].
Оқу барысында дене шынықтырумен жүйелі түрде айналысқандажақсы нәтижелер береді. Денсаулықты өмір бойы қамсыз тіршілік үшін қысқа уақытта батыл әрекетпен жаулап алуға болмайды. Әрдайым, кез келген жаста жаттығу керек (дене шынықтырумен айналысу тамақ ішкенмен, суға түскенмен бірдей іс). Осы қажетті шарты орындағанда ғана адам өзін жас, сергек, іскер және өмірдің ауырпалықтарына жақсылап қарсы тұра алатындай сезінеді [20-22].
Дене бұлшық еттерінің төзімділігін дамыту үшін дене шынықтыру сабақтарында физикалық жаттығулардың әр түрлі әдістері қолданылады. Дене бұлшық еттері жаттығуларының (жүру, жүгіру, шаңғы тебу, жүзу және т.б.) әр түрлі түрлерін олардың ұзақтылығы мен қарқындылығымен түрлендіре отырып, орындалатын жұмыстың физиологиялық бағытын өзгертуге болады.
Адамның тіреулік-қозғалтқыш аспабының дене буынының қозғалыс шамасын анықтайтын маңызды қасиеттерінің бірі икемділік болып табылады. Икемділікті бұлшық еттер мен сіңірлерді созатын жаттығулар арқылы жетілдіреді.
Денсаулықты сақтау мен нығайтуда денені шынықтырудың маңызы зор.Қимыл-қозғалыс белсенділігімен бірге шынығу денсаулықты нығайтатын тиімді амалдардың бірі.
Біздің жағдайда организмге суық тигізудің тыныс органдарының өткір ауруларына шалдықтыратындықтан, организмді суыққа төзімділігін дағдыландыру аса маңызды болады.Дене бұлшық еттері жағынан шыңдалмаған адамдарға суық тигенде ауру қоздырғыштарға организмінің төтеп беру қабілеттілігі төмен болады. Суық тию әсерінен зат алмасу процестерінің деңгейі төмендейді, орталық жүйке жүйесінің қызметі әлсірейді. Ақырында осының бәрі организмнің әлсіреуіне әкеледі, бар ескі аурулардың асқынуына немесе жаңа аурулардың пайда болуына себепкер болады.
Адам организмінің қорғаныш қасиеттерін тиісті деңгейде ұстау үшін үнемі жасалатын арнайы шынықтыратын рәсімдер қажет. Шынықтыратын рәсімдерді өткізу үшін су, күн, ауа сияқты қоршаған ортаның қозғаушы күштерін барынша көбірек пайдалану керек.
Қозғалыс режімін жетілдірудің негізгі шарттарының бірі балалардың дара ерекшеліктерін қозғалыс-әрекет белсенділігінің әртүрлі түрлерінде терең зерттеу және принциптің осындай негізінде дара-дифференциалау тәсілін жүзеге асыру болады. Оның негізіне мектеп педагогикасының және психологиясының қызмет барысында жеке тұлғаның қалыптасу тұжырымдылық қағидалары жатқызылды. ДА жастық және дара ерекшеліктері айтарлықтай шамада қызметті ұйымдастыру жағдайларымен, сонымен бірге оның сипаттамасы және мазмұнымен анықталады. Меніңше, сауықтыру жұмыстарын ұйымдастырудың түрлері мыналар: балалардың өзіндік қызметі, қимыл ойындары, таңертеңгілік жаттығу, қозғалыс-сауықтырғыш дене шынықтыру минуттары, күндізгі ұйқыдан кейін дене жаттығулары, шынықтыратын рәсімдер мен дене жаттығуларының үйлесуі, дене шынықтыру серуендері (саябаққа, орманға, суға), дене шынықтырунің бос уақыты, спорт мейрамдары, денсаулық күндері, судағы сауықтыру рәсімдері (бассейн). Секіру де жүгіру сияқты баланың қимыл-қозғалыс белсенділігінің ажыратылмайтын бөлігі. Секіру жаттығулары аяқ пен дененің сүйек-бұлшық еттерінің құрылысын бекітеді, көз мөлшерін машықтырады, дене қимылдарын басқаруды жетілдіреді. Алға қарай жүріп, бір аяқтан екінші аяққа, біркелкі қимылды қайталайтын секірулер жүгіру жаттығулары секілді төзімділікті жетілдіреді.
Кез келген қызметтің маңызды құрамдас бөлігі (ойын, театр, сындарлы, оқу) қимыл болады. Дәл осымен оқушының ДА қызметімен және жан-жақты дамуымен бірге терең зерттеу қажеттілігі түсіндіріледі. Балалардың қимыл-қозғалыс белсенділігін зерттеуде екі маңызы болды:
Баланың қимыл-қозғалысін, оның қозғалушы күшінің даму қажеттілігін толық қанағаттандыруға себепші болатын сайма-сай қызметті анықтау;
Балалардың ұйымдасқан және өзіндік қызметте қимыл-қозғалыс белсенділігін ұтымды ұйымдастыру жолдары мен амалдарын іздестіру.
Білім беру мекемесінде қозғалыс режімі балалардың ұйымдасқан және өзіндік барлық ширақ қызметтерін қосады деп ойлаймын. Ұтымды қозғалыс режімін енгізгенде, меніңше, балалардың қимыл-қозғалыс белсенділігінің биологиялық қажеттілігін ғана қанағаттандырып қоймай, сонымен бірге сабақтардың әр түрлі түрлерінің оңтайлы ара қатынасына негізделген, жас және дара ерекшеліктерінің есебімен таңдалған ДА ұтымды мазмұнын қарастырып шығу маңызды. Сонымен, дене шынықтыру өмірде нақты жағдайларда тірі қалуға көмектесіп, адамды көптеген аурулардан қорғап қана қоймай, сонымен бірге мұрагерлік ақпаратты (белгілі бір қолайлы) жаттыққан ата-анасынан ұрпақтарының популяциясына берілуін жеңілдетеді[23]. Сөйтіп, халықтың дене жаттығуларымен және жаппай спортпен айналысуы қаншалықты нәтижелі болса, келесі ұрпақ қозғалыста белсенді адамдарданмұрагерлік ақпаратты көбірек алады.
2.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚИМЫЛ-ҚОЗҒАЛЫС БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ЗЕРТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
ҚР денсаулық сақтауды қамтамасыз ету жүйесінде мектепте оқыту принциптерін зерттеу
ҚР салауатты өмір салтын құру туралы бағдарламасында декларацияда көрсетілген принциптерге сәйкес, ол туралы Елбасымыз 28.01.2011 Жолдауында қайтадан айтып кеткен білім беретін мекеме оқушылардың денсаулығын сақтау принциптерін күшеюіне себепкер болуы керек. Сонымен бірге білім беру мекемесінің денсаулық сақтау қызметі – оқушылардың денсаулығын сақтау мен нығайтуға бағытталған шаралар жүйесі, оған кіреді:
білім беру мекемесінің денсаулық сақтау инфрақұрылымын құру;
білім беру процесінің ұтымды ұйымдастырылуы;
оқушылармен денсаулықтың және салауатты өмір салтының құндылықтарын қалыптастыруға бағытталған ағартушылық-тәрбиешілік жұмыстарын жүргізу;
педагогтармен, мамандармен және ата-аналарменағартушылық және әдістемелік жұмыстардың жүйесін ұйымдастыру;
оқушылардың денсаулықтарының жағдайын ширақ қадағалау және медициналық алдын алу шаралары.
Өткен дәрісте мектептік орта мен денсаулық сақтау құрылымы талданған болатын. Осы дәрісте білім беру процесін ұтымды ұйымдастыру, Дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарын, медициналық алдын алу шараларын және оқушылардың денсаулықтарының жағдайын қадағалау мәселелерін қарастырамыз. Бұдан басқа, қазіргі кездегі қазақстандық оқушылардың оқу және оқудан тыс күш-салмақтардың шын деңгейі және олардың қимыл-қозғалысінің белсенділігі туралы деректер айтылады. Келесі дәрістерде денсаулықтың және салауатты өмір салтының құндылықтарын педагогикалық аспектілермен қалыптастыру, сондай-ақ білім мекемелерінің денсаулық сақтау қызметінің тиімділігін бағалау тәсілдері туралы айтамыз.
Оқушылардың денсаулығын оқыту жағдайлары айтарлықтай әсер етеді: ауаны-жылыту тәртібі және мектептің бөлмелерінің жарықтық дәрежесі; ТСО және кабинеттердің мектеп жиһазымен жабдықталуы; оқу-тәбиелік процесін және тамақтануды ұтымды ұйымдастыру; оқушылардың қимыл-қозғалыс белсенділігі және т.б. Мектеп бөлмелерінің, жабдықтардың және мектепте сабақтарды ұйымдастыруда негізгі тазалық талаптарын сақтау білім беру мекемелерінің денсаулық сақтау қызметтерінің негізі болып табылады. Мектептік ортаның осы параметрлерінің барлығы қолданыстағы санитарлық нормалар мен ережелер(СанПиНов) реттеліп отырады, сонымен бірге мектеп басшылығы оларды орындауы қажет.
Денсаулық сақтау қызметінің табысында мектептің материалдық базасы ғана емес, сонымен қатар медициналық қызметкерлер мен ата-аналармен бірге әкімшілік пен педагогтар ұжымы жүзеге асыратын нақтылы мақсатты жұмыс маңызды рөлін ойнайды.Оқу жоспарларын және сабақ кестелерін құрастыруда белсенді ұстаным, оқушылардың жастарының мүмкіндігіне байланысты сабақ және сабақтан тыс жүктемелердің баламалығы, ағартушылық, сақтандыратын және дене шынықтыру-сақтандыру жұмыстарының түрлері мен амалдарының оң шешімін табу –бұл қорлар олардың психикалық және дене денсаулықтарынатікелей тәуелді оқушылардың демалысы мен еңбек жағдайларын жақсарту үшін әрбір мектепте бар.
Оқу барысын қарқындандыру, сабақтардың ұзақтығын ұзарту, қимыл-қозғалыс белсенділігінің төмендеуі– осылардың бәрі балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына теріс әсер етеді.
Айта кету керек, жаңа түрдегі мектептерде (лицей, гимназия, бір пәндерді терең оқытатын мектептер және с.с.) оқу барысын ұйымдастырудың жаңартпашылық түрлері жиі енгізіледі, бірақ олардың оқушылардың денсаулығына әсері бағаланбайды.
Қазіргі қазақстандық оқушылардың оқу және оқудан тыс жүктемелерінің деңгейін көрсететін бақылау нәтижелерін талдамас бұрын, айрықша баса айту керек, сабақтармен сабақтан тыс тапсырмалар оқушының ағзасы үшін бір мезгілде жүктеменің екі түрін жасайды. Бір жағынан, бұл сезім органдары мен орталық жүйке жүйесінің қызметтерінің кернеулігін талап ететін ой жүктемесі. Екінші жағынан- бұл оқушының партадағы дене күйін, сонымен бірге қолдардың күрделі біріккен ширақ жиыратын бұлшық еттерін, әсіресе жазбаша тапсырмаларды және еңбек қызметінің кейбір түрлерін орындағандаұстайтын және бекітетін дене бұлшық еттерінің орнықты кернеулігінен тұратын өзіндік бұлшық еттердің жүктемесі.Бұлшық еттердің екі жүктемесі де оқушының бұлшық еттерін шаршатады. Сондықтан да оқу тапсырмаларын орындау ағза үшін ата-ана мен мұғалім ескере бермейтін шаршататын жұмыс болып табылады.
Оқушылардың оқугигиеналық талаптарын және оқудан тыс күн тәртібін сақтау денсаулық сақтау қызметінің маңызды құрамы болып табылады.
Ауылдық пен қалалық білім беру мекемелерінде бірдей, әсіресе бір пәндерді терең оқытатын мектептерде оқу тәртібіне гигиеналық талаптарының бұзылуы байқалады.
Бақылау деректері бойынша жалпы оқу жүктемесінің көлемі жалпы білім беретін мектептерде ұйғарынды көрсеткіштерден 1-2 сағат, гимназияларда, лицейлерде 3-4 сағат шамадан тыс. Апталық оқу жүктемесінің шектен асатын ең үлкен көлемі орташа есеппен жалпы білім беретін мектептерде 15,0 %, гимназилар мен лицейлерде – 17,0 %. Қағида бойынша, оқу бағдарламалары мен педагогикалық технологиялардыңкүрделенген нұсқаларынпайдаланылатынмектептерде факультативтік және қосымша сабақтардың ұзақтығы үлкен және оқу жүктемесі жоғары.
Оқытудың барлық түрлерінде, орта және жоғары сыныптарда жиірек кестенің бұзылғаны анықталған. Кестеде жиі бұзылатын – сабақтарды ұтымсыз алмастыру, қосарланған және үшем сабақтар (бейінді сыныптарда), ең ұзақ апта жүктемелерін шектен асыру. Мұның бәрі сырт көзге байқлмайды, бірақ түбінде оқушыныңденсаулығына кері әсерін тигізеді.
Мысалы, аптаның барлық күндерінде 11 сыныпта базистік оқу жүктемесі гигиеналық талаптарға сәйкес келеді, 27,0 % 5-6 сабақтан аспайды. Бірақ 73,0 % 11 сынып оқушыларында 7 сабаққа дейін болады, кейбір жағдайларда (сирек болса да) күніне 8-10 сабаққа дейін болады. Осы жағдайда оқу жүктемесінің көлемі аптасына 40 сағатқа жетеді, тіпті асып кетеді.
Бұл орайда жоғары сынып оқушыларының көп бөлігі (73,0 %) факультативтік сабақтарға қатысады, оларға аптасына 6 сағаттан астам уақыттарын жұмсайды. Содан 11-сынып оқушысының жалпы аудиторлық жүктемесі аптасына орташа есеппен 46 сағат құрайды. Есіңізге сала кетейік, ҚР заңы бойынша ересек адамның жұмыс аптасы 40 сағатқа шектелген.
Мәселе осымен бітпейді. Бақылау көрсеткендей, 11-сынып оқушылары үйде орташа есеппен 2-3 сағат айналысады. Әрбір үшінші жоғары сынып оқушысы күн сайын 4 сағаттай үй тапсырмасын орындайды.
Қорытындысында, мектептегі (сабақтар, факультативтер) жалпы оқу жүктемесі мен үй тапсырмасын орындауға кеткен уақытты есептегенде, күніне орташа алғанда жалпы жүктеме10,2 сағат құрайды екен. Іс жүзінде қазіргі жоғары сынып оқушысының жүктемесі гигиена нормасынан 4-5 сағат асады. Жаңа типтегі мектептерде (гимназия, лицей, колледж және т.б.) байқалған ауру көрсеткіштері қолайсыз үрдістері осымен байланысты. Бұл мектептерде оқу жылының аяғында мектептен кейін шаршағыштық, бас аурулары, тыныш ұйықтамау сияқты оқушылардың қатты шаршағанын дәлелдейтін гипертониялық әлсіздену жиілігі 2 есе өседі.
Мектеп жасындағы балаларды медициналық қамтамасыз ету алғашқы алдын алу шараларын дұрыс ұйымдастыру және сауықтыру, денсаулығындағы ауытқуларды уақытында түзету, гигиена дағдыларын қалыптастыру және т.б. негізінде денсаулығын қадағалап дегенді білдіреді.
Бақылаудың деректері бойынша, көптеген білім беру мекемелерінде медициналық алдын алу шаралары мен оқушылардың денсаулықтарын бақылау бойынша шаралар жүргізіледі. Әдеттегідей, диспансерлеу, сақтандыратын будандаулар мен витаминдеужүйелі түрде жүргізіледі.
Денсаулық сақтау қызметінің түрлері бойынша (1-кесте) біз бір жағынан, лицей мен гимназиялардың арасында, екінші жағынан, басқа мектептермен де титтей де айырмашылық таппадық. Тек қана лицейлер мен гимназияларда диспансерлеуден өткен жоғары сынып оқушыларының құрамының деңгейі басқа мектептерге қарағанда жоғары.
1-кесте. ҚР мектептеріндегі денсаулық сақтау қызметі
Қызмет түрі
Гимназиялар мен лицейлер
Кәдімгі мектептер
Диспансерлеу
95.50%
89.31%
Сақтандыратын будандаулар
98.20%
89.51%
Денсаулық күндері
97.30%
98.25%
Мектепте өткізілетін спорт мейрамдары
99.10%
97.81%
Аудандық спорт жарыста-рына қатысу
97.30%
95.27%
Денсаулық туралы оқушы-лармен қызу әңгіме өткізу
99.10%
98.95%
Денсаулық туралы ата-ана-лармен сұхбат
98.20%
97.98%
Витаминдеу
49.55%
53.20%
Көптеген мектептерде алыстан көрмеушіліктің күшеюінен сақтандыратын арнайы тәсілдер қолданылады. Олар – офтальмо жаттығу құрылғысы, көз кернеуін шешу үшін арнайы гимнастика және т.б.
Мүсіннің бұзылуын түзететін және одан сақтандыру үшін мүсінді дұрыс қалыптастыратын және омыртқа жотасы қызметі бұзылған болса дәлдеп түзететін гимнастика қолданылады.
Қағида бойынша, салқын тигеннен болатын аурулардың алдын алу шаралары білім беру мекемелерінде күзде және көктемде жүргізіледі, витаминдеудің, фитотерапияның қосылуы жұмысқа қабілеттілігін жоғарылатып, салқын тигеннен болатын аурулардың өрбу қауіп-қатерін төмендетуге мүмкіндік береді.
Мектептерде психикалық және дене денсаулығын қатайту үшін психологиялық жеңілдету кабинеттері ұйымдастырылады, жүзу бассейндерінде, жаттығу құрылғылар залдарында сабақтар жүргізіледі [25]. Бірқатар мектептерде оңтайлы оқу жағдайларын жасауға емес, емдік-сауықтыру технологияларды қолдануға ерекше көңіл бөлінеді. Мұндай жағдайда мектеп білім беретін мекеменің қызметіне қарағанда емдеу қызметін көбірек атқарады.
Мектеп оқушыларының денсаулығын сақтауының алдын алу шаралары – бұл бәрінен бұрын мектеп ішіндегі жағымсыз факторлардың әсерін төмендету шаралары, қолданыстағы санитарлық нормалар мен ережелерді (СанПиНов) сақтау, мектеп ішіндегі ортаны жүйелі бақылау, оқу процесін оңтайландыру және ұтымды қимыл-қозғалыс белсенділігі үшін жағдайлар жасау.
Жоғары сынып оқушыларының қимыл-қозғалыс белсенділігінің деңгейін бағалау және осы процесте дене шынықтырудың алатын орны
Адамның денсаулығы белгілі бір шамада оның қимыл-қозғалыс белсенділігінің деңгейімен анықталады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ВОЗ) деректері бойынша, қазіргі өмір салтының өзіндік ерекшеліктерінің бірі қимыл-қозғалыс белсенділігі көлемінің кемуінен (гипокинезия) және бұлшық-еттерінің жұмысының (гиподинамия) шамадан тыс жүйке-психикалық үйлесуінен құралады. Бұл қазіргі кездегі оқушылар үшін толық сипатты. Бұл ретте ғылым мен тәжіребе сауықтырудың бұлшық ет қызметінен басқа табиғи тәсілді білмейді.
Жоғары сынып оқушысының қимыл-қозғалыс белсенділігі ұйымдасқан (мұғалімнің, жаттықтырушының, ата-ананың, жасы үлкен туысының немесе жолдасының басқаруымен) және ұйымдаспаған (өзіндік) болуы мүмкін. Ұйымдаспаған түрлерінде бос уақыт, ойын және релаксациялық қимыл-қозғалыс белсенділігі айқындалады. Ұйымдасқан қимыл-қозғалыс белсенділігі әртүрлі түрде жүзеге асырылуы мүмкін. Мектепте дене шынықтыру сабағы, спорт немесе сауықтыру секциясы, ынтасына байланысты үйірме (мысалы, би үйірмесі) және с.с.
Бәрінен бұрын қимыл-қозғалыс белсенділігі төмен оқушылар алаңдатушылық туғызады. Бақылау деректері бойынша, бұл топқа бастауыш сыныптарда оқитын қыздардың 80 % астамы және ұлдардың 66 % жатады. Педагогтардың басшылығымен спорт секцияларында 8 % ұлдар айналысады, ал 27 % өз бетімен айналысатынын айтады. Қыздардың ішінде секцияларда 6% ғана спортпен айналысады, тағы да 14 % өз бетімен айналысады [26-31].
Жоғары сыныпта оқитын ұлдар спорт (ширақ) ойындарын ұнатады, екінші орында жекпе жек, үшінші орында жүзу, төртінші орында гимнастика жатады. Қыздар гимнастиканың әртүрлі түрлерін қалайды, екінші орында би, үшінші орында жүзу, төртінші орында спорт және ширақ ойындар.
Бақылаудың нәтижелеріне сәйкес:
Оқушылардың 80,3 % негізгі медициналық топқа (бұл топқа дене жаттығуларымен айналысуға шектеусіз айналысуға рұқсат етілген балалар жатады) жатады;
12,2 % даярлық тобының (денсаулығында аздаған ауытқулары бар, жақында ауырған, бірақ дене шынықтыру сабағына қатысып жүрген, тапсырмаларды белгілі бір шекте орындайтын және спорт жарыстарына қатыспайтын) балалары құрайды;
Оқушылардың 4,2 % арнайы медициналық топқа (дене жаттығуларымен арнайы бағдарлама бойынша ауруына қатысты айналысатын балалар) жатқызылған;
Оқушылардың 3,4 % дене шынықтыру сабақтарынан босатылған және олар арнайы дайындалған медициналық қызметкерлері жүргізетін емдік дене шынықтыру (ЛФК) тобына қатысулары керек.
Оқушылардың 2,8 % түзететін гимнастика тобында айналысады, бұл өте аз, мұндай топқа балалардың 19 % астамы қатысулары керек. Шамамен есептегенде, түзететін гимнастика топтарын сүйек-бұлшық еттерінің жүйесін қатайтуды керек ететін балалардың қажеттілігіне қарай 4-5 есе көбейту керек.
Бақылаудың нәтижелері қазіргі кездегі қазақстандық оқушылардың қозғалыс дайындығының деңгейін қозғалыс тестілерінің стандартты жиынтығы бойынша бағалауға мүмкіндік берді. Жастары үлкен топта тек қана жас-жыныстық көрсеткіштерден артта қалушылық беталысы белгіленген болып шықты. Жоғары сыныпта жағдай тіптен төмен: жоғары сынып оқушыларының 60 % қозғалыс дайындығының деңгейі төмен.
Таңданатын ештеңесі жоқ, жоғары сынып оқушыларының тең жартысының қимыл-қозғалыс белсенділігі төмен. Қыздардың арасында мұндайлар 64 % , ал ұлдардың арасында – 43 %.
Арнайы зерттеулер көрсеткендей, қимыл-қозғалыс белсенділігінің әр түрлі түрлерінің сауықтыратын әсері бірдей емес, бұл орындалатын жүктеменің қарқындылығы мен көлеміне байланысты емес, қимыл-қозғалыс белсенділігін алып жүруші көңіл-күйіне байланысты. Тіпті өндірістік дене белсенділігінің үлкен көлемі өмірді ұзартпайды және денсаулықты жақсартпайды. Жұмыс көңіл күйінің болуын адам сауықтыру қозғаушы күш ретінде ғана емес, әл-ауқатты қолдауды қажет ететін жағдай ретінде қабылданады. Тіпті ауылшаруашылық еңбегі өндірістік еңбекке қарағанда сауығырақ болып көрінгенмен, нақты сауықтыратындай әсер етпейді. Тұрмыстық қимыл-қозғалыстің белсенділігінде де сауықтыру әсері байқалмаған.
Қағида бойынша, ұйымдастырылмаған қимыл-қозғалыс белсенділігі әлсіз сауықтыру әсері бар. Бұның бірқатар себептері бар: ретсіздік, жүйесіздік, жүктемелерді бақыламау, оңтайлы физиологиялық параметрлерді сақтамау және с.с.
Дене шынықтыру сабағы, мектептегі спорт секциясы немесе спорт клубы, сондай-ақ үйірмелердің кейбір түрлері сияқты ұйымдасқан түрлер мектеп жасындағы балалардың денсаулығына және қозғалыс күш-қуатына өте жақсы әсер етеді. Бірақ оларды ұйымдастырған кезде ескеретін бірқатар шарттар мен шектеулер бар.
Дене шынықтырумен жиі айналысу керек, ал егер жағдай болмаса, аптасына ең болмаса 1 сағат айналысу ештеңеден жақсыдеген пікір қалыптасқан. Алайда дәлелді деректер бұл пікірлердің жаңсақтығын айтады.
Арнайы зертеулермен дәлелденді, Дене шынықтыру сабағының оңтайлы ұзақтығы – 40-45 минут, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz