Сарыарқаның табиғаты
1 . тарау. Сарыарқаның табиғатының жалпы ерекшелігі.
1.1. Сарыарқаның физикалық . географиялық орнының ерекшеліктері. Зерттелу тарихы.
1.2. Сарыарқаның геотектоникалық құрлысы жер бедері.
1.3.Сарыарқаның пайдалы қазбалары
1.4. Сарыарқаның жер бедері
2 тарау. Сарыарқаның климаты мен органикалық дүниесі.
2.1. Сарыарқаның климаты.
2.2. Сарыарқаның ішкі сулары
2.3. Сарыарқаның дала зонасының топырағы мен органикалық зонасы
2.4. Сарыарқаның шөлейтпен мен шөл зонасының топырағы мен органикалық дүниесі
1.1. Сарыарқаның физикалық . географиялық орнының ерекшеліктері. Зерттелу тарихы.
1.2. Сарыарқаның геотектоникалық құрлысы жер бедері.
1.3.Сарыарқаның пайдалы қазбалары
1.4. Сарыарқаның жер бедері
2 тарау. Сарыарқаның климаты мен органикалық дүниесі.
2.1. Сарыарқаның климаты.
2.2. Сарыарқаның ішкі сулары
2.3. Сарыарқаның дала зонасының топырағы мен органикалық зонасы
2.4. Сарыарқаның шөлейтпен мен шөл зонасының топырағы мен органикалық дүниесі
Сарыарқаның физикалық-географиялық тұрғыдан жүйелі түрде зерттеу өткен ғасырдың ортасынан басталады. Ол кезде геомарфология атауы әлі қалыптасып үлгермеген. Сарыарқаның жер бедерін зерттеуге үлкен үлес қосқан. И.П.Герасимов, Б.А.Петрушевский, С.Ю.Геллер, В.Н.Кунин, Л.Г.Гаель, М.П.Петров, Д.С. Коржинский, Н.Г.Кассин, Г.Ц.Медоевтар, Герасимовтың еңбектерінде үлкен территориялық және әдістемелік маңызы бар (19371943,1946, 1947).Олар нақты біраймақтың материалдары негізінде алғаш рет Қазақстанның жер бедерінің морфоқұрылымдық және морфомүсіндікер екшеліктерін ескере отырыпжіктеді. Қазақтың ұсақ шоқыларының көп қабаттылығының қалыптасуы оның мезозойлық пенеплен мен эрозиялық үрдістердің әсерінен бөлшектенуі жайлы тұғырнаманы 1940 жылдары Г.Ц.Медоевң өзінің еңбектерінде көрсетті. Сарыарқаның жер бедерінің геоморфологиялық ерекшеліктерінжан-жақты зерттеуге З.А.Сваричевский (1940, 1958, 1916, 1965) Е.Е.Милановский (1961, 1967) К.В.Никифорова (1960), В.И.Бабак (1964, 1968), зор үлес қосты. Олардың еңбектерінде ұзақ жылдар бойыжүргізілген зерттеулердің нәтижесінде жинақталған маңызды геологиялық, тектоникалық, геоморфологиялық деректер бар. Рлар өз зерттеулерін жинақтай келе«Орта Азия мен Қазақстанның жазықтары мен таулары» атты монография шықғарды. Қазақ КСР ғалым академиясының геология ғылымдары инситутының геоморфология бөлімі Г.Ц.Медоевтың жетекшілігімен орталық Қазақстанда жиырма жыл көлемінде геологиялық- геомарфологиялық түсірілімдер жасады. Нәтижесінде Қазақстан Республикасының алғашқы 1:1000000. 500000 масштабты геомарфологиялық карталарысы жасалды. 1991 жылы шыққан бұл картада өте құнды ғылыми және бибилографиялық деректер бар.
1. Чурахин. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 стр.
2. Бисенова А.С. Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі. 2002 ж. 25 б.
3. Бірмағанбетов.Ә.
4. А.А.Абдуллин Геология Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1981.; 34-35 стр.
5. Беспалов В.Ф. Геологическая строение Казахской ССР.- Алма-Ата: Наука – 1971. 100-115 с.
6. Абдуллин Геология и минерологические ресурсы Казахстана. – Алматы: Ғылым, - 1994. 115-130 с.
7. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азии.- Л.: 1965. 120-161 с.
8. Физическая география республики Казахстан (под. ред. К.М.Джаналиевой.) Алматы: Қазақ университеті 1998, 5-110с.
9. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позоплелов Н.Я. , Степанов А.Я. Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1976, 153-191с.
10.Н.А.Гвоздецкий, Н.И.Михайлов Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1986, 250-311с.
11.Николов Н.И., Н.А.Гвоздецкий Казахстан. Алма-Ата: Наука, 1969. 110-155 с.
12. Климат Казахстана (под. ред. Утешева А.С. М., Наука, 1975. 110-115 с.
13.Флиьнец П.П. Очерки по географии внутренных вод Центрального, Южного, Восточного Казахстана. Алма-Ата, Наука, 1981, 75-94 с.
14. Казахстан природные условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969, 128-139 с.
15. Давыдова М.И., Раковская Э.М. Физическая география СССР. – М.: Просвещение, 1990, 204-211 с.
16. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. – М.: Наука, 1975, 139-158 с.
17. Соколов А.А. Основные почвообразования и почвы Восточного Казахстана. Повышение плородия почь Казахстана. – Алма-Ата, Наука. 1984, 39-60 с.
18.Усманов У.У. География генетическая исследования и качественный учет земель Казахстана // Успехи почвоведения в Казахстане. Алма-Ата, Наука, 1975, 55-64 с.
19.Формозов А.Н. Животный мир Казахстана Алма-Ата: Наука, 1987, 110-125 с.
20. Молдағұлов Н.М. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафтысы. Алматы: - Мектеп, 1990, 115-122 б.
21. М.И. Давыдова, Э.М. Раковская физическая география СССР –М: Просвещение, 1990г. 203-207 с.
22.Беспалов Р. Ф. Геологическая строения казахской СССР Алма –Ата; Наука, 1974г. 45-50стр.
23.Абдилин А.А. Геология Казахстана Алма-Ата; Наука, 1981г. 56-70стр.
24. Абдуллин Геология и менералогические ресурсы Казахстана. Алматы; Ғылым, 1994г. 69-80стр.
25. Физическая география Республики Казахстан под общей ред. К.Н. Жаналиевой. Алматы Қазақ университеті, 1998ж.
26. Казахстан природные условие и естественные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г.
27. Бейсенова А.С. исторической основы географического иследование Казахстана. Алматы; Казтос ИНТИ, 2001г.
28. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и средней Азии
29. Казахстан. Природные условие и природные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г., 68-78 стр.
30. Климат Казахстана, // под ред. Утешова А.С. Гидрометеойздат 1959г., 89-93стр.
31. Львович М.И. Реки СССР М; Мысль, 1971г., 131-141стр.
32. Альпатив А. М., Архангельский А.М., Подоплелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР, М; Высшая школа, 1976г., 96-117стр.
33. Атлас СССР. М., 1983 г.
34. Большой Атлас КазССР. С.18-66
2. Бисенова А.С. Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі. 2002 ж. 25 б.
3. Бірмағанбетов.Ә.
4. А.А.Абдуллин Геология Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1981.; 34-35 стр.
5. Беспалов В.Ф. Геологическая строение Казахской ССР.- Алма-Ата: Наука – 1971. 100-115 с.
6. Абдуллин Геология и минерологические ресурсы Казахстана. – Алматы: Ғылым, - 1994. 115-130 с.
7. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азии.- Л.: 1965. 120-161 с.
8. Физическая география республики Казахстан (под. ред. К.М.Джаналиевой.) Алматы: Қазақ университеті 1998, 5-110с.
9. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позоплелов Н.Я. , Степанов А.Я. Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1976, 153-191с.
10.Н.А.Гвоздецкий, Н.И.Михайлов Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1986, 250-311с.
11.Николов Н.И., Н.А.Гвоздецкий Казахстан. Алма-Ата: Наука, 1969. 110-155 с.
12. Климат Казахстана (под. ред. Утешева А.С. М., Наука, 1975. 110-115 с.
13.Флиьнец П.П. Очерки по географии внутренных вод Центрального, Южного, Восточного Казахстана. Алма-Ата, Наука, 1981, 75-94 с.
14. Казахстан природные условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969, 128-139 с.
15. Давыдова М.И., Раковская Э.М. Физическая география СССР. – М.: Просвещение, 1990, 204-211 с.
16. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. – М.: Наука, 1975, 139-158 с.
17. Соколов А.А. Основные почвообразования и почвы Восточного Казахстана. Повышение плородия почь Казахстана. – Алма-Ата, Наука. 1984, 39-60 с.
18.Усманов У.У. География генетическая исследования и качественный учет земель Казахстана // Успехи почвоведения в Казахстане. Алма-Ата, Наука, 1975, 55-64 с.
19.Формозов А.Н. Животный мир Казахстана Алма-Ата: Наука, 1987, 110-125 с.
20. Молдағұлов Н.М. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафтысы. Алматы: - Мектеп, 1990, 115-122 б.
21. М.И. Давыдова, Э.М. Раковская физическая география СССР –М: Просвещение, 1990г. 203-207 с.
22.Беспалов Р. Ф. Геологическая строения казахской СССР Алма –Ата; Наука, 1974г. 45-50стр.
23.Абдилин А.А. Геология Казахстана Алма-Ата; Наука, 1981г. 56-70стр.
24. Абдуллин Геология и менералогические ресурсы Казахстана. Алматы; Ғылым, 1994г. 69-80стр.
25. Физическая география Республики Казахстан под общей ред. К.Н. Жаналиевой. Алматы Қазақ университеті, 1998ж.
26. Казахстан природные условие и естественные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г.
27. Бейсенова А.С. исторической основы географического иследование Казахстана. Алматы; Казтос ИНТИ, 2001г.
28. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и средней Азии
29. Казахстан. Природные условие и природные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г., 68-78 стр.
30. Климат Казахстана, // под ред. Утешова А.С. Гидрометеойздат 1959г., 89-93стр.
31. Львович М.И. Реки СССР М; Мысль, 1971г., 131-141стр.
32. Альпатив А. М., Архангельский А.М., Подоплелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР, М; Высшая школа, 1976г., 96-117стр.
33. Атлас СССР. М., 1983 г.
34. Большой Атлас КазССР. С.18-66
1 – тарау. Сарыарқаның табиғатының жалпы ерекшелігі.
1.1. Сарыарқаның физикалық – географиялық орнының ерекшеліктері. Зерттелу
тарихы.
Сарыарқаның физикалық-географиялық тұрғыдан жүйелі түрде зерттеу
өткен ғасырдың ортасынан басталады. Ол кезде геомарфология атауы әлі
қалыптасып үлгермеген. Сарыарқаның жер бедерін зерттеуге үлкен үлес
қосқан. И.П.Герасимов, Б.А.Петрушевский, С.Ю.Геллер, В.Н.Кунин, Л.Г.Гаель,
М.П.Петров, Д.С. Коржинский, Н.Г.Кассин, Г.Ц.Медоевтар, Герасимовтың
еңбектерінде үлкен территориялық және әдістемелік маңызы бар
(19371943,1946, 1947).Олар нақты біраймақтың материалдары негізінде алғаш
рет Қазақстанның жер бедерінің морфоқұрылымдық және морфомүсіндікер
екшеліктерін ескере отырыпжіктеді. Қазақтың ұсақ шоқыларының көп
қабаттылығының қалыптасуы оның мезозойлық пенеплен мен эрозиялық
үрдістердің әсерінен бөлшектенуі жайлы тұғырнаманы 1940 жылдары
Г.Ц.Медоевң өзінің еңбектерінде көрсетті. Сарыарқаның жер бедерінің
геоморфологиялық ерекшеліктерінжан-жақты зерттеуге З.А.Сваричевский (1940,
1958, 1916, 1965) Е.Е.Милановский (1961, 1967) К.В.Никифорова (1960),
В.И.Бабак (1964, 1968), зор үлес қосты. Олардың еңбектерінде ұзақ жылдар
бойыжүргізілген зерттеулердің нәтижесінде жинақталған маңызды геологиялық,
тектоникалық, геоморфологиялық деректер бар. Рлар өз зерттеулерін жинақтай
келеОрта Азия мен Қазақстанның жазықтары мен таулары атты монография
шықғарды. Қазақ КСР ғалым академиясының геология ғылымдары инситутының
геоморфология бөлімі Г.Ц.Медоевтың жетекшілігімен орталық Қазақстанда
жиырма жыл көлемінде геологиялық- геомарфологиялық түсірілімдер жасады.
Нәтижесінде Қазақстан Республикасының алғашқы 1:1000000. 500000 масштабты
геомарфологиялық карталарысы жасалды. 1991 жылы шыққан бұл картада өте
құнды ғылыми және бибилографиялық деректер бар.
Сарыарқаның жер бедерін, геологиялық және тектоникалық құрылысын
,пайдалы қазбаларын зерттеуге әр түрлі гелологиялық ұйымдарының белді
ғалымдары А.А. Абдуллин, А.Д.Архангельский, В.Ф.Бесполов, Р.А.Барукаев,
Ш.Е.Есенов, Н.Г. Кассин, Н.Н.Костенко, Г.Ц.Медоев, К.И.Сәтпаев,
Е.Д.Шдыгин, Г.Н.Щерба, Б.А Федорович, А.Л. Яншин тағыда басқалаоы зор үлес
қосты. Олардың жеке зерттеулері нәтижесінде Сарыарқаның жер бедері,
геологиялық және тектоникалық құрылысы ,пайдалы қазбалары жөнінде жан-
жақты мағұлмат беретін ғылыми әдебиеттердің шығуына мұрындық болды.
Олардың басшылығымен 1967-1970 жылдар аралығында Қазақ КСР-ның геологиясы,
, Қазақстанның тектоникалық карталарын Геофизикалық мәліметтер бойынша
Қазақстанды аудандастыру, Қазақстанның полеозойға дейіңгі полеозой
кезінде тағыда басқа әдебиеттер шығарыды. Солардың ішінде
Сарыарқаның жер бедерін, геологиялық және тектоникалық құрылысын ,пайдалы
қазбаларын жөніндегі маңызды деректер А.А.Абдуллин, В.Ф.Беспаловтың
монографияларында, Қазақстанның геологиялық даму тарихын зерттеген
Н.Г.Кассиннің (1947), Е.Д.Шлыгиннің (1952, 1969) жылдағы еңбектерде жақсы
қамтылған. [2]
ХVІІІ ғасырдан бастап өлкеміздің қазба байлықтарын
зерттеушілер қазақ жері және оның қойнауындағы байлықтар жайлы бірталай
жазба мәлі-меттер қалдырған. Солардың бірі И.И.Лепехиннің Росия
мемелекетінің рудалы өлкелеріне саяхат (Ежегодник, выпуск №16, Санк-
Петербург, 1873г) деген еңбегі. Онда Чудь дәуірінің Қазақстан
жеріндегі іздері іспетті деп жазды Көне замандағы тау кең өндірісінің
орындары жайлы жақсы деректер бар. Шынында да мұнда мыңдаған жылдар бұрын
қазылған карьерлер республика аума-ғында көп кездеседі, кейбіреулерінің
көлемі де үлкен. Кен іздеп кен орындарын ашудың негізгі қола дәуірінен
басталады. Сол дәуірдің өзінде мыс пен қалайы, қосындысынан әртүрлі қару-
жарақтар жасалған. Көне дәуірдің куәлері әсіресе Сарыарқаның батыс
бөлігіндегі Ұлытау мен Атасуда жиі ұшырайды. Геолог С.С.Черниковтың есебі
бойынша қола дәуірдің өзінде жыл сайын бес тоннаға жуық қола өндір-ілген
көрінеді. Сарыарқада қола дәуірінің адамдары кен орындарын іздестіру мен
кен өндіру жұмысын қатар жүргізген. Жер бетіне жақын жатқан желілі
кендерді тастан жасалған құралдар мен қазып алған. Сондай тас құралдарының
бірі Атбасар ауданының Есіл совхозына жақын жердегі бағзы заманынан қалған
шұңқырдың ішінен де табылды. Басқа кен орындарында да осындай руда өндіру
құралдары жиі кездеседі. Чудь дәуірінің адамдарының кен қазудағы тағы
бір ерекшеліктері, олар кен алынған жыраларды бос топырақтар мен толтырып
отырған. Сондай жыралардың тереңдігі он метрге дейін жетеді де, екі кен
желісінің енінен аспайды. кен қазушы әрі байытушы, әрі металл қортушы
болған. Кен орнын барлау, оны қазу, руданы байыту және қорыту жұмыстары
бірге жүргізілген. Осыған орай кен орнын барлаған жерлерде қоқыстармен
бірге құмыра ыдыстың сынықтары да кездеседі. Қалдық қоқыстарда он
проценттен астам мыс бар екендігі анықталады. Ойдым-ойдым болып кездесетін
қоқыстар қалдығы ондаған шаршы шақырымнан астам аралықта бір қабаттағы
жыныстар бойынан ғана кездесіп отырады. Бағзы заманындағы тау-кен жұмысы
көп кездесетін жерлері-Жезқазған, Көп-қазған, Алтынқазған, Әулиетас,
Қроғасын, Берқара, Успенка, Александров, Шатыркөл, Майқайын, Гүлшат,
Көктас-Жартас, , Сайақ, тағы басқа орындар.Аталған төңіректерде ұсақ
карьерлердің саны көп. Саяқтағы көне заман карьерлері бір-бірімен тіркес
жатыр, олардың ұзындығы 7 кшақырым шамасында. Сарыарқадағы көне заман кен
көздері жақсы сақталған, олардың дені жер бетіне айқын көрініп жатады.
Міне осы Чудь дәуірінен кейін қазақ жерінде тау кен өндірісі XVІІІ
–ғасырдан қайта басталады. Бұл кезде қазақ даласына орыс империясының
алғашқы экспедициялары шыға бастайды. Ол экспедициялардың негізгі
міндеттері қазақ жерін орыс патшаларына қосу үшін ең алдымен қазақ елінің
ішкі экономика-сын зерттеп саяси-әлеументтік жағдаймен танысу еді. Бірақ
бұл экспедициа-лар құрамына кірген орыс оқымыстыларының көпшілігінің алға
қойған мақсаттары бұдан мүлдебасқаша болатын, олар патша өкіметінің
отаршыл-ық саясатына араласпай, қазақ жерінің байлығын зерттеуге кіріскен
адамдар еді. Қазақстанға аттандырылған алғашқы экспедитция І Петрдің
тікелей нұсқауымен ұйымдастырылды. Бұл экспедициалар геологиялық
барлауларын Ертіс өзенінің бойымен Зайсан көліне дейін, Тарбағатай және
Сарыарқаның тау сілемдерін шолып өтіп, көптеген геологиялық, архелогиялық
және этнологиялық материалдар жинады. 1733-1771 жылдар аралығында Ресей
ғылым академиасы ұйымдастырған экспедициалар Қазақстанның батыс өңірін
зерттеді. Оларды сол кезде таны-мал болған атақты ғалымдар И.Г. Гмелин,
П.С.Паллас, И.Ф.Фальк т.б. бас-қарған. 1755-1771 жылдарда Орталық
қазақстан өңірін әскери топографтар экспедициясы зерттеді. Бұл экспедиция
Батыс Қазақстан жерін Ұлытау өңіріне дейін шолып өтіп көптеген
геологиялық, этнографиялық мәліметтер жинаған. Жергілікті тұрғындардың
көмегі мен сол кездегі табылған кен орындарын картаға түсірген. Экспеди-
ция өзі жинаған деректерге сүйене отырып, Жезқазғаннң Ұлытау өңірінің,
тағы басқада кен орындарының қоры туралы алғашқы мәліметтер келтіреді. [2]
Н.А.Рычковтың жол дәптеріне Ұлытау өңіріндегі көптеген өзендердің
(Кеңгір, Сарыкеңгір, Жезді, Ұлыжыланшық) бойында кездесетін ертедегі руда
өндір-ген шұңқырлар мен чудь дәуірінің қазбалары жайлы құнды мәліметтер
бар. Онымен қоса Н.Рычков жергілікті тұрғындардың мәліметіне сүйене
отырып, мыс пен қорғасынның, алтын мен күмістің мол қоры осы Ұлытау
төңірегінде бар екендігін анықтаған. Қазақстанның гео-логиясындағы жаңа
бетбұрыс 1916-1920 жылдар аралығында басталған. Оған қатынасқандар
солтүстік және Орталық Қазақстандағы П.И.Шангиннің Мұғалжар мен Алакөл
ойпатындағы Эвересмаңының,Үстірт бойындағы Л.С.Берегтің Алтай
тауларындағы А.Гумбольдт пен В.Р.Розеннің экспедициалардан кейін
Н.А.Северцеп пен И.А.Борщев басқарған экспедиция (1857) Доссордан мұнай
кен орнын ашТы, Олар Сарыарқаның Алатау мен Қаратау өңірінен бірнеше
қорғасын, мыс, күміс кен орындарын тауып, көптеген геологиялық деректер
жинайды.1865-1879 жылдар аралығында орыс геологтары геологиялық барлау
жұмыстарын жүргізіп көптеген кеноры ашты.Оны естіген Ресейдің алыпсатар
өнеркәсіп иелері қазақдаласына ағылып келіп руда іздестіреді., Орталық
Қазақстан-дағы мыс кен орындарын Н.А.Ушаков иеленіп алады. Осындай жер
бетіне таяу жатқан бай рудаларды іздеп Қазақстан жерлерін шкрықтап кезген
алыпсатарлар жергілікті халықтарды жұмсап бірталай кен орындарын
пайдаланады. ХІХ ғасырдың 1890-жылдары Сібір темір жолын салу жоспарына
байланысты Қазақ-станның солтүстік-шығысына көптеген зерттеу
Экспедициялары шыға бастады. Бұл экспедициялардың кей біреулерін белгілі
геологтар: А.А.Краснопольский, А.К.Мейстер, А.Б.Высоцкий, т.б. Көптеген
кен орындарын ашады. Солардың ішіндегі Экібастұз, Майкүбі, Сарадыр
таскөмір кенорындары бар.
1918 Жылдан бастап республика аумағының жаппай геологиялық картасын
жасау ісі қолға алынды. Осыған орай 1921 жылы Қазақ жерінің рудалы алқабы
аталатын Сарыарқада 8 геологиялық барлау тобы жұмыс істеді, ал 1927 жылы
ондай геологиялық топтардың саны жиырмаға жетті.. Мысалы, Орталық
Қазақстан байлығын ашқан А.А.Гепевті, Н.Г.Кассинді, Қ.И.Сәтпаевты,
Н.И.Наковникті, И.С.Яговкинді, Е.И.Водорезовты, Алтай өңірінде геологиялық
жұмыстар жүргізген. Олар Сарыарқаныңаумағындағы кен көздерін ашып қана
қойған жоқ, соымен бірге жер қыртысының даму тарихын, тектоникалық
ерекшеліктерін, стратиграфиялық заңдылықтарын, тау жыныстарының өзгеріске
ұшырау жолдарын зерттеп, сол жұмыстардың нәтижесінде алғаш рет кендердің
орналасу зандылықтары жайлы болжамдар айтты.Геологиялық тарихи кезеңмен
байланысты тау жыныстарының құралуына, кендердің орналасуына, шоғырлау
зандылықтарына назар аударды. 1919-1923 жылдар ішінде Қарағанды көмір
кенінің мол қоры анықталды. Сол кезде жас геологтар Н.И.Наковник (кейінен
профессор) мен М.П.Русаков (кейінен академик) Орталық Қазақстанда кең
тараған кварцит жыныстарының руда шоғырландыру қасиетін терең зерттеп,
олардың таралу зандылықтарына болжам жасаған. Кейініректе осы болжам
дұрысқа шығып, М.П.Русаков 1928 ж. атақты Қоңырат мыс-молибден ,
Р.А.Барукаев (кейінен академик) 1930 ж. Бозшакөл мыс кен орнын ашқан.
Орталық Қазақстанда геологиялық жұмыстардың жоспарлы
жұргізілуіне арнайы ұйымдасқан тау-кен геологиялық мекемелері де үлкен
үлес қосты. Трестің сол кездегі басшыларының бірі, атақты ғалым Қазақ ССР
Ғылым академиясы-ның тұңғыш призденті Қ.И.Сәтпаев трестің геологиялық
бөлімін басқарып, Орталық Қазақстанда, әсіресе Жезқазған өңірінде үлкен
геологиялық жұмыс-тар жүргізді, белгілі кен орындарын мүмкіндігінше
қайта зерттеп, олардың жалпы қорын анықтады. Аталған мекемелер сонымен
бірге көптеген рудалы аудандардың геологиялық картасын жасаумен де
шұғылданды. [4]
Белгілі геолог, ғылым докторы М.С.Быкова 1932 жылы Торғай
даласында геологиялық карта жасау жұмысымен шұғылданып жүрген кезінде
Түлкісай өзенінің жағасынан боксит кенін кездестірген. Барлау
жұмыстарының нәтижесінде Арқалық, Амангелді сияқты боксит кен орындары
ашылып, олар қазір Павлодар алюминий заводының негізгі шикізат базасына
айналып отыр. Геологиялық барлау жұмыстары бұрын зерттелген аудандар-да
зор қарқынмен жүргізілді. Аға буын геологтар ішінен Қазақстан территори-
ясының геологиясын зерттеуге сүбелі үлес қосқан ғалымдардың бірі-академик
Н.Г.Кассин, оны Қазақстан геологиясының ақсақалы депте атайды. Ол 40
жылға жуық өмірін Қазақстанның кен байлығын зерттеу ісіне арнады, руда
көздерін ашу жөнінде ғылыми болжамдар айтты, республика территориясының
геологиялық ерекшеліктерін сипаттап монографиялық енбектер жазды. [ 5]
А.Қ.Қайыповтың Жезқазған мен оның рудалы аудандарын зерттеуде
С.Ш.Сейфуллиннің Өспен және Шу-Іле өңірлерінің кен орындарын зерттеуде
Г.Н.Щербанның тағыда басқа толып жатқан ғалымдармен геологтардың жемісті
еңбектерін атап өтуге болады. Қорыта айтқанда орталық Қазақстанның жер
қойнауындағы мол қазынаны ашып, оны халық шаруашы-лығының қажеттеріне
жаратуда ат салысқан геологтар аз емес.қазіргі кезде Сарыарқаның жер
бетіне жақын немесе бетінде көрніп жатқан кендердің азаюына байланысты
жылдан-жылға кен орындарын ашу мәселесі қиынға түседе. Сондықтан бұрынғы
таралу тәсілде-рін өзгертіп, геофизикалық, геохимиялық,металлогениялық,
ғарыштық материалдарды және кен жаралуы мен орналасу зандылықтарына
сүйенген ғылыми болжамдарды комплексті талдау арқылы тереңде жатқан
кендерді ашу керек. Бұл геологтар алдында тұрған қазіргі ең басты, ең
жауапты мәселе.
Қазақтың ұсақ шоқылы аласа таулы аймағы Сарыарқа Тұран солтүстік
Қазақстан Ертіс Құйынды жазықтары мен Тарбағатай тауларының аралығында
орналасқан. Оңтүстік шекарасы 47 - 78° солтүстік ендігі Ұлытаудың оңтүстік
сілемдері мен Балқаш көлінің солтүстік жағалауымен шектесетін шыбыр тау
арқылы өтеді.
Солтүстік шекарасы 53° солтүстік ендіктегі Есіл, Тобыл даласы солтүстік
шығыс орта Ертіс аңғарындағы ескі арналы Сілеті теңіз, жалаулы, шүрексор
көлдері арқылы өтеді. Батыс шекарасы Ұлытау Жыланшық таулары арқылы өтіп,
біртіндеп солтүстік Торғай ойысы мен Торғай қаласына ұласады.
Шығыс шекарасы 80° шығыс бойлықтағы Сарыарқаның қолба, Тарбағатай тау
жоталарына ұласатын бөлігі болып табылатын Аягөз, Шар өзендерінің
аңғарлары арқылы өтеді. Қазақстанмен Ресей ғалымдарының қазіргі кездегі
зерттеушілерінің деректеріне сай Сарыарқа геотектоникалық құрлысы жағынан
тау түзілу кезеңдері Палеозой эрасының каледон, герцин қатпарлығында
аяқталып кайназой эрасының неоген төрттік дәуірдегі геотектоникалық
қозғалыстардың әсері баяу жүрген, ұсақ шоқылар мен олардың аралығын бөліп
жатқан қабатты денудациалық жазықтардан тұратын эли палеозойлық платформа
болып табылады.
Материктің ішкі аймағындағы құрлықтық сектордағы орнына сай климаты
шұғыл континентті қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігіндегі дала, шөлейт және
шөл зонасына тән аумақтың табиғат кешендері таралған ежелден мал
шаруашылығы дамыған аймақ болып табылады. 61 - 85° шығыс бойлықтар
аралығында аймақ 1500 шақырымға, батыс бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке
95° шығысында 350 - 400 шақырымға созылып жатыр. Қазақтын ұсақ шоқылары
Сарыарқаның аумағы 700 мың шаршы шақырым. Сарыарқа аумақтық тұрғыдан жер
бедері аталған аймаққа сәйкес келетін ірі орографиялық бірлік болып
табылады. Аталған аумақта қатпарлы негіздегі денудациялық жазықтармен аласа
таулы алқаптар кең таралған.
1.2. Сарыарқаның геотектоникалық құрлысы жер бедері.
Қазақтың ұсақ шоқылы аймағы Сарыарқа тектоникалық құрлысының
ерекшеліктеріне жас эпигерциндік Орал - Сібір платформасының қалқаны болып
табылады. [4]
Кристалды қалқанның геологиялық құрлысы біршама күрделігімен
ерекшеленеді. Мұнда протерезой, каледон, герцин құрлымдары кең таралған.
Бір және әр түрлі жастағы қатпарлы құрлымдар әр түрлі бағытқа бағытталып
жатуы кристалды жыныстары жер бетіне шығып жатқан ежелгі және біршама жас
таулы алқаптардың үйлесуіне мүмкіндік береді. Архей мен ерте протерезойда
Қазақтың ұсақ шоқылы аймағын Ұлытау, Көкшетау таулы алқабында гнейстен,
кристалды тақтатастан, гранидтен, мәрмәр мен амфиболиттен тұратын қатпарлы
іргетасы қалыптасты. Оның эрозияға ұшыраған бетінде шөгінді жанартаулық
шөгінді жыныстар жинақталады.
Сарыарқаның шегіндегі төменгі және орта протерезойда түзілген ежелгі
кристалды жыныстар Ұлытау, Көкшетау, Қарсабай Шыңғыстау; Атасу мойынты су
айрығында жер бетінде шығып жатыр. Жоғарғы протерезойдың шөгіндік жыныстыры
мен Ежелгі метоморфты түзілістер ерей мен тау мен Баянауыл аласа таулы
алқаптарында таралған, Сарыарқадағы жоғарғы протерезойдың шөгінділері қалың
Кварцитті жыныстарынан тұрады. Литологиялық тұрғыдан қалың кварцитті
қабаттың бетін бетінде ұзақ уақыт теңіз табиғаты болғанын айғақтайтын үгілу
қабатының өнімдері жауып жатыр [2]
Қарқынды тектоникалық қозғалыстар жүріп қатпарларының үрдістері
болды. Қатпарларды бөліп жатқан иіндерде шөгінді және жанартаулық шөгінді
қабаттар жинақталды. Төменгі палеозойды Сарыарқаның солтүстігі мен
батысында ерте калидондық салайыр қатпарлығынын жоғарғы қабаты түзілді.
Палеозойды Сарыарқаның негізгі құрлымдық – тектоникалық, геологиалық
белгілері айқындалды, Палезойдың басында аймақтың басым бөлігінде
геосинклиналдың жағдайы сақталып жер қыртысының Мантияға бату үрдісі
байқалғандықтан ежелгі Саяз теңіздері алып жатты. Теңіздердің аралықтарында
протерезойда түзілген Көкшетау, Ұлытау, Қарсақбай Атасу сияқты таулы
алқаптар арал түрінде сақталды. Палезой эрасының кембрий шөгінділері.
Қазіргі Баянауыл, Ерей мен тау мен бетпақдалада кездеседі олардың негізгі
бөлігі узивті магматизм нәтижесінде түзілген жанартаулық күндер құрайды.
Миогеосинклинальдық миогеосинклинальды тынтег кембрий жыныстары Сарыарқаның
қиыр батыс және орталық бөлігінде Есіл өзенімен Ұлытаудың аралығында
таралған негізінен кристалды тақтатастың экзогенді түзілістерден тұратын.
Палеозойдың бірінші жартысында Сарыарқадағы саяз теңіздерден көтеріп тұрған
аралдардың көбі каледон қатпарлығына дейін түзілген үстірттерді құрады.
Олардың кейбіреулері жанар тау болды. Олардың қатарына қазіргі Ұлытау
Қарсынбай Атасу, Көкшетау сиақты Аралдар тізбегін жатқызуға болады.
Кембридегі палеоклиматтық жағдай ыстық әрі біршама құрқақ болуымен
ерекшеленді орда бекте кембриге қарағанда геологиалық режим түбегейлі
өзгеріске ұшырағандықтан Сарыарқаның басым бөлігін теңіз алқаптары алып
жатты. Шеткі аймақтарын қоршап жатқан аралдар тізбегінін шойылуына
байланысты. Сарыарқаның шегіндегі Сілеті, Баянауыл, Сарысу теңізі, Шығыс
Көкшетау, синклинориіндегі теңіз табандарына сазды және жанартаулық
шөгінділер жинала бастады. Магмалық әрекет ордовиктің бірінші жартысында
күшті жүріп, терең тектоникалық жарықтармен байланысты ультро негізді және
негізді интрузивтік жыныстар пайда болды. Ордовитің басында палиоклиматтық
жағдайы кембрий мен ұқсас жалпы әрі біршама құрғақ болғанымен дәуірдің
ортасы мен соңында трансгрессияның нәтижесінде теніздердің аумағының
артуына байланысты палеоклиматы ылғалды әрі жылы болды.Төменгі Силурдың
соңында Көкшетау Тянь-Шань геосинклинальды белдеуінде қуатты қатпарлану
үрдісі жүріп, каледон тау түзілу кезеңінде теңіз табанынан тау жоталары
көтеріліп Сарыарқаның аумағында аралдардың ауданын арттырды. Каледон
қатпарлығындғы Шығыс шетінде ғана сақталды.
Каледон қатпарлығының нәтижесінде тау жоталарының түзілу орасан зор
бос тау жыныстарынын Қазақтың ұсақ шоқылы аймағында субтропиктік жылы
Климаттың қалыптасқаның көрсетеді. Силурда Магмалық өрдіс біршама қарқынды
жүрді. Девон дәуірінде теңіздік аймақта жағдай жойылып толығымен құрлыққа
айналды Теңіз-Сарысу, Сілеті-Баянауыл ойыстарында ежелгі көлдер сақталды.
Орталық Қазақстанның шеткі бөліктерінде көтерілген Көкшетау, Ұлытау,
Қызбел, Атасу-Мойынты, Баянауыл таулары төменгі девонда Сыртқы күштердің
әсерінең денудацияланып аласара бастады. Төменгі девонда Алтай жақтан енген
теңіз біртіндеп Сарыарқаның шығыс бөлігін басты. Сарыарқаның теңіз суы
басқын шығыс бөлігіндегі әктастар эффузивті шөгінділермен кезектесіп
отырады. Жоғарғы девонның ортасында трансгрессия жүріп аймақтың орталық
бөлігін теңіз суы басты оның жағалау сызықтары Сілеті көлімен Ұлытау
жотасының аралығы арқылы өтті. Тұтасымен алғанда Сарыарқаның аумағында тау
түзілу үрдісі жүрген жоқ. Девон шөгінділері орталық Қазақстанда құрлықтың
көтерілуіне байланысты климатының құрғақ болғанын ашық қызыл түсті
шөгінділердің кен таралуы дәлелдейді. Сарыарқаның орталық бөлігіңдегі
теңіздік шөгінділерде теңіз маржандарының кездесуі субтропиктік климаттың
басым болғанын көрсетеді. Девонды магматизм үрдісі қарқынды жүрді. Жанартау
Ақтау нәтижесінде түзілген қышқыл және негіздік лаваның қалың қабаты
Сарыарқаның орталық бөлігінде сақталған. Таскөмір дәуірінде жүрген қарқынды
тектоникалық қозғалыс нәтйжесінде Сарыарқаның орталық бөлігінде тұрақсыз
қозғалмалы обылыстың қалыптасуына әсер етті,нәтижесінде аймақтың орталық
бөлігінде Аяз, Бұғылы, Кент Қызыл арай Қу таулары төзілді.[3]
Төменгі және орта тас көмірде жүрген герцин қатпарлығының әсерінен
Каледон қатпарлығында түзілген таулар жаңғырып көтерілді Сарыарқаның
каледон қатпарлығында түзілген тауларының тас көмір қабаттары негізінен
ашық қызыл түсті құнтастарынаң, әктасты, Сазды шөгінділерінен Сарыарқаның
батысымен солтүстік бөлігінде Калидон құрлымдыры мен шектесетін Бату
зонасындағы терең тектоникалық теңіз - Сарысу Баянауыл - Сілеті ойыстарында
Қарағанды, Майкүбі Шұбыркөл алаптарында қалың көмір қабаттары түзілді.
Сарыарқаның жоғарғы орта және төменгі таскөмір қабаттары құмтастардан,
кониелераттардың жанартаулық Күлден тұратың күрделі эффузивтік-шөгінді
жыныстардың кешенінен құралған.
Таскөмір дәуірінің климаты алуан түрлілігімен ерекшелінді ерте
Карбонда климат құрғақ болса орта карбонда біртіндеп ылғалды болды. Ылғалды
климат жағдайында Палортиктермен плаундардан тұратын флора тас көмірдің
қалың қабатының түзілуіне қолайлы жағдай тудырды. Жоғарғы карбонда климат
біртіндеп қайта құрғай бастады. Тас көмір дәуірінде герцин қатпарлы
аймағында интрузивті магматизм әрекеті күшті жүрді мысалы марганец,
полиметалл, алтын сирек және шашыранды металлдар кен орындары түзіліп
Сарыарқаның мыс марганец, молибден кендерінің металлогенді аймақтары
қалыптасты. Пермде тектоникалық қозғалыстардың жіктелуі айқын байқалып,
Сарыарқа платформалық режиміне көшті. Нәтижесінде толығымен құрлыққа
айналды. Каледон орогенезінің перм шөгінділерінде тас көмір қабаттарында
тас көмірдің шөгінділерінің қалыптасуы одан ары жалғасты. Олар негізінен
таскөмірдің әктастың, құмтастық алевромитермен тұщы су табанына шөккен
әктастармен құмтастардан тұрса Жезқазған ойысында тұз қабаттарының түзілуі
де байқалды. Пермь дәуірінің климаты ылғалды Герцин қатпарлығында түзілген
Қарқаралы, Қызыл арай, Кент тауларындағы перм қабаттары негізінен
құрлықтық эффузивті кесек шөгінділерден тұрады. Пермнің палоклиматы құрғақ
континентальды болғандықтан орталық Қазақстанда саванаға тән өсімдіктер
дамыған. Полеогеографиалық зертеулерге қарағанда Баянауыл, Қарқаралы
тауларында Пермда Климаты гумитті болған Перімде интрузивті магматизм
әрекеті біршама күшті болғанымен [6].
Мезазой эрасының триас дәуірінде орталық Қазақстанда толығымен құрлық
болды ыстық климаты жағдайында тау жыныстарының физикалық және химиалық
үгілуі күшті жүрді. Триастың соңында тектоникалық қозғалыстардың
нәтижесінде түзілген Қарағанды, Жезқазған, Баянауыл - Сілеті теңіз,
Қорғалжың ойыстарына жиналып қалың қабат түзді.
Қазақстанның батысындағы теңіз трансгрессиясы триастың соңында
климатын біршама жұмсартты. Юра дәуірінде орталық Қазақстанда құрлықтың
режим сақталғанымен климаты ыстық әрі ылғалды болуы Қарағанды Майкөбе
Шұбаркөл Обаған алаптарында көмір қабаттарының түзілуіне қолайлы жағдай
тудырды.
Юра дәуірінің шөгінділері Сарыарқаның қиыр батысында сақталды. Бор
шөгінділері Сарыарқаның қиыр шығысындағы Ертіс жанында сақталған. Неогенде
Сармат теңізінің трансгресиясы жүрді. Ол қазіргі Қара, Каспий Арал
теңіздерінің орнына алап жатса, Торғай, Шу Сарысу ойыстарына дейінгі кең
алқапты алып жатты [4].
Неогендегі геотектоникалық қозғалыстың нәтижесінде Памир тауларынаң
соңында біртіндеп көтерілуіне байланысты неогеннің соңында біртіндеп
тартылып қазіргі құмды шөлдер пайда болды. Құрлық болып табылған Сарарқада
Магний Карбонатына бай қоңыр және қызыл түсті сазды жыныстардың шөгінділері
түзілді. Олар мезазойдың үгілу қабатында қалыптасты.
Палеографиалық зерттеулерге сүйенсек қазіргі орталық Қазақстан
аумағының солтүстігінде ауыспалы ылғалды Саванна онтүстігінде құрғақ
субтропиктік шөл зоналары қалыптасқан климаты.
Неогеннің соңы мен төрттік дәуірдегі қуатты тау түзілу үрдісінің
нәтижесінде Сарыарқаның аумағының шеткі аймақтарында 400 м орталық бөлігі
1000 метірге дейін көтерілді. Ежелгі Мезозой – Палеогенде қалыптасқан жер
бедері тегістеліп деформацияланып бір шама өзгеріске ұшырады. [7]
Қазақтың ұсақ шоқылы аймағының бір бөлігі көтерілгенімен екінші бөлігі
төмен түсті олардың қатарына теңіз – Қорғалжын, Жезқазған ойыстарын
жатқызуға болады. Геотектоникалық қозғалыстың нәтижесінде Қарқаралы,
Баянауыл, Ұлытау, Ерементау, Көкшетау сияқты аласа тауларды көтеріліп
жекелеген шоқылардың шоғырын (аралын) түзілді. Аласа шоқылардың шоғырларын
бір – бірінен бөліп тұрған ойыстарда құрлықтың шөгінділер жинала бастады.
Сарыарқаның Сауыр – Тарбағатай тауларымен шектесетін шығыс бөлігі
көтерілулер қарқынды жүрді. Қорыта айтқанда, Сарыарқаның қазіргі жер
бедері мезозой – кайназой эроларының аралында ұзақ уақыт жүрген денудатция
мен неотектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде түзілді.
1.3.Сарыарқаның пайдалы қазбалары
Сарыарқаның аумағының ірілігі мен геологиялық құрылысының күрделі
болуына байланысты пайдалы қазбалары да алуан түрлі болып келеді.Орталық
Қазақстанда жанғыш тас көмірдің қара және түсті металдардың, химиялық
шикізаттар мен құрылыс материалдарының мол қоры бар. Аймақтың аумағының
ірілігіне, геологиялық құрылысының ерекшелігіне сай әркелкі таралған.
Метогогенездің көріністерінің қарқындылығы мен сипатына қарай
Сарыарқаның аумағында бірнеше кенді аудан барі.
1. Шөгінді жанғыш пайдалы қазбалар шоғырланған Теңіз-
Қорғалжың, майүбі,Қарағанды, Шұбаркөл алаптары.
2. Орал-Монғол қатпарлы белдеуінің каледон герцин қатпарлы
құылымдарына жататын Көкшетау, Тянь-Шань, тау жүйелерінің каледон, герцин
кезеңдерінде түзілген Шыңғыс тау, Ұлытау-Жезді, Қоңырат –Саяқ Қаражал
,Көкшетау кенд алаптары.
Сарыарқаның пайдалы қазбалары Көкшетау -Солтүстік Тянь-Шань металогенді
аймағының құрамына кіреді.Көкшетау солтүстік Тянь-Шань жүйесінің пайдалы
қазбаларының түзілуі Орал-Монғол геосинклиналындағы каледон қатпарлығы мен
тығыз байланысты. Қазақстан аумағындағы орталық жағдайға ие болатын бұл
тектоникалық құрылымның бетін мезо-каинозойдың жыныстары жауып жатқан
эпигерциндік платформалар мен қатар кембриге дейінгі кристаллды жыныстар
жер бетіне шығып жатқан орталық массивтер алып жатыр. Кембриге дейінгі
кезеңде метоморфизм нәтижесінде түзілген темір архидті кен орындарына
Ұлытау массивіндегі Керегетас, Балбырауын, Жантөбе антиклийнериндегі
(Бетпақдала) Гвардия кен орындарын жатқызуға болады. Көкшетаудың
солтүстігінде темірдің шөгінді жолмен түзілген Алексеев кен орны бар. [
6,7]
Полеозой эрасының бірінші жартысындағы ерте геосинклиналдық
кезеңге жататын календонның салыстырмалы түрде тұрақты блоктарындағы
баяу седментацияланған терең жіктелген шөгінді жыныстарына шөгінді
және гидротермалды-шөгінді пайдалы қазбалар тән. Олардың қатарына
ерте каледон кезеңінде түзілген кендердің қатарына Бозшакөл,
Ерейментау, мыс-профир кен орындарын жатқызады. Кремнилі қабаттарда
шоғырланған Шығанақ барит кен орнының өнеркәсіптің маңызы зор. Оның
қоры 12 миллион тоннаға жетеді. Палеозой эрасының ордавик девон
дәуірлеріндегі тектоникалық қозғалыстар мен магмалық үрдістердің
әсерінен Көкшетау мен Тянь-Шань таулы алқаптарының бірігуі нәтижесінде
Пневмо-гидротермальді үрдістері артты. Пневмо-гидротермальді үрдістердің
әсерінен түзілген магмалық пайдалы қазбалардың қатарына құрамында 12-19%
темір, 0,5-3% –ке дейін титан тотығы барОтайды-Қарасу титан, магний,
Стелняк синклинорийіндегі Атансор, Күзген, Тілеген темір кен орындары
жатады. Атансор темір кен орны құрамында кабольттың көп болуымен
ерекшеленіледі. Оның барланған қоры 51 миллион тонна шамасында. Пайдалы
қазбалардың бұл тобының қатарына мысты профирлі кен орындарыда жатады.
Олардың маңыздылары Қызылтау және Шатыркөл, Кендіртас ,Үнгірлі кварцитті
желілі кен орындары болып табылады. Бұл кезеңде Сарыарқаның солтүстік-
шығысындағы құрылымдық аймақтардағы ордовик жанартаулы алаңдарындағы
кварцитті желілерде алтын кен орындары түзілді. Олардың қатарына
Сарыарқаның солтүстігі мен солтүстік-шығысындағы Степняк, Ақсу,
Ешкіөлмес,Сілеті, Бестөбе алтын кен орындары жатады.
Олар девон дәуірінде вулканизм мен интрузивті гранитойдты
магматизм әрекеті күшті жүрген коледонның соңындағы метологенді кезеңге
жатады. Сарыарқаның көптеген пайдалы қазбалары магматизм нәтижесінде
түзілген. Теміртау мен Қарағанды маңындағы кейбір вулканиттер құрылыс
материалдары ретінде қолданылады. Көкшетау Бурабай таулы алқаптарында
девон граниттері құрылыс материалдары ретінде өндіріледі. (Шортанды қаласы
Володор ауылы). Қараойдың (кендіртас тауы) граниттері жоғары сапалы
болуымен ерекшеленетіндіктен әрлеуші материял ретінде қолданылады.
Эффузивті магматим әрекетінен (сыртқы вулканиизм) байланысты түзілген
пайдалы қазбалардың қатарына Қарағанды облысындағы Сымтас флюорит кен
орындары жатады.
Қалайы-вольфрам кен орындары Көкшетаудың батыс шетіндегі
жарықтардағы Баян, Шобанай, Түскен, Бүркіттау кеніштерінде шоғырланған.
Девонда түзілген вольфрам мен молибденнің қалайы сияқты сирек кездесетін
шашыранды металлдарының кен орындары Шу-Іле тауларында кездеседі. Солардың
ішіндегі ең ірі әрі танымалы Шалқия, көгілдір шоқы (Майкөл). Сирек
кездесетін металлдардың түзілістері Сарыарқаның
шығысындашоғырланған.ішіндегі ең маңыздыларының бірі бөгеті Қайраққұм
молибден-волфрам кен орны болып табылады.Девонның соңында Көкшетау-Тянь-
Шань металоггенді белдеуі күрделі тектоникалық өзгерістерге ұшырады. Тек
шеткі иіндерден басқа алқаптарда магмалық соның ішінде интрузивті үрдістер
баяулап тоқтады. Еліміздің аумағының басым бөлігін теңіз транс грессиясы
алып жатты. Салыстырмалы түрдегі тұрақтылық шөгінді және гидрометриялды
пайдалы қазбалардын түзілуіне қолайлы жағдай туғызды.
Ерте тас көмір дәуірінде Қарағанды, Экібастұз, қаратас көмір
кен орындары түзілді. Қарағанды кен орнының ұзындығы-120, ені 30-60
шақырымға созылып жатыр. Өнімді қабатының қалындығы 3000 метрге дейін
жетеді, қалыңдығы 2-метрден асатын, 80 көмір қабаты бар оның 54 көмір
өндіреді. Қарағанды алабындағы көмір қабаттарының ең қалың жері 30-40
метрге дейін жетеді. Қарағандының солтүстігіндегі Қүішік кен орны ашық
әдіспен өндіріледі. Қарағанды кен орнының батысында жоғары сапалы
кокстелеттін көмірі бар Самара, Завяльов кен орны орналасқан. Қарағанды
облысының солтүстік-шығысы мен солтүстігінде ашық әдіспен өндіруге болатын
көптеген шағын көмір кеніштері шоғырланған. Солардың ішінде ең ірісі
аумағы 163 км² асатын Экібастұз көмір кен орны. Ол көмір қабаттары қалың,
күлі көп байыту қыйынға соғатын энергетикалық көмірдің қатарына жатады. [
5,7]
Сарысу-Теңіз су айрығының шығысында да онша қалың емес,
күлі көп көмір қабаттары табылған. Шөгінді пайдалы қазбалардың ішінде
Орталық Қазақстанда өндірілетін жоғарғы тас көмірдің әктасы мен флюориттің
маңызы зор. Олар металлургияда, цемент, әктас, химия өндірісінде, тамақ
өнеркәсібінде кеңінен қолданылады. Қарағанды ауданындағы жоғары сапалы
әктас кен орындарына Волин, Ұлытау- Жезқазған ауданындағы-Керегетас кен
рындары жатады..
Герцин кезеңі Орталық Қазақстандағы гидротермальды шөгінді
–гидротермальды жолмен түзілген пайдалы қазбалардың дамуы мен сипатталды .
Олардың қатарына өнеркәсіптік маңызы зор Қаражал темір- марганец кенді
алаңы жатады. (Батыс және шығыс Қаражал, Үлкен Қытай , Жомарт кен
орындары). Қаражал кен орындарының кейбіреуіндегі темірдің мөлшері 55%
болса, кейбіреуінде 51% дейінгі мөлшерде марганец басым болуы мен
ерекшеленеді. Қаражал кенді алаңдарында темір-марганец пен қатар
полиметалл (қорғасын, мырыш, барит) (Жәйрем, Бестөбе) кендеріде кездеседі.
Ұлытау, Қарсақбай антиклийнарының шығысында жезді тобына жататын Найзатас,
Жезді, Жақсықорт марганец кендері шоғырланған, ондағы марганецтің мөлшері
50%-тен асады. Одан басқа Керкгетас, Балбырауын, Жақсықорт,Найзатас темір
кен орындарыда бар. Герцин кен түзілу кезеңінің соңына жататын қорғасын-
мырыш кен орындары Көкшетаудың оңтүстік шығысындағы Тышқан жүйесінде бар.
Орал-Монғол геосинклийналындағы герциннің соңындағы кен түзілу кезеңі
пермнің соңы мен триастын басында аяқталады. Көкшетау-Тянь-Шань
жүйесіндегі ірі тектоникалық ойыстар мен шеткі аймақтарында теригенді
шөгінділердің жинақталуы мен тығыз байланысты пайдалы қазбалар түзілді.
Кен түзілудің бұл кезеңіне тән маңызды пайдалы қазбалардын қатарына құрамы
жағынан көптеген химиялық элементтерді қамтитын кен орындағы кенді денелер
құрайды. Олардың жалпы жиынтығының 84% мыс, 10% калий, күміс, кобальт,
рений құрайды.
Герцин кезеңінің соңында жүрген магмалық үрдістердің нәтижесінде түзілген
кен орындардың қатарына Шу-Балқаш метологенді аймағындағы Қара оба кенді
белдеуіндегі Солнечный мен Гулшаттағы сирек кездесетін вольфрам молибден,
висмут металдарының кен орындарын жатқызуға болады
4. Сарыарқаның жер бедері
Ежелгі қатпарлы аймақ болып табылатын қазақтың ұсақ шоқылары ұзақ
уақыт денудатцияға ұшырағандықтан негізінен аласа таулар басым. Аласа
таулар негізінен ежелгі полезойға дейінгі және полезойлық антиклинорилерде
шоғырланған олардың қатарына Көкшетау, Баянауыл, Ерементау, Қарқаралы,
Шыңғыстау, Қызыларай, Кент, Ұлытау тауларын жатқызуға болады. Ең биік
нүктесі теңіз деңгейінен 1565 метр биіктікте орналасқан Ақсорын тауы.
Сарыарқаның жер бедерінің төменде морфо – құрылымдық тұрғыдан бірнеше топқа
бөлуге болады. Сарыарқа Евразияның орталық бөлігінде батысында Тұран
плитасымен Орал, шығысында Алтай, оңтүстігінде Балқаш – Алакөл иіні арқылы
Тянь – Шань, Жетісу алатауы солтүстігінде батыс сібір плитасымен шектелуі
ерекшелінеді. Жер бедері көтерінкі аласа таулы алқаптарымен оларлың
аралығын бөліп тұрған тектоникалық иіндерден тұрады. Жер бедері 200 метрден
биік ойыстармен аласа таулы ұсақ шоқылы болып келуімен ерекшелінеді. Басқа
ірі тау жүйелерімен негізгі айырмашылығы бір тұтастығымен ірі тау аралық
иіндердің нашар дамуы болып табылады.
Эли полезойлық платформаның қалқаны болып табылатын аласа таулы шоқылы
Көкшетау, Ұлытау үстірттерімен олардың бөліп тұрған теңіз – Қорғалжын
ойыстары шоқылы жалды аласа таулы, аридті – денудатциялық аласа таулы жер
бедері кең көлемді аумақты алып жатыр. Эрозиялық тектоникалық аласа таулы
шоқылы Көкшетау үстірті Сарыарқаның солтүстік бөлігін ендік бағытта созылып
жатыр негізінен Кембриге дейін көтерілген гранитті қалқан болып табылады.
Пішіні теріс пішінде доға тәрізді. Оның айналасында каледон қатпарлығында
тузілген Илантау жақсы Жаңғыстау, Айыртау сияқты ұсақ шоқылы аласа таулар
шоғырланған. Солтүстігімен солтүстік батысында солтүстік Қазақстан
жазығымен оңтүстігінде теңіз – Қорғалжың ойысымен шығысында Ертіс бойы
синиклизасымен шектеседі.
Неоген - төрттік дәірлеріндегі неотектоникалық қозғалыстардың
әсерінен жер бедерінің морфо құрылымы баспалдақ тәрізді біртіндеп
көтерілуімен еркшелінеді. Үстірттің Пенепленденген ежелгі гранитті ірге
тасында 400 метрге биіктікте белесті тегіс үстірттер таралған. Көкшетау
үстіртінде абсолют биіктігі 1000 метрге дейінгі зеренді, Имантау, Айыртау,
Көкшетау сияқты Қалдың таулар таралған олардың ең биігі Көкшетау оның
абсолют биіктігі 947 метр. Ұсақ шоқылар гранитті таулы алқаптардың маңында
шоғырланған. Морфо құрылымдық тұрғыдан шоқылардың биіктігі 25 – 30 метрден
аспайтын аласа, биіктігі 500 – 100 метрден асатын орташа биік және 100 –
200 метрден асатын биік болып үш топқа бөлінеді. Морфогенетикалық тұрғыдан
эрозиялық, тектоникалық жер бедерінің қатарына жатады орталық Қазақстанда
зерттеген геоморфологиялиқ ғалымдардың пікіріне сүйенсек денудациялық
көтерінкі жазықтар ежелгі пенепленнің неоген дәуіріне дейінгі үгілу
қабатының тегістелген бөлігі болып табылады. [8]
Пенепленденген Көкшетау үстіртінің орталық бөлігі толқынды болып
келеді өзен анғарлары үстірттің орталық бөлігінен тектоникалық жарықтарды
боилай сәуле тәрізді таралады. Басым көпшілігі Есіл өзенінің саласы болып
табылады.
Көкшетау үтіртінде тектоникалық бөгелмелі, және Сарлы –
зефляциялық жолмен түзілген көлдер көп. Тектоникалық көлдердің қатарына
Бурабай, Шортанды тобындағы көлдер жатады. Олардың ең терең жері 40 метрге
жетеді. Бөгелмелі көлдердің қатарына қазіргі өзен анғарларын ысырынды
моренналы жыныстардың бөгеп қалуынан тузілген Қорлыкөл, Қона, Қожыбай,
Шалқар көлдері жатады. Олар табаны тегіс әрі саяз болуымен ерекшелінеді.
Сарлы – зефляциялық көлдер ежелгі пенеплендердің бетіндегі ойыстарда
шоғырланатындықтан қазіргі өзен торлары мен ешқандай байланыстар жоқ олар
саяз әрі шағын болғандықтан жазда құрғап сорға айналады. Олардың қатарына
Майлысор, Шотсор, Шолақсор көлдері жатады.
Аласа таулы ұсақ шоқылы эрозиялық тектоникалық Ұлытау үстірті
Сарыарқаның батыс бөлігін алып жатқан аласа тауларға Каледон қатпарлығында
түзілген Ұлытау антиклинориіне жататын Арғанаты таулы алқабы жатады. Бұл
үстірттің меридионалды бағытқа созылған құрылымы Кембриге дейін түзілген.
Ежелгі таулы алқап болып табылады. Тау түзілу үрдісі ерте аяқталғандықтан
Ұлытау мезозойдың өзінде пенепленденген. Пенепленнің бөлшектенуі
көтерілулер жүрген төменгі полеогенде басталды. Миоценде Ұлытаудың 100
метрге дейінгі биіктікте сазды жыныстар жатты. Плейстоценде жүрген
көтерілулер нәтижесінде Ұлытаумен Арғанатының батыс беткейлерінде баспалдақ
тәрізді құрылымдар мен тік беткейлі Каньон тәрізді өзен аңғарлары түзілді.
Шығыс беткейі біртіндеп аласаратындықтаң көлбеу болып келеді. Шығысында ол
Сарысу-теңіз үстіртіне ұласады. [8]
Батысында Ұлытау үстірті кең көлемді құрлымдық аккмулятивтік Торғай
Қолатымен ойысымен шектеледі. 500-600 метр биіктікте орналасқан
денудацйалық жазықтықтардан Ұлытау (1131 м), Едіге (1064м), Айыртау (850м),
Арғанат (757м) сияқты изометриялық қалдық таулар көтеріліп тұрады. Ұлытау
үстіртінің қазіргі жер бедері экзогендік және эндогендік күштердің әсерінен
қалыптасқан. Олардың қатарына аласа таулар денудациялық және аккмулятивтік
жазықтар жатады. Ұлытаудың аласа таулы бөлігіндегі жер бетіне шығып жатқан
гранитойдтардың аридті денудациялық әсерінен түзілген жер бедерінің ерекше
пішіндері Қотыртастар - түзілген. Олар әсіресе Ұлытау мен Едігенің үшкір
шыңдарында кең таралған. Белесті жолда Қыштау, жақсы Арғанаты сияқты аласа
таулар девонның қызыл түсті шөгінділерімен кембриге дейінгі тақта тастардан
тұрады. Ұсақ шоқылардың биіктігі аумақтың көтерілуіне сай 200 - ден 600 –
700 мертге дейінгі биіктік аралығында ауытқиды. Шондар мен жолдардың
салыстырмалы биіктігі 30 – 40 метрге жетеді. [9]
Ұлытау мен жақсы Арғанатының шығысында полеозойға дейінгі метоморфты
жыныстарынан девонның қызыл түсті құмтастармен эффузифті жыныстарында жер
бедерінің конус тәрізді шоқылар таралған өсімдік өспеген кейбір жалаңаш
шоқылардың биіктігі 100 – 130 метрге дейін жетеді. Өзен анғарларына жақын
маңда эрозиялық – денудациялық ұсақ шоқылар дамыған олардың салыстырмалы
биіктігі 50 метрге дейін жетеді. Олар денудациялық үстірттерді өзен
суларының шаю нәтижесінде түзіледі. Ұлытаудың батыс беткейі мен Есіл –
Сарысу өзендерініңаралығының оңтүстік беткейлерінде 360 – 400 метр биіктік
аралығында үгілу қабатының қалыңдығы 10 метрге дейін жететін денудациялық
жазықтар түзілген. Жер бедерінің тегістелуі жазықтың, эрозиясының және ұсақ
шоқылар мен аласа таулардан үгілген бос жыныстардың екінші рет шгуінен
түзілген. Жазықтың беті сирек жағдайда тік беткейлі шоқылармен
күрделенеді.
Ұлытаудың оңтүстік шығыс шетімен сарысудың оң жақ жағалауында 400 – 500
метр биіктіктегі геометриялық белгілердің шегінде тегіс немесе әлсіз
толқынды қабатты жазықтар.
Пролювияльды, зелювияльды, пролювильды аккумулятивті жазықтар
Ұлытаудың тау алды бөліктерімен Сарысу терісаққан Құшөтпес, Кеңгір,
Қараторғай, Сарыторғай, Үлы жыланшық өзендерінің аңғарларында таралған олар
сазды әртүрлі түйіршікті құмды шөгінділерден тұрады. [10]
Көлдің делювиальдық жазықтар Сарысу, Торғай өзендеріне жақын маңдағы
тұйық дифляциялық ойыстардан таралған. әлсіз еңіс көлбеу болып келетін
Сарыарқаның қабатты жазықтары эрозиялық және Сарлы – дифлициялық ойыстармен
күрделенген. Бір кезеңде палеоклиматтық жағдайдың қазіргідей аридті емес
гумидті болғаны айғақтайтын ежелгі Есіл өзен аңғарлары Ұлатау аласа таулы
алқабында кең таралған оларда жайылма үсті текшелері бар. Олардың қатарына
Ұлытаудың батыс беткейінен бастауалған ежелгі жақсы Қайыңды, және
Қараторғай шығыс беткейінен бастау алатын Қара кңгір, Сары кеңгір, Теріс
аққан, Қыпшақ өзендерінің ескі арналарын жатқызуға болады.
Сарысу – теңіз су айрығы.
Ұлытаудың шығысы мен Көкшетау үстіртінің аралығында созылып жатыр.
Биіктігі 600 – 800 метр аралығында ауытқитын үстірт солтүстік шығыстан
оңтүстік батысқа субендік бағытта созылып жатыр.
Каледон қатпарлығында түзілген кристаллды іргетасы Герцин қтпарлығында
көтерілуге ұшыраған бор дәуірінде құрлықтың жағдайы дамығанымен миотенде
суайрықты толығымен теңіз суы басты. Антропогенде қайта құрлыққа айналып
400 метрге дейін көтерілді. Сарысу теңіз су айрығы теңіз қорғалжын ойысын
ойысынан 150 метрге көтеріліп жатыр. Ұзақ уақыт құрлықтық жағдайда
дамығандықтан жекелеген көтерінкі үстірттермен ұсақ шоқылармен күрделенген.
Көтерінкі денудациялық жазық болып табылады. Ол солтүстік мұзды мұхиты
Арал, Балқаш – Алакөл алқаптарының ең бастысы су айрығы болып табылады.
Теңіз ойысы Көкшетау үстіртімен Сарысу теңіз су айрығының қазақтың
аласа таулы шоқылы белдеуінің аралығында орналасқан, оның ірге тасы
Каледонда түзілген Герцин кезеңінде Мантияға батқан теріс пішінді
құрылымдардың қатарына жатады. Оның кристаллды ірге тасын 2000 – 2500 метр
тереңдікте жатыр Жезқазған ойысында 500 метр тереңдікте жатыр. Ойыстың
қазіргі жер бедері төрттік дәуірдегі жаңа тектоникалық қозғалыстармен
экзогендік үрдістердің әсерінен түзілген. Ойыстың батыс бөлігінің жер
бедерінің қалыптасуына Ұлытаумен Көкшетаудың оңтүстік батыс бөлігінде
плейстотеннің екінші жартысындағы тектоникалық қозғалыстар әсер етті.
Плейстотенмен төрттік дәуірдің өзінде Батыс бөлігінде аккумулятивтік
делювиальды, пролювияльды шөгінділер жиналған аймаққа айналды.
Теңіз ойысының шығыс бөлігі Мезозой мен Кайнозойда тыныштық
жағдайында немесе ірге тасының мантияға батуы байқалған аймақ болып
табылады. Сондықтан ойыстың орталық солтүстік және шығыс бөлігі көлдік –
алювиальды, делювиальды, пролювияльды жазықтар алып жатыр орталық бөлігінде
теңіз қорғалжын көлдерінің қазан шұңқырлары таралған. [9]
Теңіз ойысының солтүстік және шығыс бөлігін 135 – 450 метрге
дейінгі оңтүстігінде 250, батысынды 350 метрге дейінгі биіктік белгілерінің
аралығында көлдік – алювиальды жазықтар таралған. Тегіс жазықты Көл қазан
– шұңқырлары мен ойыстар күрделендіреді. Қазіргі кезеңдегі көлдік
алювильды жазықтар Құлан өтпес өзенінің аңғарында таралған. Теңіз көлінің
оңтүстік батысы мен Қыпшақ көлінің солтустігіндн, Есіл, Нұра өзендерінің
аңғарларындағы 300 – 360, 400 – 450 метр биіктік белгілерінің шегінде
алювильды жазықтар таралған.Теңіз ойысының орталық бөлігін қоршап жатқан
350 –450 метрге деиінгі гипсометрйалық белгілердің аралығында денудацйалық
жазықтар таралған олар Палезойдың қатпарлы негізінің денудация-лануының
нәтижесінде түзілген. Нұра, құлан өтпес өзендерінің аңғарымен ойыстың
оңтүстік – батыс бөлігінде 300 – 350 метр биіктік белгілері аралығында
құрылымдық қабатты жазықтар таралған. Сарыарқаның орталық және шығыс
бөлігіндегі аласа таулы белдеу Сарыарқаның орталық және шығыс, оңтүстік
шығыс бөлігіндегі аласа таулар кристаллды ірге тасы кембриге дейін және
калидон, герцин қатпарларында түзіліп мезозой мен кайнозой эраларында
денудацияланған жекелеген аласа таулы алқаптардан тұрады олардың қатарына
Бұғылы (1187 м), Жақсытағалы (1041 м), Қызылтас (1327 м), Қарқаралы (1403
м), Қызыларай (1565 м), Кент (1469 м), Көшүбай (1559 м), Қоңыр темірші
(1369 м), Ханшыңғыс (1145м), Шыңғыстау (1078 м), Ақтау (1305 м) жатады,
олардың басым бөлігі субендік бағытқа созылып жатар. Олар 700 метр
биіктіктегі денудациялық деңгейден көтеріліп тұратындықтан айқын байқалады.
Аласа таулар белдеудің шегіндегі негізгі су айрықтар ендік бағытта созылып
жатыр. Олардың абсолюттік биіктігі 100–1200 метрден асады. Сарыарқаның
орталық бөлігінде денудациялық үстірттерден көтеріліп жатқан ірі кристаллды
гранидті алқаптарда болып табылатын Қызылтас, Қарқаралы, Қызыларай, Кент,
Қосыбай, Қоңыртемерші таулары орналасқан олардың аралығын денудуциялық
үстірттер бөліп жатыр. Шығысынды солтүстік батыстан оңтустік шығысқа
субмеридиалды бағытта созылып жатқан Ханшыңғыс (1145 м), Шыңғыстау (1078
м), Ақтау (1305 м) жоталары орналасқан. Сарыарқаның ұсақ шоқылы белдеуінің
солтүстігімен оңтүстігі біртіндеп бірнеше деңгейде тұратын баспалдақ
тәрізді денудуциялық жазықтарға ұласады. ( 8 )
Мысалы: Шыңғыстау жотасының етегіндегі денудуциялық жазықтың жоғарғы
деңгейі 900, екінші деңгейі 820, үшінші деңгейі 700, төртінші деңгейі 600
метр биктікте орналасқан денудациялық жазықтардың төменгі деңгейі біртіндеп
төмендеп Балқаш көлінне ұласады. Жекелеген аласа таулар денудациялық
жазықтық төменгі деңгейіндегі 250 – 300 метрден көтерілеп тұрады. Нұра,
Шерубай тоқырауын өзендері бастау алатын Қызылтас тауының солтүстік
шығысында Есіл мен Нұра өзендерімен су айрығы болып табылатын субендік
бағытқа созылған Няз (833 м), Ерейментау (897 м), Баянауыл (107 м), Желтау
(169 м). Солтүстік батыстан оңтүстік батысқа суббоилық бағытта созылып
жатқан Қызылтау (1055 м),Арқалық (871 м), Мұжық (969 м) олардың көпшілігі
екінші қатардағы су айрықты құрайды (Баянауыл, Қызылтау). Орта биіктіктегі
деңгейде субендік бағытта созылған тауаралық Қарасор сияқты тұйық ойыстар
бар (650м). Сарыарқаның орталығымен шығыс бөлігін қамтитын аласа таулы
белдеу ежелгі геторогенді құрылым болып табылады олардың басым бөлігі
негізіненполезойдың шөгінді эффузивті, метоморфті жыныстан тұратын
элигерциндік плотформаның қатпарлы құрылымы болып табылады. Баянауыл,
Қарқаралы басқада аласа тауларда интрузивтік кешендердебар. Аласа таулы
белдеудуң шегіндегі ірі тектоникалық депрессиялардың бірі Қарағанды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Сарыарқаның физикалық – географиялық орнының ерекшеліктері. Зерттелу
тарихы.
Сарыарқаның физикалық-географиялық тұрғыдан жүйелі түрде зерттеу
өткен ғасырдың ортасынан басталады. Ол кезде геомарфология атауы әлі
қалыптасып үлгермеген. Сарыарқаның жер бедерін зерттеуге үлкен үлес
қосқан. И.П.Герасимов, Б.А.Петрушевский, С.Ю.Геллер, В.Н.Кунин, Л.Г.Гаель,
М.П.Петров, Д.С. Коржинский, Н.Г.Кассин, Г.Ц.Медоевтар, Герасимовтың
еңбектерінде үлкен территориялық және әдістемелік маңызы бар
(19371943,1946, 1947).Олар нақты біраймақтың материалдары негізінде алғаш
рет Қазақстанның жер бедерінің морфоқұрылымдық және морфомүсіндікер
екшеліктерін ескере отырыпжіктеді. Қазақтың ұсақ шоқыларының көп
қабаттылығының қалыптасуы оның мезозойлық пенеплен мен эрозиялық
үрдістердің әсерінен бөлшектенуі жайлы тұғырнаманы 1940 жылдары
Г.Ц.Медоевң өзінің еңбектерінде көрсетті. Сарыарқаның жер бедерінің
геоморфологиялық ерекшеліктерінжан-жақты зерттеуге З.А.Сваричевский (1940,
1958, 1916, 1965) Е.Е.Милановский (1961, 1967) К.В.Никифорова (1960),
В.И.Бабак (1964, 1968), зор үлес қосты. Олардың еңбектерінде ұзақ жылдар
бойыжүргізілген зерттеулердің нәтижесінде жинақталған маңызды геологиялық,
тектоникалық, геоморфологиялық деректер бар. Рлар өз зерттеулерін жинақтай
келеОрта Азия мен Қазақстанның жазықтары мен таулары атты монография
шықғарды. Қазақ КСР ғалым академиясының геология ғылымдары инситутының
геоморфология бөлімі Г.Ц.Медоевтың жетекшілігімен орталық Қазақстанда
жиырма жыл көлемінде геологиялық- геомарфологиялық түсірілімдер жасады.
Нәтижесінде Қазақстан Республикасының алғашқы 1:1000000. 500000 масштабты
геомарфологиялық карталарысы жасалды. 1991 жылы шыққан бұл картада өте
құнды ғылыми және бибилографиялық деректер бар.
Сарыарқаның жер бедерін, геологиялық және тектоникалық құрылысын
,пайдалы қазбаларын зерттеуге әр түрлі гелологиялық ұйымдарының белді
ғалымдары А.А. Абдуллин, А.Д.Архангельский, В.Ф.Бесполов, Р.А.Барукаев,
Ш.Е.Есенов, Н.Г. Кассин, Н.Н.Костенко, Г.Ц.Медоев, К.И.Сәтпаев,
Е.Д.Шдыгин, Г.Н.Щерба, Б.А Федорович, А.Л. Яншин тағыда басқалаоы зор үлес
қосты. Олардың жеке зерттеулері нәтижесінде Сарыарқаның жер бедері,
геологиялық және тектоникалық құрылысы ,пайдалы қазбалары жөнінде жан-
жақты мағұлмат беретін ғылыми әдебиеттердің шығуына мұрындық болды.
Олардың басшылығымен 1967-1970 жылдар аралығында Қазақ КСР-ның геологиясы,
, Қазақстанның тектоникалық карталарын Геофизикалық мәліметтер бойынша
Қазақстанды аудандастыру, Қазақстанның полеозойға дейіңгі полеозой
кезінде тағыда басқа әдебиеттер шығарыды. Солардың ішінде
Сарыарқаның жер бедерін, геологиялық және тектоникалық құрылысын ,пайдалы
қазбаларын жөніндегі маңызды деректер А.А.Абдуллин, В.Ф.Беспаловтың
монографияларында, Қазақстанның геологиялық даму тарихын зерттеген
Н.Г.Кассиннің (1947), Е.Д.Шлыгиннің (1952, 1969) жылдағы еңбектерде жақсы
қамтылған. [2]
ХVІІІ ғасырдан бастап өлкеміздің қазба байлықтарын
зерттеушілер қазақ жері және оның қойнауындағы байлықтар жайлы бірталай
жазба мәлі-меттер қалдырған. Солардың бірі И.И.Лепехиннің Росия
мемелекетінің рудалы өлкелеріне саяхат (Ежегодник, выпуск №16, Санк-
Петербург, 1873г) деген еңбегі. Онда Чудь дәуірінің Қазақстан
жеріндегі іздері іспетті деп жазды Көне замандағы тау кең өндірісінің
орындары жайлы жақсы деректер бар. Шынында да мұнда мыңдаған жылдар бұрын
қазылған карьерлер республика аума-ғында көп кездеседі, кейбіреулерінің
көлемі де үлкен. Кен іздеп кен орындарын ашудың негізгі қола дәуірінен
басталады. Сол дәуірдің өзінде мыс пен қалайы, қосындысынан әртүрлі қару-
жарақтар жасалған. Көне дәуірдің куәлері әсіресе Сарыарқаның батыс
бөлігіндегі Ұлытау мен Атасуда жиі ұшырайды. Геолог С.С.Черниковтың есебі
бойынша қола дәуірдің өзінде жыл сайын бес тоннаға жуық қола өндір-ілген
көрінеді. Сарыарқада қола дәуірінің адамдары кен орындарын іздестіру мен
кен өндіру жұмысын қатар жүргізген. Жер бетіне жақын жатқан желілі
кендерді тастан жасалған құралдар мен қазып алған. Сондай тас құралдарының
бірі Атбасар ауданының Есіл совхозына жақын жердегі бағзы заманынан қалған
шұңқырдың ішінен де табылды. Басқа кен орындарында да осындай руда өндіру
құралдары жиі кездеседі. Чудь дәуірінің адамдарының кен қазудағы тағы
бір ерекшеліктері, олар кен алынған жыраларды бос топырақтар мен толтырып
отырған. Сондай жыралардың тереңдігі он метрге дейін жетеді де, екі кен
желісінің енінен аспайды. кен қазушы әрі байытушы, әрі металл қортушы
болған. Кен орнын барлау, оны қазу, руданы байыту және қорыту жұмыстары
бірге жүргізілген. Осыған орай кен орнын барлаған жерлерде қоқыстармен
бірге құмыра ыдыстың сынықтары да кездеседі. Қалдық қоқыстарда он
проценттен астам мыс бар екендігі анықталады. Ойдым-ойдым болып кездесетін
қоқыстар қалдығы ондаған шаршы шақырымнан астам аралықта бір қабаттағы
жыныстар бойынан ғана кездесіп отырады. Бағзы заманындағы тау-кен жұмысы
көп кездесетін жерлері-Жезқазған, Көп-қазған, Алтынқазған, Әулиетас,
Қроғасын, Берқара, Успенка, Александров, Шатыркөл, Майқайын, Гүлшат,
Көктас-Жартас, , Сайақ, тағы басқа орындар.Аталған төңіректерде ұсақ
карьерлердің саны көп. Саяқтағы көне заман карьерлері бір-бірімен тіркес
жатыр, олардың ұзындығы 7 кшақырым шамасында. Сарыарқадағы көне заман кен
көздері жақсы сақталған, олардың дені жер бетіне айқын көрініп жатады.
Міне осы Чудь дәуірінен кейін қазақ жерінде тау кен өндірісі XVІІІ
–ғасырдан қайта басталады. Бұл кезде қазақ даласына орыс империясының
алғашқы экспедициялары шыға бастайды. Ол экспедициялардың негізгі
міндеттері қазақ жерін орыс патшаларына қосу үшін ең алдымен қазақ елінің
ішкі экономика-сын зерттеп саяси-әлеументтік жағдаймен танысу еді. Бірақ
бұл экспедициа-лар құрамына кірген орыс оқымыстыларының көпшілігінің алға
қойған мақсаттары бұдан мүлдебасқаша болатын, олар патша өкіметінің
отаршыл-ық саясатына араласпай, қазақ жерінің байлығын зерттеуге кіріскен
адамдар еді. Қазақстанға аттандырылған алғашқы экспедитция І Петрдің
тікелей нұсқауымен ұйымдастырылды. Бұл экспедициалар геологиялық
барлауларын Ертіс өзенінің бойымен Зайсан көліне дейін, Тарбағатай және
Сарыарқаның тау сілемдерін шолып өтіп, көптеген геологиялық, архелогиялық
және этнологиялық материалдар жинады. 1733-1771 жылдар аралығында Ресей
ғылым академиасы ұйымдастырған экспедициалар Қазақстанның батыс өңірін
зерттеді. Оларды сол кезде таны-мал болған атақты ғалымдар И.Г. Гмелин,
П.С.Паллас, И.Ф.Фальк т.б. бас-қарған. 1755-1771 жылдарда Орталық
қазақстан өңірін әскери топографтар экспедициясы зерттеді. Бұл экспедиция
Батыс Қазақстан жерін Ұлытау өңіріне дейін шолып өтіп көптеген
геологиялық, этнографиялық мәліметтер жинаған. Жергілікті тұрғындардың
көмегі мен сол кездегі табылған кен орындарын картаға түсірген. Экспеди-
ция өзі жинаған деректерге сүйене отырып, Жезқазғаннң Ұлытау өңірінің,
тағы басқада кен орындарының қоры туралы алғашқы мәліметтер келтіреді. [2]
Н.А.Рычковтың жол дәптеріне Ұлытау өңіріндегі көптеген өзендердің
(Кеңгір, Сарыкеңгір, Жезді, Ұлыжыланшық) бойында кездесетін ертедегі руда
өндір-ген шұңқырлар мен чудь дәуірінің қазбалары жайлы құнды мәліметтер
бар. Онымен қоса Н.Рычков жергілікті тұрғындардың мәліметіне сүйене
отырып, мыс пен қорғасынның, алтын мен күмістің мол қоры осы Ұлытау
төңірегінде бар екендігін анықтаған. Қазақстанның гео-логиясындағы жаңа
бетбұрыс 1916-1920 жылдар аралығында басталған. Оған қатынасқандар
солтүстік және Орталық Қазақстандағы П.И.Шангиннің Мұғалжар мен Алакөл
ойпатындағы Эвересмаңының,Үстірт бойындағы Л.С.Берегтің Алтай
тауларындағы А.Гумбольдт пен В.Р.Розеннің экспедициалардан кейін
Н.А.Северцеп пен И.А.Борщев басқарған экспедиция (1857) Доссордан мұнай
кен орнын ашТы, Олар Сарыарқаның Алатау мен Қаратау өңірінен бірнеше
қорғасын, мыс, күміс кен орындарын тауып, көптеген геологиялық деректер
жинайды.1865-1879 жылдар аралығында орыс геологтары геологиялық барлау
жұмыстарын жүргізіп көптеген кеноры ашты.Оны естіген Ресейдің алыпсатар
өнеркәсіп иелері қазақдаласына ағылып келіп руда іздестіреді., Орталық
Қазақстан-дағы мыс кен орындарын Н.А.Ушаков иеленіп алады. Осындай жер
бетіне таяу жатқан бай рудаларды іздеп Қазақстан жерлерін шкрықтап кезген
алыпсатарлар жергілікті халықтарды жұмсап бірталай кен орындарын
пайдаланады. ХІХ ғасырдың 1890-жылдары Сібір темір жолын салу жоспарына
байланысты Қазақ-станның солтүстік-шығысына көптеген зерттеу
Экспедициялары шыға бастады. Бұл экспедициялардың кей біреулерін белгілі
геологтар: А.А.Краснопольский, А.К.Мейстер, А.Б.Высоцкий, т.б. Көптеген
кен орындарын ашады. Солардың ішіндегі Экібастұз, Майкүбі, Сарадыр
таскөмір кенорындары бар.
1918 Жылдан бастап республика аумағының жаппай геологиялық картасын
жасау ісі қолға алынды. Осыған орай 1921 жылы Қазақ жерінің рудалы алқабы
аталатын Сарыарқада 8 геологиялық барлау тобы жұмыс істеді, ал 1927 жылы
ондай геологиялық топтардың саны жиырмаға жетті.. Мысалы, Орталық
Қазақстан байлығын ашқан А.А.Гепевті, Н.Г.Кассинді, Қ.И.Сәтпаевты,
Н.И.Наковникті, И.С.Яговкинді, Е.И.Водорезовты, Алтай өңірінде геологиялық
жұмыстар жүргізген. Олар Сарыарқаныңаумағындағы кен көздерін ашып қана
қойған жоқ, соымен бірге жер қыртысының даму тарихын, тектоникалық
ерекшеліктерін, стратиграфиялық заңдылықтарын, тау жыныстарының өзгеріске
ұшырау жолдарын зерттеп, сол жұмыстардың нәтижесінде алғаш рет кендердің
орналасу зандылықтары жайлы болжамдар айтты.Геологиялық тарихи кезеңмен
байланысты тау жыныстарының құралуына, кендердің орналасуына, шоғырлау
зандылықтарына назар аударды. 1919-1923 жылдар ішінде Қарағанды көмір
кенінің мол қоры анықталды. Сол кезде жас геологтар Н.И.Наковник (кейінен
профессор) мен М.П.Русаков (кейінен академик) Орталық Қазақстанда кең
тараған кварцит жыныстарының руда шоғырландыру қасиетін терең зерттеп,
олардың таралу зандылықтарына болжам жасаған. Кейініректе осы болжам
дұрысқа шығып, М.П.Русаков 1928 ж. атақты Қоңырат мыс-молибден ,
Р.А.Барукаев (кейінен академик) 1930 ж. Бозшакөл мыс кен орнын ашқан.
Орталық Қазақстанда геологиялық жұмыстардың жоспарлы
жұргізілуіне арнайы ұйымдасқан тау-кен геологиялық мекемелері де үлкен
үлес қосты. Трестің сол кездегі басшыларының бірі, атақты ғалым Қазақ ССР
Ғылым академиясы-ның тұңғыш призденті Қ.И.Сәтпаев трестің геологиялық
бөлімін басқарып, Орталық Қазақстанда, әсіресе Жезқазған өңірінде үлкен
геологиялық жұмыс-тар жүргізді, белгілі кен орындарын мүмкіндігінше
қайта зерттеп, олардың жалпы қорын анықтады. Аталған мекемелер сонымен
бірге көптеген рудалы аудандардың геологиялық картасын жасаумен де
шұғылданды. [4]
Белгілі геолог, ғылым докторы М.С.Быкова 1932 жылы Торғай
даласында геологиялық карта жасау жұмысымен шұғылданып жүрген кезінде
Түлкісай өзенінің жағасынан боксит кенін кездестірген. Барлау
жұмыстарының нәтижесінде Арқалық, Амангелді сияқты боксит кен орындары
ашылып, олар қазір Павлодар алюминий заводының негізгі шикізат базасына
айналып отыр. Геологиялық барлау жұмыстары бұрын зерттелген аудандар-да
зор қарқынмен жүргізілді. Аға буын геологтар ішінен Қазақстан территори-
ясының геологиясын зерттеуге сүбелі үлес қосқан ғалымдардың бірі-академик
Н.Г.Кассин, оны Қазақстан геологиясының ақсақалы депте атайды. Ол 40
жылға жуық өмірін Қазақстанның кен байлығын зерттеу ісіне арнады, руда
көздерін ашу жөнінде ғылыми болжамдар айтты, республика территориясының
геологиялық ерекшеліктерін сипаттап монографиялық енбектер жазды. [ 5]
А.Қ.Қайыповтың Жезқазған мен оның рудалы аудандарын зерттеуде
С.Ш.Сейфуллиннің Өспен және Шу-Іле өңірлерінің кен орындарын зерттеуде
Г.Н.Щербанның тағыда басқа толып жатқан ғалымдармен геологтардың жемісті
еңбектерін атап өтуге болады. Қорыта айтқанда орталық Қазақстанның жер
қойнауындағы мол қазынаны ашып, оны халық шаруашы-лығының қажеттеріне
жаратуда ат салысқан геологтар аз емес.қазіргі кезде Сарыарқаның жер
бетіне жақын немесе бетінде көрніп жатқан кендердің азаюына байланысты
жылдан-жылға кен орындарын ашу мәселесі қиынға түседе. Сондықтан бұрынғы
таралу тәсілде-рін өзгертіп, геофизикалық, геохимиялық,металлогениялық,
ғарыштық материалдарды және кен жаралуы мен орналасу зандылықтарына
сүйенген ғылыми болжамдарды комплексті талдау арқылы тереңде жатқан
кендерді ашу керек. Бұл геологтар алдында тұрған қазіргі ең басты, ең
жауапты мәселе.
Қазақтың ұсақ шоқылы аласа таулы аймағы Сарыарқа Тұран солтүстік
Қазақстан Ертіс Құйынды жазықтары мен Тарбағатай тауларының аралығында
орналасқан. Оңтүстік шекарасы 47 - 78° солтүстік ендігі Ұлытаудың оңтүстік
сілемдері мен Балқаш көлінің солтүстік жағалауымен шектесетін шыбыр тау
арқылы өтеді.
Солтүстік шекарасы 53° солтүстік ендіктегі Есіл, Тобыл даласы солтүстік
шығыс орта Ертіс аңғарындағы ескі арналы Сілеті теңіз, жалаулы, шүрексор
көлдері арқылы өтеді. Батыс шекарасы Ұлытау Жыланшық таулары арқылы өтіп,
біртіндеп солтүстік Торғай ойысы мен Торғай қаласына ұласады.
Шығыс шекарасы 80° шығыс бойлықтағы Сарыарқаның қолба, Тарбағатай тау
жоталарына ұласатын бөлігі болып табылатын Аягөз, Шар өзендерінің
аңғарлары арқылы өтеді. Қазақстанмен Ресей ғалымдарының қазіргі кездегі
зерттеушілерінің деректеріне сай Сарыарқа геотектоникалық құрлысы жағынан
тау түзілу кезеңдері Палеозой эрасының каледон, герцин қатпарлығында
аяқталып кайназой эрасының неоген төрттік дәуірдегі геотектоникалық
қозғалыстардың әсері баяу жүрген, ұсақ шоқылар мен олардың аралығын бөліп
жатқан қабатты денудациалық жазықтардан тұратын эли палеозойлық платформа
болып табылады.
Материктің ішкі аймағындағы құрлықтық сектордағы орнына сай климаты
шұғыл континентті қоңыржай белдеудің оңтүстік бөлігіндегі дала, шөлейт және
шөл зонасына тән аумақтың табиғат кешендері таралған ежелден мал
шаруашылығы дамыған аймақ болып табылады. 61 - 85° шығыс бойлықтар
аралығында аймақ 1500 шақырымға, батыс бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке
95° шығысында 350 - 400 шақырымға созылып жатыр. Қазақтын ұсақ шоқылары
Сарыарқаның аумағы 700 мың шаршы шақырым. Сарыарқа аумақтық тұрғыдан жер
бедері аталған аймаққа сәйкес келетін ірі орографиялық бірлік болып
табылады. Аталған аумақта қатпарлы негіздегі денудациялық жазықтармен аласа
таулы алқаптар кең таралған.
1.2. Сарыарқаның геотектоникалық құрлысы жер бедері.
Қазақтың ұсақ шоқылы аймағы Сарыарқа тектоникалық құрлысының
ерекшеліктеріне жас эпигерциндік Орал - Сібір платформасының қалқаны болып
табылады. [4]
Кристалды қалқанның геологиялық құрлысы біршама күрделігімен
ерекшеленеді. Мұнда протерезой, каледон, герцин құрлымдары кең таралған.
Бір және әр түрлі жастағы қатпарлы құрлымдар әр түрлі бағытқа бағытталып
жатуы кристалды жыныстары жер бетіне шығып жатқан ежелгі және біршама жас
таулы алқаптардың үйлесуіне мүмкіндік береді. Архей мен ерте протерезойда
Қазақтың ұсақ шоқылы аймағын Ұлытау, Көкшетау таулы алқабында гнейстен,
кристалды тақтатастан, гранидтен, мәрмәр мен амфиболиттен тұратын қатпарлы
іргетасы қалыптасты. Оның эрозияға ұшыраған бетінде шөгінді жанартаулық
шөгінді жыныстар жинақталады.
Сарыарқаның шегіндегі төменгі және орта протерезойда түзілген ежелгі
кристалды жыныстар Ұлытау, Көкшетау, Қарсабай Шыңғыстау; Атасу мойынты су
айрығында жер бетінде шығып жатыр. Жоғарғы протерезойдың шөгіндік жыныстыры
мен Ежелгі метоморфты түзілістер ерей мен тау мен Баянауыл аласа таулы
алқаптарында таралған, Сарыарқадағы жоғарғы протерезойдың шөгінділері қалың
Кварцитті жыныстарынан тұрады. Литологиялық тұрғыдан қалың кварцитті
қабаттың бетін бетінде ұзақ уақыт теңіз табиғаты болғанын айғақтайтын үгілу
қабатының өнімдері жауып жатыр [2]
Қарқынды тектоникалық қозғалыстар жүріп қатпарларының үрдістері
болды. Қатпарларды бөліп жатқан иіндерде шөгінді және жанартаулық шөгінді
қабаттар жинақталды. Төменгі палеозойды Сарыарқаның солтүстігі мен
батысында ерте калидондық салайыр қатпарлығынын жоғарғы қабаты түзілді.
Палеозойды Сарыарқаның негізгі құрлымдық – тектоникалық, геологиалық
белгілері айқындалды, Палезойдың басында аймақтың басым бөлігінде
геосинклиналдың жағдайы сақталып жер қыртысының Мантияға бату үрдісі
байқалғандықтан ежелгі Саяз теңіздері алып жатты. Теңіздердің аралықтарында
протерезойда түзілген Көкшетау, Ұлытау, Қарсақбай Атасу сияқты таулы
алқаптар арал түрінде сақталды. Палезой эрасының кембрий шөгінділері.
Қазіргі Баянауыл, Ерей мен тау мен бетпақдалада кездеседі олардың негізгі
бөлігі узивті магматизм нәтижесінде түзілген жанартаулық күндер құрайды.
Миогеосинклинальдық миогеосинклинальды тынтег кембрий жыныстары Сарыарқаның
қиыр батыс және орталық бөлігінде Есіл өзенімен Ұлытаудың аралығында
таралған негізінен кристалды тақтатастың экзогенді түзілістерден тұратын.
Палеозойдың бірінші жартысында Сарыарқадағы саяз теңіздерден көтеріп тұрған
аралдардың көбі каледон қатпарлығына дейін түзілген үстірттерді құрады.
Олардың кейбіреулері жанар тау болды. Олардың қатарына қазіргі Ұлытау
Қарсынбай Атасу, Көкшетау сиақты Аралдар тізбегін жатқызуға болады.
Кембридегі палеоклиматтық жағдай ыстық әрі біршама құрқақ болуымен
ерекшеленді орда бекте кембриге қарағанда геологиалық режим түбегейлі
өзгеріске ұшырағандықтан Сарыарқаның басым бөлігін теңіз алқаптары алып
жатты. Шеткі аймақтарын қоршап жатқан аралдар тізбегінін шойылуына
байланысты. Сарыарқаның шегіндегі Сілеті, Баянауыл, Сарысу теңізі, Шығыс
Көкшетау, синклинориіндегі теңіз табандарына сазды және жанартаулық
шөгінділер жинала бастады. Магмалық әрекет ордовиктің бірінші жартысында
күшті жүріп, терең тектоникалық жарықтармен байланысты ультро негізді және
негізді интрузивтік жыныстар пайда болды. Ордовитің басында палиоклиматтық
жағдайы кембрий мен ұқсас жалпы әрі біршама құрғақ болғанымен дәуірдің
ортасы мен соңында трансгрессияның нәтижесінде теніздердің аумағының
артуына байланысты палеоклиматы ылғалды әрі жылы болды.Төменгі Силурдың
соңында Көкшетау Тянь-Шань геосинклинальды белдеуінде қуатты қатпарлану
үрдісі жүріп, каледон тау түзілу кезеңінде теңіз табанынан тау жоталары
көтеріліп Сарыарқаның аумағында аралдардың ауданын арттырды. Каледон
қатпарлығындғы Шығыс шетінде ғана сақталды.
Каледон қатпарлығының нәтижесінде тау жоталарының түзілу орасан зор
бос тау жыныстарынын Қазақтың ұсақ шоқылы аймағында субтропиктік жылы
Климаттың қалыптасқаның көрсетеді. Силурда Магмалық өрдіс біршама қарқынды
жүрді. Девон дәуірінде теңіздік аймақта жағдай жойылып толығымен құрлыққа
айналды Теңіз-Сарысу, Сілеті-Баянауыл ойыстарында ежелгі көлдер сақталды.
Орталық Қазақстанның шеткі бөліктерінде көтерілген Көкшетау, Ұлытау,
Қызбел, Атасу-Мойынты, Баянауыл таулары төменгі девонда Сыртқы күштердің
әсерінең денудацияланып аласара бастады. Төменгі девонда Алтай жақтан енген
теңіз біртіндеп Сарыарқаның шығыс бөлігін басты. Сарыарқаның теңіз суы
басқын шығыс бөлігіндегі әктастар эффузивті шөгінділермен кезектесіп
отырады. Жоғарғы девонның ортасында трансгрессия жүріп аймақтың орталық
бөлігін теңіз суы басты оның жағалау сызықтары Сілеті көлімен Ұлытау
жотасының аралығы арқылы өтті. Тұтасымен алғанда Сарыарқаның аумағында тау
түзілу үрдісі жүрген жоқ. Девон шөгінділері орталық Қазақстанда құрлықтың
көтерілуіне байланысты климатының құрғақ болғанын ашық қызыл түсті
шөгінділердің кен таралуы дәлелдейді. Сарыарқаның орталық бөлігіңдегі
теңіздік шөгінділерде теңіз маржандарының кездесуі субтропиктік климаттың
басым болғанын көрсетеді. Девонды магматизм үрдісі қарқынды жүрді. Жанартау
Ақтау нәтижесінде түзілген қышқыл және негіздік лаваның қалың қабаты
Сарыарқаның орталық бөлігінде сақталған. Таскөмір дәуірінде жүрген қарқынды
тектоникалық қозғалыс нәтйжесінде Сарыарқаның орталық бөлігінде тұрақсыз
қозғалмалы обылыстың қалыптасуына әсер етті,нәтижесінде аймақтың орталық
бөлігінде Аяз, Бұғылы, Кент Қызыл арай Қу таулары төзілді.[3]
Төменгі және орта тас көмірде жүрген герцин қатпарлығының әсерінен
Каледон қатпарлығында түзілген таулар жаңғырып көтерілді Сарыарқаның
каледон қатпарлығында түзілген тауларының тас көмір қабаттары негізінен
ашық қызыл түсті құнтастарынаң, әктасты, Сазды шөгінділерінен Сарыарқаның
батысымен солтүстік бөлігінде Калидон құрлымдыры мен шектесетін Бату
зонасындағы терең тектоникалық теңіз - Сарысу Баянауыл - Сілеті ойыстарында
Қарағанды, Майкүбі Шұбыркөл алаптарында қалың көмір қабаттары түзілді.
Сарыарқаның жоғарғы орта және төменгі таскөмір қабаттары құмтастардан,
кониелераттардың жанартаулық Күлден тұратың күрделі эффузивтік-шөгінді
жыныстардың кешенінен құралған.
Таскөмір дәуірінің климаты алуан түрлілігімен ерекшелінді ерте
Карбонда климат құрғақ болса орта карбонда біртіндеп ылғалды болды. Ылғалды
климат жағдайында Палортиктермен плаундардан тұратын флора тас көмірдің
қалың қабатының түзілуіне қолайлы жағдай тудырды. Жоғарғы карбонда климат
біртіндеп қайта құрғай бастады. Тас көмір дәуірінде герцин қатпарлы
аймағында интрузивті магматизм әрекеті күшті жүрді мысалы марганец,
полиметалл, алтын сирек және шашыранды металлдар кен орындары түзіліп
Сарыарқаның мыс марганец, молибден кендерінің металлогенді аймақтары
қалыптасты. Пермде тектоникалық қозғалыстардың жіктелуі айқын байқалып,
Сарыарқа платформалық режиміне көшті. Нәтижесінде толығымен құрлыққа
айналды. Каледон орогенезінің перм шөгінділерінде тас көмір қабаттарында
тас көмірдің шөгінділерінің қалыптасуы одан ары жалғасты. Олар негізінен
таскөмірдің әктастың, құмтастық алевромитермен тұщы су табанына шөккен
әктастармен құмтастардан тұрса Жезқазған ойысында тұз қабаттарының түзілуі
де байқалды. Пермь дәуірінің климаты ылғалды Герцин қатпарлығында түзілген
Қарқаралы, Қызыл арай, Кент тауларындағы перм қабаттары негізінен
құрлықтық эффузивті кесек шөгінділерден тұрады. Пермнің палоклиматы құрғақ
континентальды болғандықтан орталық Қазақстанда саванаға тән өсімдіктер
дамыған. Полеогеографиалық зертеулерге қарағанда Баянауыл, Қарқаралы
тауларында Пермда Климаты гумитті болған Перімде интрузивті магматизм
әрекеті біршама күшті болғанымен [6].
Мезазой эрасының триас дәуірінде орталық Қазақстанда толығымен құрлық
болды ыстық климаты жағдайында тау жыныстарының физикалық және химиалық
үгілуі күшті жүрді. Триастың соңында тектоникалық қозғалыстардың
нәтижесінде түзілген Қарағанды, Жезқазған, Баянауыл - Сілеті теңіз,
Қорғалжың ойыстарына жиналып қалың қабат түзді.
Қазақстанның батысындағы теңіз трансгрессиясы триастың соңында
климатын біршама жұмсартты. Юра дәуірінде орталық Қазақстанда құрлықтың
режим сақталғанымен климаты ыстық әрі ылғалды болуы Қарағанды Майкөбе
Шұбаркөл Обаған алаптарында көмір қабаттарының түзілуіне қолайлы жағдай
тудырды.
Юра дәуірінің шөгінділері Сарыарқаның қиыр батысында сақталды. Бор
шөгінділері Сарыарқаның қиыр шығысындағы Ертіс жанында сақталған. Неогенде
Сармат теңізінің трансгресиясы жүрді. Ол қазіргі Қара, Каспий Арал
теңіздерінің орнына алап жатса, Торғай, Шу Сарысу ойыстарына дейінгі кең
алқапты алып жатты [4].
Неогендегі геотектоникалық қозғалыстың нәтижесінде Памир тауларынаң
соңында біртіндеп көтерілуіне байланысты неогеннің соңында біртіндеп
тартылып қазіргі құмды шөлдер пайда болды. Құрлық болып табылған Сарарқада
Магний Карбонатына бай қоңыр және қызыл түсті сазды жыныстардың шөгінділері
түзілді. Олар мезазойдың үгілу қабатында қалыптасты.
Палеографиалық зерттеулерге сүйенсек қазіргі орталық Қазақстан
аумағының солтүстігінде ауыспалы ылғалды Саванна онтүстігінде құрғақ
субтропиктік шөл зоналары қалыптасқан климаты.
Неогеннің соңы мен төрттік дәуірдегі қуатты тау түзілу үрдісінің
нәтижесінде Сарыарқаның аумағының шеткі аймақтарында 400 м орталық бөлігі
1000 метірге дейін көтерілді. Ежелгі Мезозой – Палеогенде қалыптасқан жер
бедері тегістеліп деформацияланып бір шама өзгеріске ұшырады. [7]
Қазақтың ұсақ шоқылы аймағының бір бөлігі көтерілгенімен екінші бөлігі
төмен түсті олардың қатарына теңіз – Қорғалжын, Жезқазған ойыстарын
жатқызуға болады. Геотектоникалық қозғалыстың нәтижесінде Қарқаралы,
Баянауыл, Ұлытау, Ерементау, Көкшетау сияқты аласа тауларды көтеріліп
жекелеген шоқылардың шоғырын (аралын) түзілді. Аласа шоқылардың шоғырларын
бір – бірінен бөліп тұрған ойыстарда құрлықтың шөгінділер жинала бастады.
Сарыарқаның Сауыр – Тарбағатай тауларымен шектесетін шығыс бөлігі
көтерілулер қарқынды жүрді. Қорыта айтқанда, Сарыарқаның қазіргі жер
бедері мезозой – кайназой эроларының аралында ұзақ уақыт жүрген денудатция
мен неотектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде түзілді.
1.3.Сарыарқаның пайдалы қазбалары
Сарыарқаның аумағының ірілігі мен геологиялық құрылысының күрделі
болуына байланысты пайдалы қазбалары да алуан түрлі болып келеді.Орталық
Қазақстанда жанғыш тас көмірдің қара және түсті металдардың, химиялық
шикізаттар мен құрылыс материалдарының мол қоры бар. Аймақтың аумағының
ірілігіне, геологиялық құрылысының ерекшелігіне сай әркелкі таралған.
Метогогенездің көріністерінің қарқындылығы мен сипатына қарай
Сарыарқаның аумағында бірнеше кенді аудан барі.
1. Шөгінді жанғыш пайдалы қазбалар шоғырланған Теңіз-
Қорғалжың, майүбі,Қарағанды, Шұбаркөл алаптары.
2. Орал-Монғол қатпарлы белдеуінің каледон герцин қатпарлы
құылымдарына жататын Көкшетау, Тянь-Шань, тау жүйелерінің каледон, герцин
кезеңдерінде түзілген Шыңғыс тау, Ұлытау-Жезді, Қоңырат –Саяқ Қаражал
,Көкшетау кенд алаптары.
Сарыарқаның пайдалы қазбалары Көкшетау -Солтүстік Тянь-Шань металогенді
аймағының құрамына кіреді.Көкшетау солтүстік Тянь-Шань жүйесінің пайдалы
қазбаларының түзілуі Орал-Монғол геосинклиналындағы каледон қатпарлығы мен
тығыз байланысты. Қазақстан аумағындағы орталық жағдайға ие болатын бұл
тектоникалық құрылымның бетін мезо-каинозойдың жыныстары жауып жатқан
эпигерциндік платформалар мен қатар кембриге дейінгі кристаллды жыныстар
жер бетіне шығып жатқан орталық массивтер алып жатыр. Кембриге дейінгі
кезеңде метоморфизм нәтижесінде түзілген темір архидті кен орындарына
Ұлытау массивіндегі Керегетас, Балбырауын, Жантөбе антиклийнериндегі
(Бетпақдала) Гвардия кен орындарын жатқызуға болады. Көкшетаудың
солтүстігінде темірдің шөгінді жолмен түзілген Алексеев кен орны бар. [
6,7]
Полеозой эрасының бірінші жартысындағы ерте геосинклиналдық
кезеңге жататын календонның салыстырмалы түрде тұрақты блоктарындағы
баяу седментацияланған терең жіктелген шөгінді жыныстарына шөгінді
және гидротермалды-шөгінді пайдалы қазбалар тән. Олардың қатарына
ерте каледон кезеңінде түзілген кендердің қатарына Бозшакөл,
Ерейментау, мыс-профир кен орындарын жатқызады. Кремнилі қабаттарда
шоғырланған Шығанақ барит кен орнының өнеркәсіптің маңызы зор. Оның
қоры 12 миллион тоннаға жетеді. Палеозой эрасының ордавик девон
дәуірлеріндегі тектоникалық қозғалыстар мен магмалық үрдістердің
әсерінен Көкшетау мен Тянь-Шань таулы алқаптарының бірігуі нәтижесінде
Пневмо-гидротермальді үрдістері артты. Пневмо-гидротермальді үрдістердің
әсерінен түзілген магмалық пайдалы қазбалардың қатарына құрамында 12-19%
темір, 0,5-3% –ке дейін титан тотығы барОтайды-Қарасу титан, магний,
Стелняк синклинорийіндегі Атансор, Күзген, Тілеген темір кен орындары
жатады. Атансор темір кен орны құрамында кабольттың көп болуымен
ерекшеленіледі. Оның барланған қоры 51 миллион тонна шамасында. Пайдалы
қазбалардың бұл тобының қатарына мысты профирлі кен орындарыда жатады.
Олардың маңыздылары Қызылтау және Шатыркөл, Кендіртас ,Үнгірлі кварцитті
желілі кен орындары болып табылады. Бұл кезеңде Сарыарқаның солтүстік-
шығысындағы құрылымдық аймақтардағы ордовик жанартаулы алаңдарындағы
кварцитті желілерде алтын кен орындары түзілді. Олардың қатарына
Сарыарқаның солтүстігі мен солтүстік-шығысындағы Степняк, Ақсу,
Ешкіөлмес,Сілеті, Бестөбе алтын кен орындары жатады.
Олар девон дәуірінде вулканизм мен интрузивті гранитойдты
магматизм әрекеті күшті жүрген коледонның соңындағы метологенді кезеңге
жатады. Сарыарқаның көптеген пайдалы қазбалары магматизм нәтижесінде
түзілген. Теміртау мен Қарағанды маңындағы кейбір вулканиттер құрылыс
материалдары ретінде қолданылады. Көкшетау Бурабай таулы алқаптарында
девон граниттері құрылыс материалдары ретінде өндіріледі. (Шортанды қаласы
Володор ауылы). Қараойдың (кендіртас тауы) граниттері жоғары сапалы
болуымен ерекшеленетіндіктен әрлеуші материял ретінде қолданылады.
Эффузивті магматим әрекетінен (сыртқы вулканиизм) байланысты түзілген
пайдалы қазбалардың қатарына Қарағанды облысындағы Сымтас флюорит кен
орындары жатады.
Қалайы-вольфрам кен орындары Көкшетаудың батыс шетіндегі
жарықтардағы Баян, Шобанай, Түскен, Бүркіттау кеніштерінде шоғырланған.
Девонда түзілген вольфрам мен молибденнің қалайы сияқты сирек кездесетін
шашыранды металлдарының кен орындары Шу-Іле тауларында кездеседі. Солардың
ішіндегі ең ірі әрі танымалы Шалқия, көгілдір шоқы (Майкөл). Сирек
кездесетін металлдардың түзілістері Сарыарқаның
шығысындашоғырланған.ішіндегі ең маңыздыларының бірі бөгеті Қайраққұм
молибден-волфрам кен орны болып табылады.Девонның соңында Көкшетау-Тянь-
Шань металоггенді белдеуі күрделі тектоникалық өзгерістерге ұшырады. Тек
шеткі иіндерден басқа алқаптарда магмалық соның ішінде интрузивті үрдістер
баяулап тоқтады. Еліміздің аумағының басым бөлігін теңіз транс грессиясы
алып жатты. Салыстырмалы түрдегі тұрақтылық шөгінді және гидрометриялды
пайдалы қазбалардын түзілуіне қолайлы жағдай туғызды.
Ерте тас көмір дәуірінде Қарағанды, Экібастұз, қаратас көмір
кен орындары түзілді. Қарағанды кен орнының ұзындығы-120, ені 30-60
шақырымға созылып жатыр. Өнімді қабатының қалындығы 3000 метрге дейін
жетеді, қалыңдығы 2-метрден асатын, 80 көмір қабаты бар оның 54 көмір
өндіреді. Қарағанды алабындағы көмір қабаттарының ең қалың жері 30-40
метрге дейін жетеді. Қарағандының солтүстігіндегі Қүішік кен орны ашық
әдіспен өндіріледі. Қарағанды кен орнының батысында жоғары сапалы
кокстелеттін көмірі бар Самара, Завяльов кен орны орналасқан. Қарағанды
облысының солтүстік-шығысы мен солтүстігінде ашық әдіспен өндіруге болатын
көптеген шағын көмір кеніштері шоғырланған. Солардың ішінде ең ірісі
аумағы 163 км² асатын Экібастұз көмір кен орны. Ол көмір қабаттары қалың,
күлі көп байыту қыйынға соғатын энергетикалық көмірдің қатарына жатады. [
5,7]
Сарысу-Теңіз су айрығының шығысында да онша қалың емес,
күлі көп көмір қабаттары табылған. Шөгінді пайдалы қазбалардың ішінде
Орталық Қазақстанда өндірілетін жоғарғы тас көмірдің әктасы мен флюориттің
маңызы зор. Олар металлургияда, цемент, әктас, химия өндірісінде, тамақ
өнеркәсібінде кеңінен қолданылады. Қарағанды ауданындағы жоғары сапалы
әктас кен орындарына Волин, Ұлытау- Жезқазған ауданындағы-Керегетас кен
рындары жатады..
Герцин кезеңі Орталық Қазақстандағы гидротермальды шөгінді
–гидротермальды жолмен түзілген пайдалы қазбалардың дамуы мен сипатталды .
Олардың қатарына өнеркәсіптік маңызы зор Қаражал темір- марганец кенді
алаңы жатады. (Батыс және шығыс Қаражал, Үлкен Қытай , Жомарт кен
орындары). Қаражал кен орындарының кейбіреуіндегі темірдің мөлшері 55%
болса, кейбіреуінде 51% дейінгі мөлшерде марганец басым болуы мен
ерекшеленеді. Қаражал кенді алаңдарында темір-марганец пен қатар
полиметалл (қорғасын, мырыш, барит) (Жәйрем, Бестөбе) кендеріде кездеседі.
Ұлытау, Қарсақбай антиклийнарының шығысында жезді тобына жататын Найзатас,
Жезді, Жақсықорт марганец кендері шоғырланған, ондағы марганецтің мөлшері
50%-тен асады. Одан басқа Керкгетас, Балбырауын, Жақсықорт,Найзатас темір
кен орындарыда бар. Герцин кен түзілу кезеңінің соңына жататын қорғасын-
мырыш кен орындары Көкшетаудың оңтүстік шығысындағы Тышқан жүйесінде бар.
Орал-Монғол геосинклийналындағы герциннің соңындағы кен түзілу кезеңі
пермнің соңы мен триастын басында аяқталады. Көкшетау-Тянь-Шань
жүйесіндегі ірі тектоникалық ойыстар мен шеткі аймақтарында теригенді
шөгінділердің жинақталуы мен тығыз байланысты пайдалы қазбалар түзілді.
Кен түзілудің бұл кезеңіне тән маңызды пайдалы қазбалардын қатарына құрамы
жағынан көптеген химиялық элементтерді қамтитын кен орындағы кенді денелер
құрайды. Олардың жалпы жиынтығының 84% мыс, 10% калий, күміс, кобальт,
рений құрайды.
Герцин кезеңінің соңында жүрген магмалық үрдістердің нәтижесінде түзілген
кен орындардың қатарына Шу-Балқаш метологенді аймағындағы Қара оба кенді
белдеуіндегі Солнечный мен Гулшаттағы сирек кездесетін вольфрам молибден,
висмут металдарының кен орындарын жатқызуға болады
4. Сарыарқаның жер бедері
Ежелгі қатпарлы аймақ болып табылатын қазақтың ұсақ шоқылары ұзақ
уақыт денудатцияға ұшырағандықтан негізінен аласа таулар басым. Аласа
таулар негізінен ежелгі полезойға дейінгі және полезойлық антиклинорилерде
шоғырланған олардың қатарына Көкшетау, Баянауыл, Ерементау, Қарқаралы,
Шыңғыстау, Қызыларай, Кент, Ұлытау тауларын жатқызуға болады. Ең биік
нүктесі теңіз деңгейінен 1565 метр биіктікте орналасқан Ақсорын тауы.
Сарыарқаның жер бедерінің төменде морфо – құрылымдық тұрғыдан бірнеше топқа
бөлуге болады. Сарыарқа Евразияның орталық бөлігінде батысында Тұран
плитасымен Орал, шығысында Алтай, оңтүстігінде Балқаш – Алакөл иіні арқылы
Тянь – Шань, Жетісу алатауы солтүстігінде батыс сібір плитасымен шектелуі
ерекшелінеді. Жер бедері көтерінкі аласа таулы алқаптарымен оларлың
аралығын бөліп тұрған тектоникалық иіндерден тұрады. Жер бедері 200 метрден
биік ойыстармен аласа таулы ұсақ шоқылы болып келуімен ерекшелінеді. Басқа
ірі тау жүйелерімен негізгі айырмашылығы бір тұтастығымен ірі тау аралық
иіндердің нашар дамуы болып табылады.
Эли полезойлық платформаның қалқаны болып табылатын аласа таулы шоқылы
Көкшетау, Ұлытау үстірттерімен олардың бөліп тұрған теңіз – Қорғалжын
ойыстары шоқылы жалды аласа таулы, аридті – денудатциялық аласа таулы жер
бедері кең көлемді аумақты алып жатыр. Эрозиялық тектоникалық аласа таулы
шоқылы Көкшетау үстірті Сарыарқаның солтүстік бөлігін ендік бағытта созылып
жатыр негізінен Кембриге дейін көтерілген гранитті қалқан болып табылады.
Пішіні теріс пішінде доға тәрізді. Оның айналасында каледон қатпарлығында
тузілген Илантау жақсы Жаңғыстау, Айыртау сияқты ұсақ шоқылы аласа таулар
шоғырланған. Солтүстігімен солтүстік батысында солтүстік Қазақстан
жазығымен оңтүстігінде теңіз – Қорғалжың ойысымен шығысында Ертіс бойы
синиклизасымен шектеседі.
Неоген - төрттік дәірлеріндегі неотектоникалық қозғалыстардың
әсерінен жер бедерінің морфо құрылымы баспалдақ тәрізді біртіндеп
көтерілуімен еркшелінеді. Үстірттің Пенепленденген ежелгі гранитті ірге
тасында 400 метрге биіктікте белесті тегіс үстірттер таралған. Көкшетау
үстіртінде абсолют биіктігі 1000 метрге дейінгі зеренді, Имантау, Айыртау,
Көкшетау сияқты Қалдың таулар таралған олардың ең биігі Көкшетау оның
абсолют биіктігі 947 метр. Ұсақ шоқылар гранитті таулы алқаптардың маңында
шоғырланған. Морфо құрылымдық тұрғыдан шоқылардың биіктігі 25 – 30 метрден
аспайтын аласа, биіктігі 500 – 100 метрден асатын орташа биік және 100 –
200 метрден асатын биік болып үш топқа бөлінеді. Морфогенетикалық тұрғыдан
эрозиялық, тектоникалық жер бедерінің қатарына жатады орталық Қазақстанда
зерттеген геоморфологиялиқ ғалымдардың пікіріне сүйенсек денудациялық
көтерінкі жазықтар ежелгі пенепленнің неоген дәуіріне дейінгі үгілу
қабатының тегістелген бөлігі болып табылады. [8]
Пенепленденген Көкшетау үстіртінің орталық бөлігі толқынды болып
келеді өзен анғарлары үстірттің орталық бөлігінен тектоникалық жарықтарды
боилай сәуле тәрізді таралады. Басым көпшілігі Есіл өзенінің саласы болып
табылады.
Көкшетау үтіртінде тектоникалық бөгелмелі, және Сарлы –
зефляциялық жолмен түзілген көлдер көп. Тектоникалық көлдердің қатарына
Бурабай, Шортанды тобындағы көлдер жатады. Олардың ең терең жері 40 метрге
жетеді. Бөгелмелі көлдердің қатарына қазіргі өзен анғарларын ысырынды
моренналы жыныстардың бөгеп қалуынан тузілген Қорлыкөл, Қона, Қожыбай,
Шалқар көлдері жатады. Олар табаны тегіс әрі саяз болуымен ерекшелінеді.
Сарлы – зефляциялық көлдер ежелгі пенеплендердің бетіндегі ойыстарда
шоғырланатындықтан қазіргі өзен торлары мен ешқандай байланыстар жоқ олар
саяз әрі шағын болғандықтан жазда құрғап сорға айналады. Олардың қатарына
Майлысор, Шотсор, Шолақсор көлдері жатады.
Аласа таулы ұсақ шоқылы эрозиялық тектоникалық Ұлытау үстірті
Сарыарқаның батыс бөлігін алып жатқан аласа тауларға Каледон қатпарлығында
түзілген Ұлытау антиклинориіне жататын Арғанаты таулы алқабы жатады. Бұл
үстірттің меридионалды бағытқа созылған құрылымы Кембриге дейін түзілген.
Ежелгі таулы алқап болып табылады. Тау түзілу үрдісі ерте аяқталғандықтан
Ұлытау мезозойдың өзінде пенепленденген. Пенепленнің бөлшектенуі
көтерілулер жүрген төменгі полеогенде басталды. Миоценде Ұлытаудың 100
метрге дейінгі биіктікте сазды жыныстар жатты. Плейстоценде жүрген
көтерілулер нәтижесінде Ұлытаумен Арғанатының батыс беткейлерінде баспалдақ
тәрізді құрылымдар мен тік беткейлі Каньон тәрізді өзен аңғарлары түзілді.
Шығыс беткейі біртіндеп аласаратындықтаң көлбеу болып келеді. Шығысында ол
Сарысу-теңіз үстіртіне ұласады. [8]
Батысында Ұлытау үстірті кең көлемді құрлымдық аккмулятивтік Торғай
Қолатымен ойысымен шектеледі. 500-600 метр биіктікте орналасқан
денудацйалық жазықтықтардан Ұлытау (1131 м), Едіге (1064м), Айыртау (850м),
Арғанат (757м) сияқты изометриялық қалдық таулар көтеріліп тұрады. Ұлытау
үстіртінің қазіргі жер бедері экзогендік және эндогендік күштердің әсерінен
қалыптасқан. Олардың қатарына аласа таулар денудациялық және аккмулятивтік
жазықтар жатады. Ұлытаудың аласа таулы бөлігіндегі жер бетіне шығып жатқан
гранитойдтардың аридті денудациялық әсерінен түзілген жер бедерінің ерекше
пішіндері Қотыртастар - түзілген. Олар әсіресе Ұлытау мен Едігенің үшкір
шыңдарында кең таралған. Белесті жолда Қыштау, жақсы Арғанаты сияқты аласа
таулар девонның қызыл түсті шөгінділерімен кембриге дейінгі тақта тастардан
тұрады. Ұсақ шоқылардың биіктігі аумақтың көтерілуіне сай 200 - ден 600 –
700 мертге дейінгі биіктік аралығында ауытқиды. Шондар мен жолдардың
салыстырмалы биіктігі 30 – 40 метрге жетеді. [9]
Ұлытау мен жақсы Арғанатының шығысында полеозойға дейінгі метоморфты
жыныстарынан девонның қызыл түсті құмтастармен эффузифті жыныстарында жер
бедерінің конус тәрізді шоқылар таралған өсімдік өспеген кейбір жалаңаш
шоқылардың биіктігі 100 – 130 метрге дейін жетеді. Өзен анғарларына жақын
маңда эрозиялық – денудациялық ұсақ шоқылар дамыған олардың салыстырмалы
биіктігі 50 метрге дейін жетеді. Олар денудациялық үстірттерді өзен
суларының шаю нәтижесінде түзіледі. Ұлытаудың батыс беткейі мен Есіл –
Сарысу өзендерініңаралығының оңтүстік беткейлерінде 360 – 400 метр биіктік
аралығында үгілу қабатының қалыңдығы 10 метрге дейін жететін денудациялық
жазықтар түзілген. Жер бедерінің тегістелуі жазықтың, эрозиясының және ұсақ
шоқылар мен аласа таулардан үгілген бос жыныстардың екінші рет шгуінен
түзілген. Жазықтың беті сирек жағдайда тік беткейлі шоқылармен
күрделенеді.
Ұлытаудың оңтүстік шығыс шетімен сарысудың оң жақ жағалауында 400 – 500
метр биіктіктегі геометриялық белгілердің шегінде тегіс немесе әлсіз
толқынды қабатты жазықтар.
Пролювияльды, зелювияльды, пролювильды аккумулятивті жазықтар
Ұлытаудың тау алды бөліктерімен Сарысу терісаққан Құшөтпес, Кеңгір,
Қараторғай, Сарыторғай, Үлы жыланшық өзендерінің аңғарларында таралған олар
сазды әртүрлі түйіршікті құмды шөгінділерден тұрады. [10]
Көлдің делювиальдық жазықтар Сарысу, Торғай өзендеріне жақын маңдағы
тұйық дифляциялық ойыстардан таралған. әлсіз еңіс көлбеу болып келетін
Сарыарқаның қабатты жазықтары эрозиялық және Сарлы – дифлициялық ойыстармен
күрделенген. Бір кезеңде палеоклиматтық жағдайдың қазіргідей аридті емес
гумидті болғаны айғақтайтын ежелгі Есіл өзен аңғарлары Ұлатау аласа таулы
алқабында кең таралған оларда жайылма үсті текшелері бар. Олардың қатарына
Ұлытаудың батыс беткейінен бастауалған ежелгі жақсы Қайыңды, және
Қараторғай шығыс беткейінен бастау алатын Қара кңгір, Сары кеңгір, Теріс
аққан, Қыпшақ өзендерінің ескі арналарын жатқызуға болады.
Сарысу – теңіз су айрығы.
Ұлытаудың шығысы мен Көкшетау үстіртінің аралығында созылып жатыр.
Биіктігі 600 – 800 метр аралығында ауытқитын үстірт солтүстік шығыстан
оңтүстік батысқа субендік бағытта созылып жатыр.
Каледон қатпарлығында түзілген кристаллды іргетасы Герцин қтпарлығында
көтерілуге ұшыраған бор дәуірінде құрлықтың жағдайы дамығанымен миотенде
суайрықты толығымен теңіз суы басты. Антропогенде қайта құрлыққа айналып
400 метрге дейін көтерілді. Сарысу теңіз су айрығы теңіз қорғалжын ойысын
ойысынан 150 метрге көтеріліп жатыр. Ұзақ уақыт құрлықтық жағдайда
дамығандықтан жекелеген көтерінкі үстірттермен ұсақ шоқылармен күрделенген.
Көтерінкі денудациялық жазық болып табылады. Ол солтүстік мұзды мұхиты
Арал, Балқаш – Алакөл алқаптарының ең бастысы су айрығы болып табылады.
Теңіз ойысы Көкшетау үстіртімен Сарысу теңіз су айрығының қазақтың
аласа таулы шоқылы белдеуінің аралығында орналасқан, оның ірге тасы
Каледонда түзілген Герцин кезеңінде Мантияға батқан теріс пішінді
құрылымдардың қатарына жатады. Оның кристаллды ірге тасын 2000 – 2500 метр
тереңдікте жатыр Жезқазған ойысында 500 метр тереңдікте жатыр. Ойыстың
қазіргі жер бедері төрттік дәуірдегі жаңа тектоникалық қозғалыстармен
экзогендік үрдістердің әсерінен түзілген. Ойыстың батыс бөлігінің жер
бедерінің қалыптасуына Ұлытаумен Көкшетаудың оңтүстік батыс бөлігінде
плейстотеннің екінші жартысындағы тектоникалық қозғалыстар әсер етті.
Плейстотенмен төрттік дәуірдің өзінде Батыс бөлігінде аккумулятивтік
делювиальды, пролювияльды шөгінділер жиналған аймаққа айналды.
Теңіз ойысының шығыс бөлігі Мезозой мен Кайнозойда тыныштық
жағдайында немесе ірге тасының мантияға батуы байқалған аймақ болып
табылады. Сондықтан ойыстың орталық солтүстік және шығыс бөлігі көлдік –
алювиальды, делювиальды, пролювияльды жазықтар алып жатыр орталық бөлігінде
теңіз қорғалжын көлдерінің қазан шұңқырлары таралған. [9]
Теңіз ойысының солтүстік және шығыс бөлігін 135 – 450 метрге
дейінгі оңтүстігінде 250, батысынды 350 метрге дейінгі биіктік белгілерінің
аралығында көлдік – алювиальды жазықтар таралған. Тегіс жазықты Көл қазан
– шұңқырлары мен ойыстар күрделендіреді. Қазіргі кезеңдегі көлдік
алювильды жазықтар Құлан өтпес өзенінің аңғарында таралған. Теңіз көлінің
оңтүстік батысы мен Қыпшақ көлінің солтустігіндн, Есіл, Нұра өзендерінің
аңғарларындағы 300 – 360, 400 – 450 метр биіктік белгілерінің шегінде
алювильды жазықтар таралған.Теңіз ойысының орталық бөлігін қоршап жатқан
350 –450 метрге деиінгі гипсометрйалық белгілердің аралығында денудацйалық
жазықтар таралған олар Палезойдың қатпарлы негізінің денудация-лануының
нәтижесінде түзілген. Нұра, құлан өтпес өзендерінің аңғарымен ойыстың
оңтүстік – батыс бөлігінде 300 – 350 метр биіктік белгілері аралығында
құрылымдық қабатты жазықтар таралған. Сарыарқаның орталық және шығыс
бөлігіндегі аласа таулы белдеу Сарыарқаның орталық және шығыс, оңтүстік
шығыс бөлігіндегі аласа таулар кристаллды ірге тасы кембриге дейін және
калидон, герцин қатпарларында түзіліп мезозой мен кайнозой эраларында
денудацияланған жекелеген аласа таулы алқаптардан тұрады олардың қатарына
Бұғылы (1187 м), Жақсытағалы (1041 м), Қызылтас (1327 м), Қарқаралы (1403
м), Қызыларай (1565 м), Кент (1469 м), Көшүбай (1559 м), Қоңыр темірші
(1369 м), Ханшыңғыс (1145м), Шыңғыстау (1078 м), Ақтау (1305 м) жатады,
олардың басым бөлігі субендік бағытқа созылып жатар. Олар 700 метр
биіктіктегі денудациялық деңгейден көтеріліп тұратындықтан айқын байқалады.
Аласа таулар белдеудің шегіндегі негізгі су айрықтар ендік бағытта созылып
жатыр. Олардың абсолюттік биіктігі 100–1200 метрден асады. Сарыарқаның
орталық бөлігінде денудациялық үстірттерден көтеріліп жатқан ірі кристаллды
гранидті алқаптарда болып табылатын Қызылтас, Қарқаралы, Қызыларай, Кент,
Қосыбай, Қоңыртемерші таулары орналасқан олардың аралығын денудуциялық
үстірттер бөліп жатыр. Шығысынды солтүстік батыстан оңтустік шығысқа
субмеридиалды бағытта созылып жатқан Ханшыңғыс (1145 м), Шыңғыстау (1078
м), Ақтау (1305 м) жоталары орналасқан. Сарыарқаның ұсақ шоқылы белдеуінің
солтүстігімен оңтүстігі біртіндеп бірнеше деңгейде тұратын баспалдақ
тәрізді денудуциялық жазықтарға ұласады. ( 8 )
Мысалы: Шыңғыстау жотасының етегіндегі денудуциялық жазықтың жоғарғы
деңгейі 900, екінші деңгейі 820, үшінші деңгейі 700, төртінші деңгейі 600
метр биктікте орналасқан денудациялық жазықтардың төменгі деңгейі біртіндеп
төмендеп Балқаш көлінне ұласады. Жекелеген аласа таулар денудациялық
жазықтық төменгі деңгейіндегі 250 – 300 метрден көтерілеп тұрады. Нұра,
Шерубай тоқырауын өзендері бастау алатын Қызылтас тауының солтүстік
шығысында Есіл мен Нұра өзендерімен су айрығы болып табылатын субендік
бағытқа созылған Няз (833 м), Ерейментау (897 м), Баянауыл (107 м), Желтау
(169 м). Солтүстік батыстан оңтүстік батысқа суббоилық бағытта созылып
жатқан Қызылтау (1055 м),Арқалық (871 м), Мұжық (969 м) олардың көпшілігі
екінші қатардағы су айрықты құрайды (Баянауыл, Қызылтау). Орта биіктіктегі
деңгейде субендік бағытта созылған тауаралық Қарасор сияқты тұйық ойыстар
бар (650м). Сарыарқаның орталығымен шығыс бөлігін қамтитын аласа таулы
белдеу ежелгі геторогенді құрылым болып табылады олардың басым бөлігі
негізіненполезойдың шөгінді эффузивті, метоморфті жыныстан тұратын
элигерциндік плотформаның қатпарлы құрылымы болып табылады. Баянауыл,
Қарқаралы басқада аласа тауларда интрузивтік кешендердебар. Аласа таулы
белдеудуң шегіндегі ірі тектоникалық депрессиялардың бірі Қарағанды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz