Кәсіпорының табысың ұтымды пайдалану шараларын дайындау
Кіріспе ...
1 Табыс . нарық жағдайында кәсіпорынның бәсекеге жарамды.лығын қамтамасыз етудің негізгі факторы ретінде
1.1 Табыстардың экономикалық мәні мен топтастырмасы ... ... ... ... ...
1.2 Табыстардың қалыптасуы, бөлінуі және пайдалануы ... ... ... ... ...
1.3 Кәсіпорын табыстылығын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .
2 «Пірімқұл және Ко» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің табыстылығын талдау
2.1 «Пірімқұл және Ко»жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қалыптасу тарихы
2.1.1 Кәсіпорынның даму тарихы
2.1.2 «Пірімқұл және Ко» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің басқару құрылымы
2.1.3 «Пірімқұл және Ко» ЖШС қызметінің технико.экономикалық көрсеткіштері
2.2 Кәсіпорынның табысын және оған әсер ететін факторларды талдау
2.2.1 Өнімді өндіру (қызмет көрсету) мен өткізуді талдау ... ... ... ... ..
2.2.2 Еңбек көрсеткіштерін талдау
2.2.3 Негізгі құралдар құрылымын және қозғалысын талдау ... ... ... ...
2.2.4 Өнімді өндіруге (қызмет көрсетуге) кеткен өндіріс шығындарын талдау .
2.2.5 Кәсіпорынның пайдасын және өнім рентабелділігін талдау ... ... ...
3 Кәсіпорын табыстылығын арттыру шараларын дайындау ... ...
3.1 Ұсынылатын шараларды эксперттік бағалау әдісімен негіздеу ... .. ..
3.2 Өндіріс тиімділігін және табыстылығын арттыру шараларының экономикалық тиімділігін есептеу
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
1 Табыс . нарық жағдайында кәсіпорынның бәсекеге жарамды.лығын қамтамасыз етудің негізгі факторы ретінде
1.1 Табыстардың экономикалық мәні мен топтастырмасы ... ... ... ... ...
1.2 Табыстардың қалыптасуы, бөлінуі және пайдалануы ... ... ... ... ...
1.3 Кәсіпорын табыстылығын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .
2 «Пірімқұл және Ко» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің табыстылығын талдау
2.1 «Пірімқұл және Ко»жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қалыптасу тарихы
2.1.1 Кәсіпорынның даму тарихы
2.1.2 «Пірімқұл және Ко» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің басқару құрылымы
2.1.3 «Пірімқұл және Ко» ЖШС қызметінің технико.экономикалық көрсеткіштері
2.2 Кәсіпорынның табысын және оған әсер ететін факторларды талдау
2.2.1 Өнімді өндіру (қызмет көрсету) мен өткізуді талдау ... ... ... ... ..
2.2.2 Еңбек көрсеткіштерін талдау
2.2.3 Негізгі құралдар құрылымын және қозғалысын талдау ... ... ... ...
2.2.4 Өнімді өндіруге (қызмет көрсетуге) кеткен өндіріс шығындарын талдау .
2.2.5 Кәсіпорынның пайдасын және өнім рентабелділігін талдау ... ... ...
3 Кәсіпорын табыстылығын арттыру шараларын дайындау ... ...
3.1 Ұсынылатын шараларды эксперттік бағалау әдісімен негіздеу ... .. ..
3.2 Өндіріс тиімділігін және табыстылығын арттыру шараларының экономикалық тиімділігін есептеу
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қазіргі таңда Қазақстан экономикасы белсенді нарықтық өзгерістер кезеңінде тұр. Біздің Республикамыздың жүйесі сияқты, көп жақты және әр түрлі нарықтық жүйенің реформалануы реформаларды бастау кезінде жиналған тәжірибенің, күрделі кезеңде кәсіпорындардың шаруашылық қызметін басқару әдістері мен тәсілдерінің терең және күрделі ойлануын талап етеді.
«Қазақстан-2030» деп аталатын Қазақстан Республикасы Президентінің халқына Жолдауында біздің мемлекетті дамытудың соңғы мақсаты экономикалық өсу болып табылатыны белгіленген. Осы мақсатқа жету жетекшіліктің деңгейіне, оның хабардарлығына, әдептілігіне, шаруашылық субъектінің дамуын қозғайтын шешімдерді қабылдаудың жылдамдылығына байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық процесстерді реттеудің негізгі құралдары құндық категориялар болып табылады, олардың арасында маңызды орынды табыстар алады. Табыстар экономиканың әртүрлі салалары мен аяларында қызмет ететін субъектілердің экономикасын реттеудің құралы ретінде белсенді пайдаланады. Бұл кезде табыстың көлемі олардың қызметінде көрсетіледі. Атап айтқанда, табыстың мөлшері, олардың болуы және тұрақтылық мемлекеттің, кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің, азаматтарды әл-ауқатын сипаттайды.
Мемлекеттер экономикаларының дамуы үшін, адам талаптарын қанағаттандыру үшін, елдер арасындағы әлеуметтік байланыстарын өзара байыту үшін қазіргі уақытта туризмнің маңызы мен атқаратын рөлін асыра бағалау мүмкін емес. Туризм индустриясы көптеген елдердің экономикаларында маңызды рөль атқарады. Оның дамуы жұмыс орындарының кеңейтілген нарығын ұсынады.
Туризм ХХ ғ. соңында ХХІ ғ. басында толығымен халықаралық және ұлтаралық болды, оған өзара байланысты екі себеп болды: біріншіден, үлкен пайда табу үшін туристік істің пайдасын арттыру, фирмалар саяхаттардың географиясын дүние жүзі бойынша кеңейтуде; екіншіден, туризм бизнесі дүниежүзілік деңгейде инвестициялануы тиіс.
Саяхатқа шығу және ішкі туризм саласында қонақ үй сервисіне туристерге арналған қызметтердің толық кешені кіреді және Қазақстанда туристік бизнестің әлемдік жүйедегі бәсекеге қабілетті туризмнің даму перспективаларын анықтайтын басты фактор болып табылады.
Туристік қызметтер, оның ішінде қонақ үй қызметтері де әлеуметтік-мәдениетті қызметтерге жатады.
«Қазақстан-2030» деп аталатын Қазақстан Республикасы Президентінің халқына Жолдауында біздің мемлекетті дамытудың соңғы мақсаты экономикалық өсу болып табылатыны белгіленген. Осы мақсатқа жету жетекшіліктің деңгейіне, оның хабардарлығына, әдептілігіне, шаруашылық субъектінің дамуын қозғайтын шешімдерді қабылдаудың жылдамдылығына байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық процесстерді реттеудің негізгі құралдары құндық категориялар болып табылады, олардың арасында маңызды орынды табыстар алады. Табыстар экономиканың әртүрлі салалары мен аяларында қызмет ететін субъектілердің экономикасын реттеудің құралы ретінде белсенді пайдаланады. Бұл кезде табыстың көлемі олардың қызметінде көрсетіледі. Атап айтқанда, табыстың мөлшері, олардың болуы және тұрақтылық мемлекеттің, кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің, азаматтарды әл-ауқатын сипаттайды.
Мемлекеттер экономикаларының дамуы үшін, адам талаптарын қанағаттандыру үшін, елдер арасындағы әлеуметтік байланыстарын өзара байыту үшін қазіргі уақытта туризмнің маңызы мен атқаратын рөлін асыра бағалау мүмкін емес. Туризм индустриясы көптеген елдердің экономикаларында маңызды рөль атқарады. Оның дамуы жұмыс орындарының кеңейтілген нарығын ұсынады.
Туризм ХХ ғ. соңында ХХІ ғ. басында толығымен халықаралық және ұлтаралық болды, оған өзара байланысты екі себеп болды: біріншіден, үлкен пайда табу үшін туристік істің пайдасын арттыру, фирмалар саяхаттардың географиясын дүние жүзі бойынша кеңейтуде; екіншіден, туризм бизнесі дүниежүзілік деңгейде инвестициялануы тиіс.
Саяхатқа шығу және ішкі туризм саласында қонақ үй сервисіне туристерге арналған қызметтердің толық кешені кіреді және Қазақстанда туристік бизнестің әлемдік жүйедегі бәсекеге қабілетті туризмнің даму перспективаларын анықтайтын басты фактор болып табылады.
Туристік қызметтер, оның ішінде қонақ үй қызметтері де әлеуметтік-мәдениетті қызметтерге жатады.
1. Казақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан. Алматы. -1995-20б.
2. Казақстан республикасының Азаматтық Кодексі. Баспа 1995
3. "Бухгалтерлік есеп туралы "заң. Казақстан Республикасы Президентінің 26 желтоқсан 1995ж. ғ 2732 Жарлығы Бухгалтерлік бюллетені -1996 ж.
4. Казақстан Республикасының "Аудиторлық іс әрекеттер жөніндегі" заңы. Астана, 20 қараша 1998ж. "Казахстанская правда". 24 қараша 1998ж.
5. Салық және бюджетке міндетті түрде төленетін басқа төлемдер жөнінде" 24.04.1998ж. 2235 Заң күшіндегі Казақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
6. Бухгалтерлік есеп пен аудитті жетілдірудің 1998-2000 жылдағы мемлекеттік бағдарламасы. 28.01.1998 ж. 3838 Қазақстан Республикасының президентінің жарлығы бухгалтер бюллетені 1998ж. 18 (212) сәуір 2-7 б.
7. "2001 ж. Республика бюджеті туралы" Заң. Астана, 22 желтоқсан 200ж. 131-ІІЗРК "Бухгалтер бюллетені" 2001
8. Аудит жөніндегі Қазақстан стандарттары Қазақстан аудит. Алматы қаржы-қаражат, 1995ж. -152б.
9. Андреев В. Д. «Практический аудит» (справочное пособие) – М: Экономика, 1994 – 336 с.
10. Артеменко В.Г., Беленндир М. В. Финансовый анализ: Учебное пособие – М: Издательство «Дис», 1997 –128 с.
11. Алборов Р. А. Аудит в организациях промышленности, торговли и АПК. –2 – е изд., перераб. и доп. – М: Издательство «Дело и сервис», 2000 – 432с.
12. Баканов М. И, Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности.2 – е изд. М.: Финансы и статистика, 1987 – 320 с.
13. Балабанов И. Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. Пособие. – М.: Финансы и статистика, 1998 –112 с.
14. Безруких А. С. «Бухгалтерско – аудиторский портфель» - М.: Соминтэк, 385с.
15. Барнгольц С. Б.,Белобжецкий И. А. Экономический анализ хозяйственной деятельности предприятий и объединений. Учебное пособие –М.: 1986 –320с.
16. Безруких П. С., Кондраков Н. Г., Палий В. Бухгалтерский учет. Учебник / Под ред. П. С. Безруких – М.: Бух. Учет, 1994 – 520 с.
17. Глушков И. Е. Практический аудит на современных предприятиях. – М. –Новосибирск: КНОРУС – ЭКОР, 1997 – 288 с.
18. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Учебн. Пособие для вузов/Пер. с англ. Под ред. Н. Д. Эрмашвили; предисловие проф. П. С. Безруких. -3 -е изд. Перераб. и доп. М: - Аудит, ЮНИТИ, 1998 – 783 с.
19. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2000 – 293 с.
20. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие / К.Ш Дюсембаев.,С.К. Егембердива, З.К. Дюсембаева. – Алматы: «Каржы – Каражат», 1998 –512 с.
21. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами (Теория и методология). Алматы: Экономика, 2000 – 293 с.
22. Данилан Н.А. Бухгалтерский учет на сельско-хозяйственных предприятиях. М., ВО «Агроиздат», 1990-287 с.
23. Демченко В. С., Милета В. И. Системный анализ деятельности предприятия М.: Финансы и статистика, 1991 – 400 с.
24. Ержанов М.С., Ержанова С.М. «Учетная политика на казахстанском предприятии» (практический аспект), Алматы, изд. дом «Бико» 1997 – 52 с.
25. Ермолович Л. П.,Ермолович В. В. «Анализ эффеутивности промышленных предприятий и объединений »(справочное пособие) – Минск: Высшая школа, 1988 – 496 с.
26. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Гылым, 1994 – 235 с.
27. Ивашкович В.В. «Организация бухгалтерского учета с применением ЭВМ» М.: Финансы и статистика, 1998 – 246 с.
28. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия.М.: Центр экономики и маркетинга, 1995 – 380 с..
29. Крейнина М. Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. – М.: АО «Дис»; «МВ - центр», 1994 – 250 с.
30. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит. – М.: Перспектива, 1994 – 420 с.
31. Ковалев В. В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. –2 – е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 1997 – 512 с.
32. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. Учебное пособие. – М.: Инфра М, 2000
33. Ковалев В. В. Финансовый анализ – М: Финансы и статистика, 1996 – 432 с.
34. Ковалев В.В., Ириков В.А. Финансовый менеджмент – компьютерный практикум. – Учебное пособие – М: Финансы и статистика, 1998 – 256 с.
35. Нидлз Б., Андерсен Х.,Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Пер. с англ. под ред. Я. В. Соколова. – М.: Финансы и статистика, 1999 –496 с.
36. Радостовец В. К., Радостовец В. В., Шмидт О. И. Бухгалтерский учет на предприятиях. – 2 – ое доп. и перераб. Алматы. Центраудит – Казахстан, 1998 – 771 с.
37. Радостовец В. В., Шмидт О. И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. – Алматы: Центраудит – Казахстан, 2000 – 496 с.
38. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: - 2–е изд. перераб. и доп. – Мн:ИП «Экоперспектива», 1998-498с.
2. Казақстан республикасының Азаматтық Кодексі. Баспа 1995
3. "Бухгалтерлік есеп туралы "заң. Казақстан Республикасы Президентінің 26 желтоқсан 1995ж. ғ 2732 Жарлығы Бухгалтерлік бюллетені -1996 ж.
4. Казақстан Республикасының "Аудиторлық іс әрекеттер жөніндегі" заңы. Астана, 20 қараша 1998ж. "Казахстанская правда". 24 қараша 1998ж.
5. Салық және бюджетке міндетті түрде төленетін басқа төлемдер жөнінде" 24.04.1998ж. 2235 Заң күшіндегі Казақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
6. Бухгалтерлік есеп пен аудитті жетілдірудің 1998-2000 жылдағы мемлекеттік бағдарламасы. 28.01.1998 ж. 3838 Қазақстан Республикасының президентінің жарлығы бухгалтер бюллетені 1998ж. 18 (212) сәуір 2-7 б.
7. "2001 ж. Республика бюджеті туралы" Заң. Астана, 22 желтоқсан 200ж. 131-ІІЗРК "Бухгалтер бюллетені" 2001
8. Аудит жөніндегі Қазақстан стандарттары Қазақстан аудит. Алматы қаржы-қаражат, 1995ж. -152б.
9. Андреев В. Д. «Практический аудит» (справочное пособие) – М: Экономика, 1994 – 336 с.
10. Артеменко В.Г., Беленндир М. В. Финансовый анализ: Учебное пособие – М: Издательство «Дис», 1997 –128 с.
11. Алборов Р. А. Аудит в организациях промышленности, торговли и АПК. –2 – е изд., перераб. и доп. – М: Издательство «Дело и сервис», 2000 – 432с.
12. Баканов М. И, Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности.2 – е изд. М.: Финансы и статистика, 1987 – 320 с.
13. Балабанов И. Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. Пособие. – М.: Финансы и статистика, 1998 –112 с.
14. Безруких А. С. «Бухгалтерско – аудиторский портфель» - М.: Соминтэк, 385с.
15. Барнгольц С. Б.,Белобжецкий И. А. Экономический анализ хозяйственной деятельности предприятий и объединений. Учебное пособие –М.: 1986 –320с.
16. Безруких П. С., Кондраков Н. Г., Палий В. Бухгалтерский учет. Учебник / Под ред. П. С. Безруких – М.: Бух. Учет, 1994 – 520 с.
17. Глушков И. Е. Практический аудит на современных предприятиях. – М. –Новосибирск: КНОРУС – ЭКОР, 1997 – 288 с.
18. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет. Учебн. Пособие для вузов/Пер. с англ. Под ред. Н. Д. Эрмашвили; предисловие проф. П. С. Безруких. -3 -е изд. Перераб. и доп. М: - Аудит, ЮНИТИ, 1998 – 783 с.
19. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2000 – 293 с.
20. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие / К.Ш Дюсембаев.,С.К. Егембердива, З.К. Дюсембаева. – Алматы: «Каржы – Каражат», 1998 –512 с.
21. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами (Теория и методология). Алматы: Экономика, 2000 – 293 с.
22. Данилан Н.А. Бухгалтерский учет на сельско-хозяйственных предприятиях. М., ВО «Агроиздат», 1990-287 с.
23. Демченко В. С., Милета В. И. Системный анализ деятельности предприятия М.: Финансы и статистика, 1991 – 400 с.
24. Ержанов М.С., Ержанова С.М. «Учетная политика на казахстанском предприятии» (практический аспект), Алматы, изд. дом «Бико» 1997 – 52 с.
25. Ермолович Л. П.,Ермолович В. В. «Анализ эффеутивности промышленных предприятий и объединений »(справочное пособие) – Минск: Высшая школа, 1988 – 496 с.
26. Ержанов М.С. Теория и практика аудита. – Алматы: Гылым, 1994 – 235 с.
27. Ивашкович В.В. «Организация бухгалтерского учета с применением ЭВМ» М.: Финансы и статистика, 1998 – 246 с.
28. Ковалев А. И., Привалов В. П. Анализ финансового состояния предприятия.М.: Центр экономики и маркетинга, 1995 – 380 с..
29. Крейнина М. Н. Анализ финансового состояния и инвестиционной привлекательности акционерных обществ в промышленности, строительстве и торговле. – М.: АО «Дис»; «МВ - центр», 1994 – 250 с.
30. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит. – М.: Перспектива, 1994 – 420 с.
31. Ковалев В. В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Выбор инвестиций. Анализ отчетности. –2 – е изд., перераб. и доп. – М.: Финансы и статистика, 1997 – 512 с.
32. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. Учебное пособие. – М.: Инфра М, 2000
33. Ковалев В. В. Финансовый анализ – М: Финансы и статистика, 1996 – 432 с.
34. Ковалев В.В., Ириков В.А. Финансовый менеджмент – компьютерный практикум. – Учебное пособие – М: Финансы и статистика, 1998 – 256 с.
35. Нидлз Б., Андерсен Х.,Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета. Пер. с англ. под ред. Я. В. Соколова. – М.: Финансы и статистика, 1999 –496 с.
36. Радостовец В. К., Радостовец В. В., Шмидт О. И. Бухгалтерский учет на предприятиях. – 2 – ое доп. и перераб. Алматы. Центраудит – Казахстан, 1998 – 771 с.
37. Радостовец В. В., Шмидт О. И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. – Алматы: Центраудит – Казахстан, 2000 – 496 с.
38. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: - 2–е изд. перераб. и доп. – Мн:ИП «Экоперспектива», 1998-498с.
Аннотация
Дипломная работа посвящена одной из актуальных проблем современной
экономики - повышение доходности предприятия в условиях рынка. Дипломная
работа состоит из трех глав. Первой в главе раскрываются теоретические
аспекты исследуемой проблемы, рассматривается виды доходов, их формирование
и распределение, а также пути повышения доходности предприятия. Во второй
главе проводится анализ доходности на примере деятельности ТОО "Пірімқұл
и К". В третьей главе предлагаются мероприятия по повышению доходности.
Abstract
Degree work is dedicated to one of the actual problems of the modern
economy - increasing gainful enterprises in condition market. Degree work
consists of three chapters. The First theoretical aspects of the under
investigation problem open in chapter, is considered types incom, their
shaping and distribution, as well as way of increasing gainful enterprises.
Analysis gainful is conducted In the second chapter on example of activity
TOO "Pirimkul i Кo". Actions are offered In the third chapter on increasing
gainful
.
Аннотация
Дипломдық жұмыс қазіргі экономиканың өзекті мәселелердің біреусісіне –
кәсіпорының табысың ұтымды пайдалану шараларын дайындау тақырыбына
арналған. Дипломдық жұмыс үш тараулардан турады. Бірінші тарауда
зерттелетін мәселенің теоретикалық аспектілері ашылады, табыстардың
топтастырмасы, оларды қалыптасуы, бөлінуі және пайдалануы қарастырылады.
Екінші тарауда Пірімқұл және К ЖШС мәліметтері арқылы кәсіпорының
табыстылығың талдауы жүргізілген. Үшінші тарауында кәсіпорын табыстылығын
арттыру жолдары ұсынылады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Табыс – нарық жағдайында кәсіпорынның бәсекеге жарамды-лығын
қамтамасыз етудің негізгі факторы ретінде
1.1 Табыстардың экономикалық мәні мен топтастырмасы ... ... ... ... ...
1.2 Табыстардың қалыптасуы, бөлінуі және пайдалануы ... ... ... ... ...
1.3 Кәсіпорын табыстылығын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .
2 Пірімқұл және Ко жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
табыстылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Пірімқұл және Кожауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.1Кәсіпорынның даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.2Пірімқұл және Ко жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
басқару құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.3Пірімқұл және Ко ЖШС қызметінің технико-экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кәсіпорынның табысын және оған әсер ететін факторларды талдау
2.2.1Өнімді өндіру (қызмет көрсету) мен өткізуді талдау ... ... ... ... ..
2.2.2Еңбек көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.3Негізгі құралдар құрылымын және қозғалысын талдау ... ... ... ...
2.2.4Өнімді өндіруге (қызмет көрсетуге) кеткен өндіріс шығындарын
талдау ... ... ... ... ...
2.2.5Кәсіпорынның пайдасын және өнім рентабелділігін талдау ... ... ...
3 Кәсіпорын табыстылығын арттыру шараларын дайындау ... ...
3.1 Ұсынылатын шараларды эксперттік бағалау әдісімен негіздеу ... ..
..
3.2 Өндіріс тиімділігін және табыстылығын арттыру шараларының
экономикалық тиімділігін есептеу
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазіргі таңда Қазақстан экономикасы белсенді нарықтық өзгерістер
кезеңінде тұр. Біздің Республикамыздың жүйесі сияқты, көп жақты және әр
түрлі нарықтық жүйенің реформалануы реформаларды бастау кезінде жиналған
тәжірибенің, күрделі кезеңде кәсіпорындардың шаруашылық қызметін басқару
әдістері мен тәсілдерінің терең және күрделі ойлануын талап етеді.
Қазақстан-2030 деп аталатын Қазақстан Республикасы Президентінің
халқына Жолдауында біздің мемлекетті дамытудың соңғы мақсаты экономикалық
өсу болып табылатыны белгіленген. Осы мақсатқа жету жетекшіліктің
деңгейіне, оның хабардарлығына, әдептілігіне, шаруашылық субъектінің дамуын
қозғайтын шешімдерді қабылдаудың жылдамдылығына байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық процесстерді реттеудің
негізгі құралдары құндық категориялар болып табылады, олардың арасында
маңызды орынды табыстар алады. Табыстар экономиканың әртүрлі салалары мен
аяларында қызмет ететін субъектілердің экономикасын реттеудің құралы
ретінде белсенді пайдаланады. Бұл кезде табыстың көлемі олардың қызметінде
көрсетіледі. Атап айтқанда, табыстың мөлшері, олардың болуы және тұрақтылық
мемлекеттің, кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің, азаматтарды әл-ауқатын
сипаттайды.
Мемлекеттер экономикаларының дамуы үшін, адам талаптарын
қанағаттандыру үшін, елдер арасындағы әлеуметтік байланыстарын өзара байыту
үшін қазіргі уақытта туризмнің маңызы мен атқаратын рөлін асыра бағалау
мүмкін емес. Туризм индустриясы көптеген елдердің экономикаларында маңызды
рөль атқарады. Оның дамуы жұмыс орындарының кеңейтілген нарығын ұсынады.
Туризм ХХ ғ. соңында ХХІ ғ. басында толығымен халықаралық және
ұлтаралық болды, оған өзара байланысты екі себеп болды: біріншіден, үлкен
пайда табу үшін туристік істің пайдасын арттыру, фирмалар саяхаттардың
географиясын дүние жүзі бойынша кеңейтуде; екіншіден, туризм бизнесі
дүниежүзілік деңгейде инвестициялануы тиіс.
Саяхатқа шығу және ішкі туризм саласында қонақ үй сервисіне туристерге
арналған қызметтердің толық кешені кіреді және Қазақстанда туристік
бизнестің әлемдік жүйедегі бәсекеге қабілетті туризмнің даму
перспективаларын анықтайтын басты фактор болып табылады.
Туристік қызметтер, оның ішінде қонақ үй қызметтері де әлеуметтік-
мәдениетті қызметтерге жатады.
Олар қазіргі заманға сай қонақжайлықтың принциптеріне негізделген
және осы принциптер еліміздің туризм саласын дамытуда олардың ролін
жоғарлатады, және де туристік қонақ үй сервисі үшін кадрларды дайындау
жүйесіне белгілі бір мақсаттар қояды.
Жайғастыру- туризмнің ең маңызды элементі.Қонақ үй индустриясы-
қонақжайлық жүйесінің мәні.Ол адам тарихындағы көне салт дәстүрлерден
шығатын қонақты сыйлау,оны қабылдау рәсімі және қызмет көрсету.
Жайғастыру құралдарымен жүйелері- бұл әртүрлі үлгідегі ғимараттар
(шалаштан супер үлкен отельге дейін) түрлі деңгейдегі сервисі бар
қонақтардың уақытша қабылдап, жайғастыру орны.
Бүгінгі күні қонақжайлы индустриясы дегеніміз аумақ шаруашылығының
немесе туристік орталығының күшті жүйесі және түризм экономикасының маңызды
бөлігін құрайды.
Қонақжайлық индустриясы ұжымдық және жеке жайғастырудан тұрады:
Отелдер, қонақ үйлер, мотелдер, жастар хотелдері және жатақхана,
апартаменттер, туристік бөлімдер және жеке сектор.
Қонақ үй индустриясына экономикалық қызметтің түрі ретінде қызмет
көрсету және қысқа уақытқа қонақ үйлерде, мотелдерде, кемпингтерде
тұрғызуды ұйымдастыру кіреді.
Ескерткіштер көп шоғырланған жерлер ол оңтүстік Қазақстан өңірінде
орналасқан, бірінші тұрақта қоныстанған елді мекендер: Түркістан, Отрар,
Баба-ата, Испиджап (Сайрам), Тараз, Мерке, Талхиз, (Талгар), Қойлық
(Талдықорған).
Көптеген мәселелер шешілуде, бірақ шешім қабылдайтын жайыттар көп.
Бүгінгі күні былай айтуға тура келеді: Қазақстанда туризмінің барлық
атрибуттарымен бүтін жүйесі жоқ – жарнасымен, сауда қызметтерімен,
көлікпен, жайғасуымен, тамақатануымен, байланыспен қамтамасыз етілген жүйе
жоқ.
Басты себептері – Республиканың экономикалық және әлеуметтік даму
деңгейі төмен, Қазақстан туризмді экспортқа шығаратын елдерге жатады, бірақ
шетелге өзіміздің адамдарды жібергеннен көрі, шетелден келген туристерді
қабылдаған тиымды.
Түсетін пайданы ұлғайтатын және туристік саяхаттардың құрылымын
жақсартатын жағымды факторлар туралы айтпаса болмайды: Шетел валютасының
жоғары сатып алынуы; игерілмеген сату нарығының болуы және шетел
компанялары қаражат салуға болатын кең салалар; ТМД территориясы бойынша
еркін саяхаттау, туризм үшін перспективті аудандарының дауы мен, шетелден
келген азаматтарға жолға тапсырыс берілген еді.
Қазақстан экономикасының реформалануы әрбір нақты кәсіпорынды , атап
айтқанда кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану облысында қозғады,
олардың арасында негізгісі табыс болып табылады. Кәсіпорын қызметіндегі
өзгерістер басқару жүйесіндегі қозғалыстарымен ескерілген. Мұнда негізгі
міндеттерді атқару үшін бақылау мемлекеттік органдардан кәсіпорын
жетекшілігіне өткен. Қазіргі таңда болып жатқан нарықтық қатынастарға өту
кезеңі шаруашылық субъект ретінде кәсіпорын статусын нығайтты, көптеген
өндірістік және қаржы сұрақтарының өзіндік шешімінің кең мүмкіндіктерін
ашты. Оларға, мысалы, сыртқы және ішкі нарықтағы серіктердің
мамандандырылған таңдауы жатады, өйткені ол жағдайға болашақ байланыстардың
тиімділігі байланысты. Қазір бұрыңғыдай емес, жоғарыдан бұйрық бойынша
алатын емес, кәсіпорындар өздері өздеріне контрагенттерді
(жабдықтаушыларды, сатып алушыларды, мердігерлерді, банктерді және т.б.)
таңдайды. Нақты және қатесіз олар өздеріне іскер серіктерді таңдағанына,
нарықтық қатынастар әлемінде жылдам және дұрыс бағытталғанына, кәсіпорынның
қаржы тұрақтылығы, яғни, олардың табыстылығы байланысты.
Жетекшінің кішкентай қатесі тіршілік қызметі үшін күреспен
әлсізденген кәсіпорынға қымбат болуы мүмкін және банкроттылыққа әкелу
мүмкін.
Жаңа нарықтық қатынастардың қалыптасуы тіпті жаңа басқарудың
әдістерін және өндіріс жетекшілерінің деңгейіне бмүлдем басқа тәсілді талап
етеді. Олар нарыққа өту кезеңінде өндірісті басқарудың көпжылдық
тәжірибесіне ие болған және жаңа нарықтық қатынастар жағдайында
пайдаланатын басқарудың мүлдем басқа, жаңа әдістерін білген өз ісінің
мамандары болуы тиіс.
Жаңа жетекшілікпен қабылданған шешімдер жылдамды, әдепті, нақты
ойланған және талданған. Тек осы талаптарға жауап беретін жетекші жаңа
нарықта табысты кәсіпкерлік қызметті жүргізу және бәсекешілердің қысымымен
тіршілік қызметтің қатты жағдайларына шыдау мүмкін. Нарықтық экономиканың
негізгі тәсілдері (дербестілік, өзін-өзі қаржыландыру, өзін-өзі өтелеуі
және т.б.) өндірілген өнімге қатысты дербес шешімдердің үлкен санын
қабылдаудың және қабылданған шешімдер үшін өзіндік жауап беруге шаруашылық
субъектілердің талап етеді.
Әрбір қабылданған шешімге кәсіпорынмен өндірілген өнімнің бәсекеге
жарамдылығы және кәсіпорын өзінің бәсекеге жарамдылығы байланысты. Бәсекеге
жарамдылығы кәсіпорын қызметі факторларының үлкен санына: ассортиментке,
қызметтердің сапасына, қонақ үй ғимаратының дизайны мен безеңдірілуіне,
ыдыстың формасы мен сыйымдылығына, жарнама қызметіне, қызмет көрсету
сервисіне және т.б. байланысты. Кәсіпорынның табысты қызметі үшін басқару
персоналының білімі мен тәжірибесі, жаңа нарыққа бейімделу, кәсіпорынның
табысты қызметіне қатысты жылдам және сол уақытта ойланған, нақты талданған
шешімдерді қабылдау үлкен маңыз алады.
Жоғарыда аталғанның негізінде дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті
және оның зерттелуі қажет деп айтуға болады. Зеттеудің нысаны ретінде
Пірімқұл және К ЖШС және 2007-2008 жж. оның қызметі қарастырылады.
Дипломдық жұмыс үш тараулардан тұрады. Бірінші тарауда табыстардың
мәнін, олардың қалыптасуын және бөлінуін, нарық жағдайында кәсіпорын
табыстылығын арттырудың жолдарын сипаттайтын теоретикалық сұрақтар
қарастырылған. Екінші тарауында Пірімқұл және К ЖШС-нің жалпы
сипаттамасы, оның даму тарихы, өндірістік құрылымы және кәсіпорын
басқару құрылымы берілген, Пірімқұл және К ЖШС-де табысты қалыптастыру
мен бөлінуінің экономика- математикалық талдауы орындалған. Соңғы тарауында
ұсынылатын шаралардың экономикалық тиімділігінің есептеулері келтірілген.
Дипломдық жұмыста статистикалық өңдеудің әртүрлі әдістері: топтастыру
әдісі, тізбекті қойылымдар әдісі, абсолютті айырмалар мен экономика-
математикалық әдістер, атап айтқанда сараптау бағалардың әдісі қолданған.
1. Табыс – нарық жағдайында кәсіпорынның бәсекеге жарамдылығын
қамтамасыз етудің негізгі факторы ретінде
1.1. Табыстардың экономикалық мәні мен топтастырмасы
Әрбір шаруашылық субъектінің негізгі мақсаты өз қызметінен табыс
(пайда) алу болып табылады.
Табыс – бұл өндірістік, коммерциялық, делдалдық және басқа да қызметтен
алынған ақшалар мен материалдық құндылықтар.
Табыс – төтенше таралған, кең түрде қабылданылатын, сонымен қатар
түрліше маңызды қолданылатын көп мағыналы ұғым. Сөздің кең мағынасында
ақшалай құнына ие болуды кез келген ақша қаражатының түсімі немесе
материалдық құндылықты алуды көрсетеді
Кәсіпорынның табысы олардың активтерінің артуы немесе капитал
меншігінің көбеюіне әкелетін міндеттемелердің кемуі. Табыс ұғымы
мемлекетке (ұлттық табыс), кәсіпорындарда (жалпы табыс, таза табыс) ал жеке
тұлғаларда (халықтың ақшалай табысы, жеке табыс) болып қолданылады.
Кәсіпорынны= өнімді + Басқадай - Өткізуден тыс
ң табысы сатудан өткізуден операцияларда
түскен алынған н алынған
табыс табыс табыс
(шығыстар-ды
алып
тастағанда)
Өнімді Өнімдерді Өнімнің
сатудан = сатудан + Қосылған + Акцизде+ өзіндік
түскен түскен күн салығы р құны
табыс ақшалай
түсім
Басқадай өткізуден Негізгі қорларды және
алынған табыс = басқа да мүліктерді,
қалдықтарды, т.б. сатудан
түскен табыс
Өткізуден тыс Құнды Жалға Өсімақы,
операцияларда= қағаздар + алғаны + тұрақсыздық
н алынған дивидентте үшін төлем ақы, айыппұл
табыс рі т.б.
Кәсіпорынның жалпы табысына ақшалай түсім тауарларды сату және қызмет
көрсетуден түсетін ақшалай түсім, атқарылған қызметтен, мүліктік
бағалылықты сатудан, несие берілгендегі алынатын тиісті проценттер және
басқа ақшалай және материалдық түсімдер жатады.
Нарықтық қатынас жағдайында кәсіпорын табысының басты көзі
қызметін атқаратын пайда, кез-келген ұйымдастыру құқықтық формада
жоғарлайды.
Жалпы түрде пайда,- тауар бағасындағы өндіріс шығындары немесе өзіндік
құнның үстіндегі артыгы.
Бұған пайданың тауарды сатудан түскен түсім мен өндіріс шығындарының
айырмасы ретінде анықталынатындығы байғалады.
Т= Б - ӨҚ, тенге
Мұнда, Б - өнімнің сату бағасы; ӨҚ - өнімді өндіруге кеткен шығындар,
өзіндік құм.
Жиі қолданылатын таза табыс ұғымы жалпы табыс және материалдық
ресурстардың шығындары арасындағы айырмашылығы болып саналады.
Экономикалық теорияда табыс деп тұрақты және нарықтық
субъектілердіңқарамағына заңды түрде тікелей түсетін ақша сомаларын айтады.
Табыс алудың шарты – бұл қоғамның пайдалы қызметі. Бұл сұраныстың қажетіне
жататын тауарларды шығару. Мына төмендегі табыстардың түрлерін айыруға
болады:
- Жалпы табыс (ЖТ) – бұл тауарлардың белгілі мөлшерін сатудан түскен
ақшалай сомасы. Ол тауар бағасын тауар мөлшеріне көбейтуге тең
- Орта табыс (ОТ) – жалпы табысты (ЖТ) өнім өлшемінің мөлшеріне бөлу
(К)
- Шекті табыс (ШТ) – бұл өнім өлшемін сатуды көбейту арқасында жалпы
табыстың үстелуі
Шекті табыс шығрған әрбір қосымша өнім өлшемінің өтемділігін бағалауға
мүмкіндік береді. Және де өзіндік құнмен ұштаса отырып, кәсіпорындарды
ұлғайту мүмкіндігіне құндық бағдарлар қызмет етеді.
Пайданы үлестіру объектісі кәсіпорынның баланстық пайдасы болып табылады.
Оны үлестіруді пайданың бір бөлігін бюджетке жолдау деп түсінуге болады.
Пайданы үлестіру заңдылығы – салық және басқа да төлем шарттары түрінде
түрлі деңгейде бюджетке түсетін бөлігі. Пайданы үлестірудің бағытын
анықтау, кәсіпорынның қарауында қалатын, құрылым статьясын пайдалану
кәсіпорынның құзіретіне жатады.
Пайданы үлестірудің принциптері:
• кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметі алынған пайданы
шаруашылық субъектісі ретінде мемлекет пен кәсіпорынның арасында
бөлінеді;
• мемлекет алған пайданың бөлігі салық және алым ретінде бюджетке түседі,
мөлшерлеменің өзгеруі мүмкін емес. Салықтың құрамы және алымы, оларды
есептеудің және бюджет жарнама тәртібі заңды түрде белгіленеді;
• салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын пайда мөлшері өнім
көлемінің артуы және өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметінің
жақсаруына оның мүдделігі кемімеуі керек;
• кәсіпорынның қарауында қалатын пайда әуелі кәсіпорынның одан әрі дамуын
қамтамасыз ететін қорланымға бағытталады, ал қалған бөлігі тек тұтынуға
кетеді.
Пайданың түрлері және оны есептеудің әдісі
Жалпы пайда = жалпы табыс – өндіріс шығындары
Экономикалық пайда = жалпы табыс – барлық ресурстардың
экономикалық шығындары
Бухгалтерлік пайда = жалпы табыс – оның шығындары
Таза экономикалық пайда = бухгалтерлік пайда - өндірістің анық
шығындары
Таза пайда = жалпы пайда – салықтар, міндетті төлемдер
Қалыпты пайда = капиталға нормативті қайтарым – кәсіпкерлік
табыстың мөлшері
Шаруашылық пайдасы = қалыпты пайда – экономикалық пайда
Шекті пайда = шекті табыс – шекті
шығындар
Пайда
өндірісті ұлғайтудан көзі болып табылады
ресурстарды пайдалану деңгейін және олрады үлестірудің оңтайлығын
сипаттайды
инновациялық технологияларды инвестициялауды ынталандыру
Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда екі бөлікке бөлінеді.
Бірінішісі - кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады.
Екіншісі – тұтынуға пайдаланылатын пайда үлесін сипаттайды. Сонымен,
тұтынуға бағытталған барлық пайданы толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті
көбейтуге байланысты пайдаланбай қалған пайда қалдығының үлкен маңызы бар
және алдағы жылдардағы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығын,дарды
қаржыландырудың орнын толтыруға бағытталады.
Бөлінбеген пайда кең мағынада пайда ретінде тұтынуға пайдаланған және
өткен жылдардағы пайдаланбаған пайда кәсіпорынның қаржы көздерінің бар
болуын дәлелдейді.
Кәсіпорындарда пайданы үлестіру және пайдалану тәртібі оның жарғысында
тіркеліп қойылады және оны кәсіпорын басшысы бекітеді.
Табыстар – активтерді немесе олардың құнын көбейту түріндегі есепті
мерзімнің ішінде экономикалық пайдалылықтардың көбеюі немесе меншік
иелерінің салымдарымен байланысты емес меншікті капиталдың көбеюіне
әкелетін міндеттемелердің азаюы.
Дайын өнімді, сатылатын тауарларды, көрсетілген қызметтерді өткізуден
түскен табыс келісім жақтары арасында ескерілген оларды өткізу құны бойынша
анықталады. Келісімдерден шығатын табыстың жарнасы, келісімде айтылған,
бағалар мен сатылымдардан болатын жеңілдіктердің жарнасын ескеріп, алуға
тиісті немесе алынатын құнымен өлшенеді.
Өнім өткізудің құны деп сатып алушы активке төлейтін немесе тәуелсіз
келісімге дайын жақтар арасындағы оны айырбастау құны түсіндіріледі.
Тауарларды өткізудің түскен табыс келесі жағдайларды ескерген уақытта
ғана мойындалады: табыс жарнасы анықтықтың үлкен дәрежесімен бағаланады,
яғни келісімге қатысатын екі жақ та сатып алушы қандай жарнаны сұрайтынын
және сатып алушы қандай жарнаны төлеуне тиісті екенін біледі; келісіммен
байланысты экономикалық пайдалылық субъектімен алынатыны туралы мүмкіндігі
бар. Яғни сатушы өткізілген тауарлар үшін келісімде айтылған жарнаны сатып
алушы төлейтініне сенімді. Меншік құқығы сатушыдан сатып алушыға
өткенде,табыс мойындалады, яғни, егер сатушы меншік иесінің құқықтары мен
міндеттерін сақтаса, келісім өткізу деп саналмайды және табыс
мойындалмайды.
Жұмыстарды орындаудан және қызмет көрсетуден түскен табыс тауарларды
өткізуден түскен табыстың анықтамасына талаптарды ескеру жағдайында, келесі
жағдайларды алып тастағанда мойындалады:
- есепті күнге келісімді жасау кезеңі анықтылықтың үлкен дәрежесімен
анықталады;
- келісімді жүргізген кезде болған және келісімді аяқтау үшін қажетті
шығындар анықтылықтың үлкен дәрежесімен бағаланады
Анықтылықтың үлкен дәрежесімен болатын табыстың бағалауын кәсіпорын
арыз күші бар және қызметтерді қажетті жақтармен қабылдауды және оларға
көрсетілуге тиісті әрбір жақтың құқығы, ұсынылатын компенсация, төлеудің
тәсілдері мен жағдайларына қатысты, келісімге қатысатын басқа тұлғалармен
келісімге келгеннен соң жүргізеді.
Келісімді аяқтаудың кезеңін анықтау кезінде (оның сипатына байланысты)
келесі тәсілдердің біреусісі пайдаланады:
- келісім бойынша жалпы, белгіленген күніне жасалған шығындардың
пайыздық арақатысы;
- келісім бойынша олардың толық көлеміне белгіленген күніне көрсетілген
қызметтердің пайыздық арақатысы;
- орындалатын жұмыстардың талдауы.
Аванстарды алушынан алынатын аралық төлемдердің негізінде табыстар
мойындалмайды.
Қызметтерді көрсету бойынша келісімнің нәтижесін анықтылықтың үлкен
дәрежесімен бағалау мүмкін болмаса, онда табыс тек өтелетін шығындардың
мөлшерінде ғана мойындалады.
Егер келісім нәтижесін анықтылықтың үлкен дәрежесімен бағалау мүмкін
болмаса, онда шығындар өтелмейтіні туралы мүмкіндік бар және табыс
мойындалмайды.
Қаржылай есеп беруін ұсынылған кезде түсіндірме хатта кәсіпорын келесі
жағдайларды ашу қажет:
- қызмет көрсету бойынша келісімді аяқтаудың кезеңдерін анықтау
тәслдерін қосқанда табысты мойындау үшін қабылданған есепті саясатты;
- тауарларды өткізу, қызметтерді көрсету, пайыздар, роялти,
дивидендтер, нәтижесінде пайда болатын табыстарды қосқанда, есепті мерзім
үшін шақырылған табыстардың әрбір маңызды түрлерінің жарнасын;
- табыстың әрбір маңызды түріне қосылған тауарлар мен қызметтерді
айырбастау нәтижесінде пайда болатын оның жарнасы.
Кәсіпорынның қаржы қызметінің жоспарлауы өндірістің соңғы нәтижелерімен
тығыз байланысты. Нарықтық экономика жағдайындаолардың маңыздысы болып
кәсіпорынның жинақталған табысы табылады. Нарық жағдайында кәсіпорын табысы
немесе пайдасы өндірістік-коммерциялық қызметтің барлық түрлерінің және
ұжымның әлеуметтік-еңбек қатынастарының өзін-өзі қаржыландырудың негізі
болып табылады.
Қызмет ететін кәсіпорындардың табысы келесілерден тұрады:
- өнімді, (жұмыстарды, қызметтерді) өткізуден түскен табыстан;
- жалпы (маржиналды )табыстан;
- негізгі қызметтен түскен табыстан;
- негізгі емес қызметтен түскен табыстан;
- өткізуден тыс қызметтен түскен табыстан (зияннан);
- жинақталған табыстан (салық салынғанға дейінгі);
- жинақталған табыстан (салық салынғаннан кейінгі);
- төтенше жағдайлардан болатын табыстан (зияннан);
- таза табыстан.
Табыстың әрбір түрлерінің мазмұны мен мәнін және оларды қалыптастырудың
көздерін қарастырайық.
Өткізілген өнім деп тұтынушыға жіберілген немесе кәсіпорын-өндірушінің
қоймаларынан әкетілген (алынған), төлемі жабдықтаушының есеп шотына толық
түскен, дайын өнім саналады.
Өнімді сатудан түскен табыстар есепті мерзімнің өткізілген өнім мен
көрсетілген қызметтердің құнын көрсетеді.
Осы баптарда тауарлардың рекламациясы бойынша қайтарылған және
сатылымдардың жалпы жарнасынан алынатын сатып алушыларға ұсынылатын
бағалардың жеңілдіктерін ескеріп алынатын жарналар көрсетіледі.
Сатылымдардың жалпы жарнасы деп қайтарылған тауарлар құнының алуына,
бағалардың жеңілдіктеріне, көлік шығындарына дейінгі тауарлардың
сатылымынан түскен түсімдер саналады.
Өнімді өткізуден түскен табыс қосылған құнға салығын, акциздерді,
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді алып тастағанда көрсетіледі.
Өнім өткізуден түскен табыс кәсіпорынның ақшалай табыстарының негізгі
көзі болып табылады. Өнім өткізуден түскен табыс жабдықтаушы мен тауарды
тұтынушы арасындағы ақшалай қатынастарды көрсететін маңызды қаржы
категориясы болып табылады. Қаржы категориясы болып, өнімді сатудан түскен
табыс кәсіпорынның қаржы ресурстары мен ақшалай құралдары түсуінің басты
көздерінің бірі болып табылады.
Өнімді өткізуден түскен табыстың мөлшері өткізілген өнімнің сапасына,
санына, ассортиментіне, есепті пәнге және бағаға байланысты.
Жалпы табыс-бұл өнімді (қызметтерді, жұмыстарды) өткізуден түскен қаржы
нәтижесі және ол негізгі қызметтің нәтижесіндегі өнімді (қызметтерді,
жұмыстарды) өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің (қызметтердің,
жұмыстардың) өндірістік өзіндік құны арасындағы айырма ретінде анықталады.
Өнімнің өзіндік құны – сатуға арналған тауарлардың сатылымымен немесе
өндірісімен байланысты шығындар. Оған материалдарға кеткен шығындар, еңбек
ақыға кеткен шығындар, өндірістік шығындар сияқты элементтер кіреді.
Кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесісі болып, жалпы табысоның шаруашылық
қызметі тиімділігінің дәрежесін көрсетеді. Жалпы табыс- кәсіпорынның қаржы
ресурстары мен мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың негізгі көзі. Салық
салудың нысаны жалпы табыс болып табылады.
Негізгі қызметтен түскен табыс инвестициялардан түскен табысты қосуға
дейін және пайыздар мен салықтарды алып тастағанға дейін негізгі қызметпен
байланысты ағымдық ішкі фирмалық шығындардың жарнасын өткізуден түскен
жалпы табысты алу нәтижесінде пайда болатын жарнаны көрсетеді. Қаржы
нәтижелері туралы есепті дайындағанда есептеудің әдісін қолданады, ол әдіс
бойынша осы мерзімде алынған деп саналатын табыстар сол мерзімде келтіруге
тиісті шығындармен салыстырылады. Есепті мерзімде мойындалатын табыстарды
анықтау кезінде тәсілді қолданады: белгіленген шығындар шығыстар болып
саналады, өйткені олар тікелей арналған табыстармен байланысты. Мысалы,
сатылған тауарлардың құны, тұтынушыға тауарларды жеткізіп беру бойынша
көлік шығындары, делдалға комиссиялық сыйлардың төлемі бірнеше мерзімдердің
ішінде табысты қамтамасыз етеді, осындай шығындардың үлесін осы мерзімдер
активтерді қолданудан түскен нақты күтілетін табысты есептеу жолымен
анықтайды.Осындай активтердің санына негізгі құралдардың амортизациясын,
сезбейтін активтердің амортизациясы, сақтандыруға мерзімдер бойынша
шығындардың бөлінуі, ағымдық мерзімнің шығындарымен мойындалатын жоғарыда
аталған категорияларға кірмейтін кейбір шығындар жатады. Мысалы, ағымдық
мерзімнің шығындары деп жылдам саналатын шығындарға басқару буынның
жалақысы, өткізу және әкімшілік шығындарының үлкен бөлігі жатады.
Жалпы табыстың мөлшері үлкен болған сайын және тұрақты шығындар болып
табылатын өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құнына кірмейтін кезең
шығындары төмен болған сайын, негізгі қызметтен түскен табыс жоғары болады.
Өндірістік өзіндік құнның калькуляция баптары бойынша мәліметтер
коммерциялық кұпия болып табылатына байланысты және сыртқы
пайдаланушыларшығындарды ауыспалы және тұрақтыға нақты дәлірек бөле
алмайтынан, жалпы табыстың мөлшерін маржиналды табыстың мөлшерімен
салыстыруға болады.
Негізгі емес қызметтен түскен табыстар фирма қызметінің екінші
дәрежедегі түрлері бойынша немесе қосымша салалардағы оның қызметі бойынша
пайда болады. Негізгі емес қызметтен түскен табыстарға кәсіпорынмен
алынатын басқа өткізуден түскен табыстар жатады.
Басқа өткізуден түскен табыстар деп басқа өнімді, қосымша, көмекші және
қызмет көрсетуші өндірістердің, өнеркәсіптік емес қызметпен айналысатын
құрылымдық бөлімшелердің жұмыстарын, қызметтерін, тауарлы-материалдық
құндылықтарды (ауыл шаруашылық кәсіпорындардың өнімі, электроэнергия, су,
жлу, отын, нормативтерден аса және артық тауарлы-материалдық құндылықтар)
өткізуден түскен табыстар түсіндіріледі. Және де негізгі қорларды,
материалдық емес активтерді өткізуден түскен табыс.Табыс мүліктің көтерме
бағасы мен баланстық құны және өткізуге кеткен шығындардың арасындағы
айырмасымен анықталады.
Өткізуден тыс болатын табыстарға өнімнің өндірісімен және өткізілуімен
байланысты емес, бірақ кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүргізудің
жағдайларымен байланыс орын алатын кәсіпорын табыстары (шығындары) кіреді.
Мұнда инвестициялардан түсетін табыстар, ол біріккен кәсіпорындардағы
үлесті қатысуынан алынатын табыстар, акциялар, облигациялар және басқа да
бағалы қағаздар бойынша дивидендтер кіреді. Ұзақмерзімді және қысқамерзімді
қаржы салымдардан түсетін табыстар, басқа кәсіпорындардың жарғы капиталына,
заңды тұлға статусысыз біріккен қызметке құралдардың салымы, несиенің
ұсынылуы, соның ішінде вексельдер бойынша дисконт, кәсіпорынның банк
шоттары бойынша пайыздар және т.б. қандай да болса да. Осындай мағынадағы
шығындарға олардың құралдарын пайдаланған үшін акциялар мен облигацияларды
ұстаушыларға пайыздар мен дивидендтерді төлеумен байланысты шығындар
жатады. Пайыздар белгіленген шығындар болып табылады, өйткені кәсіпорын
табыс алғанына, не алмағанына тәуелсіз жыл сайын төлеуге тиісті;
- жалдауға мүліктің өткізілуінен түскен табыстар;
- бюджетке және бюджеттен тыс қорларға (таза табыстан өтеледі)
төленетін айыптық санкциялардың сальдосы;
- өткен жылдардың зиянына жазылған дебиторлық берешекті өтеудің
есебіне түскен түсімдерді, сенімсіз кредиторлық қарыздың өтелуінен түскен
зиянды қосқанда, есепті жылда анықталған өткен жылдар табысының сальдосы;
- тауарлардың бағалануынан түскен табыстар және арзандатудан түскен
зияндар;
- валюта шоттары мен шетел валютасындағы операциялар бойынша курстық
бағамының сальдосы;
- инвентаризация кезінде анықталған материалдық құндылықтардың
жеткіліксіздігі;
- қайтарылған өндірістік тапсырыстар және тапсырыс берушілермен
өтелетін, жоғалтуларды алып тастағанда, өнім бермейтін өндіріске кеткен
шығындар;
- басқа көздерден өтелетін шығындарды алып тастағанда, консерваланған
өндірістік қуаттар мен нысандарды күтуге кеткен тапсырыстар;
- сот шығындары, арбитраж жиналымдары және т.б.
Жинақталған табыс (салық салынғанға дейінгі) кәсіпорынның негізгі және
негізгі емес қызметтен түскен табыстардың жарнасы және корпоративті салықты
төлеуге дейінгі кәсіпорынның операциялық және инвестициялық қызметтен
түскен табыстардың жарнасы ретінде қалыптасады.
Корпоративтік салық- төленген немесе төлеуге тиісті салықтың жалпы
жарнасы. Қазіргі таңда осы салықтың мөлшері 30 % құрайды. Бірақ, төленетін
салықтардың жалпы жарнасы салықты төлеу бойынша қосымша уақыт кәсіпорынмен
алу нәтижесінде төмендейді, бұл жағдай салық несиенің ұсынылуын білдіреді.
Жинақталған табыс (салық салынғаннан кейінгі) табыстардың жалпы
жарнасынан төленген корпоративті табыс салығын алып тастағанда қалыптасады.
Төтенше жағдайлардан түсетін табыс стихиялық құбылыстар, авариялар,
басқа төтенше жағдайлардың салдарын алдын-алу және жою бойынша шығындарды
ескеріп, эксремалды жағдайлармен тұдырылған төтенше жағдайлардан болатын
компенсацияланбайтын жоғалтулардың сальдосын білдіреді.
Таза табыс салық салынғаннан кейінгі жинақталған табысқа және төтенше
жағдайлардан болатын табыстың (зиянның) қосылуынан қалыптасады. Таза табыс
есепті мерзімдегі кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесін көрсетеді. Ол
меншікті капиталға бөлінбеген табыс ретінде немесе нақты мақсаттарға бөлуге
тиісті.
1.2. Табыстардың қалыптасуы, бөлінуі және пайдалануы
Ұйымның табысы тауарлы-материалдық құндылықтарды өткізуден, қызмет
көрсетуден, кәсіпорынға қатысты және пайыз, роялти, дивидендтер әкелетін
активтерді пайдалануға өткізуден алынуы мүмкін.
Дайын өнімді өткізуден, тауарларды сатудан және қызмет көрсетуден
алынатын табыс олардың өткізу құны бойынша анықталады. Келісімнен шығатын
табыстың жарнасы, бағалар мен сатылымдар жеңілдіктерінің жарнасын,
келісімде айтылған арзандатуларын ескергенде алынған және алынуға тиісті
құнмен өлшенеді.
Қызмет көрсетуден түскен табысты мойындаудың төрт әдісі болады:
1. нақты орындалуы;
2. пропорционалды орындалуы;
3. аяқталған орындау;
4. инкассация.
Нақты орындаудың әдісі бір әрекеттің орындалу кезіндегі алынуы мүмкін
қызметтердің табыстарын есептеу үшін пайдалануы мүмкін. Мысалы, тіс
дәрігері тісті жұлғаннан кейін табысын алады, шаштараз шашты қырыққаннан ,
тарағаннан кейін табысын алады, химиялық тазалау киімді тазалағаннан кейін
табысын алады және т.б.
Пропорционалды орындаудың әдісі қызметтерді орындаудың бір кезеңінен
артық қызметтен түскен табысты мойындау үшін пайдаланады. Бұл әдіс, егер
қызметтерді көрсету есепті мерзімнің шеңберінде шыққанда пайдаланады.
Осыған сәйкес табыс мерзімдегі қызметтерді пропорционалды орындаудың
негізінде мойындалады. Қызмет көрсетуден түскен табыстың пропорционалды
өлшенуі қызметтердің әр түрлері үшін әр түрлі жүргізіледі. Мысалы,
қызметтерді орындаудың біркелкі кезеңдері кезінде әрбір осындай кезеңнің
қызмет көрсетуден түскен табыстың тең жарнасы мойындалады. (ипотека бойынша
ипотекалық банкпен ай сайынғы төлемдерді өңдеу). Қызметтерді орындаудың
біркелкі емес кезеңдері кезінде табыс әрбір кезең бойынша (мысалы,
сабақтарды, емтихандарды өткізу) қызмет көрсететін ұйымның тікелей
шығындарына пропорционалды мойындалады.
Аяқталған орындаудың әдісі орындаудың біркелкі және біркелкі емес
кезеңдері сериясының өндірісімен көрсетілген қызметтердің табысын есептеу
үшін пайдаланады. Оның аяқталу актісі қызмет көрсету бойынша жалпы
операциясымен маңызды болғандықтан, аяқталу кезеңі өткен соң ғана, қызмет
көрсету бойынша табыс жұмыс істеп алынған деп саналады. Мысалы, буып-тиюді,
тасымалдауды және жүкті жеткізуді орындайтын жүк тасымалдау бойынша ұйым
жүкті жеткізгеннен кейін ғана қызмет көрсетуден түскен табысты мойындайды.
Инкассациялау әдісімен сәйкес қолда бар ақша құралдарын алған кезде
табыс мойындалады. Инкассациялау әдісі сенімділік талабы қанағаттандырмайды
(мысалы, созылған уақытқа қызмет көрсету), белгісіздік үлкен және табысқа
қатысты шығындар сметасы сенімсіз болған жағдайда қызмет көрсетуден түскен
табысты есептеу үшін қолданылады. Табыстың бөлінуі бөлініс қатынастардың
жалпы жүйесінің құрамдас және айырылмас бөлігі, және де жеке тұлғалар
табысының бөлінуімен бірге ең басты болып табылады.
Табыс бөлінудің нақты формалары мен әдістері әрдайым өзгереді және
экономиканың алдында тұрған міндеттердің өзгерісімен, қоғамдық өндірістің
өсімімен дамытылады. Табыстың бөлінуіне қатысты кәсіпорын және бюджет
арасындағы өзара қатынастардың әр кезеңі осы бөліністің жаңа формалары мен
әдістерін тұдырады.
Табыс мемлекет, кәсіпорынның меншік иесі, кәсіпорынның өзі арасында
бөлінеді. Маңызды мөлшерде осы бөліністің пропорциялары дұрыс және теріс
кәсіпорын қызметі тиімділігіне әсер етеді. Табыс бойынша кәсіпорындар мен
мемлекеттің өзара қатынастары табысқа салық салу негізінде құрылады.
Мәні бойынша табыстың бөлінуін үш бағытта қарастыру қажет (сүрет 1).
Сүрет 1 Табыстың бөліну бағыты
Қазақстан Республикасына сәйкес салық салынатын табыс жинақталған
жылдық табыс және алынымдар арасындағы айырма ретінде анықталады (тұрақты
ұйым арқылы қызметін іске асыратын резидент еместерді қоспағанда):
Салық салынатын табыс = Жинақталған жылдық табысы – алынымдар
Жинақталған жылдық табысы Қазақстандағы заңды тұлғалары табыстарының
көптүрлілігін ескереді. Әртүрлі ставкалар бойынша салық салынатын табыстары
бар заңды тұлғалар бөлек есепті жүргізу және осы табыстар бойынша
декларацияның орнатылған формасы бойынша есептеулерді ұсыну тиіс.
Бухгалтерлік есепте анықталған табыстың үшінші бөлігі салық төлемдердің
мөлшері асса, тиімді болатын еді. Басқа жағдайда табыс алуға және ұйым
жұмысының тиімділігін арттыруға ынталары жоғалтылады.
Қалған үш бөлігі меншік иелері (акционерлер мен құрылтайшылар) және
ұйымның арасында бөлінуі мүмкін.
Бұл бөлініс көптеген факторларға байланысты. Өндірістің техникалық
қайта қарулануының және модернизациясының, өнімнің жаңа түрлері мен жаңа
технологияларды игерудің уақытында кәсіпорын қаржы ресурстарды қажет етеді
және оларды алғашқы кезегінде меншік иелері ұсыну тиіс. Бірақ олар
өздерінің күткен жағдайларынан бас тартпау және салынған капиталға табыс
алмауы керек екенін білдірмейді. Күтілетін жағдайларды кейінге қалдыру
қажет және меншік иелері өзінің дивидендтерін кәсіпорын жеткілікті мөлшерде
таза табыс алу бастағанда, жобалық қуатқа өндірістің шығуынан кейін алуы
мүмкін. Күту уақытында дивидендтері осы мерзімдегі банк салымына пайыздық
ставкаларданкем болмау керек, несиенің ставкасынан кем болмау керек.
Кәсіпорында салықтар мен дивидендтерді төлегеннен кейінгі табыс
бөлінуге тиісті. Осы табыстан жергілікті бюджетке кейбір салықтар төленеді
және экономикалық санкциялар талап етіледі.
Табыстың бұл бөлігінің бөлінуі өндірістік және әлеуметтік дамуының
қажеттіліктерін қаржыландыру үшін кәсіпорын қорлары мен резервтерінің
қалыптасу процессін көрсетеді.
Нарық шаруашылығының жағдайында мемлекет салық төленгеннен кейін
кәсіпорын қармағында қалатын табысты бөлу процессіне араласпайды. Салық
жеңілдіктерін ұсыну арқылы мемлекет өндірістік сипаның жәәне тұрғын үй
құрылысына күрделі салымдарына, қайырымдылық мақсаттарға, табиғатты қорғау
шараларын қаржыландыруға, әлеуметтік саланың нысандары мен мекемелерін
күтуге кеткен шығындарға, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге табыстың
бағытын ынталандырады. Акционерлік қоғамдар үшін резервті капиталдың
минималды мөлшері мемлекетпен бекітілген, бағалы қағаздардың құнсыздануына
және күдікті қарыздар бойынша резервті құру тәртібі реттеледі.
Кәсіпорын қармағында қалатын табыстың бөлінуі кәсіпорынның ішкі
құжаттарымен, яғни есепті саясатпен реттеледі. Бөліну процессінің кейбір
аспектілері кәсіпорын жарғысында көрсетіледі. Кәсіпорын жарғысымен және
басқару органының шешімімен сәйкес кәсіпорында жинақтау, тұтыну, әлеуметтік
саланың қорлары құрылады. Егер қорлар құрылмаса, құралдардың жоспарлы
жұмсауын қамтамасыз ету мақсатында өндірісті дамытуға, еңбек ұжымының
әлеуметтік қажеттіліктеріне, жұмыскерлерді материалдық марапаттауына,
қайырымдылық мақсаттарға сметалар құрылады.
Ұйымның шығындары деп қатысушылардың (меншік иелерінің) шешімі бойынша
салымдардың азаюын қоспағанда, осы ұйым капиталының азаюына әкелетін
міндеттемелердің пайда болуына немесе активтер (ақша құралдары, басқа да
мүліктер) шығуының нәтижесіндегі экономикалық пайдалылықтың азаюы саналады.
Соңғы нәтижеде шығындардың жинағы ұйымның қаржы бөлімдерінің жағынан
қаржы жоспарлау мен бақылаудың нысаны болып, қаржы көрсеткіштердің
қалыптасуына елеулі әсер етеді. Ұйымның барлық шығындарын үш негізгі
бағытқа бөлуге болады:
- күрделі сипаның шығындары, яғни негізінде, өндірістің кеңейтілуімен
және айналым активтерінің өсімімен байланысты, негізгі капиталдың ұдайы
өндірісіне және айналым капиталын көбейтуге инвестициялық шығындар;
- өнімнің өзіндік құнына (тауарлардың, өнімнің, жұмыстардың,
қызметтердің өндірісіне және өткізілуіне кеткен шығындар) жататын, ағымдық
қызметпен байланысты шығындар;
- әлеуметтік-мәдени шараларға кеткен шығындар.
Негізгі капиталдың қалыптасуына және ұдайы өндірісіне кеткен шығындар
негізгі өндірістік қорлардың құрылысымен, қайта құрылуымен, кеңейтілуімен
байланысты. Өнім көлемінің көбеюі тауар-материалдық құндылықтардың запасын,
аяқталмаған өндірістің, дайын өнімнің қалыптасуына қосымша шығындарды, яғни
айналым активтеріне капиталдың қосымша авансылаудың талап етеді. Күрделі
шығындарды қалыптастырудың көздері жинақтау қорларының құралдары,
амортизациялық төлемдер, несиелер, қарыздар, бюджеттік құралдар және басқа
да көздері болып табылады.
Көптеген ұйымдарда әлеуметтік нысандардың (дәмханалар, санаторийлер,
мәдениет және демалыс үйлері және т.б.) маңызды саны бар болғандықтан осы
жағдайға әлеуметтік-мәдени шараларға кеткен шығындар байланысты. Осыдан
басқа, оларға жұмыскерлердің біліктілігін жоғарылату бойынша кейбір
шығындар, тұрмыстық жағдайларын жақсартуға, өндірістік емес қажеттіліктерге
кеткен инвестициялық шығындар жатады. Негізінде, қаржыландыру көздері
ұйымның таза табысы болып табылады.
Өнімнің, жұмыстардың, қызметтердің өндірісі мен өткізілуіне кеткен
шығындар ұйым шығындарының жалпы жарнасында маңызды салмақ алады. Олар
толық өнімді өткізуден түскен табыстың есебінен құралдар айналымы аяқталған
соң өтеледі.
Өндіріс шығындары мен шығыстары сатып алушы-тұтынушыларға тауарларды
өндіруге немесе қызмет көрсетуге кеткен шығындар болып саналады. Шығындар
өндірілген өнімнің көлеміне тәуелді және тәуелсіз болып бөлінеді.
Тұрақты шығындар (шығыстар) өндіріс көлемінен тәуелсіз болады. Олар
жабдық, кәсіпорын міндеттемелері, салықтар, амортизациялық төлемдер,
күзеттің еңбек ақысы, арендалық төлемдер, басқару персоналының жалақысы
және т.б.
Ауыспалы шығындар (шығыстар) өндірілген өнімнің көлеміне байланысты,
шикізатқа, материалдарға, жұмысщылардың жалақысына кеткен шығындардан
тұрады.
Тұрақты және ауыспалы шығындардан жалпы шығындар қалыптасады.
Шекті шығындар (шығыстар) нарықта өткізу үшін өнім көлемімен
салыстырғанда, өнімнің әр бірлігінің өндірісіне кеткен шығындар болып
табылады.
Айналымның қосымша шығындары – тауарды қораптауға, сорттауға,
тасымалдауға және сақтауға кеткен шығындар. Айналымның бұл шығындары
өндіріс шығындарына жақын, және тауардың құнына кіргенде, соңғысын
көбейтеді.
Айналымның таза шығындары- тауарлардың сату-сатып-алу актісін іске
асыруға кеткен шығындар: сатушылардың жалақысы, маркетингтік зерттеулерді,
жарнаманы ұйымдастыру және т.б.
Тауарларды өндіру үшін сырттан алынатын ресурстарға кеткен ұйымның
шығындарымен анықталатын нақты және сыртқы шығындарынан айырмашылығы кейбір
шығындар ішкі шығындар ретінде қарастырылып, басқа ұйымдарының немесе
тұлғалардың төлемдеріне кірмейді.
Ішкі шығындары альтернативті, яғни жіберіліп қойған мүмкіндіктердің
шығындары ретінде ғалым-экономистер қарастыратын нақты емес және орнын
толтыратын шығындар болып қарастырылады.
Ұйым қызметінің бағыттары мен іске асырылуының сипатына, жағдайларына
келесілерге бөлінеді:
- қызметтің жай түрлері бойынша шығындар;
- операциондық шығындар;
- өткізуден тыс шығындар;
- төтенше шығындар.
Қызметтің жай түрлері бойынша шығындар өнімнің өндірумен және
сатумен,тауарларды алумен және сатумен; жұмыстарды атқарумен, қызметтерді
көрсетумен, қызметтің басқа да жай түрлерінің іске асырылуымен байланысты
шығындар болып табылады. Оларға негізгі қорлар, материалдық емес активтер
және амортизациялық төлемдер түрінде іске асырылатын басқа да
амортизацияланатын активтер құнының өтелуі жатады.
Қызметтің жай түрлері бойынша шығындар келесі шығындарды
қалыптастырады:
- шикізатты, материалдарды, тауарларды және басқа да материалды-
өндірістік запастарды сатып алуымен байланысты шығындарды;
- өнімді өндіру, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету, және
тауарларды сату, қайта сату (негізгі қорлар және басқа да айналым
емес активтерін күтуге және пайдалануға, оларды жұмыс жағдайында
ұстауға кеткен шығындар, коммерциялық шығындар, басқару шығындары
және т.б.) мақсаты үшін материалдық-өндірістік запастарын қайта
өңдеу процессінде пайда болатын шығындарды.
Қызметтің жай түрлері бойынша шығындарын қалыптастырған кезде келесі
элементтер бойынша олардың топтастырмасы қамтамасыз етілуі тиіс:
- материалдық шығындар;
- еңбек ақыға кеткен шығындар;
- әлеуметтік салыққа төлемдер;
- амортизация;
- басқа да шығындар.
Бухгалтерлік есепте басқару мақсаттары үшін шығындар баптары бойынша
шығындардың есебі ұйымдастырылады. Шығындар баптарының тізімі ұйыммен өз
бетінше белгіленеді.
Қызметтің жай түрлерінен қаржы нәтижесін ұйымдастырудың қалыптасу
мақсаттары үшін өнім өндірісі, жұмыстардың орындалу, қызметтерді көрсету
ерекшеліктеріне байланысты түзетулерді ескеріп, алдағы болатын есепті
мерзімдерде табыстарды алуға қатысы бар, өтетін шығындарды, және сол сияқты
алдыңғы есепті мерзімдерде, есепті жылда мойындалған қызметтің жай түрлері
бойынша шығындардың негізінде қалыптасатын сатылған тауарлардың, өнімнің
жұмыстың, қызметтің өзіндік құнымен анықталады.
Бұл кезде коммерциялық және басқару шығындары қызметтің жай түрлері
бойынша шығындар ретінде мойындалуынан есеті жылда сатылған өнімнің,
тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің өзіндік құнымен мойындалу мүмкін.
Операциондық шығындар болып табылады:
1) ұйым активтерін уақытша пайдалануға белгілі бір төлемге берілуімен
байланысты шығындар.
2) ойлап тапқан ізденістерге, өнеркәсіптік үлгілерге және
интеллектуалды меншіктің басқа да түрлеріне берілетін патенттерден пайда
болатын құқықтардың төлемімен байланысты шығындар.
3) басқа ұйымдардың жарғы капиталында қатысумен байланысты шығындар.
4) шетел валютасынан басқа ақша құралдарынан айырмашылығыбар, негізгі
қорлардың және басқа да активтердің сатылуымен, шығысымен, және басқа
жазуымен байланысты шығындар.
5) несие, займ түрінде ақша құралдарын пайдалануға берілген үшін
ұйыммен төленетін пайыздар.
6) несие ұйымдарымен көрсетілетін қызметтердің төлемімен байланысты
шығындар.
7) басқа да операциондық шығындар.
Операциондық шығындардың мөлшері қаржы нәтижесін нормалаудың маңызды
факторы болып табылады, атап айтқанда, шығындардың осы элементі бойынша
несие үшін пайыздардың төлемімен байланысты қаржы шығындарының маңызды
бөлігі көрсетіледі. Осының нәтижесінде өнім өткізуден түскен табыс көптеген
ұйымдарда елеулі мөлшерде операциондық шығындармен тартылады, кейде жалпы
зиянды қызметке әкеледі.
Өткізуден тыс шығындар болып табылады:
1) Келісімнің шарттарын бұзған үшін айыптар, пенялар,айып төлемі
Келісім міндеттемелерді бұзған үшін жауапкершілік шара ретінде
келісіммен айыптың төлемі (пенялар) және ұйыммен келтірілген зияннның
өтелімі ескерілген.
Келісімнің шарттарын бұзған үшін айыптар, пенялар, ұйыммен келтірілген
зиянның өтелімі бухгалтерлік есепке сотпен бекітілген немесе ұйыммен
мойындалған жарналардағы өткізуден тыс шығындар ретінде алынады.
2) есепті жылда мойындалған өткен жылдардың зияндары.
Есепті жылда анықталған, өткен жылдардың операциялары бойынша зияндарға
құжаттармен дәлелденген шығындар жатады.
3) иск уақыты өткеннен талап ететуге болмайтын дебиторлық берешектің
және басқа да қарыздардың жарнасы.
4) Курс бағамдары.
5) Активтерді арзандату жарнасы.
Активтерді арзандату жарнасы активтердің қайта бағалануын жүргізу үшін
белгіленген нормалармен сәйкес анықталады.
Ағымдық (қайта қалпына келтіру) құны бойынша қайта бағалануды жүргізу
құқығы негізгі құралдардың біркелкі нысандар топтары бойынша коммерциялық
ұйымдарға берілген. Материалдық емес активтер бойынша ұйымдарда мұндай
құқығы жоқ.
6) Қайырымдылық қызметпен байланысты құралдарды (салымдарды,
төлемдерді және т.б.) аудару, спорт шараларын, демалысты, және басқа да
ұқсас шараларды іске асыруға кеткен шығындар.
Басқа да өткізуден тыс шығындар.
Басқа да өткізуден тыс шығындар жататындар:
- қораптану бойынша операциялардың зияны;
- айыпты тұлғалармен өтелмейтін сыртқы себептер бойынша тоқтатулардан
болатын жоғалтулар;
- сот шығындары мен арбитраж шығындары;
- сот шешімі бойынша айыпты тұлғалар белгіленбеген, жоғалтулардан
болатын зияндар.
Төтенше шығындардың құрамында шаруашылық қызметтің төтенше
жағдайларының (стихиялық құбылыс, өрт, авария және т.б.) салдары ретінде
пайда болатын шығындар көрсетіледі
Өндірістің дамуымен байланысты және табыстан қаржыландыратын шығындарға
жататындар: ғылыми-зерттеу, жобалық, тәжірибелік-конструкторлық және
технологиялық жұмыстарға кеткен шығындар, жаңа өнімді, технологиялық
процесстерді дайындау мен игеруді қаржыландыру, технологияны жетілдіру
және өндірісті ұйымдастыру, жабдықты модернизациялау бойынша шығындар,
әрекет жасайтын өндірістің техникалық қайта қарулануымен және қайта
құрылуымен байланысты шығындар, кәсіпорынның кеңейтілуімен, және
нысандардың жаңа құрылысымен,табиғатты қорғау шарасы. Шығындардың осы
тобына банктің ұзақмерзімді несиелерін және олар бойынша пайыздарды өтеу
бойынша шығындар жатады. Кәсіпорынның жинақталған табысы басқа
кәсіпорындардың жарғы капиталына, ұзақмерзімді және қысқамерзімдіқаржы
салымдарына салыну, жоғарыдағы ұйымдарға, бірлестіктерге, концерндерге,
ассоциацияларға және т.б. аударылуы мүмкін. Бұл бағыттар да дамытуға
жіберілген табыстың пайдалануы деп саналады.
Әлеуметтік қажеттіліктерге табыстың бөлінуіне кәсіпорын балансында
тұрған әлеуметтік-тұрғын нысандарын пайдалану бойынша шығындар, өндірістік
емес сипасы бар нысандарын қаржыландыру, деңсаулық және мәдени-массалық
шаралардың жүргізілуі және т.б. кіреді.
Материалдық марапаттауға кеткен шығындарға еңбектегі жетістіктер үшін
сый ақылардың төлемі, материалдық көмек көрсетуге кеткен шығындар,
зейнеткерлерге, ардагерлерге бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломная работа посвящена одной из актуальных проблем современной
экономики - повышение доходности предприятия в условиях рынка. Дипломная
работа состоит из трех глав. Первой в главе раскрываются теоретические
аспекты исследуемой проблемы, рассматривается виды доходов, их формирование
и распределение, а также пути повышения доходности предприятия. Во второй
главе проводится анализ доходности на примере деятельности ТОО "Пірімқұл
и К". В третьей главе предлагаются мероприятия по повышению доходности.
Abstract
Degree work is dedicated to one of the actual problems of the modern
economy - increasing gainful enterprises in condition market. Degree work
consists of three chapters. The First theoretical aspects of the under
investigation problem open in chapter, is considered types incom, their
shaping and distribution, as well as way of increasing gainful enterprises.
Analysis gainful is conducted In the second chapter on example of activity
TOO "Pirimkul i Кo". Actions are offered In the third chapter on increasing
gainful
.
Аннотация
Дипломдық жұмыс қазіргі экономиканың өзекті мәселелердің біреусісіне –
кәсіпорының табысың ұтымды пайдалану шараларын дайындау тақырыбына
арналған. Дипломдық жұмыс үш тараулардан турады. Бірінші тарауда
зерттелетін мәселенің теоретикалық аспектілері ашылады, табыстардың
топтастырмасы, оларды қалыптасуы, бөлінуі және пайдалануы қарастырылады.
Екінші тарауда Пірімқұл және К ЖШС мәліметтері арқылы кәсіпорының
табыстылығың талдауы жүргізілген. Үшінші тарауында кәсіпорын табыстылығын
арттыру жолдары ұсынылады.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 Табыс – нарық жағдайында кәсіпорынның бәсекеге жарамды-лығын
қамтамасыз етудің негізгі факторы ретінде
1.1 Табыстардың экономикалық мәні мен топтастырмасы ... ... ... ... ...
1.2 Табыстардың қалыптасуы, бөлінуі және пайдалануы ... ... ... ... ...
1.3 Кәсіпорын табыстылығын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .
2 Пірімқұл және Ко жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
табыстылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Пірімқұл және Кожауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.1Кәсіпорынның даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.2Пірімқұл және Ко жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
басқару құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.3Пірімқұл және Ко ЖШС қызметінің технико-экономикалық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Кәсіпорынның табысын және оған әсер ететін факторларды талдау
2.2.1Өнімді өндіру (қызмет көрсету) мен өткізуді талдау ... ... ... ... ..
2.2.2Еңбек көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.3Негізгі құралдар құрылымын және қозғалысын талдау ... ... ... ...
2.2.4Өнімді өндіруге (қызмет көрсетуге) кеткен өндіріс шығындарын
талдау ... ... ... ... ...
2.2.5Кәсіпорынның пайдасын және өнім рентабелділігін талдау ... ... ...
3 Кәсіпорын табыстылығын арттыру шараларын дайындау ... ...
3.1 Ұсынылатын шараларды эксперттік бағалау әдісімен негіздеу ... ..
..
3.2 Өндіріс тиімділігін және табыстылығын арттыру шараларының
экономикалық тиімділігін есептеу
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазіргі таңда Қазақстан экономикасы белсенді нарықтық өзгерістер
кезеңінде тұр. Біздің Республикамыздың жүйесі сияқты, көп жақты және әр
түрлі нарықтық жүйенің реформалануы реформаларды бастау кезінде жиналған
тәжірибенің, күрделі кезеңде кәсіпорындардың шаруашылық қызметін басқару
әдістері мен тәсілдерінің терең және күрделі ойлануын талап етеді.
Қазақстан-2030 деп аталатын Қазақстан Республикасы Президентінің
халқына Жолдауында біздің мемлекетті дамытудың соңғы мақсаты экономикалық
өсу болып табылатыны белгіленген. Осы мақсатқа жету жетекшіліктің
деңгейіне, оның хабардарлығына, әдептілігіне, шаруашылық субъектінің дамуын
қозғайтын шешімдерді қабылдаудың жылдамдылығына байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық процесстерді реттеудің
негізгі құралдары құндық категориялар болып табылады, олардың арасында
маңызды орынды табыстар алады. Табыстар экономиканың әртүрлі салалары мен
аяларында қызмет ететін субъектілердің экономикасын реттеудің құралы
ретінде белсенді пайдаланады. Бұл кезде табыстың көлемі олардың қызметінде
көрсетіледі. Атап айтқанда, табыстың мөлшері, олардың болуы және тұрақтылық
мемлекеттің, кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің, азаматтарды әл-ауқатын
сипаттайды.
Мемлекеттер экономикаларының дамуы үшін, адам талаптарын
қанағаттандыру үшін, елдер арасындағы әлеуметтік байланыстарын өзара байыту
үшін қазіргі уақытта туризмнің маңызы мен атқаратын рөлін асыра бағалау
мүмкін емес. Туризм индустриясы көптеген елдердің экономикаларында маңызды
рөль атқарады. Оның дамуы жұмыс орындарының кеңейтілген нарығын ұсынады.
Туризм ХХ ғ. соңында ХХІ ғ. басында толығымен халықаралық және
ұлтаралық болды, оған өзара байланысты екі себеп болды: біріншіден, үлкен
пайда табу үшін туристік істің пайдасын арттыру, фирмалар саяхаттардың
географиясын дүние жүзі бойынша кеңейтуде; екіншіден, туризм бизнесі
дүниежүзілік деңгейде инвестициялануы тиіс.
Саяхатқа шығу және ішкі туризм саласында қонақ үй сервисіне туристерге
арналған қызметтердің толық кешені кіреді және Қазақстанда туристік
бизнестің әлемдік жүйедегі бәсекеге қабілетті туризмнің даму
перспективаларын анықтайтын басты фактор болып табылады.
Туристік қызметтер, оның ішінде қонақ үй қызметтері де әлеуметтік-
мәдениетті қызметтерге жатады.
Олар қазіргі заманға сай қонақжайлықтың принциптеріне негізделген
және осы принциптер еліміздің туризм саласын дамытуда олардың ролін
жоғарлатады, және де туристік қонақ үй сервисі үшін кадрларды дайындау
жүйесіне белгілі бір мақсаттар қояды.
Жайғастыру- туризмнің ең маңызды элементі.Қонақ үй индустриясы-
қонақжайлық жүйесінің мәні.Ол адам тарихындағы көне салт дәстүрлерден
шығатын қонақты сыйлау,оны қабылдау рәсімі және қызмет көрсету.
Жайғастыру құралдарымен жүйелері- бұл әртүрлі үлгідегі ғимараттар
(шалаштан супер үлкен отельге дейін) түрлі деңгейдегі сервисі бар
қонақтардың уақытша қабылдап, жайғастыру орны.
Бүгінгі күні қонақжайлы индустриясы дегеніміз аумақ шаруашылығының
немесе туристік орталығының күшті жүйесі және түризм экономикасының маңызды
бөлігін құрайды.
Қонақжайлық индустриясы ұжымдық және жеке жайғастырудан тұрады:
Отелдер, қонақ үйлер, мотелдер, жастар хотелдері және жатақхана,
апартаменттер, туристік бөлімдер және жеке сектор.
Қонақ үй индустриясына экономикалық қызметтің түрі ретінде қызмет
көрсету және қысқа уақытқа қонақ үйлерде, мотелдерде, кемпингтерде
тұрғызуды ұйымдастыру кіреді.
Ескерткіштер көп шоғырланған жерлер ол оңтүстік Қазақстан өңірінде
орналасқан, бірінші тұрақта қоныстанған елді мекендер: Түркістан, Отрар,
Баба-ата, Испиджап (Сайрам), Тараз, Мерке, Талхиз, (Талгар), Қойлық
(Талдықорған).
Көптеген мәселелер шешілуде, бірақ шешім қабылдайтын жайыттар көп.
Бүгінгі күні былай айтуға тура келеді: Қазақстанда туризмінің барлық
атрибуттарымен бүтін жүйесі жоқ – жарнасымен, сауда қызметтерімен,
көлікпен, жайғасуымен, тамақатануымен, байланыспен қамтамасыз етілген жүйе
жоқ.
Басты себептері – Республиканың экономикалық және әлеуметтік даму
деңгейі төмен, Қазақстан туризмді экспортқа шығаратын елдерге жатады, бірақ
шетелге өзіміздің адамдарды жібергеннен көрі, шетелден келген туристерді
қабылдаған тиымды.
Түсетін пайданы ұлғайтатын және туристік саяхаттардың құрылымын
жақсартатын жағымды факторлар туралы айтпаса болмайды: Шетел валютасының
жоғары сатып алынуы; игерілмеген сату нарығының болуы және шетел
компанялары қаражат салуға болатын кең салалар; ТМД территориясы бойынша
еркін саяхаттау, туризм үшін перспективті аудандарының дауы мен, шетелден
келген азаматтарға жолға тапсырыс берілген еді.
Қазақстан экономикасының реформалануы әрбір нақты кәсіпорынды , атап
айтқанда кәсіпорынның қаржы ресурстарын пайдалану облысында қозғады,
олардың арасында негізгісі табыс болып табылады. Кәсіпорын қызметіндегі
өзгерістер басқару жүйесіндегі қозғалыстарымен ескерілген. Мұнда негізгі
міндеттерді атқару үшін бақылау мемлекеттік органдардан кәсіпорын
жетекшілігіне өткен. Қазіргі таңда болып жатқан нарықтық қатынастарға өту
кезеңі шаруашылық субъект ретінде кәсіпорын статусын нығайтты, көптеген
өндірістік және қаржы сұрақтарының өзіндік шешімінің кең мүмкіндіктерін
ашты. Оларға, мысалы, сыртқы және ішкі нарықтағы серіктердің
мамандандырылған таңдауы жатады, өйткені ол жағдайға болашақ байланыстардың
тиімділігі байланысты. Қазір бұрыңғыдай емес, жоғарыдан бұйрық бойынша
алатын емес, кәсіпорындар өздері өздеріне контрагенттерді
(жабдықтаушыларды, сатып алушыларды, мердігерлерді, банктерді және т.б.)
таңдайды. Нақты және қатесіз олар өздеріне іскер серіктерді таңдағанына,
нарықтық қатынастар әлемінде жылдам және дұрыс бағытталғанына, кәсіпорынның
қаржы тұрақтылығы, яғни, олардың табыстылығы байланысты.
Жетекшінің кішкентай қатесі тіршілік қызметі үшін күреспен
әлсізденген кәсіпорынға қымбат болуы мүмкін және банкроттылыққа әкелу
мүмкін.
Жаңа нарықтық қатынастардың қалыптасуы тіпті жаңа басқарудың
әдістерін және өндіріс жетекшілерінің деңгейіне бмүлдем басқа тәсілді талап
етеді. Олар нарыққа өту кезеңінде өндірісті басқарудың көпжылдық
тәжірибесіне ие болған және жаңа нарықтық қатынастар жағдайында
пайдаланатын басқарудың мүлдем басқа, жаңа әдістерін білген өз ісінің
мамандары болуы тиіс.
Жаңа жетекшілікпен қабылданған шешімдер жылдамды, әдепті, нақты
ойланған және талданған. Тек осы талаптарға жауап беретін жетекші жаңа
нарықта табысты кәсіпкерлік қызметті жүргізу және бәсекешілердің қысымымен
тіршілік қызметтің қатты жағдайларына шыдау мүмкін. Нарықтық экономиканың
негізгі тәсілдері (дербестілік, өзін-өзі қаржыландыру, өзін-өзі өтелеуі
және т.б.) өндірілген өнімге қатысты дербес шешімдердің үлкен санын
қабылдаудың және қабылданған шешімдер үшін өзіндік жауап беруге шаруашылық
субъектілердің талап етеді.
Әрбір қабылданған шешімге кәсіпорынмен өндірілген өнімнің бәсекеге
жарамдылығы және кәсіпорын өзінің бәсекеге жарамдылығы байланысты. Бәсекеге
жарамдылығы кәсіпорын қызметі факторларының үлкен санына: ассортиментке,
қызметтердің сапасына, қонақ үй ғимаратының дизайны мен безеңдірілуіне,
ыдыстың формасы мен сыйымдылығына, жарнама қызметіне, қызмет көрсету
сервисіне және т.б. байланысты. Кәсіпорынның табысты қызметі үшін басқару
персоналының білімі мен тәжірибесі, жаңа нарыққа бейімделу, кәсіпорынның
табысты қызметіне қатысты жылдам және сол уақытта ойланған, нақты талданған
шешімдерді қабылдау үлкен маңыз алады.
Жоғарыда аталғанның негізінде дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті
және оның зерттелуі қажет деп айтуға болады. Зеттеудің нысаны ретінде
Пірімқұл және К ЖШС және 2007-2008 жж. оның қызметі қарастырылады.
Дипломдық жұмыс үш тараулардан тұрады. Бірінші тарауда табыстардың
мәнін, олардың қалыптасуын және бөлінуін, нарық жағдайында кәсіпорын
табыстылығын арттырудың жолдарын сипаттайтын теоретикалық сұрақтар
қарастырылған. Екінші тарауында Пірімқұл және К ЖШС-нің жалпы
сипаттамасы, оның даму тарихы, өндірістік құрылымы және кәсіпорын
басқару құрылымы берілген, Пірімқұл және К ЖШС-де табысты қалыптастыру
мен бөлінуінің экономика- математикалық талдауы орындалған. Соңғы тарауында
ұсынылатын шаралардың экономикалық тиімділігінің есептеулері келтірілген.
Дипломдық жұмыста статистикалық өңдеудің әртүрлі әдістері: топтастыру
әдісі, тізбекті қойылымдар әдісі, абсолютті айырмалар мен экономика-
математикалық әдістер, атап айтқанда сараптау бағалардың әдісі қолданған.
1. Табыс – нарық жағдайында кәсіпорынның бәсекеге жарамдылығын
қамтамасыз етудің негізгі факторы ретінде
1.1. Табыстардың экономикалық мәні мен топтастырмасы
Әрбір шаруашылық субъектінің негізгі мақсаты өз қызметінен табыс
(пайда) алу болып табылады.
Табыс – бұл өндірістік, коммерциялық, делдалдық және басқа да қызметтен
алынған ақшалар мен материалдық құндылықтар.
Табыс – төтенше таралған, кең түрде қабылданылатын, сонымен қатар
түрліше маңызды қолданылатын көп мағыналы ұғым. Сөздің кең мағынасында
ақшалай құнына ие болуды кез келген ақша қаражатының түсімі немесе
материалдық құндылықты алуды көрсетеді
Кәсіпорынның табысы олардың активтерінің артуы немесе капитал
меншігінің көбеюіне әкелетін міндеттемелердің кемуі. Табыс ұғымы
мемлекетке (ұлттық табыс), кәсіпорындарда (жалпы табыс, таза табыс) ал жеке
тұлғаларда (халықтың ақшалай табысы, жеке табыс) болып қолданылады.
Кәсіпорынны= өнімді + Басқадай - Өткізуден тыс
ң табысы сатудан өткізуден операцияларда
түскен алынған н алынған
табыс табыс табыс
(шығыстар-ды
алып
тастағанда)
Өнімді Өнімдерді Өнімнің
сатудан = сатудан + Қосылған + Акцизде+ өзіндік
түскен түскен күн салығы р құны
табыс ақшалай
түсім
Басқадай өткізуден Негізгі қорларды және
алынған табыс = басқа да мүліктерді,
қалдықтарды, т.б. сатудан
түскен табыс
Өткізуден тыс Құнды Жалға Өсімақы,
операцияларда= қағаздар + алғаны + тұрақсыздық
н алынған дивидентте үшін төлем ақы, айыппұл
табыс рі т.б.
Кәсіпорынның жалпы табысына ақшалай түсім тауарларды сату және қызмет
көрсетуден түсетін ақшалай түсім, атқарылған қызметтен, мүліктік
бағалылықты сатудан, несие берілгендегі алынатын тиісті проценттер және
басқа ақшалай және материалдық түсімдер жатады.
Нарықтық қатынас жағдайында кәсіпорын табысының басты көзі
қызметін атқаратын пайда, кез-келген ұйымдастыру құқықтық формада
жоғарлайды.
Жалпы түрде пайда,- тауар бағасындағы өндіріс шығындары немесе өзіндік
құнның үстіндегі артыгы.
Бұған пайданың тауарды сатудан түскен түсім мен өндіріс шығындарының
айырмасы ретінде анықталынатындығы байғалады.
Т= Б - ӨҚ, тенге
Мұнда, Б - өнімнің сату бағасы; ӨҚ - өнімді өндіруге кеткен шығындар,
өзіндік құм.
Жиі қолданылатын таза табыс ұғымы жалпы табыс және материалдық
ресурстардың шығындары арасындағы айырмашылығы болып саналады.
Экономикалық теорияда табыс деп тұрақты және нарықтық
субъектілердіңқарамағына заңды түрде тікелей түсетін ақша сомаларын айтады.
Табыс алудың шарты – бұл қоғамның пайдалы қызметі. Бұл сұраныстың қажетіне
жататын тауарларды шығару. Мына төмендегі табыстардың түрлерін айыруға
болады:
- Жалпы табыс (ЖТ) – бұл тауарлардың белгілі мөлшерін сатудан түскен
ақшалай сомасы. Ол тауар бағасын тауар мөлшеріне көбейтуге тең
- Орта табыс (ОТ) – жалпы табысты (ЖТ) өнім өлшемінің мөлшеріне бөлу
(К)
- Шекті табыс (ШТ) – бұл өнім өлшемін сатуды көбейту арқасында жалпы
табыстың үстелуі
Шекті табыс шығрған әрбір қосымша өнім өлшемінің өтемділігін бағалауға
мүмкіндік береді. Және де өзіндік құнмен ұштаса отырып, кәсіпорындарды
ұлғайту мүмкіндігіне құндық бағдарлар қызмет етеді.
Пайданы үлестіру объектісі кәсіпорынның баланстық пайдасы болып табылады.
Оны үлестіруді пайданың бір бөлігін бюджетке жолдау деп түсінуге болады.
Пайданы үлестіру заңдылығы – салық және басқа да төлем шарттары түрінде
түрлі деңгейде бюджетке түсетін бөлігі. Пайданы үлестірудің бағытын
анықтау, кәсіпорынның қарауында қалатын, құрылым статьясын пайдалану
кәсіпорынның құзіретіне жатады.
Пайданы үлестірудің принциптері:
• кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметі алынған пайданы
шаруашылық субъектісі ретінде мемлекет пен кәсіпорынның арасында
бөлінеді;
• мемлекет алған пайданың бөлігі салық және алым ретінде бюджетке түседі,
мөлшерлеменің өзгеруі мүмкін емес. Салықтың құрамы және алымы, оларды
есептеудің және бюджет жарнама тәртібі заңды түрде белгіленеді;
• салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын пайда мөлшері өнім
көлемінің артуы және өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметінің
жақсаруына оның мүдделігі кемімеуі керек;
• кәсіпорынның қарауында қалатын пайда әуелі кәсіпорынның одан әрі дамуын
қамтамасыз ететін қорланымға бағытталады, ал қалған бөлігі тек тұтынуға
кетеді.
Пайданың түрлері және оны есептеудің әдісі
Жалпы пайда = жалпы табыс – өндіріс шығындары
Экономикалық пайда = жалпы табыс – барлық ресурстардың
экономикалық шығындары
Бухгалтерлік пайда = жалпы табыс – оның шығындары
Таза экономикалық пайда = бухгалтерлік пайда - өндірістің анық
шығындары
Таза пайда = жалпы пайда – салықтар, міндетті төлемдер
Қалыпты пайда = капиталға нормативті қайтарым – кәсіпкерлік
табыстың мөлшері
Шаруашылық пайдасы = қалыпты пайда – экономикалық пайда
Шекті пайда = шекті табыс – шекті
шығындар
Пайда
өндірісті ұлғайтудан көзі болып табылады
ресурстарды пайдалану деңгейін және олрады үлестірудің оңтайлығын
сипаттайды
инновациялық технологияларды инвестициялауды ынталандыру
Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда екі бөлікке бөлінеді.
Бірінішісі - кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады.
Екіншісі – тұтынуға пайдаланылатын пайда үлесін сипаттайды. Сонымен,
тұтынуға бағытталған барлық пайданы толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті
көбейтуге байланысты пайдаланбай қалған пайда қалдығының үлкен маңызы бар
және алдағы жылдардағы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығын,дарды
қаржыландырудың орнын толтыруға бағытталады.
Бөлінбеген пайда кең мағынада пайда ретінде тұтынуға пайдаланған және
өткен жылдардағы пайдаланбаған пайда кәсіпорынның қаржы көздерінің бар
болуын дәлелдейді.
Кәсіпорындарда пайданы үлестіру және пайдалану тәртібі оның жарғысында
тіркеліп қойылады және оны кәсіпорын басшысы бекітеді.
Табыстар – активтерді немесе олардың құнын көбейту түріндегі есепті
мерзімнің ішінде экономикалық пайдалылықтардың көбеюі немесе меншік
иелерінің салымдарымен байланысты емес меншікті капиталдың көбеюіне
әкелетін міндеттемелердің азаюы.
Дайын өнімді, сатылатын тауарларды, көрсетілген қызметтерді өткізуден
түскен табыс келісім жақтары арасында ескерілген оларды өткізу құны бойынша
анықталады. Келісімдерден шығатын табыстың жарнасы, келісімде айтылған,
бағалар мен сатылымдардан болатын жеңілдіктердің жарнасын ескеріп, алуға
тиісті немесе алынатын құнымен өлшенеді.
Өнім өткізудің құны деп сатып алушы активке төлейтін немесе тәуелсіз
келісімге дайын жақтар арасындағы оны айырбастау құны түсіндіріледі.
Тауарларды өткізудің түскен табыс келесі жағдайларды ескерген уақытта
ғана мойындалады: табыс жарнасы анықтықтың үлкен дәрежесімен бағаланады,
яғни келісімге қатысатын екі жақ та сатып алушы қандай жарнаны сұрайтынын
және сатып алушы қандай жарнаны төлеуне тиісті екенін біледі; келісіммен
байланысты экономикалық пайдалылық субъектімен алынатыны туралы мүмкіндігі
бар. Яғни сатушы өткізілген тауарлар үшін келісімде айтылған жарнаны сатып
алушы төлейтініне сенімді. Меншік құқығы сатушыдан сатып алушыға
өткенде,табыс мойындалады, яғни, егер сатушы меншік иесінің құқықтары мен
міндеттерін сақтаса, келісім өткізу деп саналмайды және табыс
мойындалмайды.
Жұмыстарды орындаудан және қызмет көрсетуден түскен табыс тауарларды
өткізуден түскен табыстың анықтамасына талаптарды ескеру жағдайында, келесі
жағдайларды алып тастағанда мойындалады:
- есепті күнге келісімді жасау кезеңі анықтылықтың үлкен дәрежесімен
анықталады;
- келісімді жүргізген кезде болған және келісімді аяқтау үшін қажетті
шығындар анықтылықтың үлкен дәрежесімен бағаланады
Анықтылықтың үлкен дәрежесімен болатын табыстың бағалауын кәсіпорын
арыз күші бар және қызметтерді қажетті жақтармен қабылдауды және оларға
көрсетілуге тиісті әрбір жақтың құқығы, ұсынылатын компенсация, төлеудің
тәсілдері мен жағдайларына қатысты, келісімге қатысатын басқа тұлғалармен
келісімге келгеннен соң жүргізеді.
Келісімді аяқтаудың кезеңін анықтау кезінде (оның сипатына байланысты)
келесі тәсілдердің біреусісі пайдаланады:
- келісім бойынша жалпы, белгіленген күніне жасалған шығындардың
пайыздық арақатысы;
- келісім бойынша олардың толық көлеміне белгіленген күніне көрсетілген
қызметтердің пайыздық арақатысы;
- орындалатын жұмыстардың талдауы.
Аванстарды алушынан алынатын аралық төлемдердің негізінде табыстар
мойындалмайды.
Қызметтерді көрсету бойынша келісімнің нәтижесін анықтылықтың үлкен
дәрежесімен бағалау мүмкін болмаса, онда табыс тек өтелетін шығындардың
мөлшерінде ғана мойындалады.
Егер келісім нәтижесін анықтылықтың үлкен дәрежесімен бағалау мүмкін
болмаса, онда шығындар өтелмейтіні туралы мүмкіндік бар және табыс
мойындалмайды.
Қаржылай есеп беруін ұсынылған кезде түсіндірме хатта кәсіпорын келесі
жағдайларды ашу қажет:
- қызмет көрсету бойынша келісімді аяқтаудың кезеңдерін анықтау
тәслдерін қосқанда табысты мойындау үшін қабылданған есепті саясатты;
- тауарларды өткізу, қызметтерді көрсету, пайыздар, роялти,
дивидендтер, нәтижесінде пайда болатын табыстарды қосқанда, есепті мерзім
үшін шақырылған табыстардың әрбір маңызды түрлерінің жарнасын;
- табыстың әрбір маңызды түріне қосылған тауарлар мен қызметтерді
айырбастау нәтижесінде пайда болатын оның жарнасы.
Кәсіпорынның қаржы қызметінің жоспарлауы өндірістің соңғы нәтижелерімен
тығыз байланысты. Нарықтық экономика жағдайындаолардың маңыздысы болып
кәсіпорынның жинақталған табысы табылады. Нарық жағдайында кәсіпорын табысы
немесе пайдасы өндірістік-коммерциялық қызметтің барлық түрлерінің және
ұжымның әлеуметтік-еңбек қатынастарының өзін-өзі қаржыландырудың негізі
болып табылады.
Қызмет ететін кәсіпорындардың табысы келесілерден тұрады:
- өнімді, (жұмыстарды, қызметтерді) өткізуден түскен табыстан;
- жалпы (маржиналды )табыстан;
- негізгі қызметтен түскен табыстан;
- негізгі емес қызметтен түскен табыстан;
- өткізуден тыс қызметтен түскен табыстан (зияннан);
- жинақталған табыстан (салық салынғанға дейінгі);
- жинақталған табыстан (салық салынғаннан кейінгі);
- төтенше жағдайлардан болатын табыстан (зияннан);
- таза табыстан.
Табыстың әрбір түрлерінің мазмұны мен мәнін және оларды қалыптастырудың
көздерін қарастырайық.
Өткізілген өнім деп тұтынушыға жіберілген немесе кәсіпорын-өндірушінің
қоймаларынан әкетілген (алынған), төлемі жабдықтаушының есеп шотына толық
түскен, дайын өнім саналады.
Өнімді сатудан түскен табыстар есепті мерзімнің өткізілген өнім мен
көрсетілген қызметтердің құнын көрсетеді.
Осы баптарда тауарлардың рекламациясы бойынша қайтарылған және
сатылымдардың жалпы жарнасынан алынатын сатып алушыларға ұсынылатын
бағалардың жеңілдіктерін ескеріп алынатын жарналар көрсетіледі.
Сатылымдардың жалпы жарнасы деп қайтарылған тауарлар құнының алуына,
бағалардың жеңілдіктеріне, көлік шығындарына дейінгі тауарлардың
сатылымынан түскен түсімдер саналады.
Өнімді өткізуден түскен табыс қосылған құнға салығын, акциздерді,
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді алып тастағанда көрсетіледі.
Өнім өткізуден түскен табыс кәсіпорынның ақшалай табыстарының негізгі
көзі болып табылады. Өнім өткізуден түскен табыс жабдықтаушы мен тауарды
тұтынушы арасындағы ақшалай қатынастарды көрсететін маңызды қаржы
категориясы болып табылады. Қаржы категориясы болып, өнімді сатудан түскен
табыс кәсіпорынның қаржы ресурстары мен ақшалай құралдары түсуінің басты
көздерінің бірі болып табылады.
Өнімді өткізуден түскен табыстың мөлшері өткізілген өнімнің сапасына,
санына, ассортиментіне, есепті пәнге және бағаға байланысты.
Жалпы табыс-бұл өнімді (қызметтерді, жұмыстарды) өткізуден түскен қаржы
нәтижесі және ол негізгі қызметтің нәтижесіндегі өнімді (қызметтерді,
жұмыстарды) өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің (қызметтердің,
жұмыстардың) өндірістік өзіндік құны арасындағы айырма ретінде анықталады.
Өнімнің өзіндік құны – сатуға арналған тауарлардың сатылымымен немесе
өндірісімен байланысты шығындар. Оған материалдарға кеткен шығындар, еңбек
ақыға кеткен шығындар, өндірістік шығындар сияқты элементтер кіреді.
Кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесісі болып, жалпы табысоның шаруашылық
қызметі тиімділігінің дәрежесін көрсетеді. Жалпы табыс- кәсіпорынның қаржы
ресурстары мен мемлекеттік бюджетті қалыптастырудың негізгі көзі. Салық
салудың нысаны жалпы табыс болып табылады.
Негізгі қызметтен түскен табыс инвестициялардан түскен табысты қосуға
дейін және пайыздар мен салықтарды алып тастағанға дейін негізгі қызметпен
байланысты ағымдық ішкі фирмалық шығындардың жарнасын өткізуден түскен
жалпы табысты алу нәтижесінде пайда болатын жарнаны көрсетеді. Қаржы
нәтижелері туралы есепті дайындағанда есептеудің әдісін қолданады, ол әдіс
бойынша осы мерзімде алынған деп саналатын табыстар сол мерзімде келтіруге
тиісті шығындармен салыстырылады. Есепті мерзімде мойындалатын табыстарды
анықтау кезінде тәсілді қолданады: белгіленген шығындар шығыстар болып
саналады, өйткені олар тікелей арналған табыстармен байланысты. Мысалы,
сатылған тауарлардың құны, тұтынушыға тауарларды жеткізіп беру бойынша
көлік шығындары, делдалға комиссиялық сыйлардың төлемі бірнеше мерзімдердің
ішінде табысты қамтамасыз етеді, осындай шығындардың үлесін осы мерзімдер
активтерді қолданудан түскен нақты күтілетін табысты есептеу жолымен
анықтайды.Осындай активтердің санына негізгі құралдардың амортизациясын,
сезбейтін активтердің амортизациясы, сақтандыруға мерзімдер бойынша
шығындардың бөлінуі, ағымдық мерзімнің шығындарымен мойындалатын жоғарыда
аталған категорияларға кірмейтін кейбір шығындар жатады. Мысалы, ағымдық
мерзімнің шығындары деп жылдам саналатын шығындарға басқару буынның
жалақысы, өткізу және әкімшілік шығындарының үлкен бөлігі жатады.
Жалпы табыстың мөлшері үлкен болған сайын және тұрақты шығындар болып
табылатын өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құнына кірмейтін кезең
шығындары төмен болған сайын, негізгі қызметтен түскен табыс жоғары болады.
Өндірістік өзіндік құнның калькуляция баптары бойынша мәліметтер
коммерциялық кұпия болып табылатына байланысты және сыртқы
пайдаланушыларшығындарды ауыспалы және тұрақтыға нақты дәлірек бөле
алмайтынан, жалпы табыстың мөлшерін маржиналды табыстың мөлшерімен
салыстыруға болады.
Негізгі емес қызметтен түскен табыстар фирма қызметінің екінші
дәрежедегі түрлері бойынша немесе қосымша салалардағы оның қызметі бойынша
пайда болады. Негізгі емес қызметтен түскен табыстарға кәсіпорынмен
алынатын басқа өткізуден түскен табыстар жатады.
Басқа өткізуден түскен табыстар деп басқа өнімді, қосымша, көмекші және
қызмет көрсетуші өндірістердің, өнеркәсіптік емес қызметпен айналысатын
құрылымдық бөлімшелердің жұмыстарын, қызметтерін, тауарлы-материалдық
құндылықтарды (ауыл шаруашылық кәсіпорындардың өнімі, электроэнергия, су,
жлу, отын, нормативтерден аса және артық тауарлы-материалдық құндылықтар)
өткізуден түскен табыстар түсіндіріледі. Және де негізгі қорларды,
материалдық емес активтерді өткізуден түскен табыс.Табыс мүліктің көтерме
бағасы мен баланстық құны және өткізуге кеткен шығындардың арасындағы
айырмасымен анықталады.
Өткізуден тыс болатын табыстарға өнімнің өндірісімен және өткізілуімен
байланысты емес, бірақ кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүргізудің
жағдайларымен байланыс орын алатын кәсіпорын табыстары (шығындары) кіреді.
Мұнда инвестициялардан түсетін табыстар, ол біріккен кәсіпорындардағы
үлесті қатысуынан алынатын табыстар, акциялар, облигациялар және басқа да
бағалы қағаздар бойынша дивидендтер кіреді. Ұзақмерзімді және қысқамерзімді
қаржы салымдардан түсетін табыстар, басқа кәсіпорындардың жарғы капиталына,
заңды тұлға статусысыз біріккен қызметке құралдардың салымы, несиенің
ұсынылуы, соның ішінде вексельдер бойынша дисконт, кәсіпорынның банк
шоттары бойынша пайыздар және т.б. қандай да болса да. Осындай мағынадағы
шығындарға олардың құралдарын пайдаланған үшін акциялар мен облигацияларды
ұстаушыларға пайыздар мен дивидендтерді төлеумен байланысты шығындар
жатады. Пайыздар белгіленген шығындар болып табылады, өйткені кәсіпорын
табыс алғанына, не алмағанына тәуелсіз жыл сайын төлеуге тиісті;
- жалдауға мүліктің өткізілуінен түскен табыстар;
- бюджетке және бюджеттен тыс қорларға (таза табыстан өтеледі)
төленетін айыптық санкциялардың сальдосы;
- өткен жылдардың зиянына жазылған дебиторлық берешекті өтеудің
есебіне түскен түсімдерді, сенімсіз кредиторлық қарыздың өтелуінен түскен
зиянды қосқанда, есепті жылда анықталған өткен жылдар табысының сальдосы;
- тауарлардың бағалануынан түскен табыстар және арзандатудан түскен
зияндар;
- валюта шоттары мен шетел валютасындағы операциялар бойынша курстық
бағамының сальдосы;
- инвентаризация кезінде анықталған материалдық құндылықтардың
жеткіліксіздігі;
- қайтарылған өндірістік тапсырыстар және тапсырыс берушілермен
өтелетін, жоғалтуларды алып тастағанда, өнім бермейтін өндіріске кеткен
шығындар;
- басқа көздерден өтелетін шығындарды алып тастағанда, консерваланған
өндірістік қуаттар мен нысандарды күтуге кеткен тапсырыстар;
- сот шығындары, арбитраж жиналымдары және т.б.
Жинақталған табыс (салық салынғанға дейінгі) кәсіпорынның негізгі және
негізгі емес қызметтен түскен табыстардың жарнасы және корпоративті салықты
төлеуге дейінгі кәсіпорынның операциялық және инвестициялық қызметтен
түскен табыстардың жарнасы ретінде қалыптасады.
Корпоративтік салық- төленген немесе төлеуге тиісті салықтың жалпы
жарнасы. Қазіргі таңда осы салықтың мөлшері 30 % құрайды. Бірақ, төленетін
салықтардың жалпы жарнасы салықты төлеу бойынша қосымша уақыт кәсіпорынмен
алу нәтижесінде төмендейді, бұл жағдай салық несиенің ұсынылуын білдіреді.
Жинақталған табыс (салық салынғаннан кейінгі) табыстардың жалпы
жарнасынан төленген корпоративті табыс салығын алып тастағанда қалыптасады.
Төтенше жағдайлардан түсетін табыс стихиялық құбылыстар, авариялар,
басқа төтенше жағдайлардың салдарын алдын-алу және жою бойынша шығындарды
ескеріп, эксремалды жағдайлармен тұдырылған төтенше жағдайлардан болатын
компенсацияланбайтын жоғалтулардың сальдосын білдіреді.
Таза табыс салық салынғаннан кейінгі жинақталған табысқа және төтенше
жағдайлардан болатын табыстың (зиянның) қосылуынан қалыптасады. Таза табыс
есепті мерзімдегі кәсіпорын қызметінің соңғы нәтижесін көрсетеді. Ол
меншікті капиталға бөлінбеген табыс ретінде немесе нақты мақсаттарға бөлуге
тиісті.
1.2. Табыстардың қалыптасуы, бөлінуі және пайдалануы
Ұйымның табысы тауарлы-материалдық құндылықтарды өткізуден, қызмет
көрсетуден, кәсіпорынға қатысты және пайыз, роялти, дивидендтер әкелетін
активтерді пайдалануға өткізуден алынуы мүмкін.
Дайын өнімді өткізуден, тауарларды сатудан және қызмет көрсетуден
алынатын табыс олардың өткізу құны бойынша анықталады. Келісімнен шығатын
табыстың жарнасы, бағалар мен сатылымдар жеңілдіктерінің жарнасын,
келісімде айтылған арзандатуларын ескергенде алынған және алынуға тиісті
құнмен өлшенеді.
Қызмет көрсетуден түскен табысты мойындаудың төрт әдісі болады:
1. нақты орындалуы;
2. пропорционалды орындалуы;
3. аяқталған орындау;
4. инкассация.
Нақты орындаудың әдісі бір әрекеттің орындалу кезіндегі алынуы мүмкін
қызметтердің табыстарын есептеу үшін пайдалануы мүмкін. Мысалы, тіс
дәрігері тісті жұлғаннан кейін табысын алады, шаштараз шашты қырыққаннан ,
тарағаннан кейін табысын алады, химиялық тазалау киімді тазалағаннан кейін
табысын алады және т.б.
Пропорционалды орындаудың әдісі қызметтерді орындаудың бір кезеңінен
артық қызметтен түскен табысты мойындау үшін пайдаланады. Бұл әдіс, егер
қызметтерді көрсету есепті мерзімнің шеңберінде шыққанда пайдаланады.
Осыған сәйкес табыс мерзімдегі қызметтерді пропорционалды орындаудың
негізінде мойындалады. Қызмет көрсетуден түскен табыстың пропорционалды
өлшенуі қызметтердің әр түрлері үшін әр түрлі жүргізіледі. Мысалы,
қызметтерді орындаудың біркелкі кезеңдері кезінде әрбір осындай кезеңнің
қызмет көрсетуден түскен табыстың тең жарнасы мойындалады. (ипотека бойынша
ипотекалық банкпен ай сайынғы төлемдерді өңдеу). Қызметтерді орындаудың
біркелкі емес кезеңдері кезінде табыс әрбір кезең бойынша (мысалы,
сабақтарды, емтихандарды өткізу) қызмет көрсететін ұйымның тікелей
шығындарына пропорционалды мойындалады.
Аяқталған орындаудың әдісі орындаудың біркелкі және біркелкі емес
кезеңдері сериясының өндірісімен көрсетілген қызметтердің табысын есептеу
үшін пайдаланады. Оның аяқталу актісі қызмет көрсету бойынша жалпы
операциясымен маңызды болғандықтан, аяқталу кезеңі өткен соң ғана, қызмет
көрсету бойынша табыс жұмыс істеп алынған деп саналады. Мысалы, буып-тиюді,
тасымалдауды және жүкті жеткізуді орындайтын жүк тасымалдау бойынша ұйым
жүкті жеткізгеннен кейін ғана қызмет көрсетуден түскен табысты мойындайды.
Инкассациялау әдісімен сәйкес қолда бар ақша құралдарын алған кезде
табыс мойындалады. Инкассациялау әдісі сенімділік талабы қанағаттандырмайды
(мысалы, созылған уақытқа қызмет көрсету), белгісіздік үлкен және табысқа
қатысты шығындар сметасы сенімсіз болған жағдайда қызмет көрсетуден түскен
табысты есептеу үшін қолданылады. Табыстың бөлінуі бөлініс қатынастардың
жалпы жүйесінің құрамдас және айырылмас бөлігі, және де жеке тұлғалар
табысының бөлінуімен бірге ең басты болып табылады.
Табыс бөлінудің нақты формалары мен әдістері әрдайым өзгереді және
экономиканың алдында тұрған міндеттердің өзгерісімен, қоғамдық өндірістің
өсімімен дамытылады. Табыстың бөлінуіне қатысты кәсіпорын және бюджет
арасындағы өзара қатынастардың әр кезеңі осы бөліністің жаңа формалары мен
әдістерін тұдырады.
Табыс мемлекет, кәсіпорынның меншік иесі, кәсіпорынның өзі арасында
бөлінеді. Маңызды мөлшерде осы бөліністің пропорциялары дұрыс және теріс
кәсіпорын қызметі тиімділігіне әсер етеді. Табыс бойынша кәсіпорындар мен
мемлекеттің өзара қатынастары табысқа салық салу негізінде құрылады.
Мәні бойынша табыстың бөлінуін үш бағытта қарастыру қажет (сүрет 1).
Сүрет 1 Табыстың бөліну бағыты
Қазақстан Республикасына сәйкес салық салынатын табыс жинақталған
жылдық табыс және алынымдар арасындағы айырма ретінде анықталады (тұрақты
ұйым арқылы қызметін іске асыратын резидент еместерді қоспағанда):
Салық салынатын табыс = Жинақталған жылдық табысы – алынымдар
Жинақталған жылдық табысы Қазақстандағы заңды тұлғалары табыстарының
көптүрлілігін ескереді. Әртүрлі ставкалар бойынша салық салынатын табыстары
бар заңды тұлғалар бөлек есепті жүргізу және осы табыстар бойынша
декларацияның орнатылған формасы бойынша есептеулерді ұсыну тиіс.
Бухгалтерлік есепте анықталған табыстың үшінші бөлігі салық төлемдердің
мөлшері асса, тиімді болатын еді. Басқа жағдайда табыс алуға және ұйым
жұмысының тиімділігін арттыруға ынталары жоғалтылады.
Қалған үш бөлігі меншік иелері (акционерлер мен құрылтайшылар) және
ұйымның арасында бөлінуі мүмкін.
Бұл бөлініс көптеген факторларға байланысты. Өндірістің техникалық
қайта қарулануының және модернизациясының, өнімнің жаңа түрлері мен жаңа
технологияларды игерудің уақытында кәсіпорын қаржы ресурстарды қажет етеді
және оларды алғашқы кезегінде меншік иелері ұсыну тиіс. Бірақ олар
өздерінің күткен жағдайларынан бас тартпау және салынған капиталға табыс
алмауы керек екенін білдірмейді. Күтілетін жағдайларды кейінге қалдыру
қажет және меншік иелері өзінің дивидендтерін кәсіпорын жеткілікті мөлшерде
таза табыс алу бастағанда, жобалық қуатқа өндірістің шығуынан кейін алуы
мүмкін. Күту уақытында дивидендтері осы мерзімдегі банк салымына пайыздық
ставкаларданкем болмау керек, несиенің ставкасынан кем болмау керек.
Кәсіпорында салықтар мен дивидендтерді төлегеннен кейінгі табыс
бөлінуге тиісті. Осы табыстан жергілікті бюджетке кейбір салықтар төленеді
және экономикалық санкциялар талап етіледі.
Табыстың бұл бөлігінің бөлінуі өндірістік және әлеуметтік дамуының
қажеттіліктерін қаржыландыру үшін кәсіпорын қорлары мен резервтерінің
қалыптасу процессін көрсетеді.
Нарық шаруашылығының жағдайында мемлекет салық төленгеннен кейін
кәсіпорын қармағында қалатын табысты бөлу процессіне араласпайды. Салық
жеңілдіктерін ұсыну арқылы мемлекет өндірістік сипаның жәәне тұрғын үй
құрылысына күрделі салымдарына, қайырымдылық мақсаттарға, табиғатты қорғау
шараларын қаржыландыруға, әлеуметтік саланың нысандары мен мекемелерін
күтуге кеткен шығындарға, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге табыстың
бағытын ынталандырады. Акционерлік қоғамдар үшін резервті капиталдың
минималды мөлшері мемлекетпен бекітілген, бағалы қағаздардың құнсыздануына
және күдікті қарыздар бойынша резервті құру тәртібі реттеледі.
Кәсіпорын қармағында қалатын табыстың бөлінуі кәсіпорынның ішкі
құжаттарымен, яғни есепті саясатпен реттеледі. Бөліну процессінің кейбір
аспектілері кәсіпорын жарғысында көрсетіледі. Кәсіпорын жарғысымен және
басқару органының шешімімен сәйкес кәсіпорында жинақтау, тұтыну, әлеуметтік
саланың қорлары құрылады. Егер қорлар құрылмаса, құралдардың жоспарлы
жұмсауын қамтамасыз ету мақсатында өндірісті дамытуға, еңбек ұжымының
әлеуметтік қажеттіліктеріне, жұмыскерлерді материалдық марапаттауына,
қайырымдылық мақсаттарға сметалар құрылады.
Ұйымның шығындары деп қатысушылардың (меншік иелерінің) шешімі бойынша
салымдардың азаюын қоспағанда, осы ұйым капиталының азаюына әкелетін
міндеттемелердің пайда болуына немесе активтер (ақша құралдары, басқа да
мүліктер) шығуының нәтижесіндегі экономикалық пайдалылықтың азаюы саналады.
Соңғы нәтижеде шығындардың жинағы ұйымның қаржы бөлімдерінің жағынан
қаржы жоспарлау мен бақылаудың нысаны болып, қаржы көрсеткіштердің
қалыптасуына елеулі әсер етеді. Ұйымның барлық шығындарын үш негізгі
бағытқа бөлуге болады:
- күрделі сипаның шығындары, яғни негізінде, өндірістің кеңейтілуімен
және айналым активтерінің өсімімен байланысты, негізгі капиталдың ұдайы
өндірісіне және айналым капиталын көбейтуге инвестициялық шығындар;
- өнімнің өзіндік құнына (тауарлардың, өнімнің, жұмыстардың,
қызметтердің өндірісіне және өткізілуіне кеткен шығындар) жататын, ағымдық
қызметпен байланысты шығындар;
- әлеуметтік-мәдени шараларға кеткен шығындар.
Негізгі капиталдың қалыптасуына және ұдайы өндірісіне кеткен шығындар
негізгі өндірістік қорлардың құрылысымен, қайта құрылуымен, кеңейтілуімен
байланысты. Өнім көлемінің көбеюі тауар-материалдық құндылықтардың запасын,
аяқталмаған өндірістің, дайын өнімнің қалыптасуына қосымша шығындарды, яғни
айналым активтеріне капиталдың қосымша авансылаудың талап етеді. Күрделі
шығындарды қалыптастырудың көздері жинақтау қорларының құралдары,
амортизациялық төлемдер, несиелер, қарыздар, бюджеттік құралдар және басқа
да көздері болып табылады.
Көптеген ұйымдарда әлеуметтік нысандардың (дәмханалар, санаторийлер,
мәдениет және демалыс үйлері және т.б.) маңызды саны бар болғандықтан осы
жағдайға әлеуметтік-мәдени шараларға кеткен шығындар байланысты. Осыдан
басқа, оларға жұмыскерлердің біліктілігін жоғарылату бойынша кейбір
шығындар, тұрмыстық жағдайларын жақсартуға, өндірістік емес қажеттіліктерге
кеткен инвестициялық шығындар жатады. Негізінде, қаржыландыру көздері
ұйымның таза табысы болып табылады.
Өнімнің, жұмыстардың, қызметтердің өндірісі мен өткізілуіне кеткен
шығындар ұйым шығындарының жалпы жарнасында маңызды салмақ алады. Олар
толық өнімді өткізуден түскен табыстың есебінен құралдар айналымы аяқталған
соң өтеледі.
Өндіріс шығындары мен шығыстары сатып алушы-тұтынушыларға тауарларды
өндіруге немесе қызмет көрсетуге кеткен шығындар болып саналады. Шығындар
өндірілген өнімнің көлеміне тәуелді және тәуелсіз болып бөлінеді.
Тұрақты шығындар (шығыстар) өндіріс көлемінен тәуелсіз болады. Олар
жабдық, кәсіпорын міндеттемелері, салықтар, амортизациялық төлемдер,
күзеттің еңбек ақысы, арендалық төлемдер, басқару персоналының жалақысы
және т.б.
Ауыспалы шығындар (шығыстар) өндірілген өнімнің көлеміне байланысты,
шикізатқа, материалдарға, жұмысщылардың жалақысына кеткен шығындардан
тұрады.
Тұрақты және ауыспалы шығындардан жалпы шығындар қалыптасады.
Шекті шығындар (шығыстар) нарықта өткізу үшін өнім көлемімен
салыстырғанда, өнімнің әр бірлігінің өндірісіне кеткен шығындар болып
табылады.
Айналымның қосымша шығындары – тауарды қораптауға, сорттауға,
тасымалдауға және сақтауға кеткен шығындар. Айналымның бұл шығындары
өндіріс шығындарына жақын, және тауардың құнына кіргенде, соңғысын
көбейтеді.
Айналымның таза шығындары- тауарлардың сату-сатып-алу актісін іске
асыруға кеткен шығындар: сатушылардың жалақысы, маркетингтік зерттеулерді,
жарнаманы ұйымдастыру және т.б.
Тауарларды өндіру үшін сырттан алынатын ресурстарға кеткен ұйымның
шығындарымен анықталатын нақты және сыртқы шығындарынан айырмашылығы кейбір
шығындар ішкі шығындар ретінде қарастырылып, басқа ұйымдарының немесе
тұлғалардың төлемдеріне кірмейді.
Ішкі шығындары альтернативті, яғни жіберіліп қойған мүмкіндіктердің
шығындары ретінде ғалым-экономистер қарастыратын нақты емес және орнын
толтыратын шығындар болып қарастырылады.
Ұйым қызметінің бағыттары мен іске асырылуының сипатына, жағдайларына
келесілерге бөлінеді:
- қызметтің жай түрлері бойынша шығындар;
- операциондық шығындар;
- өткізуден тыс шығындар;
- төтенше шығындар.
Қызметтің жай түрлері бойынша шығындар өнімнің өндірумен және
сатумен,тауарларды алумен және сатумен; жұмыстарды атқарумен, қызметтерді
көрсетумен, қызметтің басқа да жай түрлерінің іске асырылуымен байланысты
шығындар болып табылады. Оларға негізгі қорлар, материалдық емес активтер
және амортизациялық төлемдер түрінде іске асырылатын басқа да
амортизацияланатын активтер құнының өтелуі жатады.
Қызметтің жай түрлері бойынша шығындар келесі шығындарды
қалыптастырады:
- шикізатты, материалдарды, тауарларды және басқа да материалды-
өндірістік запастарды сатып алуымен байланысты шығындарды;
- өнімді өндіру, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету, және
тауарларды сату, қайта сату (негізгі қорлар және басқа да айналым
емес активтерін күтуге және пайдалануға, оларды жұмыс жағдайында
ұстауға кеткен шығындар, коммерциялық шығындар, басқару шығындары
және т.б.) мақсаты үшін материалдық-өндірістік запастарын қайта
өңдеу процессінде пайда болатын шығындарды.
Қызметтің жай түрлері бойынша шығындарын қалыптастырған кезде келесі
элементтер бойынша олардың топтастырмасы қамтамасыз етілуі тиіс:
- материалдық шығындар;
- еңбек ақыға кеткен шығындар;
- әлеуметтік салыққа төлемдер;
- амортизация;
- басқа да шығындар.
Бухгалтерлік есепте басқару мақсаттары үшін шығындар баптары бойынша
шығындардың есебі ұйымдастырылады. Шығындар баптарының тізімі ұйыммен өз
бетінше белгіленеді.
Қызметтің жай түрлерінен қаржы нәтижесін ұйымдастырудың қалыптасу
мақсаттары үшін өнім өндірісі, жұмыстардың орындалу, қызметтерді көрсету
ерекшеліктеріне байланысты түзетулерді ескеріп, алдағы болатын есепті
мерзімдерде табыстарды алуға қатысы бар, өтетін шығындарды, және сол сияқты
алдыңғы есепті мерзімдерде, есепті жылда мойындалған қызметтің жай түрлері
бойынша шығындардың негізінде қалыптасатын сатылған тауарлардың, өнімнің
жұмыстың, қызметтің өзіндік құнымен анықталады.
Бұл кезде коммерциялық және басқару шығындары қызметтің жай түрлері
бойынша шығындар ретінде мойындалуынан есеті жылда сатылған өнімнің,
тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің өзіндік құнымен мойындалу мүмкін.
Операциондық шығындар болып табылады:
1) ұйым активтерін уақытша пайдалануға белгілі бір төлемге берілуімен
байланысты шығындар.
2) ойлап тапқан ізденістерге, өнеркәсіптік үлгілерге және
интеллектуалды меншіктің басқа да түрлеріне берілетін патенттерден пайда
болатын құқықтардың төлемімен байланысты шығындар.
3) басқа ұйымдардың жарғы капиталында қатысумен байланысты шығындар.
4) шетел валютасынан басқа ақша құралдарынан айырмашылығыбар, негізгі
қорлардың және басқа да активтердің сатылуымен, шығысымен, және басқа
жазуымен байланысты шығындар.
5) несие, займ түрінде ақша құралдарын пайдалануға берілген үшін
ұйыммен төленетін пайыздар.
6) несие ұйымдарымен көрсетілетін қызметтердің төлемімен байланысты
шығындар.
7) басқа да операциондық шығындар.
Операциондық шығындардың мөлшері қаржы нәтижесін нормалаудың маңызды
факторы болып табылады, атап айтқанда, шығындардың осы элементі бойынша
несие үшін пайыздардың төлемімен байланысты қаржы шығындарының маңызды
бөлігі көрсетіледі. Осының нәтижесінде өнім өткізуден түскен табыс көптеген
ұйымдарда елеулі мөлшерде операциондық шығындармен тартылады, кейде жалпы
зиянды қызметке әкеледі.
Өткізуден тыс шығындар болып табылады:
1) Келісімнің шарттарын бұзған үшін айыптар, пенялар,айып төлемі
Келісім міндеттемелерді бұзған үшін жауапкершілік шара ретінде
келісіммен айыптың төлемі (пенялар) және ұйыммен келтірілген зияннның
өтелімі ескерілген.
Келісімнің шарттарын бұзған үшін айыптар, пенялар, ұйыммен келтірілген
зиянның өтелімі бухгалтерлік есепке сотпен бекітілген немесе ұйыммен
мойындалған жарналардағы өткізуден тыс шығындар ретінде алынады.
2) есепті жылда мойындалған өткен жылдардың зияндары.
Есепті жылда анықталған, өткен жылдардың операциялары бойынша зияндарға
құжаттармен дәлелденген шығындар жатады.
3) иск уақыты өткеннен талап ететуге болмайтын дебиторлық берешектің
және басқа да қарыздардың жарнасы.
4) Курс бағамдары.
5) Активтерді арзандату жарнасы.
Активтерді арзандату жарнасы активтердің қайта бағалануын жүргізу үшін
белгіленген нормалармен сәйкес анықталады.
Ағымдық (қайта қалпына келтіру) құны бойынша қайта бағалануды жүргізу
құқығы негізгі құралдардың біркелкі нысандар топтары бойынша коммерциялық
ұйымдарға берілген. Материалдық емес активтер бойынша ұйымдарда мұндай
құқығы жоқ.
6) Қайырымдылық қызметпен байланысты құралдарды (салымдарды,
төлемдерді және т.б.) аудару, спорт шараларын, демалысты, және басқа да
ұқсас шараларды іске асыруға кеткен шығындар.
Басқа да өткізуден тыс шығындар.
Басқа да өткізуден тыс шығындар жататындар:
- қораптану бойынша операциялардың зияны;
- айыпты тұлғалармен өтелмейтін сыртқы себептер бойынша тоқтатулардан
болатын жоғалтулар;
- сот шығындары мен арбитраж шығындары;
- сот шешімі бойынша айыпты тұлғалар белгіленбеген, жоғалтулардан
болатын зияндар.
Төтенше шығындардың құрамында шаруашылық қызметтің төтенше
жағдайларының (стихиялық құбылыс, өрт, авария және т.б.) салдары ретінде
пайда болатын шығындар көрсетіледі
Өндірістің дамуымен байланысты және табыстан қаржыландыратын шығындарға
жататындар: ғылыми-зерттеу, жобалық, тәжірибелік-конструкторлық және
технологиялық жұмыстарға кеткен шығындар, жаңа өнімді, технологиялық
процесстерді дайындау мен игеруді қаржыландыру, технологияны жетілдіру
және өндірісті ұйымдастыру, жабдықты модернизациялау бойынша шығындар,
әрекет жасайтын өндірістің техникалық қайта қарулануымен және қайта
құрылуымен байланысты шығындар, кәсіпорынның кеңейтілуімен, және
нысандардың жаңа құрылысымен,табиғатты қорғау шарасы. Шығындардың осы
тобына банктің ұзақмерзімді несиелерін және олар бойынша пайыздарды өтеу
бойынша шығындар жатады. Кәсіпорынның жинақталған табысы басқа
кәсіпорындардың жарғы капиталына, ұзақмерзімді және қысқамерзімдіқаржы
салымдарына салыну, жоғарыдағы ұйымдарға, бірлестіктерге, концерндерге,
ассоциацияларға және т.б. аударылуы мүмкін. Бұл бағыттар да дамытуға
жіберілген табыстың пайдалануы деп саналады.
Әлеуметтік қажеттіліктерге табыстың бөлінуіне кәсіпорын балансында
тұрған әлеуметтік-тұрғын нысандарын пайдалану бойынша шығындар, өндірістік
емес сипасы бар нысандарын қаржыландыру, деңсаулық және мәдени-массалық
шаралардың жүргізілуі және т.б. кіреді.
Материалдық марапаттауға кеткен шығындарға еңбектегі жетістіктер үшін
сый ақылардың төлемі, материалдық көмек көрсетуге кеткен шығындар,
зейнеткерлерге, ардагерлерге бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz