Мұрагерлік құқықтың негіздері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.Қазақстан Республикасының зандары бойынша мұра қалдырудың сипаттамасы және түсінігі
1.1. Мұра алудың түсінігі және құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Мұрагерлік бойынша мұра қалдырушының құқықтары және міндеттері ... 9
ІІ . Мұрагерлік құқықтың негіздерін құқықтық реттеу.
2.1. Заң бойынша мұрагерлер және оларды мұрагерлікке тарту тәртібі ... ..27
2.2. Өсиет бойынша мұрагерліктің маңызы
ІІІ. Мұрагерлік құқықтарды жүзеге асыру, рәсімдеу және қорғау.
3.1. Мұрагерлік құқықты жүзеге асыру ... ... ..46
3.2. Мұрагерлік құқықты рәсімдеу ... ... ... ... .53
3.3. Мұрагерлік құқықтарды қорғау ... ... .57
ІV. Қазақ қоғамындағы мұрагерлік қатынастардың қалыптасу және даму тарихы.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қолданылған әдебиеттер
І.Қазақстан Республикасының зандары бойынша мұра қалдырудың сипаттамасы және түсінігі
1.1. Мұра алудың түсінігі және құқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Мұрагерлік бойынша мұра қалдырушының құқықтары және міндеттері ... 9
ІІ . Мұрагерлік құқықтың негіздерін құқықтық реттеу.
2.1. Заң бойынша мұрагерлер және оларды мұрагерлікке тарту тәртібі ... ..27
2.2. Өсиет бойынша мұрагерліктің маңызы
ІІІ. Мұрагерлік құқықтарды жүзеге асыру, рәсімдеу және қорғау.
3.1. Мұрагерлік құқықты жүзеге асыру ... ... ..46
3.2. Мұрагерлік құқықты рәсімдеу ... ... ... ... .53
3.3. Мұрагерлік құқықтарды қорғау ... ... .57
ІV. Қазақ қоғамындағы мұрагерлік қатынастардың қалыптасу және даму тарихы.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қолданылған әдебиеттер
Мұрагерлік құқықтық қатынастар біркелкі сипат ұстанады. Бұл жағдайда мұрагерлік бойынша қатынастарды реттеудің алдыңғы тәртібіне қандай да бір өзгертулер және қосымшалар еңгізетін жаңа заң оны әрекетке еңгізуден соң туындайтын сол құқықтарға және міндеттерге қолданылады.
Қазақ ұлттық заңнамаларының жалпы ережелеріне құқықтық шолу жасар болсақ ата заңымыз Конститутцияда мұра алуға кепілдік берілетіндігі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің алтыншы бөлімінің 57, 58, 59, 60 тараулары толығымен осы үлкен және күрделі институттардың бірі мұрагерлікке арналған. Бұл тараулар көлемінде мұрагерлік туралы жалпы ережелер, өсиет бойынша мұрагерлік, заңды мұрагерлік жәнемұра алу ерекшеліктері реттеліп заң нормаларымен бекітілген.
Нақтылай түссек 1038 – 1045 баптары мұрагерлік құқығының жалпы ережелері мен оның азаматтық құқықтық қатынастарындағы ролімен ерекшеліктерін анықтайды, ал 1046 – 1059 баптар көлемінде өсиет бойынша мұрагерліктің жалпы ережелері, өсиет мазмұнына қойылатын талаптар, оның заңды күшін бекіту ерекшелігі мен өсиеттік бас тарту реттері және өсиеттің орындалу ережелері көзделген, 1060 – 1071 баптары заңды мұрагерліктің кезектер шақыру ерекшелігімен және оны қорғау қарастырылған, соңғы 1072 –1083 баптар көлемінде мұраның ашылу орны, мерзімі және реттелуі мен үлестер мен болмаған мұрагерлердің құқықтары айқындалған.
Қазақ ұлттық заңнамаларының жалпы ережелеріне құқықтық шолу жасар болсақ ата заңымыз Конститутцияда мұра алуға кепілдік берілетіндігі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің алтыншы бөлімінің 57, 58, 59, 60 тараулары толығымен осы үлкен және күрделі институттардың бірі мұрагерлікке арналған. Бұл тараулар көлемінде мұрагерлік туралы жалпы ережелер, өсиет бойынша мұрагерлік, заңды мұрагерлік жәнемұра алу ерекшеліктері реттеліп заң нормаларымен бекітілген.
Нақтылай түссек 1038 – 1045 баптары мұрагерлік құқығының жалпы ережелері мен оның азаматтық құқықтық қатынастарындағы ролімен ерекшеліктерін анықтайды, ал 1046 – 1059 баптар көлемінде өсиет бойынша мұрагерліктің жалпы ережелері, өсиет мазмұнына қойылатын талаптар, оның заңды күшін бекіту ерекшелігі мен өсиеттік бас тарту реттері және өсиеттің орындалу ережелері көзделген, 1060 – 1071 баптары заңды мұрагерліктің кезектер шақыру ерекшелігімен және оны қорғау қарастырылған, соңғы 1072 –1083 баптар көлемінде мұраның ашылу орны, мерзімі және реттелуі мен үлестер мен болмаған мұрагерлердің құқықтары айқындалған.
1. Нормативтік құқықтық актілер тізімі.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жыл.21 мамыр 2007 жылғы өзгерістер мен толықтырулармен.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтьiқ Кодексi (жалпы бөлiм). Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесi 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодеқсi (ерекше бөлiм). 1999 жылы 1 шiлде
4. Қазақстан Республикасының Заңы "Қазақстан Республи¬касының Азаматтық Кодсксiн (ерекше болiм) күшiне енгiзу туралы", 1999 жьшғы 1 шiлде
5. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, 01 шілде 1999 жыл.
6. Қазақстан Республикасының « Нотариат туралы» Заңы,
14 шілде 1997 жыл.
7. Қазақстан Республикасының « Неке және отбасы туралы» Заңы,
14 шілде 1997 жыл.
8. Қазақстан Республикасының «Шаруашылык серіктестік»
туралы Заңы, 02 мамыр 1995 жыл.
9. Қазақстан Республикасының нотариаттық іс-әрекет жа-
сау тәртібінің нұсқауы.1998 жыл 18 маусым
10. "Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы колдануы туралы" ҚР Жоғарғы Сотының нормативтiк каулысы. 2I.05.200Iж.
11. Тұтынушылар құқығын қорғау туралы зандарды соттардың қолдану тәжiрибесi туралы" ҚР Жоғары Соты Пленумының I996ж. 25 шiлдедегi » Қаулысы.
Арнайы әдебиеттер тізімі:
1. ҚР Азаматтық құқық 1 том Сүлейменов М.К., Басин Ю.Г. 2003ж.
2. Климкин С.И. Заңды тұлғалар 1 том 2003ж.,
3. Климкин С.И. Юридические лица 2 том 2004 г.
4. Каудыров М.А. Интеллектуальная собственность 2000г.
5. ҚР Азаматтық кодексі 1042-1043 баптар.
6. Төлеуғалиев Ғ.М. Азаматтық құқық 1 том 2000 ж.,
7. Журнал «Заң» №4 2001 А. Смагулова Көненің көзі жаңаның өзі
8. Журнал «Зан» Заң бойынша мұрагерлік еркешелігі №7 2002жыл
9. А.М. Нечаева. Семейное право. Москва. 1998 ж.
10. Советская Юстиция 1985 №18
11. Серебровский В.И Очерки советского наследственного страховой права М., 1997
12. Чепига Т.Д. Наследование по завещанию в советском гражданском праве. М. 1965 ж.
13. В.К Дровников Наследственное права Украинский ССР
14. Никитюк П.С. Мұрагерлік құқық және мұрагерлік. Кишинев, 1973.
15. Республикалық құқықтық ғылыми-практикалық журнал “Заң” 2/2002ж.
16. Басин Ю.Г. Сулейменов М.К. Азаматтық құқық А.,2003ж
17. Гражданский Кодекс Республики Казахстан – толкование и комментирование. Особенная часть. Выпуск 4 / Под ред. Диденко А.Г. Алматы, 1997.
18. Джусупов А.Т. Право собственности и иные вещные права. Алматы, 1996.
19. Барщевский М.Ю. Мұрагерлік құқық. М.,1996.
34. Никитюк П.С. Мұрагерлік құқық және мұрагерлік
процесс. Кишинев, 1973.
20. Рашидова З. Наследование по завещанию //Гражданский
Кодекс РК- толкование и комментирование. Выпуск 5. Алматы: Баспа., 1998.
21. Суханов Е.А. Лекции о праве собственности М., 1991.
22. Гражданский Кодекс Республики Казахстан (общая часть). Комментарий в двух книгах. Книга 1. Статьи 1-187. Алматы. Жетi Жаргы. 1998. (Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г.Басин).
23. Общая часть Гражданского Кодекса Республики Казахстан. Сборник статей, комментариев. Алматы, 1996.
24. Сулейменов М.К. Вещные права в РК. Алматы, Жетi Жаргы, 1999.
25. Климкин С.И. Куреев Т.Т. Защита права собственности. Учебное пособие. Алматы, КазГЮА, 2000.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жыл.21 мамыр 2007 жылғы өзгерістер мен толықтырулармен.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтьiқ Кодексi (жалпы бөлiм). Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесi 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодеқсi (ерекше бөлiм). 1999 жылы 1 шiлде
4. Қазақстан Республикасының Заңы "Қазақстан Республи¬касының Азаматтық Кодсксiн (ерекше болiм) күшiне енгiзу туралы", 1999 жьшғы 1 шiлде
5. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі, 01 шілде 1999 жыл.
6. Қазақстан Республикасының « Нотариат туралы» Заңы,
14 шілде 1997 жыл.
7. Қазақстан Республикасының « Неке және отбасы туралы» Заңы,
14 шілде 1997 жыл.
8. Қазақстан Республикасының «Шаруашылык серіктестік»
туралы Заңы, 02 мамыр 1995 жыл.
9. Қазақстан Республикасының нотариаттық іс-әрекет жа-
сау тәртібінің нұсқауы.1998 жыл 18 маусым
10. "Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы колдануы туралы" ҚР Жоғарғы Сотының нормативтiк каулысы. 2I.05.200Iж.
11. Тұтынушылар құқығын қорғау туралы зандарды соттардың қолдану тәжiрибесi туралы" ҚР Жоғары Соты Пленумының I996ж. 25 шiлдедегi » Қаулысы.
Арнайы әдебиеттер тізімі:
1. ҚР Азаматтық құқық 1 том Сүлейменов М.К., Басин Ю.Г. 2003ж.
2. Климкин С.И. Заңды тұлғалар 1 том 2003ж.,
3. Климкин С.И. Юридические лица 2 том 2004 г.
4. Каудыров М.А. Интеллектуальная собственность 2000г.
5. ҚР Азаматтық кодексі 1042-1043 баптар.
6. Төлеуғалиев Ғ.М. Азаматтық құқық 1 том 2000 ж.,
7. Журнал «Заң» №4 2001 А. Смагулова Көненің көзі жаңаның өзі
8. Журнал «Зан» Заң бойынша мұрагерлік еркешелігі №7 2002жыл
9. А.М. Нечаева. Семейное право. Москва. 1998 ж.
10. Советская Юстиция 1985 №18
11. Серебровский В.И Очерки советского наследственного страховой права М., 1997
12. Чепига Т.Д. Наследование по завещанию в советском гражданском праве. М. 1965 ж.
13. В.К Дровников Наследственное права Украинский ССР
14. Никитюк П.С. Мұрагерлік құқық және мұрагерлік. Кишинев, 1973.
15. Республикалық құқықтық ғылыми-практикалық журнал “Заң” 2/2002ж.
16. Басин Ю.Г. Сулейменов М.К. Азаматтық құқық А.,2003ж
17. Гражданский Кодекс Республики Казахстан – толкование и комментирование. Особенная часть. Выпуск 4 / Под ред. Диденко А.Г. Алматы, 1997.
18. Джусупов А.Т. Право собственности и иные вещные права. Алматы, 1996.
19. Барщевский М.Ю. Мұрагерлік құқық. М.,1996.
34. Никитюк П.С. Мұрагерлік құқық және мұрагерлік
процесс. Кишинев, 1973.
20. Рашидова З. Наследование по завещанию //Гражданский
Кодекс РК- толкование и комментирование. Выпуск 5. Алматы: Баспа., 1998.
21. Суханов Е.А. Лекции о праве собственности М., 1991.
22. Гражданский Кодекс Республики Казахстан (общая часть). Комментарий в двух книгах. Книга 1. Статьи 1-187. Алматы. Жетi Жаргы. 1998. (Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г.Басин).
23. Общая часть Гражданского Кодекса Республики Казахстан. Сборник статей, комментариев. Алматы, 1996.
24. Сулейменов М.К. Вещные права в РК. Алматы, Жетi Жаргы, 1999.
25. Климкин С.И. Куреев Т.Т. Защита права собственности. Учебное пособие. Алматы, КазГЮА, 2000.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.Қазақстан Республикасының зандары бойынша мұра қалдырудың
сипаттамасы және түсінігі
1.1. Мұра алудың түсінігі және құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Мұрагерлік бойынша мұра қалдырушының құқықтары және
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
ІІ . Мұрагерлік құқықтың негіздерін құқықтық реттеу.
2.1. Заң бойынша мұрагерлер және оларды мұрагерлікке тарту тәртібі ... ..27
2.2. Өсиет бойынша мұрагерліктің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ІІІ. Мұрагерлік құқықтарды жүзеге асыру, рәсімдеу және қорғау.
3.1. Мұрагерлік құқықты жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2. Мұрагерлік құқықты
рәсімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..53
3.3. Мұрагерлік құқықтарды
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ІV. Қазақ қоғамындағы мұрагерлік қатынастардың
қалыптасу және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..67
Кіріспе
Мұрагерлік құқықтық қатынастар біркелкі сипат ұстанады. Бұл жағдайда
мұрагерлік бойынша қатынастарды реттеудің алдыңғы тәртібіне қандай да бір
өзгертулер және қосымшалар еңгізетін жаңа заң оны әрекетке еңгізуден соң
туындайтын сол құқықтарға және міндеттерге қолданылады.
Қазақ ұлттық заңнамаларының жалпы ережелеріне құқықтық шолу жасар
болсақ ата заңымыз Конститутцияда мұра алуға кепілдік берілетіндігі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің алтыншы бөлімінің 57,
58, 59, 60 тараулары толығымен осы үлкен және күрделі институттардың бірі
мұрагерлікке арналған. Бұл тараулар көлемінде мұрагерлік туралы жалпы
ережелер, өсиет бойынша мұрагерлік, заңды мұрагерлік жәнемұра алу
ерекшеліктері реттеліп заң нормаларымен бекітілген.
Нақтылай түссек 1038 – 1045 баптары мұрагерлік құқығының жалпы
ережелері мен оның азаматтық құқықтық қатынастарындағы ролімен
ерекшеліктерін анықтайды, ал 1046 – 1059 баптар көлемінде өсиет бойынша
мұрагерліктің жалпы ережелері, өсиет мазмұнына қойылатын талаптар, оның
заңды күшін бекіту ерекшелігі мен өсиеттік бас тарту реттері және өсиеттің
орындалу ережелері көзделген, 1060 – 1071 баптары заңды мұрагерліктің
кезектер шақыру ерекшелігімен және оны қорғау қарастырылған, соңғы 1072
–1083 баптар көлемінде мұраның ашылу орны, мерзімі және реттелуі мен
үлестер мен болмаған мұрагерлердің құқықтары айқындалған.
Көрсетілген түсініктің мазмұнын аша, азаматтық құқық жүйелерінің бір
бөлімшесі болып мұрагерлік құқық табылатындығынан шығу керек. Бұл уақытта
мұрагерлік туралы заңдылықтың әрекеті тек мұраны ашу сәтінде туындайтын
қатынастарға ғана емес, сонымен қатар оларды туындататын қатынастарға
тарайды. Азамат өсиетнаманы нотариалдық конторада рәсімдегенде, ол
мұрагерлік туралы заңдылықтың әрекетіне түседі, бірақ мұрагерлік құқықтық
қатынастың туындауына дейін әлі алыс, ал өсиет қалдырушының өзі барлық
жағдайда оның субъектісі болмайды. Басқа жағынан, мұраны қабылдаған мұрагер
мұраға құқық туралы куәлікті алуға бажды не мұраға салынатын салықты
төлесе, ол мұрагерлік туралы заңдылықтың әрекет өрісінде болады.
Мұрагерлік туралы заңдылық тарайтын қатынастардың шеңбері өте кең. Ал
бұл көрсетілген түсінікті анықтауға әсер етеді. Мұрагерлік туралы
заңдылықты құқықтық актілердің жүйесі ретінде және осы актілерге қосылған,
мұрагерлік бойынша қатынастарды, яғни мұраны ашумен, мұрагерлік құқықтарды
қорғаумен, жүзеге асырумен және ресімдеумен байланысты туындайтын
қатынастарды реттейтін нормалар және өзге құқықтық ережелер сияқты
анықтауға болады.[1]
Мұрагерлік туралы заңдылық кешенді сипат ұстанады. Бұл заңдылықта
азаматтық құқық нормаларының үлесті салмаға жоғары. Бірақ ондағы өзге
салалық болушылықтың нормалары болуын есептеп алып тастауға болмайды. Жер,
қаржы, іс жүргізу және заңдылықтың және құқықтың басқа салаларының
нормалары осындай.
Заңның алға қарай өркендеуіне қарамастан мұрагерлік институт өмірдегі
бүкіл жаңалықтарды жүзеге асыруға мүмкіндігі әлі де қиындау. Тәжірибедегі
мысалдарды көрсете келе мен мынандай тұжырым жасадым. ҚР заңында өсиет
міндетті түрде нысанға сай жасалу керек. Азаматтар өсиеттерді
куәландырғанда тұрғын жерлеріне қарамастан кез келген мемлекеттік немесе
жеке нотариустарда куәландыруға құқылы. ҚР Нотариат туралы 6 бабы 2
бөліміне сәйкес жекеше және мемлекеттік нотариустардың нотариаттық қызметі
жүзеге асырған кездегі құқықтары, міндеттері тең болады. Олар рәсімдеген
құжаттардың бірдей заң күші болады. Сот практикасының анализі мұрагерлікке
байланысты жұмыстардың көбеюін көрсетіп, әлі де болса мұраны заңсыз жолмен
алғандарын дәлелдейді. Осы айтылғандардың барлығы заң әрі қарай өркендеу
керек ететіні талап етеді.
Жұмысымның соңында айтарым, бұл еңбегіме жинаған бүкіл істерім
(материалдарым ) кірген жоқ, бүкіл сұрақтарды қарауға мүмкіндік болмады,
себебі мұрагерлік құқық өте кең таралған, жұмысымды қорыта келе айтарым жәй
азаматқа мұрагерлік құқықтың барлық тәртіптерін білмей мұраны бүкіл заңның
талаптарына сай дұрыс жасау мүмкін емес және өте қиын дер едім. Осының бәрі
осы тақырыпты дұрыстап, зер салып оқу керек екенін көрсетті.
Дипломдық бітіру жұмысы Кіріспеден және үлкен үш тараудан тұрады. І
тарау Мұрагерлік қатынастарды құқықтық реттеу деп аталады да, Мұра алудың
түсінігі және мәні Мұрагерлік құқықтың негізгі түсініктерін қамтиды. ІІ
тарау Мұрагерлік құқықтың негіздерінің құқықтық ерекшеліктері, яғни Заң
бойынша мұрагерліктің реттелуі мен
Өсиет бойынша мұрагерліктің ерекшеліктері мен
айырмашылықтарына тоқталады.
ІІІ негізгі тарауда Мұрагерлік құқықты жүзеге асыру, рәсімдеу және
қорғауды жүзеге асыру реттері келтіріліп, ІV соңғы тарау мұрагерлік
институттың дамуы яғни Мұрагерлердің қоғамдағы ролін жетілдіру мәселелерін
қарастырады. Диплом жұмысы Қорытындыланып,
Қолданылған әдебиеттермен бітеді.
І. Қазақстан Республикасының зандары бойынша мұра қалдырудың
сипаттамасы және түсінігі
1.1. Мұра алудың түсінігі және құқықтық сипаттамасы.
Қазақстан қазіргі өзінің экономикалық, рухани, құқықтық жағынан қайта
құруларды басынан өткізіп отырған кезеңде ізденуші қауым қазақ халқының
құқық жүйесінің қайнар көзі болған әдет-ғұрып заңдардың қамтыған салаларын
жан-жақты зерттеуде. Соның ішінде кезек күттірмейтін институттың бірі –
мұрагерлік құқық мәселесі болып отыр. Мұрагерлік институт мыңдаған
жылдармен өлшенетін дәуірлерден өтіп, әлі күнге дейін өз мәнін жойған жоқ.
Қайтыс болған азамат мүлкінің басқа адамның иелігіне – мұрагерге ауысуы
мұрагерлік деп аталады. Қазіргі кезде мұраға қалатын мүліктерге жер
телімдері, жеке тұрғын үй, пәтер, саяжай, автомашина, тағы басқалар жатады.
Мұрагерлік жазбаша қалдырған өсиет немесе заң бойынша жүзеге асырылады.
Көп жағдайда тұрғын үй отбасы мүшелеріне ортақ мүлік болып есептеледі.
Сондықтан қазіргі күші бар заң бойынша, кәмелетке жастары толған бірнеше
баласы бар отағасы баспананы балаларының біріне мұрагерлікке қалдыра
алмайды. Өйткені ол ортақ мүлік болып саналады.
Мұраға алу деп, мұрагерлік құқықтың нормаларына сәйкес қайтыс болған
тұлға мұраны қалдырушы құқықтарының және міндеттерінің оны мұрагерлеріне
ауысуы түсініледі. Мұрагерлік түсінігін нақтылай, екі жағдайда көрсетелік:
біріншіден, әмбебап құқықты алу тәртібінде мұраны қалдырушы құқықтарының
және міндеттерінің мұрагерлерге ауысуы; екіншіден, мұра қалдырушы барлық
құқықтары және міндеттері мұрагерлерге көшеді, тек мұраға алу тәртібінде
Азаматтық Кодексінен және өзге заңдармен ауыстырылуына жол берілмейтін
немесе осы құқықтардың және міндеттердін өз табиғатына қайшы келетін
жағдайларды қоспағанда. [2]
Бірінші тұрмыстық – қауымдастық құрылыс кезеңінде, оның дамуының
ертедегі сатыларында адамдардың қажеттіліктері және оларды қанағаттандыру
құралдары тапшы болды, ал мұрагерлік қазіргі түсінікте әзірге болмады,
себебі мұраға алатын ештеңе болмады. Сол кезеңде тайпа және рудың иеленуіне
және падалануына әкеден баласына аң және балық аулаудың қарулары көшеді, ал
соңында жабайы жануарлардың терілері, отынның және тамақтың қорлары, руға
(тайпаға) жатудың белгілер және т.б. да құралдар отбасында қалды. Бірақ бұл
кезде туындаған қатынастар сол кезде болмаған құқық нормасымен емес, яғни
көп ғасырлы дәстүрлермен және салттармен реттелді. Шындығында,
мұрагерліктің пайда болуы және дамуы өндіріс құралдарына жеке меншікті
бекітумен, мүмкін қол сұғушылықтан биліктің тежегіші қолдарында
орналасқандарды қанағаттандыратын тәртіпті шектеуге арналған ерекше
институттардың пайда болуымен, қоғамның мүліктік және әлеуметтік
жіктелуімен қолдан-қолға жүреді. Осы институттардың жүйесі жеке меншікке
және оның қажетті атрибутына қатынасы бойынша күзетшінің ролін орындаған
және орындайды.
Қазірі тарихи кезең ХХІ ғасыр. Ол мәнді ығыстырылған сол елдерге және
континенттерге жеке меншіктің келуімен сипатталады. Сөз бұрынғы социалистік
лагерьдің елдері, Азия, Африка және Латын Американың басқа елдері туралы
айтылады. Ал бұл мұрагерлік ролінің өсуімен шығарып салынады.
Осылай мұрагерліктің мәні неде және экономикалық және рухани
кемелділіктің нақты деңгейіне жеткен адамзаттың қоғамға мұрагерліксіз неге
жүруге болмайды.
Алдыға келе, мұрагерліктің пәні болып біріншіден, мүлік табылады.
Олардың қатарында басты орынды меншік құқығы алады. Мысалы, марқұмның
мұрагерлік бойынша құқықтар және міндеттер көшпейді, яғни олмен бірге
өледі. Біріншіден бұл өмір сүруге қажетті құралдардан айырылуы мүмкін
оның жақын адамдарының жағдайына кері әсер етер еді, көптеген акционерлік
қоғамдардың, банктердің, сақтандыру компаниларының және тағы да
басқаларының күйзелуіне әкелер еді, себебі олармен үздіксіз және құзыретті
басқару бұзылар еді. Осыдан марқұмның қарызгерлері ұтпар еді, себебі өз
талаптарын қанағаттандыру жөніндегі талаптармен кімге баратынын білмер еді.
Мұрагерліктен бас тарту еңбек және іскерлік белсенділіктің төмендеуіне
әкелер еді. Ақырында, мұрагерліктен бас тарту меншік құқығының және
меншіктің табиғатына қарама – қайшы, себебі мұндай жақындық кезінде соңғысы
жедел құқыққа айналады - өлімнің келуінен құтылуға болмайды.
Мұрагерліктің мәні қоғамның әрбір мүшесі оның өлімінен кейін олмен тірі
кезінде алынған барлық материалдық және рухани игіліктер оның еркіне
сәйкес, ал егер ол оны білдірмесе, онда зыңның еркіне сәйкес оған жақын
туыстарына берілетіндікті сезінумен жұмыс істеуге және өмір сүруге
мүмкіндік кепілдену тиістілігінде қорытындыланады. Ал тек заңмен тікелей
қарастырылған жағдайларда, қоғамда қалыптасқан құқықтық және адамгершілік
қағидаларына сәйкес мұра қалдырушыға оның тірі кезіндегі алынған мүліктің
сәйкес бөлігі, яғни мұра қалдырушы өзі беруі мүмкін тұлғаларға (қажетті
мұрагерлерге) ауысады. Осы бастауларды нақты өткізу мұра қалдырушының
өзінің және оның мұрагерлерінің және үшінші тұлғалардың (борышкерлердің
және мұра қалдырушының қарызгерлерінің, фискалды қызметтердің және т.б.)
мүдделерін қамтамасыз етеді. Әрбір басқа қиын әлеуметтік аренамен сияқты
мұрагерлік тек қоғамда қажетті тұрақтылықты қамтамасыз ете, қоғамдық
пайдалы қызметтерді орындап қана қоймайтыны белгілі. Онымен кері сәттерде
байланысты болуы мүмкін. Олардың арасындағы бастысы болып, мұрагерлік
бойынша қозғалмайтын мүлік, акциялар, салымдар, еркін конвертелетін
валюталар және тағы басқалары ауысатын адамдардың арамтамақты өмір сүруі
үшін мұрагерліктің есік ашуы табылады. Ал бұл өз кезегінде қоғамның
әлеуметтік жіктелуі тереңдетеді. Бұл тенденциялар капиталдың бастапқы
жиналу кезеңдерінде ерекше қауіпті. Осылардың барлығын шоттардан лақтырып
тастауға болмайды. Көрсетілген тенденциялар белгілі шекте салық салудың
қарқымды жүйесінің жолымен жеңілдетілуі мүмкін. Бастысы бірақ мұрагерлік
бойынша мүлікті еркін берумен байланысты барлық шағымдардың кезінде өмірге
нольден кіруге, барлығын жаңадан бастауға әрбір жаңа ұрпақты мәжбүр етуге
қарағанда бұл жақсы. Мұрагерлік бойынша мүліктің ауысуы қоғамда
интеллектуалды дегдардың қалыптасуына қолдану көрсетеді, ал оның өкілдері
олмен ұнатқан басқару, ғылым, білім, медицина, өнер, әскери іс және тағы
басқа қызметтің өрісінде мамандануға мүмкіндік алады. Бұл ақырында қоғам
пайдасына келеді. Сондықтан қоғам дамуының көшпелі кезеңінің жағдайларында
да мұрагерлікпен байланысты плюстер мұрагерлік әкелетін немесе әкелуі
мүмкін шығындардан асып түседі.
1.2. Мұрагерлік бойынша мұра қалдырушының құқықтары және міндеттері
Мұраға алу кезінде мұра қалдырушы құқықтарының және міндеттерінің оның
мұрагерлеріне ауысуы құқықтың мұрагерлік тәртібінде болады. Ал бұл нені
білдіреді? Оның құқық берушісінің құқықтарынан және міндеттерінен құқықтық
мұрагер құқықтарының және міндеттерінің заңды тәуелділігі орын алуынан
құқықтық мұрагерлік сипатталады. Мұрагерлік бойынша мұра қалдырушының
құықтары және міндеттері біртұтас жалпы ретінде ауысады. Осылай, егер
міндеттеме тұрақсыздықпен қамтамасыз етілсе, онда олар мұрагерге міндеттеме
бойынша қарызгер құқықтарының ауысуы кезінде де күшін сақтайды. Басқа
жағынан, егер мұрагерлік мүлік кепілденсе, онда меншік иесінің ауысуын
мүліктің кепілі тоқтатпайды. Мұрагерлікті қабылдау актісі барлық мұраға
таралады. Мұрагер мұрагерлік құрамына, әсіресе не кіретінін де білмеуі
мүмкін. Мұраны шарт және келісу бойынша қабылдауға жол берілмейді. Бір
қарағанда осы ережедегі ерекшк болып, мұрагерге сол мұраны қалдырушының
басқа да мұрагерлерінің пайдасына мұрадан бас тарту мүмкіндігі табылады.
Ақырында, мұраны қабылдау актісіне кері күш беріледі. Егер мұрагер мұраны
қабылдаса, онда мұраны ашу сәтінен бастап ол оған ауысқан деп есептеледі.
Мұрагерлік кезінде әмбебап құқықтық мұрагерлік, яғни жоғарыда айтылған
алулардан басқа мұра қалдырушының барлық құқықтарындағы және
міндеттеріндегі мұрагерлік орынға ие.
Осындайлардың қатарына бұрыннан заң және өсиетнама жатады. Белгілі
болғандай, мұрагерліктің негіздерін бір – біріне қарсы қоюға болмайды.
Кейде мұра мұрагерлерге өсиетнама бойынша, ал басқасы – мұрагерлерге заң
бойынша өтеді, ескеретін жәйт, мұрагерлік заңнан ешуақытта туындамайды.
Өсиетнама бойынша және заң бойынша мұра үшін заңмен қарастырылған заңды
фактілердің толық қатары қажет. Заң бойынша мұра ету үшін екеуі қажет:
біріншіден, мұраны алуға тартылатын тұлға заң бойынша мұрагерлер шеңберіне
кіруі қажет; екіншіден, мұраны ашу болуы тиіс. Өсиетнама бойынша мұраны алу
кезінде мұрагерлікке тартылатын тұлғаны мұраны қалдырушы өз өсиетнамасында
анықтайды.
Бұл арқылы мұрагерлік барлық жағдайларда заңда қарастырылған заңды
фактілердің болуы кезінде туындайды. Осы көзқарас жағынан, мұрагерлік – заң
бойынша емес, өсиетнама бойынша емес, яғни заңнан ешуақытта туындамайды.
Мұрагерлік құқықтағы орталық болып, мұра түсінігі табылады.[3]
Мұрагерлік деп, мұра қалдырушының қайтыс болуынан соң оның мұрасы
мұрагерлік құқықты қабылдау тәртібінде оның мұрагерлеріне ауысады. Қысқаша
айтқанда, мұрагерлік түсінігінің мазмұнын ашу үшін мұрагерлерге не өтеді
және қалай өтеді деген сұрақтарға жауап беру қажет. Мұрагерлік түсінігінің
шектерін анықтау кезінде жөнелтуші болып келесі жағдайлар болуы тиіс.
Біріншіден мұрагерлік құрамына тірі кезінде мұра қалдырушы ұстанушысы
болған құқықтар және міндеттер кіреді. Егер мұра қалдырушы қайтыс болуының
нәтижесінде ғана құқықтар және міндеттер туындаса, онда олардың мұра
бойынша ауысуы туралы айтудың қажеті жоқ. Мұндай жағдайлар кезінде мұра
қалдырушыдан мұрагерге құқықтар және міндеттер ауыспайды, яғни басқа
негіздер бойынша мұрагерде туындайды. Бірақ бұл үшін мұра қалдырушының
қайтыс болуынан басқа заңмен қарастырылған өзге де заңды фактілердің болуы
қажет. Осылай, сақтандырылған тұлғаның қайтыс болуында, егер жеке
сақтандыру келісім – шартында өзге де пайданы алушы көрсетілмесе, онда
сақтандырылған тұлғаның мұрагерлеріне сақтандыру сомасы төленеді. Бірақ
мұнда мұрагерлік құқық болмайды, себебі сақтандыру сомасын алуға құқық мұра
қалдырушы қайтыс болуының нәтижесінде ғана туындайды. Бұл арқылы, мұра
қалдырушының өзіне жатпаған құқықты мұрагер иеленеді.
Екіншіден, тірі кезінде мұра қалдырушыға жатқан құқықтар және міндеттер
өз табиғаты бойынша және мұрагерлік тәртібінде басқа тұлғаларға ауысуға
қабілетті. Мысалы, авторлық құқық. Бұл уақытша мұра қалдырушының авторлығы
әлеуметтік мәнді және заңмен қорғалатын заңды факт ретінде оның қайтыс
болуынан кейін де өмір сүре береді.
Үшіншіден, тірі кезінде мұра қалдырушы құқықтарының және міндеттерінің
мұрагерлік бойынша ауысуы заңның тікелей көрсету күшіне жіктелуі не алынып
тасталуы мүмкін. Осылай қазіргі уақытта мұра қалдырушымен алынбаған, бірақ
есептелгенжалақы оның отбасына берілетіндігі заңдылықпен белгіленген. Мұнда
мұрагерлік құқық жоқ, себебі қайтыс болғанның жалақысы ауысатын отбасы
мүшелерінің шеңбері оның мұрагерлерінің шеңберімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Арнайы көлік құралдарын алған мүгедектің қайтыс болуынан кейін де
мұрагерлік құқықты қабылдау келмеуі мүмкін. Мүгедекпен тегін алынған
мотоколяска оның қайтыс болуынан кейін тұрғындардың әлеуметтік қорғау
органдарына қайтарылуы тиіс. Ұлы Отан соғысының мүгедектері және оларға
теңестірілген тұлғалар үшін ерекшелік жасалған. Олармен тегін алынған
мотоколяска олардың қайтыс болуынан кейін олардың отбасыларының меншігінде
қалады. Егерде мүгедектермен мотоколяскілер және жеңіл автокөліктер тегін
алынбаса, бірақ олармен жеңілдік жағдайларында алынса, онда олар жалпы
негіздерде мұра етіледі. Бұл жағдай тек Ұлы Отан соғысының мүгедектеріне
ғана емес, сонымен қатар өзге де мүгедектерге жарайды.
Төртіншіден, мұрагерлік бойынша мүліктік және мүліктік емес құраммен
құқықтар және міндеттер ауысуы мүмкін. Осылай, егер акционерлік қоғамдағы
дауыста акциялар мұра етілсе, онда мұрагерге дивидендтералуға құқық қана
емес, сонымен қатар акционерлік қоғамның істерімен басқаруға қатысу құқығы
да ауысады.[4]
Енді сұрақ қояйық: мұрагерлік бойынша жеке мүліктік емес құқықтар
ауысуы мүмкін бе? Бір қарағанда осы сұрақтың қойылымы жалған сияқты
көрінеді: құқық жеке болғандықтан ол оның иесінен ажырамайды. Егер құқықты
ұстанушы қайтыс болса, онда оның ұстаушысынан ажырамайтын құқық та олмен
бірге өледі. Жеке мүліктік емес құқықтар олардың ұстанушысымен тығыз
байланысқан, тіптен бір – бірінсіз өмір сүре алмайды. Осылай мысалға
жоғарыда айтылып кеткен авторлық құқық. Бұл уақытша жеке мүліктік емес
құқықтар оның ұстанушысының қайтыс болуынан кейін барлығы онымен өлмейді.
Мысалы, мұра қалдырушының қайтыс болуынан кейін мұрагерлер оның мұрағатынан
жариялануға дайын қолжазбаны тапса. Мұрагерлер қолжазбаны баспаханаға
жариялау үшін береді. Бұл кезде олар қандай құқықтарды жүзеге асырады: тек
мүліктік немесе сонымен қатар жеке мүліктік емес ? Оның өзінде Авторлық
құық және аралас құқықтар жөніндегі ҚР-ң заңында жеке мүліктік емес және
мүліктік құқықтарды сәтсіз шектеуге келу қажет, берілген жағдайда сол не
басқа құқықтарды жүзеге асыру орынға ие деген қорытындыға келу керек.
Бесіншіден, заңмен қарастырылған жағдайларда мұрагерлік бойынша тек
субъективтік құқықтар және сөздің жалған мағынасындағы міндеттер (мысалы,
міндеттемедегі қарызгер құқығы немесе жеке меншік құқығы) ғана емес,
сонымен қатар құқықтық қабілеттіліктен субъективтік құқықтар жолында
орналасқан құқықтық құрылымдар да ауысады. Көрсетілген құқықтық құрылымдар
Gestaltungsrecht (құқықтық құрылымға құқық) сияқты немесе заңмен қорғалатын
мүдделер сияқты белгіленуі мүмкін. Осы ойды нақты мысалдарда безендірейік.
Әлеуметтік жалдау келісім – шарт бойынша мемлекеттік немесе муниципалды
тұрғын – үй қорында тұрған орынды алатын азамат заңмен қарастырылған
жағдайлардың болуы кезінде оны жекешелендіру мүмкін. Тұрғын – үйді
жекешелендіру туралы келісім – шарт заңмен белгіленген тәртіпте тіркелген
сәттен бастап ол орынның иесі болады. Егер мұра қалдырушы тұрғын орынды
жекешелендіруге бағытталған ешқандай әрекеттерді жасамаса, не ол қайтыс
болса, онда мұра қалдырушының тірі кезінде болған жекешелендіруге құқық
оның құқықтық құқықты қабылдау тәртібінде ол басқа тұлғаларға ауыспайды. Ал
егер мұра қалдырушы тірі кезінде тұрғын орынды жекешелендіруге өз еркін
білдіруге үлгірсе (мысалы, сәйкес құжаттарды берді), бірақ өлім оған істі
соңына дейін жеткізуге кедергі келтірсе, онда жекешелендіруге құқық
субъективтік құқық жолына тоқтап, өткізу сатысына ауысты, сондықтан ол
мұрагерлік құқық объектісі бола алады.
Басқа мысал алынушы ескілікке жатады. Иелік етудің ескілігі бойынша
меншік иесі болуы үшін заңмен талап етілетін жағдайлардан басқа Азаматтық
Кодекстің 240 бабында белгіленген мерзім барысында (қозғалатынмен – 5 жыл,
қозғалмайтынмен – 15 жыл) мүлікпен үздіксіз иелену қажет. Ескі иеленуші өз
иеленуінің уақытына оның қабылдаушы сияқты мүлікті алған өз ізашарының
иелену уақытын қосып алуы мүмкін. Бұл ереже сингулярлы және әмбебап құқық
сияқты жағдайларға тарайды. Басқаша сөзбен айтқанда, сатып алушы өз
иелігінің уақытына мүлікпен сатып алушы иеленген уақытты, ал мұрагер –
мүлікпен мұра қалдырушы иеленген уақытты қоса алады. Бірақ бұл үшін
ізбасардың және қабылдаушының иелігі заңда қарастырылған барлық жағдайларды
қанағаттандыруы тиіс. Алынушы ескілік мерзімінің аяқталуына дейін қайтыс
болған ескі иеленушінің мұрагерлік массасына мүлікке құқық емес, яғни заңда
қарастырылған мерзімдердің аяқталуы бойынша оны меншікке алу мүмкіндігі
кіреді.
Бұл арқылы, заңмен қарастырылған жағдайларда мұрагерлік құрамына тек
құқықтар және міндеттер ғана емес, сонымен қатар құқықтық қабілеттілік
жәнесубъективтік құқық (міндет) арасындағы аралық жағдайды алатын құқықтық
құрылымдар да кіреді.
Көп жағдайларда мұра етуге сол не басқа тұлғаны тарту тәртібі, сонымен
қатар мұрагерге ауысатын құқықтардың және міндеттердің мазмұны мұрагерлік
туралы жағдайлармен ғана емес, сонымен бірге мұрагерлік құқықтың жеке
түрлеріне есептелген арнайы ережелермен де анықталады. Бұл ережелер
шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар, өзге де заңды тұлғалар туралы
заңдылықтарда және де заңдылықтың жер, тұрғын – үй және өзге аралас
салаларда негізделген. Осы ережелердің кейбіреулерін қарастырайық.
Азаматтық Кодекстің бірінші бөлімінде қатысушының (мүшенің) қайтыс
болуында серіктестіктен, қоғамнан не кооперативтен оның шығуының салдарын
анықтайтын жағдайлар бар. Азаматтық Кодекстің 77 бабы толық серіктестіктен
қатысушының шығу салдарын анықтайды, Азаматтық Кодекстің 83 бабы –
жауапкершілігі шектеулі қоғамның жарғылық капиталындағы үлесінің басқа
тұлғаға көшуін, Азаматтық Кодекстің 100 бабы - өндірістік кооперативте
мүшелікті тоқтатуды анықтайды. Бұл жағдайлар заңды тұлғалардың жеке
ұйымдастырушылық – құқықтық нысандарына жататын нормативтік актілерде және
заңдарда дамыған және нақтыланған.[5]
Бір жағдайларда сәйкес қоғамдағы, кооперативтегі не серіктестегі мұра
қалдырушының орнын мұрагерлерге қолдауы мүмкін. Осылай, акционерлердің
қоғамдағы акцияларды мұраға алған мұрагер тек акцияларға құқықты ғана
алмайды, сонымен бірге осыдан шығатын барлық салдармен оның қатысушысы
болады. Мұрагер, егер ол дауысты акцияларды мұраға алса, онда ол қоғамның
директорлар кеңесінде не атқарушы органында мұра қалдырушыны автоматты
түрде өзгерте алмайды.
Басқа серіктестіктерде, қоғамдарда және кооперативтерде мұрагерлерді
серіктестікке, қоғамға не кооперативке алу туралы сұрақ шешілмейді ipsojure
, яғни ол байланысты, біріншіден, заңда және құрылтай құжаттарында
қарастырылған жағдайлардан; екіншіден, берілген заңды тұлғаның құрамына
мүшелерді (қатысушыларды) қабылдауды өткізетін басқару органдарынан.
Осылай, толық серіктестік қатысушысының қайтыс болуы жағдайында оның
мұрагері басқа қатысушылардың келісімімен ғана толық серіктестікке түсе
алады (Азаматтық Кодекстің 78 бабының екі тармағы).
Толық серіктестікке немесе сенімдегі серіктестікке түспеген толық
серіктестіктің мұрагерімен есептесулер Азаматтық Кодекстің 78 бабының 4
тармағына сәйкес жүргізіледі. Мұрагер Азаматтық Кодекстің 78 бабының 2
тармағында және 75 бабының 2 тармағында қарастырылған негіздер бойынша
үшінші тұлғалар алдында серіктестік міндеттемелері бойынша жауапкершілікті
ұстанады.
Сенімдегі серіктестіктегі салымшының қайтыс болуы жағдайында жинақ
капиталындағы оның үлесі жалпы негіздерде мұра етіледі. Мұрагер сенімдегі
серіктестіктегі салымшының орнын қолдауы мүмкін. Мұрагер жинақ
капиталындағы өз үлесін шегінде серіктестік қызметімен байланысты шығындар
тәуекелін ұсталады.
Жауапкершілігі шектеулі қоғамдарда жарғылық капиталдағы мұра
қалдырушының үлесі оның мұрагерлеріне ауысады, егер қоғамның жарғысымен
мұндай ауысу тек қоғамның басқа қатысушыларының келісімімен жіберілетіндігі
қарастырылмаса. Үлестік мұрагерлерге ауысуына қоғам қатысушыларының бас
тартуы кезінде, егер мұндай келісу қоғамның жарғысына сәйкес қажет болса,
үлес қоғамға ауысады. Бұл кезде қоғам үлестің қоғамға ауысуы сәтінен бір
жылдың барысында (егер аз мерзім жарғымен қарастырылмаса) қоғамның қайтыс
болған мүшесінің мұрагерлеріне соңғы есеп беру кезеңіне қоғамның
бухгалтерлік есебінің мәліметтері бойынша үлестің нақты құның төлеуге
міндетті. Қоғамның таза активтерінің құны және оның жарғылық капиталының
мөлшері арасындағы айырмашылық есебінен үлестің нақты құны төленеді. Егер
мұндай айырмашылық жеткіліксіз болса, онда қоғам жетіспеуші салаға өзінің
жарғылық капиталын азайтуға міндетті.
Өндірістік және тұтынушылық кооперативтерге қатысты айтып кетсек, онда
мұрагер кооперативке қабылдануы мүмкін, егер кооператив жарғысымен басқаша
қарастырылмаса. Өндірістік және тұтынушылық ауыл шаруашылық кооперативтерге
әрекеті тарайтын ауыл шаруашылық кооперация туралы заңға сәйкес кооператив
мүшесінің қайтыс болуы жағдайында оның мұрагерлері кооператив мүшелігіне
қабылдануы мүмкін. Егер де мұрагерлер кооперативке қабылданбаса, онда
кооперативтің қайтыс болған мүшесінің толық салымының құны оларға төленеді.
Мұрагерді сәйкес мүліктің иесі деп тану азаматтық-құқықтық негіздердің
күшіне ол берілген кооперативке түсу құқығына ие.
Қалған мұрагерлерге ақшалармен өтемақы төленеді. Егер де орын әлі де
сатып алынбаса және мұрагерлердің бірде – біреуі мұра қалдырушымен онымен
қолданылмаса, онда кооперативке қабылдауға мұрагерлерге бас тартылуы
мүмкін. Бұл жағдайда мұрагерлерге олардың үлесіне келетін мүліктің құны
өтеледі.
“Қоғамдық бірлестіктер туралы” ҚР заңында мұрагерліктің сұрақтарына
көңіл бөлінген. Көрсетілген бірлестіктер коммерциялық емес серіктестіктер
не тұтынушылық кооперативтер нысанында құрылады. Бірлестіктер мүшелеріне
жер учаскелері меншік, өмір бойы мұра етілетін иелік, тұрақты пайдаланатын,
жал және шұғыл пайдалану құқығында тіркеледі. Азаматтық заңға сәйкес
бірлестіктің мүшелері болып бірлестік мүшелерінің, сонымен бірге кәмелетке
толмаған мұрегерлер болуы мүмкін. Жер учаскелерінде орналасқан құрылыстар
азаматтық заңдылықпен қарастырылған жалпы негіздерде мұра етіледі.
Азаматтардың меншігінде орналасқан жер учаскелері заң бойынша немесе
өсиетнама бойынша, ал азаматтарға өмірлік мұра етілетін иелікті ұсыну тек
заң бойынша мұра етіледі.
Егер тұрақты (мерзімсіз) пайдалану құқығында азаматтарға жер учаскелері
берілсе, онда осы учаскелерде орналасқан құрылыстардың иелері болған
мұрагерлерге мұра қалдырушының сол мөлшерінде және сол құқығында учаскелер
тіркеледі. Бұл кезде мұрагерге өмірлік мұра етілетін иелікке жер учаскесіне
қайта тіркеуді өткізуге немесе жердің нормативті бағасы бойынша оны
меншікке сатып алуға құқық беріледі. Егер де жал немесе мерзімді пайдалану
құқығында азаматтарға жер учаскелері берілсе, онда осы учаскелерде
орналасқан құрылыстардың иелері болған мұрагерлерге мұра қалдырушының сол
құқығында қалған мерзімге учаскелер тіркеледі. Бұл кезде мұрагерлерге
учаскелері жекешелендіру құқығы беріледі.
Сол уақытта жер учаскелерінде орналасқан құрылыстардың иелері болған
мұрагерлерге ол қандай құқыта мұра қалдырушыға берілсе, сол құқықта
участокті тіркеуге немесе өмірлік мұра етілетін иелік ауқымында оны қайта
тіркеуге және сатып алу не жекешелендіру жолымен участокқа меншік құқығын
алуға жеткілікті кең мүмкіндіктер ұсынылады. Бірақ бұл жағдайларда жер
учаскесіне құқық мұрагерлік құқық тәртібінде емес, яғни басқа негіздер
бойынша мұрагерде туындайды.
Егер “коммерциялық емес ұйымдар туралы” заңның әсеріне түсетін
коммерциялық емес серіктестіктің қатысушылары болып жеке тұлғалар табылса,
онда құрылтайшылық құжаттармен қарастырылған тәртіпте мүшелік салымдердан
басқа серіктестік меншігіне мұра қалдырушымен берілген серіктестік
мүлігінің бөлігін алу құқығына олардың мұрагерлері ие, егер де мемлекеттік
заңмен немесе құрылтайшылық құжаттармен өзгеше белгіленбесе. Бұл қорытынды
коммерциялық емес ұйымдар туралы заңның сәйкес нормаларын талқылау жолымен
жасалуы мүмкін, мұнда коммерциялық емес ұйым мүшелерінің серіктестіктен
шығу және одан шығарылуы кезінде мүшелік салымдардан басқа олармен
серіктестік меншігіне берілген серіктестік мүлігінің бөлігін алуға құқық
танылады.
Фермер шаруашылығын мұра ету туралы, әсіресе жерді мұра ету туралы
сұрақ өте қиын. Осы сұрақтарды шешуге тартылуы мүмкін құқықтық материал
жеткілікті тапшы.
Шаруашылық мүшелерінің бірі немесе шаруашылықтың соңғы мүшесі қайтыс
болуына тәуелсіз жалпы негіздерде фермер шаруашылығының мүлігінде мұра ету
ашылады. Азаматтық Кодекстің 257 бабы шаруашылық мүшелерінің мүлігін жалпы
бірлескен меншікке жатқызады. Фермер шаруашылығы туралы заң шаруашылық
мүшелерінің мүлігін жалпы үлесті меншікке әлі де жатқызады, егер шаруашылық
мүшелерінің бір дауысты шешімімен ол жалпы бірлескен меншіктің режиміне
ауыстырылмаса, онда осы мүлік жалпы тәртіп бойынша шаруашылық мүшелерінің
жалпы үлесті меншігін құрайды. Азаматтық Кодекстің 258 бабы фермер
шаруашылығынан оның барлық мүшелерінің шығуына байланысты не басқа негіздер
бойынша оны тоқтатуды ажыратады. Шаруашылықтың тоқтатылуы кезінде Азаматтық
Кодексте белгіленген ережелер бойынша және жер зандылығына сәйкес жер
учаскесі бөлінеді. Шаруашылықтан оның мүшелерінің бірінің шығуы кезінде жер
учаскесі және өндіріс құралдары бөлінуге жатпайды. Шаруашылықтан шығушы
жалпы мүліктегі оның үлесіне мөлшерлі ақшалай өтемақыны алуға құқылы.[6]
ҚР Жер Кодексі фермер шаруашылығын жүргізуші азаматтардың иелігінде
және өмірлік иелігінде орналасқан жер учаскесін мұра етудің жағдайларын
анықтайды. Осы шаруашылықтың басқа мүшелерімен келісу бойынша шаруашылық
мүшелерінің біріне мұрагерлік бойынша жер учаскесі беріледі. Мұндайдың
болмауында шаруашылықты жүргізуге ниет білдірген және квалификациялық
талаптарға жауап беретін қайтыс болғанның мұрагерлерінің біріне беріледі.
Жер учаскесімен мұра етудің артықшылықты ауқымы туралы даулар сотпен
қарастырылады.
Интеллектуалды меншік туралы барлық заңдарда автордың мүліктік және
жеке мүліктік емес құқықтарын мұра етуге заң шығарушылық әртүрлі
жақындықтары байқалады. Егер мұра бойынша автордың мүліктік қулықтарының
ауысуы күдік тудырмаса (біріншіден, шығармашылықты пайдалану үшін сыйақы
алуға құқық), онда мұра бойынша ауысатын жеке мүліктік емес құқықтардың
шеңбері заңдылықты жеткілікті тапшы қарастырылған.
Мұра бойынша ауысатын авторлық құқықтық өкілеттіктер ол авторға өмірлік
жатуына не жатпауына тәуелсіз мұрагерлерге нақты мерзімге ауысады. Осы
мерзімнің ұзақтығы және шектеу тәртібі әртүрлі. Осылай, заңмен
қарастырылған шектердегі авторлық құқықавтордың қайтыс болу жылынан кейінгі
жылдың 7 қаңтарынан есептелетін 50 жылға мұрагерлерге ауысады. Авторлықпен
аралас құқықтардың мұрагерлеріне мұраны ашу сәтіне мерзімі өтпеген мерзімге
көрсетілген құқықтар ауысады. Патент иесінің құқықтары мұрагерлерге тек
патент әрекет етуінің қалған мерзіміне ғана ауысады.[7]
Енді мұраны ашу сәтінен оны мұрагерлермен қабылдауға дейін мұраның
құқықтық жағдайына тоқталайық. Бұл мұраны жатушы (hereditas jacens) деп
айту қабылданған. Осы уақыт аралығында ол кімге жатады, ал егер жатса, онда
кімге? Жатушы мұра мұра қалдырушыға жатпайды, себебі ол тірі емес. Мұра
берушінің қайтыс болуымен құқықты иеленудің қажетті алғышарты ретінде
шығатын оның құқық қабілеттілігі тоқталды, құқықтың қабілетті субъекті
болмай, субъективтік құқықтардың және міндеттердің ұстанушысы болу мүмкін
емес. Жатушы мұра мұра етуге тартылған мұрагерлерге жататынын растауға
болмайды. Мұрагерлерде мұраны ашу сәтінде мұраға құқық емес, яғни тек
мұраны қабылдауға құқық қана туындайды. Егер де мұраға құқық мұраны ашу
сәтінен бастап мұрагерлердің мұра етуіне арналса, онда мұраны қабылдау
актісіне кері күшті берудің де қажеті жоқ.
Сондықтан мұраны ашу сәтінен бастап оны мұрагерлермен қабылдауға дейін
мұра өзімен субъективтік емес құқықтардың және міндеттерін көрсететінін
танудан басқа ештеңе қалмады. Бірақ мұндай жағдай қысқа мерзімді болып
табылады. Ол мұрагерлермен қабылданбағанша немесе мемлекетке ауыспағанша
созыла береді.
Мұраны ашу. Мұра азаматтың қайтыс болуымен ашылады. Өлім сәті адам
ағзасында болған өлімнің фактісін мүмкіндік беретін өзгерістер туралы
куәландырушы медико – биологиялық мәліметтер негізінде тіркеледі. Егер
ағзаның тіршілік әрекеті жасанды демалу, қан айналымы аппараттарының
көмегімен ұсталса, онда өлім әлі болмаған. Осы аппараттар сөндірілген соң
және жүрек, өкпе және тағы басқа органдардың әрекетінің толық тоқтауы
болғанда өлім келеді. Медико – биологиялық мәліметтер негізінде анықталған
өлім фактісі загс органдарымен берілетін өлім туралы куәлікте
куәландырылады.
Құқықтық салдар бойынша азаматтың өліміне хабар – ошарсыз жоқ азаматты
сотпен өлі деп жариялау, сонымен қатар азамат өлімінің фактісін сотпен
белгіленуі де теңестіріледі. Тірі азамат өлі деп жарияланса, ол өзінің
құқықтық қабілеттілігін жоғалтпайды. Егер өлген азамат өлі деп жарияланса,
онда ол өзінің құқықтық қабілеттілігін оны сотпен өлі деп жариялау сәтінен
емес, яғни нақты өлім сәтінде жоғалтты. Мұраны ашу сәтінде мұрагерлік
құқықтық қатынас туындайды. Сондықтан осы сәтті нақты тіркеудің мәнін қайта
бағалау қиын.
Мұраны ашу уақыты болып мұра қалдырушының қайтыс болу күні танылады.
Егер азамат хабар – ошарсыз жоқ сияқты өлі деп жарияланса, онда оның қайтыс
болу күні болып соттың сәйкес шешімінің заңды күшіне еңген күні болып
танылады.[8]
Сот шешімінде тіркелген өлім күні және заңды күшіне сот шешімінің ену
күні уақыт бойынша бір – бірінен алысқа қалып тұрады және мұраны ашу
сәтінен есептелетін. Мұраны қабылдау үшін алты ай мерзімдегі шекте бір –
бірінен орналасады. Сондықтан сәйкесжағдайларда сот шешімінде тіркелген
азаматтың қайтыс болу күнінен емес, яғни сот шешімінің заңды күшіне ену
сәтінен бастап көрсетілген мерзімді есептеу дұрыс. Егер мұраны қабылдау
үшін мерзім өтіп кетсе, онда себепті салдар бойынша өткізілген сияқты оны
ұзарту туралы сұрақты қою қажет, ал бұл мұрагерлік істерді ресімдеу кезінде
сарсаңға салуға әкелуі мүмкін.
Заңда мұраны ашу уақыты болып мұра берушінің қайтыс болу күні танылады.
Бір күнде, бірақ әртүрлі сағаттарда қайтыс болған тұлғалар бір уақытта
қайтыс болғандар болып танылады және сондықтан бір – бірінің қайтыс
болуынан кейін мұрагерлікке тартылмайды. Айтылған тұлғалар коммориенттер
(commorientes – бір уақытта қайтыс болушылар) деп аталады. Сағаттармен және
минуттармен есептелетін уақыттағы айырмашылық сол не бір күннің шегінде ол
орынға ие болғанда, өлімнің сәтін анықтау кезінде назарға алынбайды.
Мұраны ашу орны болып мұра қалдырушының соңғы тұрғылықты орны табылады.
Егер ол белгісіз болса, онда мұраны ашу орнв болып, мұраның немесе оның
негізгі бөлігінің орналасу орны танылады. Егер де мұраның негізгі бөлігін
тұрғын – үй немесе қозғалмайтын мүлік құраса, онда мұраны ашу орны болып
бұл мүлік тіркелген орын танылады. Егер мұраның негізгі бөлігі қоғамның не
серіктестіктің акцияларында не капитал үлесінде көрсетілсе, онда сәйкес
заңды тұлғаның тіркелу орны бойынша мұра ашылады.
Мұраны ашу орнын анықтау маңызды тәжірибелік мәнге ие, себебі әсіресе
осы орын бойынша мұрагерлікке тартылатын тұлғалардың шеңбері белгіленеді.
Мұраны алу не одан бас тарту болады, мұрагерлік құқықтарды ресімдеу бойынша
өзге әрекеттер жасалады.
Мұра қалдырушылар. Мұрагерлік құқықтағы негізгі адамдардың бірі болып
мұра қалдырушы табылады. Мұрагерлік құқықтық қатынастардың субъектілері
болып мұра қалдырушы және мұрагерлер табылады. Мұрагерлік құқықтық қатынас
тек мұра қалдырушының қайтыс болуымен ғана туындайды.
Мұра қалдырушы болып жеке тұлға, шетел азаматы немесе аптрид
(азаматтығы жоқ тұлға) болуы мүмкін.
Заң бойынша мұра ету кезінде мұра қалдырушы әрекет қабілетті және
әрекет қабілетсіз болуы мүмкін. Өсиетнама бойынша мұра ету кезінде жағдай
өзгеше. Себебі өсиетнама – бұл өлу жағдайына мұрамен иеленуге ниетті
тұлғаның әрекетімен жасалатын келісім, көрсетілген келісімді жасау сәтінде
мұра қалдырушы толық көлемде әрекет қабілетті болуы тиіс. Басқа әрекет
қабілеттілігі бар тұлғалармен жалпы негіздерде некелесу жасына (Азаматтық
Кодекстің 21 бабы 2 тармағы) дейін заңды тәртіпте некеге түскен адамдар
толық әрекет қабілетті болады және өсиетнама тастай алады.
Ішінара әрекет қабілеттілігі бар (Азаматтық Кодекстің 26 бабы) және
әрекет қабілеттілігі шектелген тұлғалар (Азаматтық Кодекстің 30 бабы)
өсиетнаманы әрекет қабілеттілікке ие емес. Ашық аралық деп аталатын кезеңде
әрекет қабілеттілігі жоқ тұлғалармен жасалған заңды күшке ие болмайды. Егер
өсиетнаманы жасаған тұлға кейін әрекет қабілетсіздігі жоқ танылса, онда бұл
өсиетнаманың заңды күшінде көрінбейді, себебі оны ол әрекет қабілеттілігі
болған кезде жасады. Бұл уақытша, мұндай өсиетнама Азаматтық Кодекстің 177
бабымен қарастырылған негіздер бойынша шағымдалуы мүмкін.
Мұрагерлер. Заң бойынша мұрагерлердің шеңберін заң, ал өсиетнама
бойыншамұрагерлер шеңберін - өсиетнама анықтайды. Егер мұра қалдырушы болып
тек жеке тұлға болса, онда мұрагерлер болып жеке тұлғалар, заңды тұлғалар,
ҚР-ң субъектілері, шетел мемлекеттері және халықаралық ұйымдар болуы
мүмкін. Басқаша айтқанда, мұра қалдырушылардың шеңберіне қарағанда,
мұрагерлердің шеңбері елеулі кең. Бұл кезде әлеуметтік қалыптастырулар
мұрагерлер болып танылады, егер олар мұраны ашу сәтінде болса. Тұлға оның
туылуына дейін қорғалуға жататын мүдделері nasciturus, яғни әлі туылмаған
деп аталады. Мұндай тұлғаның мүдделерін қорғау 1964 жылы Азаматтық
Кодекстің 559 бабының 2 тармағында және 530 бапта қарастырылған. Бұл
туылмаған баланың құқық субъектісі болып танылатындығын білдіре ме? Әрине
жоқ, себебі оның мүдделері ол туылған жағдайда ғана ескеріледі.
Мұрагерлікке тартылатын тұлғалардың шеңберін көрсете, кім мұрадан бас
тартылатынын, яғни лайықты емес мұрагерлер туралы айтып кету қажет
(Азаматтық Кодекстің 531 бабы), Азаматтық Кодекстің 531 бабының 7
тармағында заң бойынша және өсиетнама бойынша мұрагерліктен шектетілген
мұрагер туралы айтылады. Оларға өсиетнамада көрсетілген мұра қалдырушының
соңғы еркіне қарсы және оның мұрагерлерінің біріне қарсы бағытталған өзінің
заңға қайшы әрекеттерімен оларды мұрагарлер деп тануға қолдау көрсеткен
тұлғалар жатады, егер де бұл жағдайлар сотпен расталса. ҚР-ң Жоғарғы Соты
көрсетілген әрекеттер соттың қаулысымен белгіленуі тиіс екендігін анықтады.
Азаматтық Кодекстің 531 бабының 2 тармағында өсиетнама бойынша емес,
яғни тек заң бойынша мұра етуден шеттетілетін тұлғалар тізімделеді. Ата –
ана құқықтарынан айырылғандарға қатысты ата – аналар заң бойынша мұра
етуден шеттетіледі. Бұл кезде ол мұраны алудан кейін сотпен расталуы
мүмкін. Егер де мұра қалдырушы оны ұстауға алименттер төлеуден бас тартқан
өз әкесін кешірсе және оның пайдасына өсиетнама жасаса, онда әкесі
өсиетнама бойынша мұрагер ретіндегі мұрагерлікке тартылуы мүмкін. Бірақ заң
бойынша басқа мұрагерлердің талабы бойынша ол өсиетнама жасалмаған мүліктің
сол бөлігін мұраға алудан лайықсыз мұрагер ретінде шеттетілуі мүмкін.
Лайықсыз мұрагерлер туралы ереже міндетті үлес құқығына ие мұрагерлерге
де тарайды (1964 жылғы Азаматтық Кодекстің 535 бабы).
Мұрагерлік құқықтық қатынас. Мұрагерлік құқықтық қатынас өз дамуында
екі кезеңді өтеді. Мұраны алуға мұрагер (мұрагерлер) тартылатын кезде, мұра
қалдырушының қайтыс болу сәтінен, мұраны ашу сәтінен бірінші кезең
басталады. Мұраны алуға тартылған мұрагердің жағында бұл сәтте мұраны
қабылдауға құқық туындайды. Бұл құқықтың мазмұны мұрагерге ұсынылған мұраны
алу не одан бас тартуды қабылдау мүмкіндігіне келтіріледі. Мұраны
қалдырушының қайтыс болуы туралы куәлікті мұрагерлерге загс, тұрғын – үй
органдары мұра қалдырушының тұрғылықты орны туралы анықтама қағазын (№ 9
нысан бойынша анықтама қағазын) беруге, мұраны ашу орны бойынша нотариалды
орган мұрагер мұраны қабылдайтындығы туралы мұрагердің арызын қабылдауға
міндетті.
Бұл уақытта мұраны қабылдауға құқық мәнді өзіндік түрмен ерекшеленеді.
Ол өзінің заңды табиғаты бойынша басқа құқықты қалыптастыруға әкелетін
Gestaltungsrecht құқықтардың қатарына келтіріледі, бұл қандай да бір шекте
оны құқықтық қабілеттілік элементтерімен жақындастырады. Өзінің дамуының
берілген кезеңінде мұрагерлік құқықтық қатынас абсолютті құқықтық
қатынастың түрі бойынша құрылады.
Мұраны алуға тартылған мұрагер үшін мұрагерлік құқықтық қатынас
дамуының бірінші кезеңі мұраны қабылдауға құқық жүзеге асырылған сәтте
аяқталады.
Егер мұрагер мұраны қабылдаса, онда мұрагер үшін мұрагерлік құқықтық
қатынастың дамуындағы екінші кезең келеді. Мұрагерден мұраны қабылдау
нәтижесінде мұраға құқық туындайды, ол мұрагерлік құрамына ненің
кіретіндігіне байланысты өз кезегінде құқықтардың қатарына құлдырайды. Бұл
сол не басқа затқа меншік құқығы және егер мұра қалдырушы міндеттемеде
қарызгер болса, міндеттемелік құқық және жеке мүліктік емес құқық болуы
мүмкін.
Егер де мұра етуге тартылған мұрагер мұрадан бас тартса, онда ол
мұрагерлік құқықтық қатынастан шығады, ол үшін көрсетілген құқықтық қатынас
өз дамуының екінші кезеңіне өтпейді. Бұл уақытта мұраны қабылдаудан
мұрагердің бас тартуы құқықтық салдардың үлкен қатарына әкеледі. Мұрагерлік
мүлік мұрагерлік құқық бойынша мемлекетке ауысуы мүмкін.
Мұрагерлік құқықтық қатынастың құрамын осы құқықтық қатынас қалыптасып
элементтер құрайды. Оған оның субъектілері, мазмұны және пәні (объект)
жатады. Енді оларды талдауға тоқталайық. Мұрагерлік құқықтық қатынастың
субъектілерінен бастайық. Оларға біріншіден мұрагерлікке тартылған
мұрагерлер жатады. Мұра қалдырушының өзі мұрагерлік құқықтық қатынастың
субъектісі болып табылмайды, себебі ол тірі емес. Қайтыс болу сәтінде оның
құқық қабілеттілігі және олмен бірге қандай да бір нақты құқықтық қатынаста
оның субъекті болу мүмкіндігі де тоқтатылды.
Мұрагерлік құқықтық қатынастың субъектілік құрамы басқа да өзгерістерге
ұшырауы мүмкін. Мұндай өзгерістерді тудыратын заңды фактілер оқиғаларға
және әрекеттерге жатқызылуы мүмкін. Бұл мұраны қабылдап алуға үлгірмеген
мұрагердің қайтыс болуы және оның мұрадан бас тартуы. Әрекет
қабілеттілігінің болуы не жартылай болуы немесе тіптен болмауына қарамастан
өсиетнама бойынша және заң бойынша азаматтар мұрагерлікке тартылады. Шетел
азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар (апатридтер) ҚР-ң азаматтарымен
жалпы негіздерде мұрагерлікке тартылады[9].
Заңды тұлғаларға қатысты айтып кетсек, олар тек өсиетнама бойынша ғана
мұрагерлер болуы мүмкін. Бұл кезде мұрагерлер болып шетелдік заңды тұлғалар
да болуы мүмкін. Мұрагерлікке заңды тұлғаны тарту үшін ол мұраны ашу күніне
заңды тұлға болуы керек. Қазіргі уақытта діни ұйымдардың пайдасына
өсиетнаманы жасау мүмкіндігі ешқандай күдік тудырмауы тиіс.
Өсиетнама – бір жақты келісім, оған келісім шын деп тану үшін заңмен
қарастырылған барлық талаптар ұсынылады. Кәмелеттік жасқа толмаған, олмен
алынған ақшаларға қатысты өсиетнама істей алмайды. Бұл уақытта жалпы
негіздерде белгіленген тәртіпте 18 жасқа жетуге дейін некеге түскен
тұлғалар өсиетнама жасауы мүмкін. Егер болашақта толық әрекет қабілетті
болумен өсиетнама жасаған тұлға, ал кейін әрекет қабілетсіз болса, онда бұл
жағдай өзімен өзі ертерек жасалған өсиетнаманың заңды күшіне әсер етпейді.
Сонымен қатар көрсетілген тұлға ертерек жасалған өсиетнама өзгерту не одан
бас тарту мүмкіндігінен айырылады.
Енді мұрагерлік құқықтық қатынастың келесі элементіне, яғни оның
қатысушыларының құқықтары және міндеттері түсінілетін оның заңды құрамына
тоқталайық. Оның бірінші мазмұнын мұраны қабылдауға мұрагердің құқығы және
осы құқықты жүзеге асыруда барлық үшінші тұлғалардың кедергілерді жасатпау
міндеті, сонымен қатар сәйкес тұлғалардың және органдардың көрсетілген
құқықты жүзеге асыруға қажетті қолдауды мұрагерге көрсету міндеті құрайды.
Мұраны қабылдаған мұрагерді мұраны қабылдауға құқықтың екінші кезеңінде
мұрагерлікке құқық қалыптасады. Құқықтық мұрагерлік әмбебап сипатты
ұстанғандықтан, мұраны қабылдаған мұрагерге мұра қалдырушының құқықтары
және оның ауыртпалық міндеттері (мысалы, өзара міндеттемеде борышты төлеу
бойынша) ауысады. Бұл арқылы мұраны қабылдау нәтижесінде мұрагер
құқықтардың және міндеттердің ұстанушысы сияқты өзінің заңды табиғаты
бойынша әртүрлі құқықтық қатынастардың қатысушысы болады. Ол басқа
мұрагерлермен (мұраны бөлуге дейін), қаржы және салық органдарымен,
қозғалмайтын мүлікке құқықтарды тіркеу бойынша органдармен құқықтық
қатынастардан бас тартуы мүмкін.
Ақырында, құқықтық қатынастың қажетті элементіне оның объектісін
(пәнін) жатқызу қабылданған. Мұрагерлік құқықтық қатынас мұрагерлік себебі
бойынша туындайды. Сондықтан мұрагерлік құқықтық қатынастың, оның дамуының
барлық сатыларында объектісі болып мұра табылатындығын айту оңай. Осы
сұрақтың шешімі құқықтық қатынастың объектісі деп нені түсіну қажет
екендігінен тәуелді. Осы әсер етуге қарауға қабілетті құқық қана адамдардың
тәртібіне әсер ететіндігіне күдік болмауы тиіс. Өз кезегінде адамдардың
тәртібі, сол немесе басқа қажеттіліктерді өтеу мақсаттарында материалдық
және рухани игіліктерге әсер етеді. Адамдар осы игіліктерді құрады, түрін
өзгертеді және оларды ауыстырады, оларды тұтынады, өздерінің
қажеттіліктеріне оларды қосады. Мұрагерлік құқықтық қатынас дамуының барлық
сатыларында құқық адамдардың тәртібіне әсер етеді. Бірінші сатыда – бұл
мұраны қабылдау не одан бас тарту әрекеттері, екінші сатыда – мұрагерлік
құқықтарды ресімдеу, мұраны бөлу, мұраны қабылдаудан шығатын міндеттерді
орындау бойынша әрекеттер. Егер де мұрагерлік тіптен бомаса, онда
көрсетілген әрекеттерді жасау мәнсіз болар еді. Айтылған негіздер бойынша
мұрагерлік құқықтық қатынастың объектісі ретінде оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І.Қазақстан Республикасының зандары бойынша мұра қалдырудың
сипаттамасы және түсінігі
1.1. Мұра алудың түсінігі және құқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Мұрагерлік бойынша мұра қалдырушының құқықтары және
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
ІІ . Мұрагерлік құқықтың негіздерін құқықтық реттеу.
2.1. Заң бойынша мұрагерлер және оларды мұрагерлікке тарту тәртібі ... ..27
2.2. Өсиет бойынша мұрагерліктің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
ІІІ. Мұрагерлік құқықтарды жүзеге асыру, рәсімдеу және қорғау.
3.1. Мұрагерлік құқықты жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.2. Мұрагерлік құқықты
рәсімдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..53
3.3. Мұрагерлік құқықтарды
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ІV. Қазақ қоғамындағы мұрагерлік қатынастардың
қалыптасу және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..67
Кіріспе
Мұрагерлік құқықтық қатынастар біркелкі сипат ұстанады. Бұл жағдайда
мұрагерлік бойынша қатынастарды реттеудің алдыңғы тәртібіне қандай да бір
өзгертулер және қосымшалар еңгізетін жаңа заң оны әрекетке еңгізуден соң
туындайтын сол құқықтарға және міндеттерге қолданылады.
Қазақ ұлттық заңнамаларының жалпы ережелеріне құқықтық шолу жасар
болсақ ата заңымыз Конститутцияда мұра алуға кепілдік берілетіндігі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің алтыншы бөлімінің 57,
58, 59, 60 тараулары толығымен осы үлкен және күрделі институттардың бірі
мұрагерлікке арналған. Бұл тараулар көлемінде мұрагерлік туралы жалпы
ережелер, өсиет бойынша мұрагерлік, заңды мұрагерлік жәнемұра алу
ерекшеліктері реттеліп заң нормаларымен бекітілген.
Нақтылай түссек 1038 – 1045 баптары мұрагерлік құқығының жалпы
ережелері мен оның азаматтық құқықтық қатынастарындағы ролімен
ерекшеліктерін анықтайды, ал 1046 – 1059 баптар көлемінде өсиет бойынша
мұрагерліктің жалпы ережелері, өсиет мазмұнына қойылатын талаптар, оның
заңды күшін бекіту ерекшелігі мен өсиеттік бас тарту реттері және өсиеттің
орындалу ережелері көзделген, 1060 – 1071 баптары заңды мұрагерліктің
кезектер шақыру ерекшелігімен және оны қорғау қарастырылған, соңғы 1072
–1083 баптар көлемінде мұраның ашылу орны, мерзімі және реттелуі мен
үлестер мен болмаған мұрагерлердің құқықтары айқындалған.
Көрсетілген түсініктің мазмұнын аша, азаматтық құқық жүйелерінің бір
бөлімшесі болып мұрагерлік құқық табылатындығынан шығу керек. Бұл уақытта
мұрагерлік туралы заңдылықтың әрекеті тек мұраны ашу сәтінде туындайтын
қатынастарға ғана емес, сонымен қатар оларды туындататын қатынастарға
тарайды. Азамат өсиетнаманы нотариалдық конторада рәсімдегенде, ол
мұрагерлік туралы заңдылықтың әрекетіне түседі, бірақ мұрагерлік құқықтық
қатынастың туындауына дейін әлі алыс, ал өсиет қалдырушының өзі барлық
жағдайда оның субъектісі болмайды. Басқа жағынан, мұраны қабылдаған мұрагер
мұраға құқық туралы куәлікті алуға бажды не мұраға салынатын салықты
төлесе, ол мұрагерлік туралы заңдылықтың әрекет өрісінде болады.
Мұрагерлік туралы заңдылық тарайтын қатынастардың шеңбері өте кең. Ал
бұл көрсетілген түсінікті анықтауға әсер етеді. Мұрагерлік туралы
заңдылықты құқықтық актілердің жүйесі ретінде және осы актілерге қосылған,
мұрагерлік бойынша қатынастарды, яғни мұраны ашумен, мұрагерлік құқықтарды
қорғаумен, жүзеге асырумен және ресімдеумен байланысты туындайтын
қатынастарды реттейтін нормалар және өзге құқықтық ережелер сияқты
анықтауға болады.[1]
Мұрагерлік туралы заңдылық кешенді сипат ұстанады. Бұл заңдылықта
азаматтық құқық нормаларының үлесті салмаға жоғары. Бірақ ондағы өзге
салалық болушылықтың нормалары болуын есептеп алып тастауға болмайды. Жер,
қаржы, іс жүргізу және заңдылықтың және құқықтың басқа салаларының
нормалары осындай.
Заңның алға қарай өркендеуіне қарамастан мұрагерлік институт өмірдегі
бүкіл жаңалықтарды жүзеге асыруға мүмкіндігі әлі де қиындау. Тәжірибедегі
мысалдарды көрсете келе мен мынандай тұжырым жасадым. ҚР заңында өсиет
міндетті түрде нысанға сай жасалу керек. Азаматтар өсиеттерді
куәландырғанда тұрғын жерлеріне қарамастан кез келген мемлекеттік немесе
жеке нотариустарда куәландыруға құқылы. ҚР Нотариат туралы 6 бабы 2
бөліміне сәйкес жекеше және мемлекеттік нотариустардың нотариаттық қызметі
жүзеге асырған кездегі құқықтары, міндеттері тең болады. Олар рәсімдеген
құжаттардың бірдей заң күші болады. Сот практикасының анализі мұрагерлікке
байланысты жұмыстардың көбеюін көрсетіп, әлі де болса мұраны заңсыз жолмен
алғандарын дәлелдейді. Осы айтылғандардың барлығы заң әрі қарай өркендеу
керек ететіні талап етеді.
Жұмысымның соңында айтарым, бұл еңбегіме жинаған бүкіл істерім
(материалдарым ) кірген жоқ, бүкіл сұрақтарды қарауға мүмкіндік болмады,
себебі мұрагерлік құқық өте кең таралған, жұмысымды қорыта келе айтарым жәй
азаматқа мұрагерлік құқықтың барлық тәртіптерін білмей мұраны бүкіл заңның
талаптарына сай дұрыс жасау мүмкін емес және өте қиын дер едім. Осының бәрі
осы тақырыпты дұрыстап, зер салып оқу керек екенін көрсетті.
Дипломдық бітіру жұмысы Кіріспеден және үлкен үш тараудан тұрады. І
тарау Мұрагерлік қатынастарды құқықтық реттеу деп аталады да, Мұра алудың
түсінігі және мәні Мұрагерлік құқықтың негізгі түсініктерін қамтиды. ІІ
тарау Мұрагерлік құқықтың негіздерінің құқықтық ерекшеліктері, яғни Заң
бойынша мұрагерліктің реттелуі мен
Өсиет бойынша мұрагерліктің ерекшеліктері мен
айырмашылықтарына тоқталады.
ІІІ негізгі тарауда Мұрагерлік құқықты жүзеге асыру, рәсімдеу және
қорғауды жүзеге асыру реттері келтіріліп, ІV соңғы тарау мұрагерлік
институттың дамуы яғни Мұрагерлердің қоғамдағы ролін жетілдіру мәселелерін
қарастырады. Диплом жұмысы Қорытындыланып,
Қолданылған әдебиеттермен бітеді.
І. Қазақстан Республикасының зандары бойынша мұра қалдырудың
сипаттамасы және түсінігі
1.1. Мұра алудың түсінігі және құқықтық сипаттамасы.
Қазақстан қазіргі өзінің экономикалық, рухани, құқықтық жағынан қайта
құруларды басынан өткізіп отырған кезеңде ізденуші қауым қазақ халқының
құқық жүйесінің қайнар көзі болған әдет-ғұрып заңдардың қамтыған салаларын
жан-жақты зерттеуде. Соның ішінде кезек күттірмейтін институттың бірі –
мұрагерлік құқық мәселесі болып отыр. Мұрагерлік институт мыңдаған
жылдармен өлшенетін дәуірлерден өтіп, әлі күнге дейін өз мәнін жойған жоқ.
Қайтыс болған азамат мүлкінің басқа адамның иелігіне – мұрагерге ауысуы
мұрагерлік деп аталады. Қазіргі кезде мұраға қалатын мүліктерге жер
телімдері, жеке тұрғын үй, пәтер, саяжай, автомашина, тағы басқалар жатады.
Мұрагерлік жазбаша қалдырған өсиет немесе заң бойынша жүзеге асырылады.
Көп жағдайда тұрғын үй отбасы мүшелеріне ортақ мүлік болып есептеледі.
Сондықтан қазіргі күші бар заң бойынша, кәмелетке жастары толған бірнеше
баласы бар отағасы баспананы балаларының біріне мұрагерлікке қалдыра
алмайды. Өйткені ол ортақ мүлік болып саналады.
Мұраға алу деп, мұрагерлік құқықтың нормаларына сәйкес қайтыс болған
тұлға мұраны қалдырушы құқықтарының және міндеттерінің оны мұрагерлеріне
ауысуы түсініледі. Мұрагерлік түсінігін нақтылай, екі жағдайда көрсетелік:
біріншіден, әмбебап құқықты алу тәртібінде мұраны қалдырушы құқықтарының
және міндеттерінің мұрагерлерге ауысуы; екіншіден, мұра қалдырушы барлық
құқықтары және міндеттері мұрагерлерге көшеді, тек мұраға алу тәртібінде
Азаматтық Кодексінен және өзге заңдармен ауыстырылуына жол берілмейтін
немесе осы құқықтардың және міндеттердін өз табиғатына қайшы келетін
жағдайларды қоспағанда. [2]
Бірінші тұрмыстық – қауымдастық құрылыс кезеңінде, оның дамуының
ертедегі сатыларында адамдардың қажеттіліктері және оларды қанағаттандыру
құралдары тапшы болды, ал мұрагерлік қазіргі түсінікте әзірге болмады,
себебі мұраға алатын ештеңе болмады. Сол кезеңде тайпа және рудың иеленуіне
және падалануына әкеден баласына аң және балық аулаудың қарулары көшеді, ал
соңында жабайы жануарлардың терілері, отынның және тамақтың қорлары, руға
(тайпаға) жатудың белгілер және т.б. да құралдар отбасында қалды. Бірақ бұл
кезде туындаған қатынастар сол кезде болмаған құқық нормасымен емес, яғни
көп ғасырлы дәстүрлермен және салттармен реттелді. Шындығында,
мұрагерліктің пайда болуы және дамуы өндіріс құралдарына жеке меншікті
бекітумен, мүмкін қол сұғушылықтан биліктің тежегіші қолдарында
орналасқандарды қанағаттандыратын тәртіпті шектеуге арналған ерекше
институттардың пайда болуымен, қоғамның мүліктік және әлеуметтік
жіктелуімен қолдан-қолға жүреді. Осы институттардың жүйесі жеке меншікке
және оның қажетті атрибутына қатынасы бойынша күзетшінің ролін орындаған
және орындайды.
Қазірі тарихи кезең ХХІ ғасыр. Ол мәнді ығыстырылған сол елдерге және
континенттерге жеке меншіктің келуімен сипатталады. Сөз бұрынғы социалистік
лагерьдің елдері, Азия, Африка және Латын Американың басқа елдері туралы
айтылады. Ал бұл мұрагерлік ролінің өсуімен шығарып салынады.
Осылай мұрагерліктің мәні неде және экономикалық және рухани
кемелділіктің нақты деңгейіне жеткен адамзаттың қоғамға мұрагерліксіз неге
жүруге болмайды.
Алдыға келе, мұрагерліктің пәні болып біріншіден, мүлік табылады.
Олардың қатарында басты орынды меншік құқығы алады. Мысалы, марқұмның
мұрагерлік бойынша құқықтар және міндеттер көшпейді, яғни олмен бірге
өледі. Біріншіден бұл өмір сүруге қажетті құралдардан айырылуы мүмкін
оның жақын адамдарының жағдайына кері әсер етер еді, көптеген акционерлік
қоғамдардың, банктердің, сақтандыру компаниларының және тағы да
басқаларының күйзелуіне әкелер еді, себебі олармен үздіксіз және құзыретті
басқару бұзылар еді. Осыдан марқұмның қарызгерлері ұтпар еді, себебі өз
талаптарын қанағаттандыру жөніндегі талаптармен кімге баратынын білмер еді.
Мұрагерліктен бас тарту еңбек және іскерлік белсенділіктің төмендеуіне
әкелер еді. Ақырында, мұрагерліктен бас тарту меншік құқығының және
меншіктің табиғатына қарама – қайшы, себебі мұндай жақындық кезінде соңғысы
жедел құқыққа айналады - өлімнің келуінен құтылуға болмайды.
Мұрагерліктің мәні қоғамның әрбір мүшесі оның өлімінен кейін олмен тірі
кезінде алынған барлық материалдық және рухани игіліктер оның еркіне
сәйкес, ал егер ол оны білдірмесе, онда зыңның еркіне сәйкес оған жақын
туыстарына берілетіндікті сезінумен жұмыс істеуге және өмір сүруге
мүмкіндік кепілдену тиістілігінде қорытындыланады. Ал тек заңмен тікелей
қарастырылған жағдайларда, қоғамда қалыптасқан құқықтық және адамгершілік
қағидаларына сәйкес мұра қалдырушыға оның тірі кезіндегі алынған мүліктің
сәйкес бөлігі, яғни мұра қалдырушы өзі беруі мүмкін тұлғаларға (қажетті
мұрагерлерге) ауысады. Осы бастауларды нақты өткізу мұра қалдырушының
өзінің және оның мұрагерлерінің және үшінші тұлғалардың (борышкерлердің
және мұра қалдырушының қарызгерлерінің, фискалды қызметтердің және т.б.)
мүдделерін қамтамасыз етеді. Әрбір басқа қиын әлеуметтік аренамен сияқты
мұрагерлік тек қоғамда қажетті тұрақтылықты қамтамасыз ете, қоғамдық
пайдалы қызметтерді орындап қана қоймайтыны белгілі. Онымен кері сәттерде
байланысты болуы мүмкін. Олардың арасындағы бастысы болып, мұрагерлік
бойынша қозғалмайтын мүлік, акциялар, салымдар, еркін конвертелетін
валюталар және тағы басқалары ауысатын адамдардың арамтамақты өмір сүруі
үшін мұрагерліктің есік ашуы табылады. Ал бұл өз кезегінде қоғамның
әлеуметтік жіктелуі тереңдетеді. Бұл тенденциялар капиталдың бастапқы
жиналу кезеңдерінде ерекше қауіпті. Осылардың барлығын шоттардан лақтырып
тастауға болмайды. Көрсетілген тенденциялар белгілі шекте салық салудың
қарқымды жүйесінің жолымен жеңілдетілуі мүмкін. Бастысы бірақ мұрагерлік
бойынша мүлікті еркін берумен байланысты барлық шағымдардың кезінде өмірге
нольден кіруге, барлығын жаңадан бастауға әрбір жаңа ұрпақты мәжбүр етуге
қарағанда бұл жақсы. Мұрагерлік бойынша мүліктің ауысуы қоғамда
интеллектуалды дегдардың қалыптасуына қолдану көрсетеді, ал оның өкілдері
олмен ұнатқан басқару, ғылым, білім, медицина, өнер, әскери іс және тағы
басқа қызметтің өрісінде мамандануға мүмкіндік алады. Бұл ақырында қоғам
пайдасына келеді. Сондықтан қоғам дамуының көшпелі кезеңінің жағдайларында
да мұрагерлікпен байланысты плюстер мұрагерлік әкелетін немесе әкелуі
мүмкін шығындардан асып түседі.
1.2. Мұрагерлік бойынша мұра қалдырушының құқықтары және міндеттері
Мұраға алу кезінде мұра қалдырушы құқықтарының және міндеттерінің оның
мұрагерлеріне ауысуы құқықтың мұрагерлік тәртібінде болады. Ал бұл нені
білдіреді? Оның құқық берушісінің құқықтарынан және міндеттерінен құқықтық
мұрагер құқықтарының және міндеттерінің заңды тәуелділігі орын алуынан
құқықтық мұрагерлік сипатталады. Мұрагерлік бойынша мұра қалдырушының
құықтары және міндеттері біртұтас жалпы ретінде ауысады. Осылай, егер
міндеттеме тұрақсыздықпен қамтамасыз етілсе, онда олар мұрагерге міндеттеме
бойынша қарызгер құқықтарының ауысуы кезінде де күшін сақтайды. Басқа
жағынан, егер мұрагерлік мүлік кепілденсе, онда меншік иесінің ауысуын
мүліктің кепілі тоқтатпайды. Мұрагерлікті қабылдау актісі барлық мұраға
таралады. Мұрагер мұрагерлік құрамына, әсіресе не кіретінін де білмеуі
мүмкін. Мұраны шарт және келісу бойынша қабылдауға жол берілмейді. Бір
қарағанда осы ережедегі ерекшк болып, мұрагерге сол мұраны қалдырушының
басқа да мұрагерлерінің пайдасына мұрадан бас тарту мүмкіндігі табылады.
Ақырында, мұраны қабылдау актісіне кері күш беріледі. Егер мұрагер мұраны
қабылдаса, онда мұраны ашу сәтінен бастап ол оған ауысқан деп есептеледі.
Мұрагерлік кезінде әмбебап құқықтық мұрагерлік, яғни жоғарыда айтылған
алулардан басқа мұра қалдырушының барлық құқықтарындағы және
міндеттеріндегі мұрагерлік орынға ие.
Осындайлардың қатарына бұрыннан заң және өсиетнама жатады. Белгілі
болғандай, мұрагерліктің негіздерін бір – біріне қарсы қоюға болмайды.
Кейде мұра мұрагерлерге өсиетнама бойынша, ал басқасы – мұрагерлерге заң
бойынша өтеді, ескеретін жәйт, мұрагерлік заңнан ешуақытта туындамайды.
Өсиетнама бойынша және заң бойынша мұра үшін заңмен қарастырылған заңды
фактілердің толық қатары қажет. Заң бойынша мұра ету үшін екеуі қажет:
біріншіден, мұраны алуға тартылатын тұлға заң бойынша мұрагерлер шеңберіне
кіруі қажет; екіншіден, мұраны ашу болуы тиіс. Өсиетнама бойынша мұраны алу
кезінде мұрагерлікке тартылатын тұлғаны мұраны қалдырушы өз өсиетнамасында
анықтайды.
Бұл арқылы мұрагерлік барлық жағдайларда заңда қарастырылған заңды
фактілердің болуы кезінде туындайды. Осы көзқарас жағынан, мұрагерлік – заң
бойынша емес, өсиетнама бойынша емес, яғни заңнан ешуақытта туындамайды.
Мұрагерлік құқықтағы орталық болып, мұра түсінігі табылады.[3]
Мұрагерлік деп, мұра қалдырушының қайтыс болуынан соң оның мұрасы
мұрагерлік құқықты қабылдау тәртібінде оның мұрагерлеріне ауысады. Қысқаша
айтқанда, мұрагерлік түсінігінің мазмұнын ашу үшін мұрагерлерге не өтеді
және қалай өтеді деген сұрақтарға жауап беру қажет. Мұрагерлік түсінігінің
шектерін анықтау кезінде жөнелтуші болып келесі жағдайлар болуы тиіс.
Біріншіден мұрагерлік құрамына тірі кезінде мұра қалдырушы ұстанушысы
болған құқықтар және міндеттер кіреді. Егер мұра қалдырушы қайтыс болуының
нәтижесінде ғана құқықтар және міндеттер туындаса, онда олардың мұра
бойынша ауысуы туралы айтудың қажеті жоқ. Мұндай жағдайлар кезінде мұра
қалдырушыдан мұрагерге құқықтар және міндеттер ауыспайды, яғни басқа
негіздер бойынша мұрагерде туындайды. Бірақ бұл үшін мұра қалдырушының
қайтыс болуынан басқа заңмен қарастырылған өзге де заңды фактілердің болуы
қажет. Осылай, сақтандырылған тұлғаның қайтыс болуында, егер жеке
сақтандыру келісім – шартында өзге де пайданы алушы көрсетілмесе, онда
сақтандырылған тұлғаның мұрагерлеріне сақтандыру сомасы төленеді. Бірақ
мұнда мұрагерлік құқық болмайды, себебі сақтандыру сомасын алуға құқық мұра
қалдырушы қайтыс болуының нәтижесінде ғана туындайды. Бұл арқылы, мұра
қалдырушының өзіне жатпаған құқықты мұрагер иеленеді.
Екіншіден, тірі кезінде мұра қалдырушыға жатқан құқықтар және міндеттер
өз табиғаты бойынша және мұрагерлік тәртібінде басқа тұлғаларға ауысуға
қабілетті. Мысалы, авторлық құқық. Бұл уақытша мұра қалдырушының авторлығы
әлеуметтік мәнді және заңмен қорғалатын заңды факт ретінде оның қайтыс
болуынан кейін де өмір сүре береді.
Үшіншіден, тірі кезінде мұра қалдырушы құқықтарының және міндеттерінің
мұрагерлік бойынша ауысуы заңның тікелей көрсету күшіне жіктелуі не алынып
тасталуы мүмкін. Осылай қазіргі уақытта мұра қалдырушымен алынбаған, бірақ
есептелгенжалақы оның отбасына берілетіндігі заңдылықпен белгіленген. Мұнда
мұрагерлік құқық жоқ, себебі қайтыс болғанның жалақысы ауысатын отбасы
мүшелерінің шеңбері оның мұрагерлерінің шеңберімен сәйкес келмеуі мүмкін.
Арнайы көлік құралдарын алған мүгедектің қайтыс болуынан кейін де
мұрагерлік құқықты қабылдау келмеуі мүмкін. Мүгедекпен тегін алынған
мотоколяска оның қайтыс болуынан кейін тұрғындардың әлеуметтік қорғау
органдарына қайтарылуы тиіс. Ұлы Отан соғысының мүгедектері және оларға
теңестірілген тұлғалар үшін ерекшелік жасалған. Олармен тегін алынған
мотоколяска олардың қайтыс болуынан кейін олардың отбасыларының меншігінде
қалады. Егерде мүгедектермен мотоколяскілер және жеңіл автокөліктер тегін
алынбаса, бірақ олармен жеңілдік жағдайларында алынса, онда олар жалпы
негіздерде мұра етіледі. Бұл жағдай тек Ұлы Отан соғысының мүгедектеріне
ғана емес, сонымен қатар өзге де мүгедектерге жарайды.
Төртіншіден, мұрагерлік бойынша мүліктік және мүліктік емес құраммен
құқықтар және міндеттер ауысуы мүмкін. Осылай, егер акционерлік қоғамдағы
дауыста акциялар мұра етілсе, онда мұрагерге дивидендтералуға құқық қана
емес, сонымен қатар акционерлік қоғамның істерімен басқаруға қатысу құқығы
да ауысады.[4]
Енді сұрақ қояйық: мұрагерлік бойынша жеке мүліктік емес құқықтар
ауысуы мүмкін бе? Бір қарағанда осы сұрақтың қойылымы жалған сияқты
көрінеді: құқық жеке болғандықтан ол оның иесінен ажырамайды. Егер құқықты
ұстанушы қайтыс болса, онда оның ұстаушысынан ажырамайтын құқық та олмен
бірге өледі. Жеке мүліктік емес құқықтар олардың ұстанушысымен тығыз
байланысқан, тіптен бір – бірінсіз өмір сүре алмайды. Осылай мысалға
жоғарыда айтылып кеткен авторлық құқық. Бұл уақытша жеке мүліктік емес
құқықтар оның ұстанушысының қайтыс болуынан кейін барлығы онымен өлмейді.
Мысалы, мұра қалдырушының қайтыс болуынан кейін мұрагерлер оның мұрағатынан
жариялануға дайын қолжазбаны тапса. Мұрагерлер қолжазбаны баспаханаға
жариялау үшін береді. Бұл кезде олар қандай құқықтарды жүзеге асырады: тек
мүліктік немесе сонымен қатар жеке мүліктік емес ? Оның өзінде Авторлық
құық және аралас құқықтар жөніндегі ҚР-ң заңында жеке мүліктік емес және
мүліктік құқықтарды сәтсіз шектеуге келу қажет, берілген жағдайда сол не
басқа құқықтарды жүзеге асыру орынға ие деген қорытындыға келу керек.
Бесіншіден, заңмен қарастырылған жағдайларда мұрагерлік бойынша тек
субъективтік құқықтар және сөздің жалған мағынасындағы міндеттер (мысалы,
міндеттемедегі қарызгер құқығы немесе жеке меншік құқығы) ғана емес,
сонымен қатар құқықтық қабілеттіліктен субъективтік құқықтар жолында
орналасқан құқықтық құрылымдар да ауысады. Көрсетілген құқықтық құрылымдар
Gestaltungsrecht (құқықтық құрылымға құқық) сияқты немесе заңмен қорғалатын
мүдделер сияқты белгіленуі мүмкін. Осы ойды нақты мысалдарда безендірейік.
Әлеуметтік жалдау келісім – шарт бойынша мемлекеттік немесе муниципалды
тұрғын – үй қорында тұрған орынды алатын азамат заңмен қарастырылған
жағдайлардың болуы кезінде оны жекешелендіру мүмкін. Тұрғын – үйді
жекешелендіру туралы келісім – шарт заңмен белгіленген тәртіпте тіркелген
сәттен бастап ол орынның иесі болады. Егер мұра қалдырушы тұрғын орынды
жекешелендіруге бағытталған ешқандай әрекеттерді жасамаса, не ол қайтыс
болса, онда мұра қалдырушының тірі кезінде болған жекешелендіруге құқық
оның құқықтық құқықты қабылдау тәртібінде ол басқа тұлғаларға ауыспайды. Ал
егер мұра қалдырушы тірі кезінде тұрғын орынды жекешелендіруге өз еркін
білдіруге үлгірсе (мысалы, сәйкес құжаттарды берді), бірақ өлім оған істі
соңына дейін жеткізуге кедергі келтірсе, онда жекешелендіруге құқық
субъективтік құқық жолына тоқтап, өткізу сатысына ауысты, сондықтан ол
мұрагерлік құқық объектісі бола алады.
Басқа мысал алынушы ескілікке жатады. Иелік етудің ескілігі бойынша
меншік иесі болуы үшін заңмен талап етілетін жағдайлардан басқа Азаматтық
Кодекстің 240 бабында белгіленген мерзім барысында (қозғалатынмен – 5 жыл,
қозғалмайтынмен – 15 жыл) мүлікпен үздіксіз иелену қажет. Ескі иеленуші өз
иеленуінің уақытына оның қабылдаушы сияқты мүлікті алған өз ізашарының
иелену уақытын қосып алуы мүмкін. Бұл ереже сингулярлы және әмбебап құқық
сияқты жағдайларға тарайды. Басқаша сөзбен айтқанда, сатып алушы өз
иелігінің уақытына мүлікпен сатып алушы иеленген уақытты, ал мұрагер –
мүлікпен мұра қалдырушы иеленген уақытты қоса алады. Бірақ бұл үшін
ізбасардың және қабылдаушының иелігі заңда қарастырылған барлық жағдайларды
қанағаттандыруы тиіс. Алынушы ескілік мерзімінің аяқталуына дейін қайтыс
болған ескі иеленушінің мұрагерлік массасына мүлікке құқық емес, яғни заңда
қарастырылған мерзімдердің аяқталуы бойынша оны меншікке алу мүмкіндігі
кіреді.
Бұл арқылы, заңмен қарастырылған жағдайларда мұрагерлік құрамына тек
құқықтар және міндеттер ғана емес, сонымен қатар құқықтық қабілеттілік
жәнесубъективтік құқық (міндет) арасындағы аралық жағдайды алатын құқықтық
құрылымдар да кіреді.
Көп жағдайларда мұра етуге сол не басқа тұлғаны тарту тәртібі, сонымен
қатар мұрагерге ауысатын құқықтардың және міндеттердің мазмұны мұрагерлік
туралы жағдайлармен ғана емес, сонымен бірге мұрагерлік құқықтың жеке
түрлеріне есептелген арнайы ережелермен де анықталады. Бұл ережелер
шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар, өзге де заңды тұлғалар туралы
заңдылықтарда және де заңдылықтың жер, тұрғын – үй және өзге аралас
салаларда негізделген. Осы ережелердің кейбіреулерін қарастырайық.
Азаматтық Кодекстің бірінші бөлімінде қатысушының (мүшенің) қайтыс
болуында серіктестіктен, қоғамнан не кооперативтен оның шығуының салдарын
анықтайтын жағдайлар бар. Азаматтық Кодекстің 77 бабы толық серіктестіктен
қатысушының шығу салдарын анықтайды, Азаматтық Кодекстің 83 бабы –
жауапкершілігі шектеулі қоғамның жарғылық капиталындағы үлесінің басқа
тұлғаға көшуін, Азаматтық Кодекстің 100 бабы - өндірістік кооперативте
мүшелікті тоқтатуды анықтайды. Бұл жағдайлар заңды тұлғалардың жеке
ұйымдастырушылық – құқықтық нысандарына жататын нормативтік актілерде және
заңдарда дамыған және нақтыланған.[5]
Бір жағдайларда сәйкес қоғамдағы, кооперативтегі не серіктестегі мұра
қалдырушының орнын мұрагерлерге қолдауы мүмкін. Осылай, акционерлердің
қоғамдағы акцияларды мұраға алған мұрагер тек акцияларға құқықты ғана
алмайды, сонымен бірге осыдан шығатын барлық салдармен оның қатысушысы
болады. Мұрагер, егер ол дауысты акцияларды мұраға алса, онда ол қоғамның
директорлар кеңесінде не атқарушы органында мұра қалдырушыны автоматты
түрде өзгерте алмайды.
Басқа серіктестіктерде, қоғамдарда және кооперативтерде мұрагерлерді
серіктестікке, қоғамға не кооперативке алу туралы сұрақ шешілмейді ipsojure
, яғни ол байланысты, біріншіден, заңда және құрылтай құжаттарында
қарастырылған жағдайлардан; екіншіден, берілген заңды тұлғаның құрамына
мүшелерді (қатысушыларды) қабылдауды өткізетін басқару органдарынан.
Осылай, толық серіктестік қатысушысының қайтыс болуы жағдайында оның
мұрагері басқа қатысушылардың келісімімен ғана толық серіктестікке түсе
алады (Азаматтық Кодекстің 78 бабының екі тармағы).
Толық серіктестікке немесе сенімдегі серіктестікке түспеген толық
серіктестіктің мұрагерімен есептесулер Азаматтық Кодекстің 78 бабының 4
тармағына сәйкес жүргізіледі. Мұрагер Азаматтық Кодекстің 78 бабының 2
тармағында және 75 бабының 2 тармағында қарастырылған негіздер бойынша
үшінші тұлғалар алдында серіктестік міндеттемелері бойынша жауапкершілікті
ұстанады.
Сенімдегі серіктестіктегі салымшының қайтыс болуы жағдайында жинақ
капиталындағы оның үлесі жалпы негіздерде мұра етіледі. Мұрагер сенімдегі
серіктестіктегі салымшының орнын қолдауы мүмкін. Мұрагер жинақ
капиталындағы өз үлесін шегінде серіктестік қызметімен байланысты шығындар
тәуекелін ұсталады.
Жауапкершілігі шектеулі қоғамдарда жарғылық капиталдағы мұра
қалдырушының үлесі оның мұрагерлеріне ауысады, егер қоғамның жарғысымен
мұндай ауысу тек қоғамның басқа қатысушыларының келісімімен жіберілетіндігі
қарастырылмаса. Үлестік мұрагерлерге ауысуына қоғам қатысушыларының бас
тартуы кезінде, егер мұндай келісу қоғамның жарғысына сәйкес қажет болса,
үлес қоғамға ауысады. Бұл кезде қоғам үлестің қоғамға ауысуы сәтінен бір
жылдың барысында (егер аз мерзім жарғымен қарастырылмаса) қоғамның қайтыс
болған мүшесінің мұрагерлеріне соңғы есеп беру кезеңіне қоғамның
бухгалтерлік есебінің мәліметтері бойынша үлестің нақты құның төлеуге
міндетті. Қоғамның таза активтерінің құны және оның жарғылық капиталының
мөлшері арасындағы айырмашылық есебінен үлестің нақты құны төленеді. Егер
мұндай айырмашылық жеткіліксіз болса, онда қоғам жетіспеуші салаға өзінің
жарғылық капиталын азайтуға міндетті.
Өндірістік және тұтынушылық кооперативтерге қатысты айтып кетсек, онда
мұрагер кооперативке қабылдануы мүмкін, егер кооператив жарғысымен басқаша
қарастырылмаса. Өндірістік және тұтынушылық ауыл шаруашылық кооперативтерге
әрекеті тарайтын ауыл шаруашылық кооперация туралы заңға сәйкес кооператив
мүшесінің қайтыс болуы жағдайында оның мұрагерлері кооператив мүшелігіне
қабылдануы мүмкін. Егер де мұрагерлер кооперативке қабылданбаса, онда
кооперативтің қайтыс болған мүшесінің толық салымының құны оларға төленеді.
Мұрагерді сәйкес мүліктің иесі деп тану азаматтық-құқықтық негіздердің
күшіне ол берілген кооперативке түсу құқығына ие.
Қалған мұрагерлерге ақшалармен өтемақы төленеді. Егер де орын әлі де
сатып алынбаса және мұрагерлердің бірде – біреуі мұра қалдырушымен онымен
қолданылмаса, онда кооперативке қабылдауға мұрагерлерге бас тартылуы
мүмкін. Бұл жағдайда мұрагерлерге олардың үлесіне келетін мүліктің құны
өтеледі.
“Қоғамдық бірлестіктер туралы” ҚР заңында мұрагерліктің сұрақтарына
көңіл бөлінген. Көрсетілген бірлестіктер коммерциялық емес серіктестіктер
не тұтынушылық кооперативтер нысанында құрылады. Бірлестіктер мүшелеріне
жер учаскелері меншік, өмір бойы мұра етілетін иелік, тұрақты пайдаланатын,
жал және шұғыл пайдалану құқығында тіркеледі. Азаматтық заңға сәйкес
бірлестіктің мүшелері болып бірлестік мүшелерінің, сонымен бірге кәмелетке
толмаған мұрегерлер болуы мүмкін. Жер учаскелерінде орналасқан құрылыстар
азаматтық заңдылықпен қарастырылған жалпы негіздерде мұра етіледі.
Азаматтардың меншігінде орналасқан жер учаскелері заң бойынша немесе
өсиетнама бойынша, ал азаматтарға өмірлік мұра етілетін иелікті ұсыну тек
заң бойынша мұра етіледі.
Егер тұрақты (мерзімсіз) пайдалану құқығында азаматтарға жер учаскелері
берілсе, онда осы учаскелерде орналасқан құрылыстардың иелері болған
мұрагерлерге мұра қалдырушының сол мөлшерінде және сол құқығында учаскелер
тіркеледі. Бұл кезде мұрагерге өмірлік мұра етілетін иелікке жер учаскесіне
қайта тіркеуді өткізуге немесе жердің нормативті бағасы бойынша оны
меншікке сатып алуға құқық беріледі. Егер де жал немесе мерзімді пайдалану
құқығында азаматтарға жер учаскелері берілсе, онда осы учаскелерде
орналасқан құрылыстардың иелері болған мұрагерлерге мұра қалдырушының сол
құқығында қалған мерзімге учаскелер тіркеледі. Бұл кезде мұрагерлерге
учаскелері жекешелендіру құқығы беріледі.
Сол уақытта жер учаскелерінде орналасқан құрылыстардың иелері болған
мұрагерлерге ол қандай құқыта мұра қалдырушыға берілсе, сол құқықта
участокті тіркеуге немесе өмірлік мұра етілетін иелік ауқымында оны қайта
тіркеуге және сатып алу не жекешелендіру жолымен участокқа меншік құқығын
алуға жеткілікті кең мүмкіндіктер ұсынылады. Бірақ бұл жағдайларда жер
учаскесіне құқық мұрагерлік құқық тәртібінде емес, яғни басқа негіздер
бойынша мұрагерде туындайды.
Егер “коммерциялық емес ұйымдар туралы” заңның әсеріне түсетін
коммерциялық емес серіктестіктің қатысушылары болып жеке тұлғалар табылса,
онда құрылтайшылық құжаттармен қарастырылған тәртіпте мүшелік салымдердан
басқа серіктестік меншігіне мұра қалдырушымен берілген серіктестік
мүлігінің бөлігін алу құқығына олардың мұрагерлері ие, егер де мемлекеттік
заңмен немесе құрылтайшылық құжаттармен өзгеше белгіленбесе. Бұл қорытынды
коммерциялық емес ұйымдар туралы заңның сәйкес нормаларын талқылау жолымен
жасалуы мүмкін, мұнда коммерциялық емес ұйым мүшелерінің серіктестіктен
шығу және одан шығарылуы кезінде мүшелік салымдардан басқа олармен
серіктестік меншігіне берілген серіктестік мүлігінің бөлігін алуға құқық
танылады.
Фермер шаруашылығын мұра ету туралы, әсіресе жерді мұра ету туралы
сұрақ өте қиын. Осы сұрақтарды шешуге тартылуы мүмкін құқықтық материал
жеткілікті тапшы.
Шаруашылық мүшелерінің бірі немесе шаруашылықтың соңғы мүшесі қайтыс
болуына тәуелсіз жалпы негіздерде фермер шаруашылығының мүлігінде мұра ету
ашылады. Азаматтық Кодекстің 257 бабы шаруашылық мүшелерінің мүлігін жалпы
бірлескен меншікке жатқызады. Фермер шаруашылығы туралы заң шаруашылық
мүшелерінің мүлігін жалпы үлесті меншікке әлі де жатқызады, егер шаруашылық
мүшелерінің бір дауысты шешімімен ол жалпы бірлескен меншіктің режиміне
ауыстырылмаса, онда осы мүлік жалпы тәртіп бойынша шаруашылық мүшелерінің
жалпы үлесті меншігін құрайды. Азаматтық Кодекстің 258 бабы фермер
шаруашылығынан оның барлық мүшелерінің шығуына байланысты не басқа негіздер
бойынша оны тоқтатуды ажыратады. Шаруашылықтың тоқтатылуы кезінде Азаматтық
Кодексте белгіленген ережелер бойынша және жер зандылығына сәйкес жер
учаскесі бөлінеді. Шаруашылықтан оның мүшелерінің бірінің шығуы кезінде жер
учаскесі және өндіріс құралдары бөлінуге жатпайды. Шаруашылықтан шығушы
жалпы мүліктегі оның үлесіне мөлшерлі ақшалай өтемақыны алуға құқылы.[6]
ҚР Жер Кодексі фермер шаруашылығын жүргізуші азаматтардың иелігінде
және өмірлік иелігінде орналасқан жер учаскесін мұра етудің жағдайларын
анықтайды. Осы шаруашылықтың басқа мүшелерімен келісу бойынша шаруашылық
мүшелерінің біріне мұрагерлік бойынша жер учаскесі беріледі. Мұндайдың
болмауында шаруашылықты жүргізуге ниет білдірген және квалификациялық
талаптарға жауап беретін қайтыс болғанның мұрагерлерінің біріне беріледі.
Жер учаскесімен мұра етудің артықшылықты ауқымы туралы даулар сотпен
қарастырылады.
Интеллектуалды меншік туралы барлық заңдарда автордың мүліктік және
жеке мүліктік емес құқықтарын мұра етуге заң шығарушылық әртүрлі
жақындықтары байқалады. Егер мұра бойынша автордың мүліктік қулықтарының
ауысуы күдік тудырмаса (біріншіден, шығармашылықты пайдалану үшін сыйақы
алуға құқық), онда мұра бойынша ауысатын жеке мүліктік емес құқықтардың
шеңбері заңдылықты жеткілікті тапшы қарастырылған.
Мұра бойынша ауысатын авторлық құқықтық өкілеттіктер ол авторға өмірлік
жатуына не жатпауына тәуелсіз мұрагерлерге нақты мерзімге ауысады. Осы
мерзімнің ұзақтығы және шектеу тәртібі әртүрлі. Осылай, заңмен
қарастырылған шектердегі авторлық құқықавтордың қайтыс болу жылынан кейінгі
жылдың 7 қаңтарынан есептелетін 50 жылға мұрагерлерге ауысады. Авторлықпен
аралас құқықтардың мұрагерлеріне мұраны ашу сәтіне мерзімі өтпеген мерзімге
көрсетілген құқықтар ауысады. Патент иесінің құқықтары мұрагерлерге тек
патент әрекет етуінің қалған мерзіміне ғана ауысады.[7]
Енді мұраны ашу сәтінен оны мұрагерлермен қабылдауға дейін мұраның
құқықтық жағдайына тоқталайық. Бұл мұраны жатушы (hereditas jacens) деп
айту қабылданған. Осы уақыт аралығында ол кімге жатады, ал егер жатса, онда
кімге? Жатушы мұра мұра қалдырушыға жатпайды, себебі ол тірі емес. Мұра
берушінің қайтыс болуымен құқықты иеленудің қажетті алғышарты ретінде
шығатын оның құқық қабілеттілігі тоқталды, құқықтың қабілетті субъекті
болмай, субъективтік құқықтардың және міндеттердің ұстанушысы болу мүмкін
емес. Жатушы мұра мұра етуге тартылған мұрагерлерге жататынын растауға
болмайды. Мұрагерлерде мұраны ашу сәтінде мұраға құқық емес, яғни тек
мұраны қабылдауға құқық қана туындайды. Егер де мұраға құқық мұраны ашу
сәтінен бастап мұрагерлердің мұра етуіне арналса, онда мұраны қабылдау
актісіне кері күшті берудің де қажеті жоқ.
Сондықтан мұраны ашу сәтінен бастап оны мұрагерлермен қабылдауға дейін
мұра өзімен субъективтік емес құқықтардың және міндеттерін көрсететінін
танудан басқа ештеңе қалмады. Бірақ мұндай жағдай қысқа мерзімді болып
табылады. Ол мұрагерлермен қабылданбағанша немесе мемлекетке ауыспағанша
созыла береді.
Мұраны ашу. Мұра азаматтың қайтыс болуымен ашылады. Өлім сәті адам
ағзасында болған өлімнің фактісін мүмкіндік беретін өзгерістер туралы
куәландырушы медико – биологиялық мәліметтер негізінде тіркеледі. Егер
ағзаның тіршілік әрекеті жасанды демалу, қан айналымы аппараттарының
көмегімен ұсталса, онда өлім әлі болмаған. Осы аппараттар сөндірілген соң
және жүрек, өкпе және тағы басқа органдардың әрекетінің толық тоқтауы
болғанда өлім келеді. Медико – биологиялық мәліметтер негізінде анықталған
өлім фактісі загс органдарымен берілетін өлім туралы куәлікте
куәландырылады.
Құқықтық салдар бойынша азаматтың өліміне хабар – ошарсыз жоқ азаматты
сотпен өлі деп жариялау, сонымен қатар азамат өлімінің фактісін сотпен
белгіленуі де теңестіріледі. Тірі азамат өлі деп жарияланса, ол өзінің
құқықтық қабілеттілігін жоғалтпайды. Егер өлген азамат өлі деп жарияланса,
онда ол өзінің құқықтық қабілеттілігін оны сотпен өлі деп жариялау сәтінен
емес, яғни нақты өлім сәтінде жоғалтты. Мұраны ашу сәтінде мұрагерлік
құқықтық қатынас туындайды. Сондықтан осы сәтті нақты тіркеудің мәнін қайта
бағалау қиын.
Мұраны ашу уақыты болып мұра қалдырушының қайтыс болу күні танылады.
Егер азамат хабар – ошарсыз жоқ сияқты өлі деп жарияланса, онда оның қайтыс
болу күні болып соттың сәйкес шешімінің заңды күшіне еңген күні болып
танылады.[8]
Сот шешімінде тіркелген өлім күні және заңды күшіне сот шешімінің ену
күні уақыт бойынша бір – бірінен алысқа қалып тұрады және мұраны ашу
сәтінен есептелетін. Мұраны қабылдау үшін алты ай мерзімдегі шекте бір –
бірінен орналасады. Сондықтан сәйкесжағдайларда сот шешімінде тіркелген
азаматтың қайтыс болу күнінен емес, яғни сот шешімінің заңды күшіне ену
сәтінен бастап көрсетілген мерзімді есептеу дұрыс. Егер мұраны қабылдау
үшін мерзім өтіп кетсе, онда себепті салдар бойынша өткізілген сияқты оны
ұзарту туралы сұрақты қою қажет, ал бұл мұрагерлік істерді ресімдеу кезінде
сарсаңға салуға әкелуі мүмкін.
Заңда мұраны ашу уақыты болып мұра берушінің қайтыс болу күні танылады.
Бір күнде, бірақ әртүрлі сағаттарда қайтыс болған тұлғалар бір уақытта
қайтыс болғандар болып танылады және сондықтан бір – бірінің қайтыс
болуынан кейін мұрагерлікке тартылмайды. Айтылған тұлғалар коммориенттер
(commorientes – бір уақытта қайтыс болушылар) деп аталады. Сағаттармен және
минуттармен есептелетін уақыттағы айырмашылық сол не бір күннің шегінде ол
орынға ие болғанда, өлімнің сәтін анықтау кезінде назарға алынбайды.
Мұраны ашу орны болып мұра қалдырушының соңғы тұрғылықты орны табылады.
Егер ол белгісіз болса, онда мұраны ашу орнв болып, мұраның немесе оның
негізгі бөлігінің орналасу орны танылады. Егер де мұраның негізгі бөлігін
тұрғын – үй немесе қозғалмайтын мүлік құраса, онда мұраны ашу орны болып
бұл мүлік тіркелген орын танылады. Егер мұраның негізгі бөлігі қоғамның не
серіктестіктің акцияларында не капитал үлесінде көрсетілсе, онда сәйкес
заңды тұлғаның тіркелу орны бойынша мұра ашылады.
Мұраны ашу орнын анықтау маңызды тәжірибелік мәнге ие, себебі әсіресе
осы орын бойынша мұрагерлікке тартылатын тұлғалардың шеңбері белгіленеді.
Мұраны алу не одан бас тарту болады, мұрагерлік құқықтарды ресімдеу бойынша
өзге әрекеттер жасалады.
Мұра қалдырушылар. Мұрагерлік құқықтағы негізгі адамдардың бірі болып
мұра қалдырушы табылады. Мұрагерлік құқықтық қатынастардың субъектілері
болып мұра қалдырушы және мұрагерлер табылады. Мұрагерлік құқықтық қатынас
тек мұра қалдырушының қайтыс болуымен ғана туындайды.
Мұра қалдырушы болып жеке тұлға, шетел азаматы немесе аптрид
(азаматтығы жоқ тұлға) болуы мүмкін.
Заң бойынша мұра ету кезінде мұра қалдырушы әрекет қабілетті және
әрекет қабілетсіз болуы мүмкін. Өсиетнама бойынша мұра ету кезінде жағдай
өзгеше. Себебі өсиетнама – бұл өлу жағдайына мұрамен иеленуге ниетті
тұлғаның әрекетімен жасалатын келісім, көрсетілген келісімді жасау сәтінде
мұра қалдырушы толық көлемде әрекет қабілетті болуы тиіс. Басқа әрекет
қабілеттілігі бар тұлғалармен жалпы негіздерде некелесу жасына (Азаматтық
Кодекстің 21 бабы 2 тармағы) дейін заңды тәртіпте некеге түскен адамдар
толық әрекет қабілетті болады және өсиетнама тастай алады.
Ішінара әрекет қабілеттілігі бар (Азаматтық Кодекстің 26 бабы) және
әрекет қабілеттілігі шектелген тұлғалар (Азаматтық Кодекстің 30 бабы)
өсиетнаманы әрекет қабілеттілікке ие емес. Ашық аралық деп аталатын кезеңде
әрекет қабілеттілігі жоқ тұлғалармен жасалған заңды күшке ие болмайды. Егер
өсиетнаманы жасаған тұлға кейін әрекет қабілетсіздігі жоқ танылса, онда бұл
өсиетнаманың заңды күшінде көрінбейді, себебі оны ол әрекет қабілеттілігі
болған кезде жасады. Бұл уақытша, мұндай өсиетнама Азаматтық Кодекстің 177
бабымен қарастырылған негіздер бойынша шағымдалуы мүмкін.
Мұрагерлер. Заң бойынша мұрагерлердің шеңберін заң, ал өсиетнама
бойыншамұрагерлер шеңберін - өсиетнама анықтайды. Егер мұра қалдырушы болып
тек жеке тұлға болса, онда мұрагерлер болып жеке тұлғалар, заңды тұлғалар,
ҚР-ң субъектілері, шетел мемлекеттері және халықаралық ұйымдар болуы
мүмкін. Басқаша айтқанда, мұра қалдырушылардың шеңберіне қарағанда,
мұрагерлердің шеңбері елеулі кең. Бұл кезде әлеуметтік қалыптастырулар
мұрагерлер болып танылады, егер олар мұраны ашу сәтінде болса. Тұлға оның
туылуына дейін қорғалуға жататын мүдделері nasciturus, яғни әлі туылмаған
деп аталады. Мұндай тұлғаның мүдделерін қорғау 1964 жылы Азаматтық
Кодекстің 559 бабының 2 тармағында және 530 бапта қарастырылған. Бұл
туылмаған баланың құқық субъектісі болып танылатындығын білдіре ме? Әрине
жоқ, себебі оның мүдделері ол туылған жағдайда ғана ескеріледі.
Мұрагерлікке тартылатын тұлғалардың шеңберін көрсете, кім мұрадан бас
тартылатынын, яғни лайықты емес мұрагерлер туралы айтып кету қажет
(Азаматтық Кодекстің 531 бабы), Азаматтық Кодекстің 531 бабының 7
тармағында заң бойынша және өсиетнама бойынша мұрагерліктен шектетілген
мұрагер туралы айтылады. Оларға өсиетнамада көрсетілген мұра қалдырушының
соңғы еркіне қарсы және оның мұрагерлерінің біріне қарсы бағытталған өзінің
заңға қайшы әрекеттерімен оларды мұрагарлер деп тануға қолдау көрсеткен
тұлғалар жатады, егер де бұл жағдайлар сотпен расталса. ҚР-ң Жоғарғы Соты
көрсетілген әрекеттер соттың қаулысымен белгіленуі тиіс екендігін анықтады.
Азаматтық Кодекстің 531 бабының 2 тармағында өсиетнама бойынша емес,
яғни тек заң бойынша мұра етуден шеттетілетін тұлғалар тізімделеді. Ата –
ана құқықтарынан айырылғандарға қатысты ата – аналар заң бойынша мұра
етуден шеттетіледі. Бұл кезде ол мұраны алудан кейін сотпен расталуы
мүмкін. Егер де мұра қалдырушы оны ұстауға алименттер төлеуден бас тартқан
өз әкесін кешірсе және оның пайдасына өсиетнама жасаса, онда әкесі
өсиетнама бойынша мұрагер ретіндегі мұрагерлікке тартылуы мүмкін. Бірақ заң
бойынша басқа мұрагерлердің талабы бойынша ол өсиетнама жасалмаған мүліктің
сол бөлігін мұраға алудан лайықсыз мұрагер ретінде шеттетілуі мүмкін.
Лайықсыз мұрагерлер туралы ереже міндетті үлес құқығына ие мұрагерлерге
де тарайды (1964 жылғы Азаматтық Кодекстің 535 бабы).
Мұрагерлік құқықтық қатынас. Мұрагерлік құқықтық қатынас өз дамуында
екі кезеңді өтеді. Мұраны алуға мұрагер (мұрагерлер) тартылатын кезде, мұра
қалдырушының қайтыс болу сәтінен, мұраны ашу сәтінен бірінші кезең
басталады. Мұраны алуға тартылған мұрагердің жағында бұл сәтте мұраны
қабылдауға құқық туындайды. Бұл құқықтың мазмұны мұрагерге ұсынылған мұраны
алу не одан бас тартуды қабылдау мүмкіндігіне келтіріледі. Мұраны
қалдырушының қайтыс болуы туралы куәлікті мұрагерлерге загс, тұрғын – үй
органдары мұра қалдырушының тұрғылықты орны туралы анықтама қағазын (№ 9
нысан бойынша анықтама қағазын) беруге, мұраны ашу орны бойынша нотариалды
орган мұрагер мұраны қабылдайтындығы туралы мұрагердің арызын қабылдауға
міндетті.
Бұл уақытта мұраны қабылдауға құқық мәнді өзіндік түрмен ерекшеленеді.
Ол өзінің заңды табиғаты бойынша басқа құқықты қалыптастыруға әкелетін
Gestaltungsrecht құқықтардың қатарына келтіріледі, бұл қандай да бір шекте
оны құқықтық қабілеттілік элементтерімен жақындастырады. Өзінің дамуының
берілген кезеңінде мұрагерлік құқықтық қатынас абсолютті құқықтық
қатынастың түрі бойынша құрылады.
Мұраны алуға тартылған мұрагер үшін мұрагерлік құқықтық қатынас
дамуының бірінші кезеңі мұраны қабылдауға құқық жүзеге асырылған сәтте
аяқталады.
Егер мұрагер мұраны қабылдаса, онда мұрагер үшін мұрагерлік құқықтық
қатынастың дамуындағы екінші кезең келеді. Мұрагерден мұраны қабылдау
нәтижесінде мұраға құқық туындайды, ол мұрагерлік құрамына ненің
кіретіндігіне байланысты өз кезегінде құқықтардың қатарына құлдырайды. Бұл
сол не басқа затқа меншік құқығы және егер мұра қалдырушы міндеттемеде
қарызгер болса, міндеттемелік құқық және жеке мүліктік емес құқық болуы
мүмкін.
Егер де мұра етуге тартылған мұрагер мұрадан бас тартса, онда ол
мұрагерлік құқықтық қатынастан шығады, ол үшін көрсетілген құқықтық қатынас
өз дамуының екінші кезеңіне өтпейді. Бұл уақытта мұраны қабылдаудан
мұрагердің бас тартуы құқықтық салдардың үлкен қатарына әкеледі. Мұрагерлік
мүлік мұрагерлік құқық бойынша мемлекетке ауысуы мүмкін.
Мұрагерлік құқықтық қатынастың құрамын осы құқықтық қатынас қалыптасып
элементтер құрайды. Оған оның субъектілері, мазмұны және пәні (объект)
жатады. Енді оларды талдауға тоқталайық. Мұрагерлік құқықтық қатынастың
субъектілерінен бастайық. Оларға біріншіден мұрагерлікке тартылған
мұрагерлер жатады. Мұра қалдырушының өзі мұрагерлік құқықтық қатынастың
субъектісі болып табылмайды, себебі ол тірі емес. Қайтыс болу сәтінде оның
құқық қабілеттілігі және олмен бірге қандай да бір нақты құқықтық қатынаста
оның субъекті болу мүмкіндігі де тоқтатылды.
Мұрагерлік құқықтық қатынастың субъектілік құрамы басқа да өзгерістерге
ұшырауы мүмкін. Мұндай өзгерістерді тудыратын заңды фактілер оқиғаларға
және әрекеттерге жатқызылуы мүмкін. Бұл мұраны қабылдап алуға үлгірмеген
мұрагердің қайтыс болуы және оның мұрадан бас тартуы. Әрекет
қабілеттілігінің болуы не жартылай болуы немесе тіптен болмауына қарамастан
өсиетнама бойынша және заң бойынша азаматтар мұрагерлікке тартылады. Шетел
азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар (апатридтер) ҚР-ң азаматтарымен
жалпы негіздерде мұрагерлікке тартылады[9].
Заңды тұлғаларға қатысты айтып кетсек, олар тек өсиетнама бойынша ғана
мұрагерлер болуы мүмкін. Бұл кезде мұрагерлер болып шетелдік заңды тұлғалар
да болуы мүмкін. Мұрагерлікке заңды тұлғаны тарту үшін ол мұраны ашу күніне
заңды тұлға болуы керек. Қазіргі уақытта діни ұйымдардың пайдасына
өсиетнаманы жасау мүмкіндігі ешқандай күдік тудырмауы тиіс.
Өсиетнама – бір жақты келісім, оған келісім шын деп тану үшін заңмен
қарастырылған барлық талаптар ұсынылады. Кәмелеттік жасқа толмаған, олмен
алынған ақшаларға қатысты өсиетнама істей алмайды. Бұл уақытта жалпы
негіздерде белгіленген тәртіпте 18 жасқа жетуге дейін некеге түскен
тұлғалар өсиетнама жасауы мүмкін. Егер болашақта толық әрекет қабілетті
болумен өсиетнама жасаған тұлға, ал кейін әрекет қабілетсіз болса, онда бұл
жағдай өзімен өзі ертерек жасалған өсиетнаманың заңды күшіне әсер етпейді.
Сонымен қатар көрсетілген тұлға ертерек жасалған өсиетнама өзгерту не одан
бас тарту мүмкіндігінен айырылады.
Енді мұрагерлік құқықтық қатынастың келесі элементіне, яғни оның
қатысушыларының құқықтары және міндеттері түсінілетін оның заңды құрамына
тоқталайық. Оның бірінші мазмұнын мұраны қабылдауға мұрагердің құқығы және
осы құқықты жүзеге асыруда барлық үшінші тұлғалардың кедергілерді жасатпау
міндеті, сонымен қатар сәйкес тұлғалардың және органдардың көрсетілген
құқықты жүзеге асыруға қажетті қолдауды мұрагерге көрсету міндеті құрайды.
Мұраны қабылдаған мұрагерді мұраны қабылдауға құқықтың екінші кезеңінде
мұрагерлікке құқық қалыптасады. Құқықтық мұрагерлік әмбебап сипатты
ұстанғандықтан, мұраны қабылдаған мұрагерге мұра қалдырушының құқықтары
және оның ауыртпалық міндеттері (мысалы, өзара міндеттемеде борышты төлеу
бойынша) ауысады. Бұл арқылы мұраны қабылдау нәтижесінде мұрагер
құқықтардың және міндеттердің ұстанушысы сияқты өзінің заңды табиғаты
бойынша әртүрлі құқықтық қатынастардың қатысушысы болады. Ол басқа
мұрагерлермен (мұраны бөлуге дейін), қаржы және салық органдарымен,
қозғалмайтын мүлікке құқықтарды тіркеу бойынша органдармен құқықтық
қатынастардан бас тартуы мүмкін.
Ақырында, құқықтық қатынастың қажетті элементіне оның объектісін
(пәнін) жатқызу қабылданған. Мұрагерлік құқықтық қатынас мұрагерлік себебі
бойынша туындайды. Сондықтан мұрагерлік құқықтық қатынастың, оның дамуының
барлық сатыларында объектісі болып мұра табылатындығын айту оңай. Осы
сұрақтың шешімі құқықтық қатынастың объектісі деп нені түсіну қажет
екендігінен тәуелді. Осы әсер етуге қарауға қабілетті құқық қана адамдардың
тәртібіне әсер ететіндігіне күдік болмауы тиіс. Өз кезегінде адамдардың
тәртібі, сол немесе басқа қажеттіліктерді өтеу мақсаттарында материалдық
және рухани игіліктерге әсер етеді. Адамдар осы игіліктерді құрады, түрін
өзгертеді және оларды ауыстырады, оларды тұтынады, өздерінің
қажеттіліктеріне оларды қосады. Мұрагерлік құқықтық қатынас дамуының барлық
сатыларында құқық адамдардың тәртібіне әсер етеді. Бірінші сатыда – бұл
мұраны қабылдау не одан бас тарту әрекеттері, екінші сатыда – мұрагерлік
құқықтарды ресімдеу, мұраны бөлу, мұраны қабылдаудан шығатын міндеттерді
орындау бойынша әрекеттер. Егер де мұрагерлік тіптен бомаса, онда
көрсетілген әрекеттерді жасау мәнсіз болар еді. Айтылған негіздер бойынша
мұрагерлік құқықтық қатынастың объектісі ретінде оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz