Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды иелену
Кіріспе ... ... ... ... ... 2
1.тарау. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтардың пайда болу негіздері
1.1. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды иеленудің және олардың тоқтауының негіздері ... ... ...5
1.2. Меншік құқығы пайда болатын кез ... .10
1.3. Меншік құқығының және өзге заттық құқықтардың туындауының жекелеген негіздері ... ... ... ..12
1.4. Меншік құқығының және өзге де заттық құқықтардың тоқтауы ... ... ... ..24
2.тарау. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды қорғау
2.1. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды қорғаудың азаматтық.құқықтық тәсілдері ұғымы және жүйесі ... ... ..31
2.2. Қорғаудың заттық — құқықтық тәсілдерінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ...33
2.3. Меншік құқығын қорғаудың затгық.қүқықтық тәсілдері ... ... ... ... ... 34
2.4. Меншік құкығынан өзге заттық құқықтарды қорғағанда меншік құқығын қорғаудың заттық.құқықтық тәсілдерін қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.5. Меншік құқығын және өзге затгық құқыктарды қорғаудың міндеттемелік.құқықтық тәсілдері ... ... ... 47
3.тарау. Азаматтардың меншік құқықтарының мазмұны және оны жүзеге асыру негізі ... ... ...49
3.1. Кәсіпкерлік қызметпен айналысушы азаматтардың меншік құқығының мазмұны және оны жүзеге асырудың негізі ... ... ... ..50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .74
Пайдаланылған әдебиеттер
1.тарау. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтардың пайда болу негіздері
1.1. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды иеленудің және олардың тоқтауының негіздері ... ... ...5
1.2. Меншік құқығы пайда болатын кез ... .10
1.3. Меншік құқығының және өзге заттық құқықтардың туындауының жекелеген негіздері ... ... ... ..12
1.4. Меншік құқығының және өзге де заттық құқықтардың тоқтауы ... ... ... ..24
2.тарау. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды қорғау
2.1. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды қорғаудың азаматтық.құқықтық тәсілдері ұғымы және жүйесі ... ... ..31
2.2. Қорғаудың заттық — құқықтық тәсілдерінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ...33
2.3. Меншік құқығын қорғаудың затгық.қүқықтық тәсілдері ... ... ... ... ... 34
2.4. Меншік құкығынан өзге заттық құқықтарды қорғағанда меншік құқығын қорғаудың заттық.құқықтық тәсілдерін қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.5. Меншік құқығын және өзге затгық құқыктарды қорғаудың міндеттемелік.құқықтық тәсілдері ... ... ... 47
3.тарау. Азаматтардың меншік құқықтарының мазмұны және оны жүзеге асыру негізі ... ... ...49
3.1. Кәсіпкерлік қызметпен айналысушы азаматтардың меншік құқығының мазмұны және оны жүзеге асырудың негізі ... ... ... ..50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .74
Пайдаланылған әдебиеттер
Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды иеленудің және тоқтатудың негіздерін АК және өзге нормативтік құқықтық актілер ретгейді. Мысалы, АК-ның 13 және 14-тарауларында жалпы ережелер бар жөне де меншік құқығын және өзге затгық құқықтарды иеленудің жене тоқтатудың бірқатар арнайы негіздері (тәсілдері) көзделген.Бірақ, ескеретін бір жағдай, бұл көрсетілген тарауларда, біріншіден, заттық құқықтарды иеленудің және тоқтатудың барлық негіздері түгелдей белгіленбеген, екіншіден, көзделген тәсілдердің барлығымен бірдей затгық құқықтарды түгелдей иеленуге болмайды. Атап айтқанда, АК-ның 13-тарауында меншік құқығын иеленудің тәсілдері толық берілмеген. Кейбір затгық құқьіқтар, сонымен қатар, меншік құқығын иеленуге болмайтын тәсілдермен иеленілуі мүмкін. Мысалы, АК-ның 198-бабының 1-тармағына сәйкес шаруашылық жүргізу құқығы кәсіпорында, егер заңнамамен немесе меншік иесінің шешімімен өзгедей көзделмесе, мүлікгі кәсіпорынның дербес балансына бекіткен кезден бастап туындайды./1/
Әдебиетте меншік құқығын иеленудің барлық тәсілдерін олардың негіздеріне алынған критерийлерге байланысты алғашқы не туынды деп бөлу қабылданған. Мысалы, А.Т.Жүсіпов алғашқы тәсілдерге өндеуді, иелену мерзімінің ескіруін, жинағанға не өндіргенге оңай затгарды меншікке айнаддыруды, иесіз заттарға меншік қүқығының туыңдауын, өз бетімен соққан құрылысты, олжаны, көмбені, қараусыз жануарларды, т.б. жатқызады. Басқа авторлар, сервитуттық немесе кепілді құқықтар сияқты ауыртпашылықтың иеленушіге өтуіне байланысты иелену көнелігін туындыға жатқызады./1/
Құқық мирасқорлық алғашқы тәсілде де, туынды тәсідде де орын алуы мүмкін. Соған байланысты бұл критерий қарастырыльш отырған топтастырудың негізіне алынуы мүмкін емес. Ең бастысы - иеленушіде құқықтың туындауының алдыңғы иеленушіде сол берілетін құқықтың болуымен байланысын анықтау керек.
Әдебиетте меншік құқығын иеленудің барлық тәсілдерін олардың негіздеріне алынған критерийлерге байланысты алғашқы не туынды деп бөлу қабылданған. Мысалы, А.Т.Жүсіпов алғашқы тәсілдерге өндеуді, иелену мерзімінің ескіруін, жинағанға не өндіргенге оңай затгарды меншікке айнаддыруды, иесіз заттарға меншік қүқығының туыңдауын, өз бетімен соққан құрылысты, олжаны, көмбені, қараусыз жануарларды, т.б. жатқызады. Басқа авторлар, сервитуттық немесе кепілді құқықтар сияқты ауыртпашылықтың иеленушіге өтуіне байланысты иелену көнелігін туындыға жатқызады./1/
Құқық мирасқорлық алғашқы тәсілде де, туынды тәсідде де орын алуы мүмкін. Соған байланысты бұл критерий қарастырыльш отырған топтастырудың негізіне алынуы мүмкін емес. Ең бастысы - иеленушіде құқықтың туындауының алдыңғы иеленушіде сол берілетін құқықтың болуымен байланысын анықтау керек.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі: Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 ж; Ерекше бөлім. 1999 ж. 1 шілде.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексін күшіне енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысы 1994 ж. 27 желтоқсан.
4. Қазақстан Республикасының Заңы. "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Ерекше бөлім) күшіне енгізу туралы" 1999 ж. 1 шілде.
5. Қазақ ССР-інің азаматтық кодексі 1963 ж. 28 желтоқсан.
Арнайы әдебиеттер
6. Гражданское право Республики Казахстан. (Под.ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А.) Учебное пособие (часть общая). Издание второе, дополненное и измененное Алматы, 1999 г.
7. Гражданское право (Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.) том 1,2 и 3. М., 1997-1998 г.г.
8. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, т.1, Алма-Ата, 1978 г.
9. Комментарий к Гражданскому кодексу КазССР. Алма-Ата, 1990
10. Гражданское право в 2-х томах (отв. Ред.Суханова ЕА. М., 1998 г.)
11. Гражданское право (Под ред. Калпина А.Г., Маслеева А.И.) ч.1, М., 1997 г.
12. Гражданское право России.Под ред. Цибуленко З.И., ч.1, М., 1996 г.
13. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. (курс лекции) ч.1, М., 1996 г.
14. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) Отв.ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г., кн.1 и 2, Алматы, 1998 г.
15. Гражданский кодекс Республики Казахстан — толкование и комментирование. Общая часть. Вып.1-10. Алматы, 1996-2000г
16. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. ч.2, Обязательное право, М., 1997г.
17. Комментарий к гражданскому кодексу Российской Федерации Отв.ред. Садиков О.Н. ч.1-2, М., 1997г.
18. Гражданское и торговое право капиталистических государств, М., 1993г.
19. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права, М., 1995г.
20. Комментарий: Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Особенная часть). Отв.ред. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г., Алматы, Жеті жарғы, 2000 г.
21. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, ч.і, Алма-Ата, 1980г.
22. Диденко А.Г., Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу қүралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/-126 б.
23. Джусупов А.Г. Право собственности и иные вещные права - Алматы: Жеті Жарғы, 1996ж.-8б.
24. Ғ.Төлеуғалиев. ҚР-ң Азаматтық қүқығы.1-том.А.,2001 ж.
25. Ғ.А.Жайлин. ҚР-ң Азаматтық қүқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. 1, 2-том, А., 2003 ж.
26.Вещные права в Республике Казахстан. /Жауаты ред. М.К. Сүлейменов. — Алматы: Жеті Жарғы, 1999, 34-35-6.
27..Гражданское и торговое право кап. государств. Оқулық. М.: Международные отношения. 1993. 234-6. Хвостов В.М. Система римского права. Оқулық. М: СПАРК. 1996, 315-6.
28. Черепахин Б.Б. Правопреемство по советскому гр. праву. М. 1962. 5-39-6.
Мейер Д.И. Право собственности и иные вещные права. Алматы. 1996, 90-93-29.Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. М: Юр. литература. 1991.
30. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гр. права.. М.: СПАРК. 1996. 237-6.
Хвостов В.М. Система римского права. М.: СПАРК. 1996. 237-6.
31.. Жусіпов А.Т. Керс. шығарма. 90-91-бетгер.
32. Гражданское право /Е.А.Сухановтың ред. 1-т. М.: БЕК. 1993. 204-206 б.
33. Гражданское право /Е.А.Сүлейменов ред. 1-т. М.: БЕК. 1993. 204-206 б. Шенникова Л.В. Вещные права в гр. праве России. Оку құралы. М: БЕК, 1996,
34.. Комментарий части первой Гр. кодекса РФ. М.: Журнал "Хозяйство и право". СПАРК, 1995, 281-6.
35. "Жер туралы" Жарлық пен "Жер туралы" Заң қазіргі кезде күшін жоғалтты.
36. Комментарий части первой Гражданского кодекса РФ. М. 1995, 83-6.
37. Комментарий части первой Гражданского кодекса РФ. М, 1995, 286-6.
38. Щенникова Л.В. Вещные права в гр. праве России. Оқу құралы. М.: БЕК. 1996. 26-6.
39. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. 2 кітапта. 2-кітап. Алматы: "Жеті Жарғы". 1998. 92-6.
40. МейерД.И. Русское гражданское право. М.: Статут. 1997. 100-6. Гражданское и торговое право кап. гос-ва. М. 1993. 234-6. Хвостов В.М. Система римского права. О?улы?. М. 1996. 314-317-6
41. Халфина Р.О. Право личной собственности сов. граждан. М. 1961. 78-79-6. Гражданское право России. Курс лекций./Ред. О.Н. Садиков. М.: Юр. лит-ра. 1996. 231-232-6. Гражданское право. 1-6. Оқулық /Ред. Ю.К. Толстой, А.П. Сергеев. М.: ТЕИС. 1996. 239-401-6.
43. Гражданское право. 1-6. Оқулық/ Ред. Ю.К. Толстой, А.П. Сергеев. М.:
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі: Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 ж; Ерекше бөлім. 1999 ж. 1 шілде.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексін күшіне енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысы 1994 ж. 27 желтоқсан.
4. Қазақстан Республикасының Заңы. "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Ерекше бөлім) күшіне енгізу туралы" 1999 ж. 1 шілде.
5. Қазақ ССР-інің азаматтық кодексі 1963 ж. 28 желтоқсан.
Арнайы әдебиеттер
6. Гражданское право Республики Казахстан. (Под.ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А.) Учебное пособие (часть общая). Издание второе, дополненное и измененное Алматы, 1999 г.
7. Гражданское право (Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.) том 1,2 и 3. М., 1997-1998 г.г.
8. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, т.1, Алма-Ата, 1978 г.
9. Комментарий к Гражданскому кодексу КазССР. Алма-Ата, 1990
10. Гражданское право в 2-х томах (отв. Ред.Суханова ЕА. М., 1998 г.)
11. Гражданское право (Под ред. Калпина А.Г., Маслеева А.И.) ч.1, М., 1997 г.
12. Гражданское право России.Под ред. Цибуленко З.И., ч.1, М., 1996 г.
13. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. (курс лекции) ч.1, М., 1996 г.
14. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) Отв.ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г., кн.1 и 2, Алматы, 1998 г.
15. Гражданский кодекс Республики Казахстан — толкование и комментирование. Общая часть. Вып.1-10. Алматы, 1996-2000г
16. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. ч.2, Обязательное право, М., 1997г.
17. Комментарий к гражданскому кодексу Российской Федерации Отв.ред. Садиков О.Н. ч.1-2, М., 1997г.
18. Гражданское и торговое право капиталистических государств, М., 1993г.
19. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права, М., 1995г.
20. Комментарий: Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Особенная часть). Отв.ред. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г., Алматы, Жеті жарғы, 2000 г.
21. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, ч.і, Алма-Ата, 1980г.
22. Диденко А.Г., Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу қүралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/-126 б.
23. Джусупов А.Г. Право собственности и иные вещные права - Алматы: Жеті Жарғы, 1996ж.-8б.
24. Ғ.Төлеуғалиев. ҚР-ң Азаматтық қүқығы.1-том.А.,2001 ж.
25. Ғ.А.Жайлин. ҚР-ң Азаматтық қүқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. 1, 2-том, А., 2003 ж.
26.Вещные права в Республике Казахстан. /Жауаты ред. М.К. Сүлейменов. — Алматы: Жеті Жарғы, 1999, 34-35-6.
27..Гражданское и торговое право кап. государств. Оқулық. М.: Международные отношения. 1993. 234-6. Хвостов В.М. Система римского права. Оқулық. М: СПАРК. 1996, 315-6.
28. Черепахин Б.Б. Правопреемство по советскому гр. праву. М. 1962. 5-39-6.
Мейер Д.И. Право собственности и иные вещные права. Алматы. 1996, 90-93-29.Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. М: Юр. литература. 1991.
30. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гр. права.. М.: СПАРК. 1996. 237-6.
Хвостов В.М. Система римского права. М.: СПАРК. 1996. 237-6.
31.. Жусіпов А.Т. Керс. шығарма. 90-91-бетгер.
32. Гражданское право /Е.А.Сухановтың ред. 1-т. М.: БЕК. 1993. 204-206 б.
33. Гражданское право /Е.А.Сүлейменов ред. 1-т. М.: БЕК. 1993. 204-206 б. Шенникова Л.В. Вещные права в гр. праве России. Оку құралы. М: БЕК, 1996,
34.. Комментарий части первой Гр. кодекса РФ. М.: Журнал "Хозяйство и право". СПАРК, 1995, 281-6.
35. "Жер туралы" Жарлық пен "Жер туралы" Заң қазіргі кезде күшін жоғалтты.
36. Комментарий части первой Гражданского кодекса РФ. М. 1995, 83-6.
37. Комментарий части первой Гражданского кодекса РФ. М, 1995, 286-6.
38. Щенникова Л.В. Вещные права в гр. праве России. Оқу құралы. М.: БЕК. 1996. 26-6.
39. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть). Комментарий. 2 кітапта. 2-кітап. Алматы: "Жеті Жарғы". 1998. 92-6.
40. МейерД.И. Русское гражданское право. М.: Статут. 1997. 100-6. Гражданское и торговое право кап. гос-ва. М. 1993. 234-6. Хвостов В.М. Система римского права. О?улы?. М. 1996. 314-317-6
41. Халфина Р.О. Право личной собственности сов. граждан. М. 1961. 78-79-6. Гражданское право России. Курс лекций./Ред. О.Н. Садиков. М.: Юр. лит-ра. 1996. 231-232-6. Гражданское право. 1-6. Оқулық /Ред. Ю.К. Толстой, А.П. Сергеев. М.: ТЕИС. 1996. 239-401-6.
43. Гражданское право. 1-6. Оқулық/ Ред. Ю.К. Толстой, А.П. Сергеев. М.:
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1-тарау. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтардың пайда болу негіздері
1.1. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды иеленудің және олардың
тоқтауының негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Меншік құқығы пайда болатын кез ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Меншік құқығының және өзге заттық құқықтардың туындауының
жекелеген негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .12
1.4. Меншік құқығының және өзге де заттық құқықтардың тоқтауы ... ... ... ..24
2-тарау. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды қорғау
2.1. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды қорғаудың азаматтық-
құқықтық тәсілдері ұғымы және жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2. Қорғаудың заттық — құқықтық тәсілдерінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ...33
3. Меншік құқығын қорғаудың затгық-қүқықтық тәсілдері ... ... ... ... ... 34
2.4. Меншік құкығынан өзге заттық құқықтарды қорғағанда меншік құқығын
қорғаудың заттық-құқықтық тәсілдерін қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.5. Меншік құқығын және өзге затгық құқыктарды қорғаудың міндеттемелік-
құқықтық тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 7
3-тарау. Азаматтардың меншік құқықтарының мазмұны және оны жүзеге асыру
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.1. Кәсіпкерлік қызметпен айналысушы азаматтардың меншік құқығының мазмұны
және оны жүзеге асырудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..74
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Кіріспе
Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды иеленудің және тоқтатудың
негіздерін АК және өзге нормативтік құқықтық актілер ретгейді. Мысалы, АК-
ның 13 және 14-тарауларында жалпы ережелер бар жөне де меншік құқығын және
өзге затгық құқықтарды иеленудің жене тоқтатудың бірқатар арнайы негіздері
(тәсілдері) көзделген.Бірақ, ескеретін бір жағдай, бұл көрсетілген
тарауларда, біріншіден, заттық құқықтарды иеленудің және тоқтатудың барлық
негіздері түгелдей белгіленбеген, екіншіден, көзделген тәсілдердің
барлығымен бірдей затгық құқықтарды түгелдей иеленуге болмайды. Атап
айтқанда, АК-ның 13-тарауында меншік құқығын иеленудің тәсілдері толық
берілмеген. Кейбір затгық құқьіқтар, сонымен қатар, меншік құқығын иеленуге
болмайтын тәсілдермен иеленілуі мүмкін. Мысалы, АК-ның 198-бабының 1-
тармағына сәйкес шаруашылық жүргізу құқығы кәсіпорында, егер заңнамамен
немесе меншік иесінің шешімімен өзгедей көзделмесе, мүлікгі кәсіпорынның
дербес балансына бекіткен кезден бастап туындайды.1
Әдебиетте меншік құқығын иеленудің барлық тәсілдерін олардың
негіздеріне алынған критерийлерге байланысты алғашқы не туынды деп бөлу
қабылданған. Мысалы, А.Т.Жүсіпов алғашқы тәсілдерге өндеуді, иелену
мерзімінің ескіруін, жинағанға не өндіргенге оңай затгарды меншікке
айнаддыруды, иесіз заттарға меншік қүқығының туыңдауын, өз бетімен соққан
құрылысты, олжаны, көмбені, қараусыз жануарларды, т.б. жатқызады. Басқа
авторлар, сервитуттық немесе кепілді құқықтар сияқты ауыртпашылықтың
иеленушіге өтуіне байланысты иелену көнелігін туындыға жатқызады.1
Құқық мирасқорлық алғашқы тәсілде де, туынды тәсідде де орын алуы
мүмкін. Соған байланысты бұл критерий қарастырыльш отырған топтастырудың
негізіне алынуы мүмкін емес. Ең бастысы - иеленушіде құқықтың туындауының
алдыңғы иеленушіде сол берілетін құқықтың болуымен байланысын анықтау
керек.
Баяндалғандарға сүйенсек, барлық шарттық тәсілдер, мұралау, заңды
тұлға қайта құрылғанда қүқықтың өтуі, реквизиция, тәркілеу, иесіз үстаудағы
мәдени және тарихи қүндылықтарды сатып алу туынды тәсілге жатады. Иелену
көнелігіне, үлт меншігіне айнал-дыруға, жинауы не өндіруі оңай заттарды
меншікке айналдыруға байланысты жаңа қүрылған жылжымайтын мүлікке, иесіз
заттарға, өз бетімен тұрғызылған құрылысқа, олжаға, көмбеге меншік
құқығының туындауын алғашқы тәсілге жатқызу керек. Өндеуді алғашқы немесе
туынды тәсілге сөзсіз жатқызу, біздің ойымызша, даулы мәселе. Өндегенде,
шартта басқадай көзделмегендіктен, адамның басқа біреуге тиесілі материалды
өңдеу арқылы алған жаңа жылжымайтын мүлкіне құқығын материалдың меншік иесі
алады. Дегенмен, егер өңдеу қүны материал құнынан едәуір асып түссе, онда
жаңа затқа меншік құқығын адал әрекет етіп, өзі үшін өндеу жасаған адам
алады.4
Бірінші жағдайда өнделген затқа меншік құқығы материалдың меншік
иесіне беріледі, егер оның материалға деген құқығы растальшса. Тиісінше,
материалға құқықтың ауыртпашылығы, заң актілерінде немесе тиісті шартта
(кепіл туралы, жалдау туралы, т.б.) өзгедей белгіленбесе, жаңадан жасалған
затқа өтуі тиіс.5
Ұқсатылған затқа меншік құқығы жасаған адамға берілген жағдайда оның
құқығының зандылығьь тек өзінің құқықтық негізіне ғана сүйенеді, ол
материалдың меншік иесінің қүқықтарьшың заңдылығьша байланысты емес.
Баяңдалғандардан туындайтыны — бірінші жағдайда ұқсатуды заттық
құқықты иеленудің туынды тәсіліне, екінші жағдайда - алғашқы тәсіліне
жатқызу керек.
Заттық құқықтардың туындау тәсілдерін (негіздерін) жалпы және арнайы
деп бөлу, біздің ойымызша, дүұрыс, себебі, ұлттың меншігіне айналдыру
мемлекеттік меншіктің ғана туындауына негіз болады, ал әртүрлі формадағы
жекешелендіру әрқашанда жеке меншік құқығының туындауына негіз болады.
Сонымен, ұлт меншігіне айналдыру мен жекешелендіруді меншік құқығының
туындауының арнайы төсілдері деп санауға болады. 1
Ал, мәмілелер, мұраға алу сияқты басқа тәсілдер жалпы тәсілдерге
жатады.
Азаматтық құқықта жеке меншік құқығы, меншік құқығы сияқты қазіргі
таңда қоғамдық өмірде үлкен орын алады, себебі Қазақстан Республикасында
жеке меншік құқығы реформалау кезеңінде, сол себепті бітіру жұмыстың өте
актуалдығы да осында. Бұл бітіру жұмысының мақсаты жеке меншік құқығы, жеке
меншік құқығының субъектісі, жеке меншік құқығының түрлері, Азаматтардың
меншік құқықтарының мазмұны және оны жүзеге асыру негізі, жеке меншік
құқықтарын қорғау қарастырылған.
Азаматтардың меншік құқығы - жеке меншік құқығы түрі. Қазақстан
Республикасының азаматтары занды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке
меншігінде ұстай алады (Конституцияның 26-бабының 1-тармағы). Азаматтардың
меншік құқығы азаматтар меншігінің экономикалық санатын көрсетеді. Біз
меншікті иемденуді алып қоғамдық қатынастар ретінде қарастырып
отырғандықган, азаматгардың меншікгері жеке дара иемдену тұрғысынан алғанда
қоғамдық қатынастар болып табылады. Сонымен, азаматгардың меншіктері
экономикалық санат ретінде жеке дара иемденудің барлық формаларын қамтиды.
Экономикалық дамыған өркениетті елдердің барлығында да рыноктық
қатынастарды құқықтық реттеуді механизмінің негізгі элементтерінің бірі –
жеке меншік құқығы болйп табылады.
1-тарау. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды иелену және олардың
тоқтауы
1.1. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды иеленудің және олардың
тоқтауының негіздері
ҚР АК-ның 195-бабына сәйкес заттық құқықтарға, меншік құқығынан басқа,
шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы, жер пайдалану құқығы,
сондай-ақ АК-да немесе өзге заң актілерінде көзделген өзге затгық құқықтар
жатады. Сонымен, АК-да көзделген заттық құқықтардың тізбесі толық деп
айтуға болмайды. Құқық доктринасында заттық құқықтар доктринасына кең
ауқымда қараушылық байқалады. Атап айтқанда, қазақстандық заң
әдебиеттерінде заттық құқықтардың бағалық нышандары негізінде оларға
сервитуттар, кепіл, ұстауға құқық, жер қойнауын пайдалану құқығы, су
пайдалану құқығы, тұрғын үйге құқық, т.б. жатқызылған. Бұл тарауда негізгі
заттық құқықтарды иеленудің жөне олардың тоқтауының негіздері қаралады.
АК-ның бұл қарастырып отырған тарауы меншік құқығын және өзгедей
затгақ құқықтарды иеленудің нормативтік құқықтық акт, құқықтың нормативтік
құқықтық акгілер негізінде бір түрден екінші түрге өзгеруі, әкімшілік акг
сияқты негіздерін көздемейді. АК нормаларынан жене өзге нормативтік
құқықтық акгілерден осы көрсетілген және өзге зандық фактылар (зандық
құрамдар) негізінде меншік құқыгын және басқа заттық құқықтарды иелену
мүмкіндіктері туындайды. ҚР Жер кодексінің 68-бабында көзделген сервитуттың
туындау негіздері нормативтік құқықтық акт негізівде заттық құқықтың
туындауының мысалы бола алады. Бапта мыналар көзделген: жеке тұлғаның
көпшіліктің баруы үшін жабық емес жер учаскесінде еркін, ешқандай рұқсатсыз
болуы (1-тармақ); егер біреудің меншігіндегі немесе пайдалануындағы жер
учаскесі қоршалмаса немесе жеке меншік иесі немесе жер пайдаланушы ол
учаскеге өзінің рұқсатынсыз кіруге болмайтындығын басқадай белгілеп
қоймаса, ол арқылы өту құқығы, егер жеке меншік иесіне немесе жер
пайдаланушыға одан зиян келмейтін болса (2-тармақ).
Жер учаскесіне құқықты Жер кодексінің 170-бабының 3-тармағына сәйкес
иеленудің негізі меншік құқығын иеленудің тәсілі ретінде
трансформацияланудьщ мысалы болып табылады. Атап айтқанда, мәміле жасасқан
кезде қолданыста болған заңнамаға сәйкес шаруа (фермер) қожалығын және
тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін жер учаскесіне түрақты жер
пайдалану құқығын (ұзақ мерзімді жер пайдалану құқығын) мемлекеттен
бүрындары сатып алған Қазақстан Республикасының азаматы және мемлекетгік
емес занды тұлғалар осы Кодекс күшіне енген кезден бастап жеке меншік
қүқығын жер учаскелерінің осы Кодексте белгіленген нормалары шегінде
иеленгені үшін қосымша төлем алынбай жер учаскесінің меншік иесіне
айналады.8
Келесі жалпы ережеге сөйкес басқа заттық құқықтардың (жер пайдалану
құқығы, сервитуттар, шаруашылық жүргізу құқығы немесе оралымды басқару
құқығы) туындау жөне тоқтау негіздері АК нормаларымен де, басқа нормативтік
құқықтық акт нормаларымен де ретгеледі. Мысалы, жер пайдалану құқығы мен
сервитутгардың туындау немесе тоқтау негіздері жер заңнамасының
нормаларьшда белгіленген. Осы баяндалғандарға байланысты мынадай сұрақ
туындайды — бұл қарастырған қатынастарды реттегенде АК нормалары мен басқа
құқықтық нормативтік акгілердің ара қатынасы қандай? АК нормаларына талдама
көрсетіп отырғандай, АК тарауларының атгарына қарамастан, бүл төсілдермен
кез келген затгық қүқықтарды иеленуге болмайды екен. Мысалы, жер
заңнамасында жер учаскесіне сервитутгы иеленудің иелену мерзімінің өтуі
сияқты тәсілі көзделмеген. Әлде ол сервшутгарды бұл тәсілмен иеленуге
болмайтындығын білдіре ме, себебі, арнайы нормалар мұндай мүмкіндікті
қарастырмайды не, керісінше, сервитуттар заттық құқыққа жататындықтан олар
АК-да меншік құқығы және өзге заттық құқықтар үшін белгіленген барлық
тәсілдермен алынуы мүмкін бе? Бұл сұраққа жауап беру үшін туындайтын
қатынастардың мәніне талдау жасау керек. Бұл құқықтық институтының даму
тарихы сервитутгардың бұрышы, ертедегі мерзімнен туыңдауы мүмкін екендігін
растайды.2 Бірақ, қазақстандық заңнамаға белгілі сервитуттық құқықтардың
талдамасынан көріп отыр-ғанымыздай, сервитуттың барлығын бірдей бұл
тәсілмен алуға болмайды екен. Мысалы, Жер кодексінің 68-бабына сәйкес,
сервитут, іздестіру жүмыстары үшін белгіленуі мүмкін. Мұндай жүмыстарды
жүзеге асырудың рұқсат етілген тәртібіне сүйеніп тиісті сервитутты мерзімі
ескіргеңціктен иелену мүмкін емес. Басқа сервитутгарды (жаяу, көлікпен өту
қүқығы, суландыру жүйелерін жүргізу, т.б.) бұл тәсілмен иеленуге болады.5
Заттық құқықты тоқтатудың жалпы және арнайы негіздері де заңнамамен
реттеледі. Бұл ретте, заттық құқықтарды тоқтатудың мәжбүрлеу сипатындағы
негіздері заң актілерінде іікелей көзделуі тиіс. Заттық құқықтарды
тоқтатудың басқа тәсідцері де, әдетте, заңнамада көзделуі қажет. Тізбесі
заңнамада толықтай келтірілмеген мәмілелерге бүл баяндалғандардың қатысы
жоқ. Біздің ойымызша, заттық құқықтарды тоқтатудың негіздері тараптардың
келісімінде де белгіленуі мүмкін. Затгық құқықтарды тараптардың келісімінде
көзделген негіздер бойынша тоқтату мүмкіңдігі құқықтық нормаларда тікелей
белгіленген. Мысалы, АК-ға сәйкес, тараптардың біреуінің талабы бойынша
шартгы бұзуға (104-баптың 2-тармағы) және оны орындаудан біржақты бас
тартуға жол берілген, егер ондай жағдайлар шартта көзделсе. Шарт кез келген
заттық қүқықтардың туындауына негіз болады. Сол себепті, тараптардың
келісімдерівде кезделген негіздер бойынша да заттық құқықтардың тоқтауы
мүмкін.
Рим құқығы кезінен осы уақытқа дейін меншік құқығын иеленудің барлық
тәсілдері алғашқы және туынды болып бөлінеді.
Дәстүр бойынша алғашқы тәсілдерге (негіздерге) меншік құқығы бірінші
рет туыңдаған (белгіленген), не бұрынғы меншік иесінің еркіне қарамай
(затгы жасау, мүлікті тәркілеу) туындаған жағдайлар жатқы-зылады. Туынды
тәсілдерге меншік құқығы оны иеленушіде алдыңғы меншік иесінің ырқы бойынша
және иемденушінің өзінің келісімімен туындаған жағдайлар жатады.
Қалыптасқан басқа пікір бойынша меншік құқығын иелену тәсілдерін бастапқы
және туыңцы деп бөлудің негізіне қүқық мирасқорлық критерийлері алынады:
егер меншік қүқығын иелену қүқьщ мирасқорлығы тертібшде жүргізілмесе, овда
ол алғашқы иелену, егер меншік қүқьны қүқық мирасқорлығы тәргібіңде
туындаса, онда ол туынды иелену.2
Революцияға дейіші орыс заң әдебиеіінде меншік қүқьнын имдену
тәсілдерін алғашқы жөне туынды деп дәстүрлі бөлуте сын көзбен қараған.
Мысалы, Д.И.Мейер былай дейді: "меншік құқығын иелену тәсілдерін бастапқы
және туынды деп бөлудің ешқандай практикалық маңызы жоқ, меншік құқығын
бастапқы немесе туынды иемдену туралы үғыммен біздің құқық ешқандай заңдық
анықтамаларды байланыстырмайды. Бөлудің өзі басты әрекет, тіптен зиянды да,
себебі заңдық ұғымдардағы айырмашылық заңдық анықтамалардағы айырмашылықтар
туралы ойлауға негіз болады, ал ол жоқ болса, айырмашылық қате ұғынуға әкеп
соғады".
Меншік құқығын иемденудің алғашқы және туынды әдістеріне көзқарасын
қалыптастырғаңца Д.И.Мейер бүлай топтастырудың негізіне мына критерийлерді
алған: "Иесіз, яғни ешкімнің меншііінде емес зат бойынша меншік құқығы
белгіленгенде ол бастапқы немесе тікелей болады, — деп жазды ол, — ал,
біреудің меншігіндегі затқа меншік құқығы туындаса, оңца туынды немесе
жанама болады".
Қазіргі әдебиеттерде тағы мынадай пікір бар — біздің заңнама рим
құқығының "біреуге оның өзінде бар қүқықтан артық құқықты ешкім бере
алмайды" деген принципті сақтамайды, қаңдай да бір зандық салдарларды
меншік қүқығын иемдену тәсілдерін алғашқы және туындыға бөлумен
байланыстырмайды. Соған байланысты меншік қүқығьш иемденудің барлық
тәсілдерін жалпы және арнаулы деп бөлу үсынылады.3
Біздің ойымызша, меншік құқығын иемдену негіздерін алғашқы жөне туынды
деп бөлу өзінің теориялық және практикалық маңызын жоғалта қойған жоқ және
мүндай топтастырудың негізіне мына критерийлер алынуы тиіс. Егер келесі
құқық иеленушінің қүқығы алдыңғы құқық иеленушіде тиісті қүқық болғанда
ғана туындайтын болса, меншік қүқығын немесе езге заттық құқықты иелену
тәсілін туынды деп санау керек. Көрсетілген бүл жағдайда иемденушінің
титулының зандылығы иеліктен айырушының (меншік иесінің немесе өзгедей
қүқық иеленушінің) титулының зандылығына байланысты.4.
Егер құқық басқа біреудің меншігінде болмаған объектіге немесе алдыщы
иеленушіде құқықтың болғанына қарамстан туыңцаса, иелену төсілін бастапқыға
жатқызу керек.
Г.Ф. Шершеневичтің пікірінше, бұл бөлудің зандық маңыздылығы сонда, —
иеленудің туынды төсіліңде қүқық көлемі алдыңғы меншік иесінің құқығына
байланысты болады, ал бүл алғашқы төсілде жоқ, ал одан кейінгі салдар -
туынды тәсіл барлық бүрынғы меншік иелерінің қүқықтарын тексеруді қажет
етеді, ол алғашқы төсілде керек емес.10
Сонымен қатар, меншік құқығын иеленудің туынды тәсілінің зандылығы
алғашқы меншік иесі қүқығының заңдылығымен және келесіде құқықтың
туындауының негізділігімен анықталады. Алғашқы тәсілде құқықтың зандылығы
құқықты иемдену тәсілімен ғана анықталады. Мысалы, сатып алу-сатуда
иеленушінің құқығы иелікген айыратын адамда құқық болғанда және сатып алу-
сату шартының өзі занды болғанда туындайды. Құқықты бұрындары иемденген
жағдайда ол тек иемдену тәсілдеріне ғана сүйенеді, алдыңғы меншік иесінің
қүқықтарына тәуелді емес. Айтылғандарға қарасақ сатып алу-сату туындыға
жатады, ал иемдену көнелігі меншік қүқығының туындауының алғашқы
негіздеріне жатады.
Меншік құқығының және өзге заттық құқықтардың туындау тәсілдеріндегі
(негіздеріндегі) ерік факторының теориялық және практикалық маңызы бар.
Мысалы, меншік иесімен шарт бойынша құқық ауысқанда мүлікті иеленушінің
меншігіне беруге соңғының еркі болмаса, онда бұл жағдай шартгы заңсыз деп
тануға негіз болады. Бірақ, ерік факторын заттық құқық бір адамнан екіншіге
ауысқанда құқық мирасқорлыктың міңдетті шарты емес деп санаймыз. Мысалы,
үлт меншігіне айналдыруда әрқашанда мәжбүрлеу сипаты бар, ол құқық
иеленушінің еркінен тыс жүзеге асырылады. Бірақ, ұлт меншіігіне алынған
мүлікгің иесінің борыштарьш төлеу мівдеті жаңа меншік иесіне жүктелмейді,
дегенмен, кейбір жағдайларда ондай борыштар жаңа меншік иесіне өтеді.
1.2. Меншік құқығы пайда болатын кез
Меншік құқығының пайда болатын кезін анықтаудың практикалық маңызы
зор. Иеліктен айыратын затгардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну
қаупі, егер заң қүжаттарывда немесе шартта өзгеше белгіленбесе, сатып
алушыда меншік қүқығы пайда болуымен бір мезгілде соған көшеді (АК-ның 190-
бабының 1-тармағы).8
Меншік иесі, егер заң құжаттарыңда немесе шартта өзгеше көзделмесе,
өзіне тиесілі мүлікті күтіп үстау ауыртпалығын көтереді және біржақты
тәртіппен мұндай ауыртпалықты үшінші жаққа ауыстыра алады (АК-ның 189-
бабының 1-тармағы). Мүліктің үшінші жаққа келтірген залалын да меншік иесі
өтейді.8
Шарт бойынша мүлік алушының меншік қүқығы, егер заң құжатгарында
немесе шартга өзгеше көзделмесе, зат берілген кезден бастап пайда болады
(АК-ның 238-бабының 1-тармағы). Затгардың алушыға тапсырылуы, сол сияқты,
егер зандарда немесе шартга езгеше көзделмесе, алушыға жөнелту үшін көлік
ұйымына өткізу және иеліктен айырған затгарды жеткізіп беру
міндеттемееінсіз алушыға салып жіберу үшін почтаға өткізу - берілу деп
танылады. Затқа коносамент немесе өзге де өкімші қүжат беру заттарды беруге
теңестіріледі. (АК-ның 239-бабы). Мысалы, шартга меншік құқығының
иеленушіге затгы беру-ден бұрын немесе кейін өтуі туралы ереже көзделуі
мүмкін. Халықаралық пракгикада Коммерциялық терминдерге түсініктеме берудің
халықаралық ережесі (Инкотермс) жасалған, оны пайдалану меншік қүқығының
және кездейсоқ жойылу қаупінің алушыға өту кезін анықтауға мүмкіндік
береді.
АК-ның 238-бабының 2-тармағына сәйкес, егер мүлікті иеліктен айыру
туралы шарт мемлекеттік тіркеуге немесе нотариалдық куәландыруға жататын
болса, алушының меншік құқығы тіркелген немесе нотариат куәландырған кезден
бастап, ал шартш нотариаттың куәлан-дыруы да, мемлекетгік тіркеу де қажет
болған жағдайда — ол тіркелген кезден бастап пайда болады. Мысалы, АК-ның
118-бабының 1-тармағына сәйкес, меншік қүқығы және жылжымайтьш мүлікке
басқа құқық, олардың туындауы, өтуі жөне тоқтауы мемлекеттік тіркеуге
жатады. Жылжымайтын мүлікке затшқ қүқықтардың ішінен, меншік
құқығынан басқа, шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару кұқығы, бір
жылдан артық мерзімге жер пайдалану құқыгы, бір жылдаи артық мерзімге
паңцалану қүқығы, кепіл, рента, сенімгерлік басқару мемлекетгік тіркеуге
жатады. Пайдалану құқығы деп, бұл жерде, жалдау, төлеусіз пайдалану
құқығын, бөтеннің жылжымайтын мүлкін шекгеулі пайдалану құқын беретін
сервитуттарды айтамыз.
Сонымен, аталған заттық құқықтар үшін белгіленген жалпы ереже бойынша
ол құқықтардың пайда болу кезі мүлікгі берген кезбен емес, оларды құқықтық
кадастрда тіркеген көзбен анықталады. Бірақ, заң акгілерінде көзделген
кейбір жағдайларда, мемлекетгік тіркеуге жататьш жылжымайтьш мүлікке құқық
тіркеген кезден емес, басқа кезден бастап туыңцайды. Мысалы, мұрагерлік
құқық нормаларына сәйкес мұраланатьш мүлікке мұрагерлер құқығы мұра ашылған
кезден бастап туывдайды. Бұл, мұралау тәртібіңце өткен жылжымайтын мүлікке,
құқық тіркелген күнге қарамастан, мұрагерде мұра ашылған кезден бастап
туыңцайды. Бірақ, тіркелмейінше мұндай мұрагердің құқығы туындады деп
саналмайды. Тұтыну (түрғьш үй, тұрғын үй-құрылыс, саяжай, гараж, т.б.)
кооперативтерінің үй-жайьша меншік құқығының пайда болу кезін анықтағаңца
бүл баявдалған ережеден өзгеше жағдай қаралады. АК-ның 235-бабьшың 4-
тармағьша сәйкес, пай жарнасьш толық төлегенде ғана пай жинақтаушы мүвдай
үй-жайға меншік құқығын алады.
Жылжымайтын мүлікке меншік құқығының немесе өзге заттық құқықтың
туындау кезін анықтағанда жылжымайтын мүлікке құқықтарды міндетгі
мемлекеттік тіркеу жүйесі енгізілгенше, заң актілерінде көзделген
жағдайларды қоспағанда, жылжымайтын мүлікке құқық мемлекеттік тіркеусіз-ақ
занды деп танылғанын ескеру керек. Бұдан шығатын қорытынды — АК-ның 118-
бабында көрсетілген, тіркеу жүйесі енгізілгенге дейін туындаған құқықтар,
жылжымайтын мүлікпен жасалған кейбір мәмілелердің тіркеуін сол кездегі
заңнама талап еткен жағдайлардан басқа ретгерде, тіркеусіз-ақ заңцы деп
саналады.
Меншік құқығының пайда болу кезін заңнама бойынша анықтайтын ереже,
мұндай құқықтардың туыңдау ерекшеліктері ескеріліп, басқа заттық құқықтарға
да қолданылады. Заңнамада бұл ереже оралымды басқару немесе шаруашылық
жүргізу құқықтарының туындау негіздеріне де таралады. Сонымен қатар
ескерілегін бір жағдай — құқық шарт негізіңце туыңдамаса, оның пайда болу
кезі нақты жағдай ескеріліп анықталуы тиіс. Мысалы, затгы жасағанда
жасаушының құқығы зат жасалған кезден бастап туындайды.
Мұндай мүлікке құқық сот шешімінің негізінде туындағанда құқықтың
туындау кезі сот шешімінің күшіне кірген кезі болып табылады, егер шешімде
құқық зат жасалған кезден бастап туындайды деп көрсетілмеген болса.8
1.3. Меншік құқығының және өзге заттық құқықтардың туындауының
жекелеген негіздері
Заңнамада көзделген белгілі бір зандық фактылар затгық құқықтың
туындауына негіз бола алады. Әдебиетге зандық әрекеттер деп саналатын
заттық құқықтардың туындау негіздері иелену тәсілдері деп аталады. Меншік
құқығының туындау негіздері меншік титулдары деп те аталады. Осылардың
негізгілерін қарастырайық. 2
Жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының пайда
болуы. Жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке құқық АК-ның 236-бабында
белгіленген ережелерге сәйкес пайда болады. Мысалы, егер заң актілерінде
немесе шартта біткен құрылыс объектілерін қабылдап алу көзделген болса,
онда тиісті мүлікті жасау сондай қабылдау болған кезден бастап біткен деп
саналады. Мұндай объектілерге меншік құқығы құқық тіркеуші органдарда
тіркелген кезден бастап пайда болады. Жаңадан жасалып жатқан жылжымайтын
мүлікке құқықты тіркеу қүрылыс объектісіне құқық белгілейтін құжатгарды
қүқық иеленуші (уәкілетгі өкіл) ұсынғаннан кейін жүзеге асырылады. Тіркеуші
органға, құқық белгілеуші құжат ретінде, уәкілетгі орган қол қойған,
құрылысы біткен объектіні пайдалануға қабылдау актісі ұсынылады.8
Ғимараттар мен құрылыстарға құқықтарды тіркегенде жер учаскесіне
құқықты мемлекеттік тіркеу тұрғызылған ғимараттарға, құрылыстарға құқықты
тіркеудің міндетті шарты болып табыла ма деген мәселе туындайды. Мәселенің
бұлай шешілуі АК-ның 118-бабына, Жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеу
туралы жарлықтың 2-бабының және 3-бабының 2-тармағының нормаларына сәйкес
келген болар еді. Бірақ бұл ережені құқық жылжымайтын мүлікке құқықты
міндетгі мемлекеттік тіркеу жүйесі енгізілгенге дейін туындаған және
мемлекеттік тіркеусіз танылған жер учаскелеріне қолдануға болмайды. Жер
туралы жарлықіың 122-бабына, "Жер туралы" Заңньщ 124-бабьша13 және
күшіндегі Жер кодексінің 170-бабына сәйкес, бүрын берілген жер учаскесіне
қүқық көрсетілген заң актілері күшіне енгеннен кейін соларда кезделген
қүқықтарға езгерді. Өзгерген құқықтарды қазіргі кезде тіркеу қажет емес.
Мысалы, "Жер туралы" Жарлықтың 122-бабының 1-тармағьша сәйкес, өздеріне
жеке қосалқы шаруашылық, бау-бақша, тұрғын үй тұрғызу, саяжай тұрғызу үшін
өмір бойы мұраға қалатын иелік құқығында бұрындары жер учаскесі берілген ҚР
азаматтары Жарлық күшіне енген кезден бастап жеке меншік иелеріне айналды.
ҚР Жер кодексінің 170-бабының 3-тармағына сәйкес, ҚР азаматтары мен
мемлекеттік емес занды тұлғаларының шаруа (фермер) қожалыгын жүргізу үшін
бүрын иемденген түрақты немесе ұзақ мерзімді уақытша жер пайдалану
қүқықгары жеке меншік қүқыктарына озгерді. Осы аталған барлық жагдайларда
көптеген қүқық иелерінің қолдарында осы күнге дейін жеке меншік құқығына
актілер емес, өмір бойы мұралап иелену немесе жер пайдалану құқығына берген
актілер жүр. Бірақ бұл олардың жер учаскесіне жеке меншік құқығын
алмағандығын білдірмейді.9
Баяндалғандарға қарасақ, Жылжымашъш мүлікті мемлекеттік тіркеу туралы
Жарлықтың 24-бабында бекімін тапқан норма өзекті болып табылады.
Тіркелмеген жер учаскесіне орналасқан жылжымайтын мүлікке құқықты тіркеу
тіркелген жер учаскесіне орналасқан жылжымайтын мүлікке құқықты тіркеу
сияқты жүргізіледі делінген. Сонымен қатар, ескеретін бір жағдай,
ғимаратқа, құрылысқа қүқықты тіркеу үшін жер учаскесіне құқықты растайтын
құжаттар ұсыну керек. Оған атқару органдарының жер учаскесін беру туралы
шешімі, мүлікті меншікке алу туралы шарт немесе басқа заттық қүқық, мүраға
алу туралы куөлік, т.б. жатады. Міндетті мемлекеттік тіркеу енгізілгеннен
кейін алынған жер учаскесіне орналасқан жаңа жасалынып жатқан жылжымайтын
объектіге құқықты тіркеудің салдары басқаша. Бұл ретте жерге құқық
ғимаратқа (құрылысқа) қүқықтан кейін тіркелмеуі тиіс.10
Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды өндеу жолымен алу
АК қабылданғанда қолданыста болған республика заңнамасында енделген
затқа қүқықтың туындауын реттейтін нормалар болмады. Пракшкада мүндай
қатынастар басқа үқсас қатьшастарға қарап шешімін тапты. АК алғаш рет
өңделген затгардың тағдырын шешетін нормалар енгізді. АК-ның 237-бабының 1-
тармағына сәйкес, егер шаргта өзгеше көзделмеген болса, адам өзіне тиесілі
емес материалдарды өвдеу арқылы дайындаған жаңа қозғалатын затқа меншік
қүқығын материалдың меншік иесі алады. Өңделген затқа мешпік қүқығы мьша
жағдайларда өңцеген адамға өтуі мүмкін:
1) өңдеген адам адал жүмыс істеп, өндеуді өзі үшін жүзеге асырса;
2) өңдеу қүны материал қүнынан едәуір асып кетсе. Сонымен, заңнамада
өңделген затқа меншік қүқығының материалдық меншік иесінде де, өндеген
адамда да туындауы мүмкін екендігі көзделген.
Тараптар арасында шарт болмаса, құқықты тану жөніндегі дау тек сот
тәртібінде шешіледі. Тараптар, дауды шешу үшін, адалдық және өңдеу құнының
материал құнынан едәуір асып түсуі сияқты мән-жайларды өздері белгілей
алмайды.
Егер жасаушы (ендеуші) материалдың өзінікі екендігін білмесе немесе
білуге тиіс болмаса, онда оның істеген жұмысын, біздің ойымызша, адал деп
тану керек. Өңдеуші жұмысты меншік иесінің келісімімен өзі үшін істеген
жағдайда ғана ол жүмыс адал болады, — дейді, Е.А.Суханов.14 Біздің
ойымызша, бұл көрсетілген жағдайда қүқық АК-ның 237-бабының 1-тармағы
негізінде туындайды және өңдеу қүнын мүлік қүнынан асырудың қажеті жоқ.
Өңдеу қүнының мүлік қүнынан едәуір асып түскенін сот жүмыс орындалған
кездегі бағаны ескере отырып анықтайды, себебі шешім шығарылатын кезге
дейін баға өзгеріп, нақты шығын дүрыс көр-сетілмеуі мүмкін. Бұл баптың
екінші тармағында меншік қүқығының кімге берілетіндігіне қарай тараптардың
біріне бірі материал құнын немесе өндеу құнын өтеу жөніндегі өзара
міндетгемелері қаралған.
Айта кететін бір жағдай - АК-ның 237-бабы өвдеуші адал жұмыс істеген
жағдайларда ғана қолданьшады. Өңдеуді жүзеге асырған адамның ықылассыз
әрекеттерінің нәтижесінде материалдарынан айырылған меншік иесі жаңа затты
өз меншігіне беруді және өзіне келтірілген залалдардың орнын толтыруды
талап етуге қүқылы (АК-ның 237-бабының 3-тармаіы). Бұл қарастырылып отырған
жағдайда материалдың меншік иесі жаңа затқа ынтасын жоғалтуы мүмкін. Мүндай
жағдайда оның заттың орнына барлық шығындардың, оның ішінде материаддың
қүнының төленуіне талап ету қүқы көзделуі тиіс.
Иелену конелігіне байланысты меншік кұқығын иелену
Иелену көнелігіне байланысты меншік құқығын (басқа заттық құқық) алу
үшін мыналар болуы шарт: ескіру мерзімінің өтуі (жылжитын мүлік үшін бес
жыл, жылжымайтын мүлік үшін он бес жыл), адалдық, ашықтық жөне басқаның
атынан емес, өзі үшін иеленудің үзіліссіздігі.9
Иелену көнелігі институты Қазақстан заңнамасына 1990 жылғы 15
желтоқсандағы "Меншік туралы" Қазақстан КСР Заңы қабылданғаннан кейін 1991
жыліы қаңгарда енгізідді және АК-да қайталаңды. Осыған байланысты көнелік
мерзім осы аталған институт енгізілген кезден бастап саналуға тиіс пе, әлде
оған дейін жинақталған мерзімдер ескеріле ме деген мөселе туывдайды.
Құқықтық қатьшастардың субъе-кгілері бүл институт енгізілген кезден бастап,
ондай мерзімнің қашан басталғаньша қарамастан, иелену көнелігіне байланысты
мүлікке қүқық алады.
Иелену көнелігінің мерзімі АК-ның 240-бабының 3-және 4-тар-мақгарывда
белгіленген ережелерге сәйкес саналады. Мысалы, адамның иелігінен 260-263,
265-баптарға сәйкес сұратылуы мүмкін мүлікке қатысты иелену көнелілік
мерзімі талап ету мерзімі ескірмей басталмайды. Сонымен, иелену көнелігі
мерзімінің өте бастағанын анықтау үшін сол талап бойынша талап ету
мерзімінің ескіруін және оның қашан басталып қашан тоқтайтын кезін анықтау
керек. Иелену көнелігі мерзімін санағанда затгың құқық мирасқоры больш
табылатын адам, мысалы, мұрагер немесе нақты иеленуші қайта құрылған занды
тұлға, сол затты иеленген уақыт мерзімін қосуға болады.
Әдебиетте меншік құқығын иелену көнелігіне байланысты иемдену
шарттарының бірі ретінде адал иеленуге әртүрлі түсініктеме берілген.
Мысалы, Е.А. Суханов, егер адам ұрлықшы немесе бөтеннің мүлкін оның иесінің
еркінсіз қиянат жасап иеленуші болмаса, иеленуді адал деп санайды. Егер
иеленуші өз иелігінің заңсыз екендігін білмесе немесе білуге тиіс болмаса
иелену адал, — дейді Л.В. Щенникова. Адалдық ұғымы басқа заң нормаларында
да кездеседі. Атап айтқанда, АК-ның 261-бабының 1-тармағына сәйкес, затгы
иеленуші адал деп танылады, егер ол иеліктен айырушының иеліктен айыруға
құқығы жоқ екендігін білмесе немесе білуге тиіс болмаса. Сонымен,
адалдықтың өлшемі ретінде біздің заңнамада, бір жағдайда — білген немесе
білмеген сияқты субъективтік фактор, екінші жағдайда — ұрлау, тонау, т.б.
сияқты келеңсіз мән-жайлар альшады. Біздің ойымызша, иелену көнелігі
жағдайында иелену әрқашанда адал деп танылуы тиіс, егер ол үрлық, тонау,
шарт бойынша берілген бөтен мүлікті иелену сияқты мән-жайлармен немесе
бөтен мүлікті иелену күшпен иеленудің басқадай формаларымен жаман атқа ие
болмаса. Адамның өз иелігінің заң-сыздығын түсінуі, біздің ойымызша, жаман
атқа келтіретін мән-жай деп қаралмауы тиіс. Бұл беліілі бір адамның үзақ
уақыт ашық иелігіңце болған, ал меншік иесі талап қою және иелену көнелігі
мерзімінде затгы іс жүзінде иеленушіден талап ету құқығын пайдаланбаған
мүлікке құқықты анықтауға мүмкіндік береді.2
АК-ның 240-бабының 1-тармағына сөйкес, мемлекеттік тіркеуге жататьш
жылжымайтын және өзге мүлікке меншік қүқығы бүл мүлікті иелену көнелігіне
байланысты иеленген адамда ондай тіркеу жасалган кезден туындайды. Қазіргі
кезде жылжымайтын мүлікке белгілі бір құқықтар (118-бап) және жылжымайтын
мүліктің кейбір түрлері мемлекеттік тіркеуге жатады. Бұл жағдайда заңнама
қүқық иелену-шілердің тіркеуші органға қүқық белгіленген құжат үсынуын мін-
детгейді. Бірақ, біз қарастырьш отырған жағдайларда мүлікгі іс жүзінде
иеленушіде қүқық белгіленген ешқандай қүжат жоқ. Осыған бай-ланысты қүқық
иеленуші (уәкілетті өкіл) өз қүқығын тіркеу үшін қандай қүжаттар ұсынуы
тиіс деген сүрақ туындайды. Қүқық иеленушінің тіркеуші органға иелену
көнелігіне байланысты меншік қүқығын іс жүзіңце иеленушіге беру жөніндегі
сот шешімін үсынғаны дүрыс болар еді. Бірақ, АК-ның 240-бабының мазмүнында
иелену көнелігіне байланысты меншік қүқығын мойындау сот тәртібінде жүзеге
асырылады деп айтылмаған.
Әдебиетте иелену көнелігіне байланысты меншік қүқығын сот тәртібінде
мойындау мәселесі қойылмаған. Ал, айта кететін бір жағдай — меншік қүқығын
тану тәртібі туралы мәселе жылжымайтын мүлікке қүқықтарды мемлекетгік
тіркеу жүйесін қүрумен немесе жылжымайтьш мүліктің жекелеген түрлерін
тіркеумен байланысты өте өзекті болып отыр. Меншік құқығының объектісі оған
деген құқық мемлекеттік тіркеуге жатпайтын жылжымайтын мүлік болған
жағдайда, мүндай мүлікті іс жүзінде иеленушінің меншік қүқығы презюмделуі
тиіс. Бүл презумпцияға іс жүзіндегі иелік құқығьша дау айтушы адам сот
тәртібінде қарсылық білдіре алады.
Жылжымайтын немесе жылжитын мүліке құқық тіркелуге жататын
жағдайларда, жалпы ереже бойынша, тіркелмеген құқық туындаған болып
саналмайды. Сондықтан, иелену көнелігне байланысты меншік қүқығын алу
шарттарының бар-жоғына қарамастан, мүндай мүлікке құқық тіркеу кезіне дейін
туындамайды. Құқық белгіленген құжаттарсыз тіркеу органдары қүқықтарға
тіркеу жүргізбейді. Сонымен қатар, ескеретін бір жағдай, іс жүзіндегі
иеленуші өз құқығын тіркетуге жүгінгенде, иелену көнелігіне байланысты
құқықты тану үшін қажетгі мән-жайларды анықтау тіркеуші органдардың
функциясына кірмейді. Құқық белгілеуші құжаттарды тіркеуші орган бермейді.
Меншік құқығын иеленудің бүл тәсілі үшін ең қолайлы құқық белгілеуші құжат
— іс жүзіндегі иеленушінің меншік құқығын тану үшін қажетгі мән-жайлардың
бар екендігін істі қарағанда анықтаған сот шешімі.2
Иесіз заттарға құқық алу.
АК-ның 242-бабының 1-тармағына сәйкес, меншік иесі жоқ, немесе меншік
иесі белгісіз зат не меншік иесі оған меншік құқығынан бас тартқан зат
иесіз болып табылады. Меншік иесі бас тартқан зат, олжа немесе қараусыз
жануарлар иесіз деп танылған жағдайларда оларға деген құқық арнайы
нормаларда (АК-ның 245-247-баптары) көзделген тәртіпте алынады. Өзге
жағдайларда, мүндай мүліктерге меншік құқығын алу тәртібі ол иесіз мүліктің
жылжитын немесе жылжымайтын мүлік екендігіне байланысты. Иесіз жылжитын
мүліктерге меншік құқығы иелену көнелігше байланысты алынуы мүмкін (АК-ның
242-бабының 2-тармағы). Иесіз жылжымайтын мүліктер жылжымайтын мүлікке
құқықты мемлекеттік тіркеуге алатын органдарда есепке қойылады. Есепке
қойылғаннан кейін бір жыл өткен соң мұндай мүлік сот шешімі бойынша
коммуналдық меншікке берілуі мүмкін. Мұндай мүліктің коммуналдық меншікке
берілуіне сот қарсы болған жағдайда мүлік оны қалдырған меншік иесінің
иелігіне, пайдалануына және билік етуіне қабылданады не иелену көнелігіне
байланысты меншікке алынады.10
Меншік иесі бас тартқан жылжитын заттар.
АК-ның 243-бабында меншік иесі бас тартқан жылжитын затгарға меншік
құқығын алудың ерекше тәртібі белгіленген. Меншік иесі тастаған немесе
оларға меншік құқығынан бас тарту мақсатына басқадай жолмен тасталған
қозғалатын заттар,жалпы ереже бойынша,иесіз заттар деп танылады,ал оларға
құқық иелену көнелігіне байланысты алынады (АК-ның 240-бабы, 242-бабының 2-
тармағы, 243-бабының 2-тармағы). Бірақ, тасталған заттардың кейбір
санаттары иелену көнелігіне байланысты емес, 243-баптың 2-тармағында
белгіленген тәртіпте иелікке алынады. Құны тиісті жиырма айлық есептік
көрсеткіштен анық төмен тасталған зат, не тасталған металл сынықтары,
жарамыз өнім өзінің меншігіндегі, иеленуіндегі не пайдалануындағы жер
учаскесінде жатқан адам бұл заттарды пайдалануға басқа әрекеттер жасап осы
заттарды өз меншігіне айналдыруға құқылы екендігі жоғарыда аталған бапта
көзделген. Көрсетілген нормада аталмаған тасталған мүлік иелену көнелігі
үшін белгіленген тәртіпте иелікке алынады.2
Өз бетімен салынған құрылысқа, АК-ның 244-бабының 1-тармағына сәйкес,
бұл мақсат үшін заңда белгіленген тәртіпте бөлінбеген жер учаскесінде
салынған, соңдай-ақ оған қажетті рұқсат алынбай салынған жылжымайтын мүлік
(тұрғын үй, ғимарат немесе өзгедей құрылыс) жатады. Мысалы, жылжымайтын
мүліктің қүрылысы жеке меншіктегі, түрақты немесе уақытша жер пайдаланудағы
жер учаскелерінде іске асырылуы мүмкін. Өз жер учаскесінде болса да, бірақ
тиісті рұқсат алынбаған құрылыстар да өз бетімен соғылған деп саналады.
Тұрғызған кезде сақталуы міндетті құрылыс және қала тұрғызу нормалары мен
ережелері елеулі бұзылып тұрғызылған құрылыстар да әдебиетте қажетті
рұқсаттар болмаған деп түсініледі. Атап айтқанда, 2001 жылғы 16 шілдедегі
"Қазақстан Республикасыңдағы сәулет, қала тұрғызу және құрылыс қызметі
туралы" РК Заңына сәйкес, тек тұрғызу жөніндегі ғана емес, сонымен қатар,
объектіні қалпына келтіру, нығайту, қайта құру, қайта жоспарлау қайта
жабдықтау, модификациялау, жөндеу және поститулизациялау, сондай-ақ
объектінің сәулеттік келбетін және (немесе) қала тұрғызу аспектілерін
өзгерту жөніндегі жұмыстарды жүзеге асыруға қүрылыс, санитарлық, өртке
қарсы, қопарылысқа қарсы, экологиялық және басқа міндеті нормалармен және
ережелермен рұқсат ету процедураларын өтудің заңнамада белгіленген
тәртібіне сәйкес ғана жол беріледі (71-бап).2
Жалпы ереже бойынша, өз бетінше құрылыс салған адам оған меншік
құқығын алмайды. Ол құрылысты сатуға, сыйға тартуға, жалға беруге, оған
байланысты басқа да мәмілелер жасауға оның құқығы жоқ. Өз бетімен соғылған
қүрылыс оны тұрғызған адамның есебінен бұзуға жатады. Өз бетімен
тұрғызылған құрылысқа қүқық АК-ның 244-бабының 3-және 4-баптарында
көзделген тәртіпте және шарттар болғанда ғана танылуы мүмкін. Ондай
жағдайларға мыналар жатады: өзіне тиесілі емес жер учаскесіне құрылыс
жасаған адамға сол жер учаскесі сол құрылысты тұрғызу үшін занда
белгіленген тәртіпте берілген болса өз бетімен соғылған құрылысқа меншік
құқығы сот тәртібінде танылады; құрылыс жүргізілген жер учаскесін заңды
пайдаланушы адамның, сол құрылысқа кеткен шығынды сот белгілеген мөлшерде
құрылыс жүргізген адамға төлеуі міндеттелсе, оның меншік құқығы сот
тәртібінде танылады; ерекше жағдайларда, әлеуметгік-экономикалық тиімділігі
ескеріле отырып, өз бетінше салынған құрылыс, сот белгілеген мөлшерде
құрылыс шығындары өтеліп, коммуналдық меншікке беріледі.
Бұл жағдайлардың бәрінде де өз бетімен салынған құрылысқа құқық мұндай
объектілерге құқық құқықтық кадастрда іріктелген кезден бастап
туындайды.2
Олжа. Меншік иесі немесе өзге құқық иесі жоғалтқан немесе ұмытып тастап
кеткен жылжитын заттар ғана олжа деп танылады. Затты тапқан оған меншік
құқығын иеленбейді. Оған затты жоғалтқан адамды, оның меншік иесін немесе
оны алуға құқығы бар басқа адамдарды ол жайында хабардар ету және тапқан
затты қайтару міндеті жүктеледі. Затты үй-жайда немесе көлікте тапқан
жағдайда оны осы үй-жайдың немесе көліктің иесін білдіретін адамға тапсыру
керек. Бұл ретте тапқан адамның құқықтары мен міндетін кейінгі адам алады.
Егер табылған затты алуға құқығы бар адам болмаса немесе оның қайда екені
белгісіз болса, онда затты тапқан адам ол жайында милицияға немесе
жергілікті атқару органына хабарлауы тиіс. Занды иесі табылып, зат оған
берілгенше олжа оны тапқан адамда сақталады немесе милицияға, жергілікгі
атқару органына немесе олар көрсеткен адамға сақтауға беріледі. Тез
бұзылатын затты немесе сақтау шығыны өз құнынан асып түсетін затты, оны
тауып алушы, түскен соманы растайтын жазбаша дәлелдеме алып, сатып жіберуі
мүмкін. Түскен сома затты алуға қүқығы бар адамға немесе заттың өзін беру
үшін белгіленген тәртіпте және жағдайда басқа адамның меншігіне беріледі.
Олжа туралы хабарлаған кезден бастап алты ай өткенше оны алуға құқығы
бар адам анықталмаса және ол өзінің затқа құқығын тауып алған адамға,
милицияға немесе жергілікті атқару органына хабарламаса, олжаға меншік
қүқығы тауып алган адамға өтеді. Тауып алған адам затты меншігіне алудан
бас тартса ол коммуналдық меншікке өтеді.
Затты тауып алушы және оны алуға заңды құқығы бар адамға қайтарып
беруші сол адамнан, зат коммуналдық меншікке өткен ретте — тиісті
жергілікті атқару органынан, затты сақтауға, өткізуге, сатуға байланысты
қажетті шығындарды және затты алуға заңды құқығы бар адамды табуға кеткен
шығындарды өтетіп алуға құқылы. АК-ның 245-бабының 6-тармағында көзделген
жағдайлар болса, тауып алушы адам сыйақы алуға құқылы.
Жер учаскесіне меншік құқығының және өзге де заттық құқықтардың
орындау ерекшеліктері. Жер учаскесіне жеке меншік құқығы АК-ның 13-
тарауында көзделген тәсілдермен және ҚР Жер кодексінің тиісті нормаларымен
алынуы мүмкін. АК нормаларын қолданғанда ескеретін бір жағдай — меншік
құқығын иемденудің бірқатар негіздері жер учаскесіне меншік құқығын
иемденгенде негіздер бола алмайды. Мысалы, өңдеу, олжа сияқты тәсілдер
арқылы тек жылжитын мүлікке ғана құқықты иеленуге болады. Сонымен қатар,
жер учаскесіне заттық құқықты иеленудің негіздерінде, кейбір жағдайларда,
өзіндік ерекше сипат бар. Жерге жеке меншік құқығын жеке жер пайдалану
құқығын иеленудің негізгі тәсілдері, ҚР Жер кодексінің 22 және 31-баптарына
сәйкес, мыналар болып табылады: көрсетілген құқықтарды әмбебап құқық
мирасқорлық тәртібінде беру, басқаға беру немесе олардың өтуі. Беру
дегеніміз тиісті құқықты мемлекет арқылы иелену. Құқықты басқаға беру
ондай құқықты қайталама рынокта иеленгенде болады. Әмбебап құқық
мирасқорлық заңды тұлға қайта құрылғанда немесе мұраға алғанда орын алады.
Жеке меншік құқығын иелену тәсілдерінің тізбесі жер пайдалану құқығын
иемдену тәсілдеріне қарағанда кең. Мысалы, жер пайдалану құқығын иелену
тәсілдеріне иелену кенелігін жатқызуға болмайды.2
Жер учаскесіне жеке меншік құқығын немесе қайталама рынокта немесе
әмбебап құқық мирасқорлық тәртібінде уақытша жер пайдалану құқығын иелену
қозғалмайтын мүлікке құқықтардың туындауы үшін белгіленген ерекшеліктер
ескеріліп жүзеге асырылады. Атап айтқанда мұндай құқықтар, құқықтық
кадастрда мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап туындайды. Бұл ретте
көрсетілген құқықтардың субъектілері мен жер учаскесінің мақсатты
пайдалануы үшін белгіленген заң талаптары сақталуы тиіс. Құқықтарды
мемлекет бергенде сол құқықтардың туындауы жайындағы нормалар өзіндік
ерекшелік сипатқа ие болады.
Жер учаскелерін жеке меншік немесе жер пайдалануға беру жөніндегі
қатынастар бірқатар нормативтік құқықтық актілермен реттеледі. ҚР Жер
кодексінен басқа оларға мыналар жатады: Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 23 желтоқсандағы "Жекешелендіру туралы" заң күші
бар Жарлығы; Қазақстан Республикасының "Тікелей инвестицияларды мемлекеттік
қолдау туралы" 1997 жылғы 28 ақпандағы Заңы; ҚР Үкіметінің 1997 жылғы 22
желтоқсандағы №1813 Қаулысымен бекітілген Кондоминиум үй-жайларының меншік
иелеріне (қатысу-шыларына) жер учаскесін беру тәртібі (ары-қарай — №1813
Қаулы) және т.б.
Аталған нормативтік құқықтық актілер нормаларының талдауы көрсетіп
отырғаңдай, жеке меншік құқығын немесе жер пайдалану құқығын мемлекеттің
беруі, бір жағдайларда, әкімшілік актілердің негізінде, ал басқа реттерде
әкімшілік құқықтан және тиісті шарттан тұратын күрделі заңдық құрамның
негізінде жүзеге асырылады. Заңнамаға сәйкес, атқарушы органның шешімінің
және шарттың негізінде жеке меншік құқығы мен уақытша жер пайдалану құқығы
туындайды. Тұрақты жер пайдалану құқығын мемлекеттік жер пайдаланушылардың
беруі мемлекетгік органның жер учаскесін беру туралы актісі негізінде
жүзеге асырылады. Сервитуттардың туындау негізінде де өзіндік ерекшеліктер
бар. Жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеу туралы Жарлықтың 1-бабында
берілген анықтамаға сәйкес, сервитут дегеніміз бөтен жылжымайтын мүлікті
шектеулі пайдалану құқығы. Анықтамаға сүйенсек, сервитут жылжымайтын
мүліктің кез келген объектісіне, оның ішінде ғимараттарға, қүрылыстарға
және олардың құрамдас бөліктеріне (тұрғын және тұрғын емес үй-жайларға)
белгіленуі мүмкін. Заңнамада жер учаскесіне құқықты ауырлататын
сервитуттардың туындау түрлері мен негіздері ғана біршама дүрыс реттелген.
Жер учаскелеріне сервитуттар иеленудің негіздері ҚР Жер кодексінің 67-
бабьшда белгіленген. Мысалы, бөтен жер учаскесін шектеулі мақсатта
пайдалану құқығы (сервитут) мыналардан туындайды деп белгіленген:
— тікелей нормативтік құқықтық актіден;
— мүдделі адамның жеке меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен шарты
негізінде;
— жергілікті атқару органының актісі негізінде;
— сот шешімі негізінде;
— Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге жағдайларда.
Сервитуттардың туындау негіздерінің көрсетілген тізбесін толық деп
айтуға болмайды. Сервитут мұраға алғанда да туындауы мүмкін.
Сервитуттар белгілеу жөніндегі қатынастарды реттеудің әлемдік
тәжірибесі олардың туындау және тоқтау негіздерінің едәуір ауқымды тізбесін
біледі.18 Жер туралы заңнамада көзделген негіздердің тізбесі жеткілікті
емес. Сондықтан заңнамада сервитутгардың туындауының иелену көнелігі,
әмбебап құқық мирасқорлық, оның ішінде, мұраға алғанда және заңды тұлға
қайта қүрылғанда, өсиеттік бас тарту, мүлікгі иеліктен алғанда
сервитуттарды "алып тастау" және т.б. сияқты негіздерін қарастыру керек.
Кейбір жағдайларда сервитут меншік құқығымен немесе өзге заттық
құқықпен бір уақытта өтеді. Жер кодексінің 73-бабының 1-тармағына сәйкес,
жер учаскесіне меншік құқығы немесе сервитут ауыртпашылығы түскен жер
учаскесіне жер пайдалану құқығы басқа адамға өткен жағдайда сервитут
сақталады. Бұл тәртіпте сервитут жылжымайтын мүлік бір адамнан басқа адамға
өткенде оған құқықты ауырлату ретінде ғана өтеді. Үстемдікті жер учаскесін
иеліктен айырғандағы сервитуттық құқық ретінде олар тек жер сервитуттарында
ғана өтеді.8
Сервитут тек жер учаскесінде ғана емес, жылжымайтын мүліктің басқа
объектілерінде да белгіленуі мүмкін. Бірақ, сервитуттардың жылжымайтын
мүліктің басқа объектілерінде туындау және тоқтау негіздері заңнамада онша
жақсы реттелмеген. Жылжымайтын мүліктің басқа объектілерінде сервитуттар
белгілеу жөніндегі қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық акгілердің
ішінен тұрғын үй қатынастары туралы заңды, жер қойнауы және жер қойнауын
пайдалану туралы жарлықты атауға болады. Тұрғын үй қатынастары туралы
Заңның 38-бабына сәйкес, алдын ала жазбаша хабар алғаннан кейін меншік иесі
немесе басқа сонда тұрушы адам үй-жайдың басқа меншік иесінің немесе
кондоминиум объектісін басқару органының өкілін үй-жайға жіберуге міңдетті,
егер ортақ мүліктің жағдайын тексеру, ортақ мүлікті жөндеу және ауыстыру
керек болып, ол жүмыстар тек меншік иесінің үй-жайьнан жүргізілуі мүмкін
болса. АК-ның 1057-бабының 4-тармағына сәйкес, тұрғын үй немесе тұрғын үй-
жай ететін мұрагерге мұра қалдырушы тұрғын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-тарау. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтардың пайда болу негіздері
1.1. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды иеленудің және олардың
тоқтауының негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Меншік құқығы пайда болатын кез ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3. Меншік құқығының және өзге заттық құқықтардың туындауының
жекелеген негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .12
1.4. Меншік құқығының және өзге де заттық құқықтардың тоқтауы ... ... ... ..24
2-тарау. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды қорғау
2.1. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды қорғаудың азаматтық-
құқықтық тәсілдері ұғымы және жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2. Қорғаудың заттық — құқықтық тәсілдерінің ерекшелігі ... ... ... ... ... ...33
3. Меншік құқығын қорғаудың затгық-қүқықтық тәсілдері ... ... ... ... ... 34
2.4. Меншік құкығынан өзге заттық құқықтарды қорғағанда меншік құқығын
қорғаудың заттық-құқықтық тәсілдерін қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.5. Меншік құқығын және өзге затгық құқыктарды қорғаудың міндеттемелік-
құқықтық тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 7
3-тарау. Азаматтардың меншік құқықтарының мазмұны және оны жүзеге асыру
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.1. Кәсіпкерлік қызметпен айналысушы азаматтардың меншік құқығының мазмұны
және оны жүзеге асырудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..74
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Кіріспе
Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды иеленудің және тоқтатудың
негіздерін АК және өзге нормативтік құқықтық актілер ретгейді. Мысалы, АК-
ның 13 және 14-тарауларында жалпы ережелер бар жөне де меншік құқығын және
өзге затгық құқықтарды иеленудің жене тоқтатудың бірқатар арнайы негіздері
(тәсілдері) көзделген.Бірақ, ескеретін бір жағдай, бұл көрсетілген
тарауларда, біріншіден, заттық құқықтарды иеленудің және тоқтатудың барлық
негіздері түгелдей белгіленбеген, екіншіден, көзделген тәсілдердің
барлығымен бірдей затгық құқықтарды түгелдей иеленуге болмайды. Атап
айтқанда, АК-ның 13-тарауында меншік құқығын иеленудің тәсілдері толық
берілмеген. Кейбір затгық құқьіқтар, сонымен қатар, меншік құқығын иеленуге
болмайтын тәсілдермен иеленілуі мүмкін. Мысалы, АК-ның 198-бабының 1-
тармағына сәйкес шаруашылық жүргізу құқығы кәсіпорында, егер заңнамамен
немесе меншік иесінің шешімімен өзгедей көзделмесе, мүлікгі кәсіпорынның
дербес балансына бекіткен кезден бастап туындайды.1
Әдебиетте меншік құқығын иеленудің барлық тәсілдерін олардың
негіздеріне алынған критерийлерге байланысты алғашқы не туынды деп бөлу
қабылданған. Мысалы, А.Т.Жүсіпов алғашқы тәсілдерге өндеуді, иелену
мерзімінің ескіруін, жинағанға не өндіргенге оңай затгарды меншікке
айнаддыруды, иесіз заттарға меншік қүқығының туыңдауын, өз бетімен соққан
құрылысты, олжаны, көмбені, қараусыз жануарларды, т.б. жатқызады. Басқа
авторлар, сервитуттық немесе кепілді құқықтар сияқты ауыртпашылықтың
иеленушіге өтуіне байланысты иелену көнелігін туындыға жатқызады.1
Құқық мирасқорлық алғашқы тәсілде де, туынды тәсідде де орын алуы
мүмкін. Соған байланысты бұл критерий қарастырыльш отырған топтастырудың
негізіне алынуы мүмкін емес. Ең бастысы - иеленушіде құқықтың туындауының
алдыңғы иеленушіде сол берілетін құқықтың болуымен байланысын анықтау
керек.
Баяндалғандарға сүйенсек, барлық шарттық тәсілдер, мұралау, заңды
тұлға қайта құрылғанда қүқықтың өтуі, реквизиция, тәркілеу, иесіз үстаудағы
мәдени және тарихи қүндылықтарды сатып алу туынды тәсілге жатады. Иелену
көнелігіне, үлт меншігіне айнал-дыруға, жинауы не өндіруі оңай заттарды
меншікке айналдыруға байланысты жаңа қүрылған жылжымайтын мүлікке, иесіз
заттарға, өз бетімен тұрғызылған құрылысқа, олжаға, көмбеге меншік
құқығының туындауын алғашқы тәсілге жатқызу керек. Өндеуді алғашқы немесе
туынды тәсілге сөзсіз жатқызу, біздің ойымызша, даулы мәселе. Өндегенде,
шартта басқадай көзделмегендіктен, адамның басқа біреуге тиесілі материалды
өңдеу арқылы алған жаңа жылжымайтын мүлкіне құқығын материалдың меншік иесі
алады. Дегенмен, егер өңдеу қүны материал құнынан едәуір асып түссе, онда
жаңа затқа меншік құқығын адал әрекет етіп, өзі үшін өндеу жасаған адам
алады.4
Бірінші жағдайда өнделген затқа меншік құқығы материалдың меншік
иесіне беріледі, егер оның материалға деген құқығы растальшса. Тиісінше,
материалға құқықтың ауыртпашылығы, заң актілерінде немесе тиісті шартта
(кепіл туралы, жалдау туралы, т.б.) өзгедей белгіленбесе, жаңадан жасалған
затқа өтуі тиіс.5
Ұқсатылған затқа меншік құқығы жасаған адамға берілген жағдайда оның
құқығының зандылығьь тек өзінің құқықтық негізіне ғана сүйенеді, ол
материалдың меншік иесінің қүқықтарьшың заңдылығьша байланысты емес.
Баяңдалғандардан туындайтыны — бірінші жағдайда ұқсатуды заттық
құқықты иеленудің туынды тәсіліне, екінші жағдайда - алғашқы тәсіліне
жатқызу керек.
Заттық құқықтардың туындау тәсілдерін (негіздерін) жалпы және арнайы
деп бөлу, біздің ойымызша, дүұрыс, себебі, ұлттың меншігіне айналдыру
мемлекеттік меншіктің ғана туындауына негіз болады, ал әртүрлі формадағы
жекешелендіру әрқашанда жеке меншік құқығының туындауына негіз болады.
Сонымен, ұлт меншігіне айналдыру мен жекешелендіруді меншік құқығының
туындауының арнайы төсілдері деп санауға болады. 1
Ал, мәмілелер, мұраға алу сияқты басқа тәсілдер жалпы тәсілдерге
жатады.
Азаматтық құқықта жеке меншік құқығы, меншік құқығы сияқты қазіргі
таңда қоғамдық өмірде үлкен орын алады, себебі Қазақстан Республикасында
жеке меншік құқығы реформалау кезеңінде, сол себепті бітіру жұмыстың өте
актуалдығы да осында. Бұл бітіру жұмысының мақсаты жеке меншік құқығы, жеке
меншік құқығының субъектісі, жеке меншік құқығының түрлері, Азаматтардың
меншік құқықтарының мазмұны және оны жүзеге асыру негізі, жеке меншік
құқықтарын қорғау қарастырылған.
Азаматтардың меншік құқығы - жеке меншік құқығы түрі. Қазақстан
Республикасының азаматтары занды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке
меншігінде ұстай алады (Конституцияның 26-бабының 1-тармағы). Азаматтардың
меншік құқығы азаматтар меншігінің экономикалық санатын көрсетеді. Біз
меншікті иемденуді алып қоғамдық қатынастар ретінде қарастырып
отырғандықган, азаматгардың меншікгері жеке дара иемдену тұрғысынан алғанда
қоғамдық қатынастар болып табылады. Сонымен, азаматгардың меншіктері
экономикалық санат ретінде жеке дара иемденудің барлық формаларын қамтиды.
Экономикалық дамыған өркениетті елдердің барлығында да рыноктық
қатынастарды құқықтық реттеуді механизмінің негізгі элементтерінің бірі –
жеке меншік құқығы болйп табылады.
1-тарау. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды иелену және олардың
тоқтауы
1.1. Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды иеленудің және олардың
тоқтауының негіздері
ҚР АК-ның 195-бабына сәйкес заттық құқықтарға, меншік құқығынан басқа,
шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару құқығы, жер пайдалану құқығы,
сондай-ақ АК-да немесе өзге заң актілерінде көзделген өзге затгық құқықтар
жатады. Сонымен, АК-да көзделген заттық құқықтардың тізбесі толық деп
айтуға болмайды. Құқық доктринасында заттық құқықтар доктринасына кең
ауқымда қараушылық байқалады. Атап айтқанда, қазақстандық заң
әдебиеттерінде заттық құқықтардың бағалық нышандары негізінде оларға
сервитуттар, кепіл, ұстауға құқық, жер қойнауын пайдалану құқығы, су
пайдалану құқығы, тұрғын үйге құқық, т.б. жатқызылған. Бұл тарауда негізгі
заттық құқықтарды иеленудің жөне олардың тоқтауының негіздері қаралады.
АК-ның бұл қарастырып отырған тарауы меншік құқығын және өзгедей
затгақ құқықтарды иеленудің нормативтік құқықтық акт, құқықтың нормативтік
құқықтық акгілер негізінде бір түрден екінші түрге өзгеруі, әкімшілік акг
сияқты негіздерін көздемейді. АК нормаларынан жене өзге нормативтік
құқықтық акгілерден осы көрсетілген және өзге зандық фактылар (зандық
құрамдар) негізінде меншік құқыгын және басқа заттық құқықтарды иелену
мүмкіндіктері туындайды. ҚР Жер кодексінің 68-бабында көзделген сервитуттың
туындау негіздері нормативтік құқықтық акт негізівде заттық құқықтың
туындауының мысалы бола алады. Бапта мыналар көзделген: жеке тұлғаның
көпшіліктің баруы үшін жабық емес жер учаскесінде еркін, ешқандай рұқсатсыз
болуы (1-тармақ); егер біреудің меншігіндегі немесе пайдалануындағы жер
учаскесі қоршалмаса немесе жеке меншік иесі немесе жер пайдаланушы ол
учаскеге өзінің рұқсатынсыз кіруге болмайтындығын басқадай белгілеп
қоймаса, ол арқылы өту құқығы, егер жеке меншік иесіне немесе жер
пайдаланушыға одан зиян келмейтін болса (2-тармақ).
Жер учаскесіне құқықты Жер кодексінің 170-бабының 3-тармағына сәйкес
иеленудің негізі меншік құқығын иеленудің тәсілі ретінде
трансформацияланудьщ мысалы болып табылады. Атап айтқанда, мәміле жасасқан
кезде қолданыста болған заңнамаға сәйкес шаруа (фермер) қожалығын және
тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін жер учаскесіне түрақты жер
пайдалану құқығын (ұзақ мерзімді жер пайдалану құқығын) мемлекеттен
бүрындары сатып алған Қазақстан Республикасының азаматы және мемлекетгік
емес занды тұлғалар осы Кодекс күшіне енген кезден бастап жеке меншік
қүқығын жер учаскелерінің осы Кодексте белгіленген нормалары шегінде
иеленгені үшін қосымша төлем алынбай жер учаскесінің меншік иесіне
айналады.8
Келесі жалпы ережеге сөйкес басқа заттық құқықтардың (жер пайдалану
құқығы, сервитуттар, шаруашылық жүргізу құқығы немесе оралымды басқару
құқығы) туындау жөне тоқтау негіздері АК нормаларымен де, басқа нормативтік
құқықтық акт нормаларымен де ретгеледі. Мысалы, жер пайдалану құқығы мен
сервитутгардың туындау немесе тоқтау негіздері жер заңнамасының
нормаларьшда белгіленген. Осы баяндалғандарға байланысты мынадай сұрақ
туындайды — бұл қарастырған қатынастарды реттегенде АК нормалары мен басқа
құқықтық нормативтік акгілердің ара қатынасы қандай? АК нормаларына талдама
көрсетіп отырғандай, АК тарауларының атгарына қарамастан, бүл төсілдермен
кез келген затгық қүқықтарды иеленуге болмайды екен. Мысалы, жер
заңнамасында жер учаскесіне сервитутгы иеленудің иелену мерзімінің өтуі
сияқты тәсілі көзделмеген. Әлде ол сервшутгарды бұл тәсілмен иеленуге
болмайтындығын білдіре ме, себебі, арнайы нормалар мұндай мүмкіндікті
қарастырмайды не, керісінше, сервитуттар заттық құқыққа жататындықтан олар
АК-да меншік құқығы және өзге заттық құқықтар үшін белгіленген барлық
тәсілдермен алынуы мүмкін бе? Бұл сұраққа жауап беру үшін туындайтын
қатынастардың мәніне талдау жасау керек. Бұл құқықтық институтының даму
тарихы сервитутгардың бұрышы, ертедегі мерзімнен туыңдауы мүмкін екендігін
растайды.2 Бірақ, қазақстандық заңнамаға белгілі сервитуттық құқықтардың
талдамасынан көріп отыр-ғанымыздай, сервитуттың барлығын бірдей бұл
тәсілмен алуға болмайды екен. Мысалы, Жер кодексінің 68-бабына сәйкес,
сервитут, іздестіру жүмыстары үшін белгіленуі мүмкін. Мұндай жүмыстарды
жүзеге асырудың рұқсат етілген тәртібіне сүйеніп тиісті сервитутты мерзімі
ескіргеңціктен иелену мүмкін емес. Басқа сервитутгарды (жаяу, көлікпен өту
қүқығы, суландыру жүйелерін жүргізу, т.б.) бұл тәсілмен иеленуге болады.5
Заттық құқықты тоқтатудың жалпы және арнайы негіздері де заңнамамен
реттеледі. Бұл ретте, заттық құқықтарды тоқтатудың мәжбүрлеу сипатындағы
негіздері заң актілерінде іікелей көзделуі тиіс. Заттық құқықтарды
тоқтатудың басқа тәсідцері де, әдетте, заңнамада көзделуі қажет. Тізбесі
заңнамада толықтай келтірілмеген мәмілелерге бүл баяндалғандардың қатысы
жоқ. Біздің ойымызша, заттық құқықтарды тоқтатудың негіздері тараптардың
келісімінде де белгіленуі мүмкін. Затгық құқықтарды тараптардың келісімінде
көзделген негіздер бойынша тоқтату мүмкіңдігі құқықтық нормаларда тікелей
белгіленген. Мысалы, АК-ға сәйкес, тараптардың біреуінің талабы бойынша
шартгы бұзуға (104-баптың 2-тармағы) және оны орындаудан біржақты бас
тартуға жол берілген, егер ондай жағдайлар шартта көзделсе. Шарт кез келген
заттық қүқықтардың туындауына негіз болады. Сол себепті, тараптардың
келісімдерівде кезделген негіздер бойынша да заттық құқықтардың тоқтауы
мүмкін.
Рим құқығы кезінен осы уақытқа дейін меншік құқығын иеленудің барлық
тәсілдері алғашқы және туынды болып бөлінеді.
Дәстүр бойынша алғашқы тәсілдерге (негіздерге) меншік құқығы бірінші
рет туыңдаған (белгіленген), не бұрынғы меншік иесінің еркіне қарамай
(затгы жасау, мүлікті тәркілеу) туындаған жағдайлар жатқы-зылады. Туынды
тәсілдерге меншік құқығы оны иеленушіде алдыңғы меншік иесінің ырқы бойынша
және иемденушінің өзінің келісімімен туындаған жағдайлар жатады.
Қалыптасқан басқа пікір бойынша меншік құқығын иелену тәсілдерін бастапқы
және туыңцы деп бөлудің негізіне қүқық мирасқорлық критерийлері алынады:
егер меншік қүқығын иелену қүқьщ мирасқорлығы тертібшде жүргізілмесе, овда
ол алғашқы иелену, егер меншік қүқьны қүқық мирасқорлығы тәргібіңде
туындаса, онда ол туынды иелену.2
Революцияға дейіші орыс заң әдебиеіінде меншік қүқьнын имдену
тәсілдерін алғашқы жөне туынды деп дәстүрлі бөлуте сын көзбен қараған.
Мысалы, Д.И.Мейер былай дейді: "меншік құқығын иелену тәсілдерін бастапқы
және туынды деп бөлудің ешқандай практикалық маңызы жоқ, меншік құқығын
бастапқы немесе туынды иемдену туралы үғыммен біздің құқық ешқандай заңдық
анықтамаларды байланыстырмайды. Бөлудің өзі басты әрекет, тіптен зиянды да,
себебі заңдық ұғымдардағы айырмашылық заңдық анықтамалардағы айырмашылықтар
туралы ойлауға негіз болады, ал ол жоқ болса, айырмашылық қате ұғынуға әкеп
соғады".
Меншік құқығын иемденудің алғашқы және туынды әдістеріне көзқарасын
қалыптастырғаңца Д.И.Мейер бүлай топтастырудың негізіне мына критерийлерді
алған: "Иесіз, яғни ешкімнің меншііінде емес зат бойынша меншік құқығы
белгіленгенде ол бастапқы немесе тікелей болады, — деп жазды ол, — ал,
біреудің меншігіндегі затқа меншік құқығы туындаса, оңца туынды немесе
жанама болады".
Қазіргі әдебиеттерде тағы мынадай пікір бар — біздің заңнама рим
құқығының "біреуге оның өзінде бар қүқықтан артық құқықты ешкім бере
алмайды" деген принципті сақтамайды, қаңдай да бір зандық салдарларды
меншік қүқығын иемдену тәсілдерін алғашқы және туындыға бөлумен
байланыстырмайды. Соған байланысты меншік қүқығьш иемденудің барлық
тәсілдерін жалпы және арнаулы деп бөлу үсынылады.3
Біздің ойымызша, меншік құқығын иемдену негіздерін алғашқы жөне туынды
деп бөлу өзінің теориялық және практикалық маңызын жоғалта қойған жоқ және
мүндай топтастырудың негізіне мына критерийлер алынуы тиіс. Егер келесі
құқық иеленушінің қүқығы алдыңғы құқық иеленушіде тиісті қүқық болғанда
ғана туындайтын болса, меншік қүқығын немесе езге заттық құқықты иелену
тәсілін туынды деп санау керек. Көрсетілген бүл жағдайда иемденушінің
титулының зандылығы иеліктен айырушының (меншік иесінің немесе өзгедей
қүқық иеленушінің) титулының зандылығына байланысты.4.
Егер құқық басқа біреудің меншігінде болмаған объектіге немесе алдыщы
иеленушіде құқықтың болғанына қарамстан туыңцаса, иелену төсілін бастапқыға
жатқызу керек.
Г.Ф. Шершеневичтің пікірінше, бұл бөлудің зандық маңыздылығы сонда, —
иеленудің туынды төсіліңде қүқық көлемі алдыңғы меншік иесінің құқығына
байланысты болады, ал бүл алғашқы төсілде жоқ, ал одан кейінгі салдар -
туынды тәсіл барлық бүрынғы меншік иелерінің қүқықтарын тексеруді қажет
етеді, ол алғашқы төсілде керек емес.10
Сонымен қатар, меншік құқығын иеленудің туынды тәсілінің зандылығы
алғашқы меншік иесі қүқығының заңдылығымен және келесіде құқықтың
туындауының негізділігімен анықталады. Алғашқы тәсілде құқықтың зандылығы
құқықты иемдену тәсілімен ғана анықталады. Мысалы, сатып алу-сатуда
иеленушінің құқығы иелікген айыратын адамда құқық болғанда және сатып алу-
сату шартының өзі занды болғанда туындайды. Құқықты бұрындары иемденген
жағдайда ол тек иемдену тәсілдеріне ғана сүйенеді, алдыңғы меншік иесінің
қүқықтарына тәуелді емес. Айтылғандарға қарасақ сатып алу-сату туындыға
жатады, ал иемдену көнелігі меншік қүқығының туындауының алғашқы
негіздеріне жатады.
Меншік құқығының және өзге заттық құқықтардың туындау тәсілдеріндегі
(негіздеріндегі) ерік факторының теориялық және практикалық маңызы бар.
Мысалы, меншік иесімен шарт бойынша құқық ауысқанда мүлікті иеленушінің
меншігіне беруге соңғының еркі болмаса, онда бұл жағдай шартгы заңсыз деп
тануға негіз болады. Бірақ, ерік факторын заттық құқық бір адамнан екіншіге
ауысқанда құқық мирасқорлыктың міңдетті шарты емес деп санаймыз. Мысалы,
үлт меншігіне айналдыруда әрқашанда мәжбүрлеу сипаты бар, ол құқық
иеленушінің еркінен тыс жүзеге асырылады. Бірақ, ұлт меншіігіне алынған
мүлікгің иесінің борыштарьш төлеу мівдеті жаңа меншік иесіне жүктелмейді,
дегенмен, кейбір жағдайларда ондай борыштар жаңа меншік иесіне өтеді.
1.2. Меншік құқығы пайда болатын кез
Меншік құқығының пайда болатын кезін анықтаудың практикалық маңызы
зор. Иеліктен айыратын затгардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну
қаупі, егер заң қүжаттарывда немесе шартта өзгеше белгіленбесе, сатып
алушыда меншік қүқығы пайда болуымен бір мезгілде соған көшеді (АК-ның 190-
бабының 1-тармағы).8
Меншік иесі, егер заң құжаттарыңда немесе шартта өзгеше көзделмесе,
өзіне тиесілі мүлікті күтіп үстау ауыртпалығын көтереді және біржақты
тәртіппен мұндай ауыртпалықты үшінші жаққа ауыстыра алады (АК-ның 189-
бабының 1-тармағы). Мүліктің үшінші жаққа келтірген залалын да меншік иесі
өтейді.8
Шарт бойынша мүлік алушының меншік қүқығы, егер заң құжатгарында
немесе шартга өзгеше көзделмесе, зат берілген кезден бастап пайда болады
(АК-ның 238-бабының 1-тармағы). Затгардың алушыға тапсырылуы, сол сияқты,
егер зандарда немесе шартга езгеше көзделмесе, алушыға жөнелту үшін көлік
ұйымына өткізу және иеліктен айырған затгарды жеткізіп беру
міндеттемееінсіз алушыға салып жіберу үшін почтаға өткізу - берілу деп
танылады. Затқа коносамент немесе өзге де өкімші қүжат беру заттарды беруге
теңестіріледі. (АК-ның 239-бабы). Мысалы, шартга меншік құқығының
иеленушіге затгы беру-ден бұрын немесе кейін өтуі туралы ереже көзделуі
мүмкін. Халықаралық пракгикада Коммерциялық терминдерге түсініктеме берудің
халықаралық ережесі (Инкотермс) жасалған, оны пайдалану меншік қүқығының
және кездейсоқ жойылу қаупінің алушыға өту кезін анықтауға мүмкіндік
береді.
АК-ның 238-бабының 2-тармағына сәйкес, егер мүлікті иеліктен айыру
туралы шарт мемлекеттік тіркеуге немесе нотариалдық куәландыруға жататын
болса, алушының меншік құқығы тіркелген немесе нотариат куәландырған кезден
бастап, ал шартш нотариаттың куәлан-дыруы да, мемлекетгік тіркеу де қажет
болған жағдайда — ол тіркелген кезден бастап пайда болады. Мысалы, АК-ның
118-бабының 1-тармағына сәйкес, меншік қүқығы және жылжымайтьш мүлікке
басқа құқық, олардың туындауы, өтуі жөне тоқтауы мемлекеттік тіркеуге
жатады. Жылжымайтын мүлікке затшқ қүқықтардың ішінен, меншік
құқығынан басқа, шаруашылық жүргізу құқығы, оралымды басқару кұқығы, бір
жылдан артық мерзімге жер пайдалану құқыгы, бір жылдаи артық мерзімге
паңцалану қүқығы, кепіл, рента, сенімгерлік басқару мемлекетгік тіркеуге
жатады. Пайдалану құқығы деп, бұл жерде, жалдау, төлеусіз пайдалану
құқығын, бөтеннің жылжымайтын мүлкін шекгеулі пайдалану құқын беретін
сервитуттарды айтамыз.
Сонымен, аталған заттық құқықтар үшін белгіленген жалпы ереже бойынша
ол құқықтардың пайда болу кезі мүлікгі берген кезбен емес, оларды құқықтық
кадастрда тіркеген көзбен анықталады. Бірақ, заң акгілерінде көзделген
кейбір жағдайларда, мемлекетгік тіркеуге жататьш жылжымайтьш мүлікке құқық
тіркеген кезден емес, басқа кезден бастап туыңцайды. Мысалы, мұрагерлік
құқық нормаларына сәйкес мұраланатьш мүлікке мұрагерлер құқығы мұра ашылған
кезден бастап туывдайды. Бұл, мұралау тәртібіңце өткен жылжымайтын мүлікке,
құқық тіркелген күнге қарамастан, мұрагерде мұра ашылған кезден бастап
туыңцайды. Бірақ, тіркелмейінше мұндай мұрагердің құқығы туындады деп
саналмайды. Тұтыну (түрғьш үй, тұрғын үй-құрылыс, саяжай, гараж, т.б.)
кооперативтерінің үй-жайьша меншік құқығының пайда болу кезін анықтағаңца
бүл баявдалған ережеден өзгеше жағдай қаралады. АК-ның 235-бабьшың 4-
тармағьша сәйкес, пай жарнасьш толық төлегенде ғана пай жинақтаушы мүвдай
үй-жайға меншік құқығын алады.
Жылжымайтын мүлікке меншік құқығының немесе өзге заттық құқықтың
туындау кезін анықтағанда жылжымайтын мүлікке құқықтарды міндетгі
мемлекеттік тіркеу жүйесі енгізілгенше, заң актілерінде көзделген
жағдайларды қоспағанда, жылжымайтын мүлікке құқық мемлекеттік тіркеусіз-ақ
занды деп танылғанын ескеру керек. Бұдан шығатын қорытынды — АК-ның 118-
бабында көрсетілген, тіркеу жүйесі енгізілгенге дейін туындаған құқықтар,
жылжымайтын мүлікпен жасалған кейбір мәмілелердің тіркеуін сол кездегі
заңнама талап еткен жағдайлардан басқа ретгерде, тіркеусіз-ақ заңцы деп
саналады.
Меншік құқығының пайда болу кезін заңнама бойынша анықтайтын ереже,
мұндай құқықтардың туыңдау ерекшеліктері ескеріліп, басқа заттық құқықтарға
да қолданылады. Заңнамада бұл ереже оралымды басқару немесе шаруашылық
жүргізу құқықтарының туындау негіздеріне де таралады. Сонымен қатар
ескерілегін бір жағдай — құқық шарт негізіңце туыңдамаса, оның пайда болу
кезі нақты жағдай ескеріліп анықталуы тиіс. Мысалы, затгы жасағанда
жасаушының құқығы зат жасалған кезден бастап туындайды.
Мұндай мүлікке құқық сот шешімінің негізінде туындағанда құқықтың
туындау кезі сот шешімінің күшіне кірген кезі болып табылады, егер шешімде
құқық зат жасалған кезден бастап туындайды деп көрсетілмеген болса.8
1.3. Меншік құқығының және өзге заттық құқықтардың туындауының
жекелеген негіздері
Заңнамада көзделген белгілі бір зандық фактылар затгық құқықтың
туындауына негіз бола алады. Әдебиетге зандық әрекеттер деп саналатын
заттық құқықтардың туындау негіздері иелену тәсілдері деп аталады. Меншік
құқығының туындау негіздері меншік титулдары деп те аталады. Осылардың
негізгілерін қарастырайық. 2
Жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының пайда
болуы. Жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке құқық АК-ның 236-бабында
белгіленген ережелерге сәйкес пайда болады. Мысалы, егер заң актілерінде
немесе шартта біткен құрылыс объектілерін қабылдап алу көзделген болса,
онда тиісті мүлікті жасау сондай қабылдау болған кезден бастап біткен деп
саналады. Мұндай объектілерге меншік құқығы құқық тіркеуші органдарда
тіркелген кезден бастап пайда болады. Жаңадан жасалып жатқан жылжымайтын
мүлікке құқықты тіркеу қүрылыс объектісіне құқық белгілейтін құжатгарды
қүқық иеленуші (уәкілетгі өкіл) ұсынғаннан кейін жүзеге асырылады. Тіркеуші
органға, құқық белгілеуші құжат ретінде, уәкілетгі орган қол қойған,
құрылысы біткен объектіні пайдалануға қабылдау актісі ұсынылады.8
Ғимараттар мен құрылыстарға құқықтарды тіркегенде жер учаскесіне
құқықты мемлекеттік тіркеу тұрғызылған ғимараттарға, құрылыстарға құқықты
тіркеудің міндетті шарты болып табыла ма деген мәселе туындайды. Мәселенің
бұлай шешілуі АК-ның 118-бабына, Жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеу
туралы жарлықтың 2-бабының және 3-бабының 2-тармағының нормаларына сәйкес
келген болар еді. Бірақ бұл ережені құқық жылжымайтын мүлікке құқықты
міндетгі мемлекеттік тіркеу жүйесі енгізілгенге дейін туындаған және
мемлекеттік тіркеусіз танылған жер учаскелеріне қолдануға болмайды. Жер
туралы жарлықіың 122-бабына, "Жер туралы" Заңньщ 124-бабьша13 және
күшіндегі Жер кодексінің 170-бабына сәйкес, бүрын берілген жер учаскесіне
қүқық көрсетілген заң актілері күшіне енгеннен кейін соларда кезделген
қүқықтарға езгерді. Өзгерген құқықтарды қазіргі кезде тіркеу қажет емес.
Мысалы, "Жер туралы" Жарлықтың 122-бабының 1-тармағьша сәйкес, өздеріне
жеке қосалқы шаруашылық, бау-бақша, тұрғын үй тұрғызу, саяжай тұрғызу үшін
өмір бойы мұраға қалатын иелік құқығында бұрындары жер учаскесі берілген ҚР
азаматтары Жарлық күшіне енген кезден бастап жеке меншік иелеріне айналды.
ҚР Жер кодексінің 170-бабының 3-тармағына сәйкес, ҚР азаматтары мен
мемлекеттік емес занды тұлғаларының шаруа (фермер) қожалыгын жүргізу үшін
бүрын иемденген түрақты немесе ұзақ мерзімді уақытша жер пайдалану
қүқықгары жеке меншік қүқыктарына озгерді. Осы аталған барлық жагдайларда
көптеген қүқық иелерінің қолдарында осы күнге дейін жеке меншік құқығына
актілер емес, өмір бойы мұралап иелену немесе жер пайдалану құқығына берген
актілер жүр. Бірақ бұл олардың жер учаскесіне жеке меншік құқығын
алмағандығын білдірмейді.9
Баяндалғандарға қарасақ, Жылжымашъш мүлікті мемлекеттік тіркеу туралы
Жарлықтың 24-бабында бекімін тапқан норма өзекті болып табылады.
Тіркелмеген жер учаскесіне орналасқан жылжымайтын мүлікке құқықты тіркеу
тіркелген жер учаскесіне орналасқан жылжымайтын мүлікке құқықты тіркеу
сияқты жүргізіледі делінген. Сонымен қатар, ескеретін бір жағдай,
ғимаратқа, құрылысқа қүқықты тіркеу үшін жер учаскесіне құқықты растайтын
құжаттар ұсыну керек. Оған атқару органдарының жер учаскесін беру туралы
шешімі, мүлікті меншікке алу туралы шарт немесе басқа заттық қүқық, мүраға
алу туралы куөлік, т.б. жатады. Міндетті мемлекеттік тіркеу енгізілгеннен
кейін алынған жер учаскесіне орналасқан жаңа жасалынып жатқан жылжымайтын
объектіге құқықты тіркеудің салдары басқаша. Бұл ретте жерге құқық
ғимаратқа (құрылысқа) қүқықтан кейін тіркелмеуі тиіс.10
Меншік құқығын және өзге заттық құқықтарды өндеу жолымен алу
АК қабылданғанда қолданыста болған республика заңнамасында енделген
затқа қүқықтың туындауын реттейтін нормалар болмады. Пракшкада мүндай
қатынастар басқа үқсас қатьшастарға қарап шешімін тапты. АК алғаш рет
өңделген затгардың тағдырын шешетін нормалар енгізді. АК-ның 237-бабының 1-
тармағына сәйкес, егер шаргта өзгеше көзделмеген болса, адам өзіне тиесілі
емес материалдарды өвдеу арқылы дайындаған жаңа қозғалатын затқа меншік
қүқығын материалдың меншік иесі алады. Өңделген затқа мешпік қүқығы мьша
жағдайларда өңцеген адамға өтуі мүмкін:
1) өңдеген адам адал жүмыс істеп, өндеуді өзі үшін жүзеге асырса;
2) өңдеу қүны материал қүнынан едәуір асып кетсе. Сонымен, заңнамада
өңделген затқа меншік қүқығының материалдық меншік иесінде де, өндеген
адамда да туындауы мүмкін екендігі көзделген.
Тараптар арасында шарт болмаса, құқықты тану жөніндегі дау тек сот
тәртібінде шешіледі. Тараптар, дауды шешу үшін, адалдық және өңдеу құнының
материал құнынан едәуір асып түсуі сияқты мән-жайларды өздері белгілей
алмайды.
Егер жасаушы (ендеуші) материалдың өзінікі екендігін білмесе немесе
білуге тиіс болмаса, онда оның істеген жұмысын, біздің ойымызша, адал деп
тану керек. Өңдеуші жұмысты меншік иесінің келісімімен өзі үшін істеген
жағдайда ғана ол жүмыс адал болады, — дейді, Е.А.Суханов.14 Біздің
ойымызша, бұл көрсетілген жағдайда қүқық АК-ның 237-бабының 1-тармағы
негізінде туындайды және өңдеу қүнын мүлік қүнынан асырудың қажеті жоқ.
Өңдеу қүнының мүлік қүнынан едәуір асып түскенін сот жүмыс орындалған
кездегі бағаны ескере отырып анықтайды, себебі шешім шығарылатын кезге
дейін баға өзгеріп, нақты шығын дүрыс көр-сетілмеуі мүмкін. Бұл баптың
екінші тармағында меншік қүқығының кімге берілетіндігіне қарай тараптардың
біріне бірі материал құнын немесе өндеу құнын өтеу жөніндегі өзара
міндетгемелері қаралған.
Айта кететін бір жағдай - АК-ның 237-бабы өвдеуші адал жұмыс істеген
жағдайларда ғана қолданьшады. Өңдеуді жүзеге асырған адамның ықылассыз
әрекеттерінің нәтижесінде материалдарынан айырылған меншік иесі жаңа затты
өз меншігіне беруді және өзіне келтірілген залалдардың орнын толтыруды
талап етуге қүқылы (АК-ның 237-бабының 3-тармаіы). Бұл қарастырылып отырған
жағдайда материалдың меншік иесі жаңа затқа ынтасын жоғалтуы мүмкін. Мүндай
жағдайда оның заттың орнына барлық шығындардың, оның ішінде материаддың
қүнының төленуіне талап ету қүқы көзделуі тиіс.
Иелену конелігіне байланысты меншік кұқығын иелену
Иелену көнелігіне байланысты меншік құқығын (басқа заттық құқық) алу
үшін мыналар болуы шарт: ескіру мерзімінің өтуі (жылжитын мүлік үшін бес
жыл, жылжымайтын мүлік үшін он бес жыл), адалдық, ашықтық жөне басқаның
атынан емес, өзі үшін иеленудің үзіліссіздігі.9
Иелену көнелігі институты Қазақстан заңнамасына 1990 жылғы 15
желтоқсандағы "Меншік туралы" Қазақстан КСР Заңы қабылданғаннан кейін 1991
жыліы қаңгарда енгізідді және АК-да қайталаңды. Осыған байланысты көнелік
мерзім осы аталған институт енгізілген кезден бастап саналуға тиіс пе, әлде
оған дейін жинақталған мерзімдер ескеріле ме деген мөселе туывдайды.
Құқықтық қатьшастардың субъе-кгілері бүл институт енгізілген кезден бастап,
ондай мерзімнің қашан басталғаньша қарамастан, иелену көнелігіне байланысты
мүлікке қүқық алады.
Иелену көнелігінің мерзімі АК-ның 240-бабының 3-және 4-тар-мақгарывда
белгіленген ережелерге сәйкес саналады. Мысалы, адамның иелігінен 260-263,
265-баптарға сәйкес сұратылуы мүмкін мүлікке қатысты иелену көнелілік
мерзімі талап ету мерзімі ескірмей басталмайды. Сонымен, иелену көнелігі
мерзімінің өте бастағанын анықтау үшін сол талап бойынша талап ету
мерзімінің ескіруін және оның қашан басталып қашан тоқтайтын кезін анықтау
керек. Иелену көнелігі мерзімін санағанда затгың құқық мирасқоры больш
табылатын адам, мысалы, мұрагер немесе нақты иеленуші қайта құрылған занды
тұлға, сол затты иеленген уақыт мерзімін қосуға болады.
Әдебиетте меншік құқығын иелену көнелігіне байланысты иемдену
шарттарының бірі ретінде адал иеленуге әртүрлі түсініктеме берілген.
Мысалы, Е.А. Суханов, егер адам ұрлықшы немесе бөтеннің мүлкін оның иесінің
еркінсіз қиянат жасап иеленуші болмаса, иеленуді адал деп санайды. Егер
иеленуші өз иелігінің заңсыз екендігін білмесе немесе білуге тиіс болмаса
иелену адал, — дейді Л.В. Щенникова. Адалдық ұғымы басқа заң нормаларында
да кездеседі. Атап айтқанда, АК-ның 261-бабының 1-тармағына сәйкес, затгы
иеленуші адал деп танылады, егер ол иеліктен айырушының иеліктен айыруға
құқығы жоқ екендігін білмесе немесе білуге тиіс болмаса. Сонымен,
адалдықтың өлшемі ретінде біздің заңнамада, бір жағдайда — білген немесе
білмеген сияқты субъективтік фактор, екінші жағдайда — ұрлау, тонау, т.б.
сияқты келеңсіз мән-жайлар альшады. Біздің ойымызша, иелену көнелігі
жағдайында иелену әрқашанда адал деп танылуы тиіс, егер ол үрлық, тонау,
шарт бойынша берілген бөтен мүлікті иелену сияқты мән-жайлармен немесе
бөтен мүлікті иелену күшпен иеленудің басқадай формаларымен жаман атқа ие
болмаса. Адамның өз иелігінің заң-сыздығын түсінуі, біздің ойымызша, жаман
атқа келтіретін мән-жай деп қаралмауы тиіс. Бұл беліілі бір адамның үзақ
уақыт ашық иелігіңце болған, ал меншік иесі талап қою және иелену көнелігі
мерзімінде затгы іс жүзінде иеленушіден талап ету құқығын пайдаланбаған
мүлікке құқықты анықтауға мүмкіндік береді.2
АК-ның 240-бабының 1-тармағына сөйкес, мемлекеттік тіркеуге жататьш
жылжымайтын және өзге мүлікке меншік қүқығы бүл мүлікті иелену көнелігіне
байланысты иеленген адамда ондай тіркеу жасалган кезден туындайды. Қазіргі
кезде жылжымайтын мүлікке белгілі бір құқықтар (118-бап) және жылжымайтын
мүліктің кейбір түрлері мемлекеттік тіркеуге жатады. Бұл жағдайда заңнама
қүқық иелену-шілердің тіркеуші органға қүқық белгіленген құжат үсынуын мін-
детгейді. Бірақ, біз қарастырьш отырған жағдайларда мүлікгі іс жүзінде
иеленушіде қүқық белгіленген ешқандай қүжат жоқ. Осыған бай-ланысты қүқық
иеленуші (уәкілетті өкіл) өз қүқығын тіркеу үшін қандай қүжаттар ұсынуы
тиіс деген сүрақ туындайды. Қүқық иеленушінің тіркеуші органға иелену
көнелігіне байланысты меншік қүқығын іс жүзіңце иеленушіге беру жөніндегі
сот шешімін үсынғаны дүрыс болар еді. Бірақ, АК-ның 240-бабының мазмүнында
иелену көнелігіне байланысты меншік қүқығын мойындау сот тәртібінде жүзеге
асырылады деп айтылмаған.
Әдебиетте иелену көнелігіне байланысты меншік қүқығын сот тәртібінде
мойындау мәселесі қойылмаған. Ал, айта кететін бір жағдай — меншік қүқығын
тану тәртібі туралы мәселе жылжымайтын мүлікке қүқықтарды мемлекетгік
тіркеу жүйесін қүрумен немесе жылжымайтьш мүліктің жекелеген түрлерін
тіркеумен байланысты өте өзекті болып отыр. Меншік құқығының объектісі оған
деген құқық мемлекеттік тіркеуге жатпайтын жылжымайтын мүлік болған
жағдайда, мүндай мүлікті іс жүзінде иеленушінің меншік қүқығы презюмделуі
тиіс. Бүл презумпцияға іс жүзіндегі иелік құқығьша дау айтушы адам сот
тәртібінде қарсылық білдіре алады.
Жылжымайтын немесе жылжитын мүліке құқық тіркелуге жататын
жағдайларда, жалпы ереже бойынша, тіркелмеген құқық туындаған болып
саналмайды. Сондықтан, иелену көнелігне байланысты меншік қүқығын алу
шарттарының бар-жоғына қарамастан, мүндай мүлікке құқық тіркеу кезіне дейін
туындамайды. Құқық белгіленген құжаттарсыз тіркеу органдары қүқықтарға
тіркеу жүргізбейді. Сонымен қатар, ескеретін бір жағдай, іс жүзіндегі
иеленуші өз құқығын тіркетуге жүгінгенде, иелену көнелігіне байланысты
құқықты тану үшін қажетгі мән-жайларды анықтау тіркеуші органдардың
функциясына кірмейді. Құқық белгілеуші құжаттарды тіркеуші орган бермейді.
Меншік құқығын иеленудің бүл тәсілі үшін ең қолайлы құқық белгілеуші құжат
— іс жүзіндегі иеленушінің меншік құқығын тану үшін қажетгі мән-жайлардың
бар екендігін істі қарағанда анықтаған сот шешімі.2
Иесіз заттарға құқық алу.
АК-ның 242-бабының 1-тармағына сәйкес, меншік иесі жоқ, немесе меншік
иесі белгісіз зат не меншік иесі оған меншік құқығынан бас тартқан зат
иесіз болып табылады. Меншік иесі бас тартқан зат, олжа немесе қараусыз
жануарлар иесіз деп танылған жағдайларда оларға деген құқық арнайы
нормаларда (АК-ның 245-247-баптары) көзделген тәртіпте алынады. Өзге
жағдайларда, мүндай мүліктерге меншік құқығын алу тәртібі ол иесіз мүліктің
жылжитын немесе жылжымайтын мүлік екендігіне байланысты. Иесіз жылжитын
мүліктерге меншік құқығы иелену көнелігше байланысты алынуы мүмкін (АК-ның
242-бабының 2-тармағы). Иесіз жылжымайтын мүліктер жылжымайтын мүлікке
құқықты мемлекеттік тіркеуге алатын органдарда есепке қойылады. Есепке
қойылғаннан кейін бір жыл өткен соң мұндай мүлік сот шешімі бойынша
коммуналдық меншікке берілуі мүмкін. Мұндай мүліктің коммуналдық меншікке
берілуіне сот қарсы болған жағдайда мүлік оны қалдырған меншік иесінің
иелігіне, пайдалануына және билік етуіне қабылданады не иелену көнелігіне
байланысты меншікке алынады.10
Меншік иесі бас тартқан жылжитын заттар.
АК-ның 243-бабында меншік иесі бас тартқан жылжитын затгарға меншік
құқығын алудың ерекше тәртібі белгіленген. Меншік иесі тастаған немесе
оларға меншік құқығынан бас тарту мақсатына басқадай жолмен тасталған
қозғалатын заттар,жалпы ереже бойынша,иесіз заттар деп танылады,ал оларға
құқық иелену көнелігіне байланысты алынады (АК-ның 240-бабы, 242-бабының 2-
тармағы, 243-бабының 2-тармағы). Бірақ, тасталған заттардың кейбір
санаттары иелену көнелігіне байланысты емес, 243-баптың 2-тармағында
белгіленген тәртіпте иелікке алынады. Құны тиісті жиырма айлық есептік
көрсеткіштен анық төмен тасталған зат, не тасталған металл сынықтары,
жарамыз өнім өзінің меншігіндегі, иеленуіндегі не пайдалануындағы жер
учаскесінде жатқан адам бұл заттарды пайдалануға басқа әрекеттер жасап осы
заттарды өз меншігіне айналдыруға құқылы екендігі жоғарыда аталған бапта
көзделген. Көрсетілген нормада аталмаған тасталған мүлік иелену көнелігі
үшін белгіленген тәртіпте иелікке алынады.2
Өз бетімен салынған құрылысқа, АК-ның 244-бабының 1-тармағына сәйкес,
бұл мақсат үшін заңда белгіленген тәртіпте бөлінбеген жер учаскесінде
салынған, соңдай-ақ оған қажетті рұқсат алынбай салынған жылжымайтын мүлік
(тұрғын үй, ғимарат немесе өзгедей құрылыс) жатады. Мысалы, жылжымайтын
мүліктің қүрылысы жеке меншіктегі, түрақты немесе уақытша жер пайдаланудағы
жер учаскелерінде іске асырылуы мүмкін. Өз жер учаскесінде болса да, бірақ
тиісті рұқсат алынбаған құрылыстар да өз бетімен соғылған деп саналады.
Тұрғызған кезде сақталуы міндетті құрылыс және қала тұрғызу нормалары мен
ережелері елеулі бұзылып тұрғызылған құрылыстар да әдебиетте қажетті
рұқсаттар болмаған деп түсініледі. Атап айтқанда, 2001 жылғы 16 шілдедегі
"Қазақстан Республикасыңдағы сәулет, қала тұрғызу және құрылыс қызметі
туралы" РК Заңына сәйкес, тек тұрғызу жөніндегі ғана емес, сонымен қатар,
объектіні қалпына келтіру, нығайту, қайта құру, қайта жоспарлау қайта
жабдықтау, модификациялау, жөндеу және поститулизациялау, сондай-ақ
объектінің сәулеттік келбетін және (немесе) қала тұрғызу аспектілерін
өзгерту жөніндегі жұмыстарды жүзеге асыруға қүрылыс, санитарлық, өртке
қарсы, қопарылысқа қарсы, экологиялық және басқа міндеті нормалармен және
ережелермен рұқсат ету процедураларын өтудің заңнамада белгіленген
тәртібіне сәйкес ғана жол беріледі (71-бап).2
Жалпы ереже бойынша, өз бетінше құрылыс салған адам оған меншік
құқығын алмайды. Ол құрылысты сатуға, сыйға тартуға, жалға беруге, оған
байланысты басқа да мәмілелер жасауға оның құқығы жоқ. Өз бетімен соғылған
қүрылыс оны тұрғызған адамның есебінен бұзуға жатады. Өз бетімен
тұрғызылған құрылысқа қүқық АК-ның 244-бабының 3-және 4-баптарында
көзделген тәртіпте және шарттар болғанда ғана танылуы мүмкін. Ондай
жағдайларға мыналар жатады: өзіне тиесілі емес жер учаскесіне құрылыс
жасаған адамға сол жер учаскесі сол құрылысты тұрғызу үшін занда
белгіленген тәртіпте берілген болса өз бетімен соғылған құрылысқа меншік
құқығы сот тәртібінде танылады; құрылыс жүргізілген жер учаскесін заңды
пайдаланушы адамның, сол құрылысқа кеткен шығынды сот белгілеген мөлшерде
құрылыс жүргізген адамға төлеуі міндеттелсе, оның меншік құқығы сот
тәртібінде танылады; ерекше жағдайларда, әлеуметгік-экономикалық тиімділігі
ескеріле отырып, өз бетінше салынған құрылыс, сот белгілеген мөлшерде
құрылыс шығындары өтеліп, коммуналдық меншікке беріледі.
Бұл жағдайлардың бәрінде де өз бетімен салынған құрылысқа құқық мұндай
объектілерге құқық құқықтық кадастрда іріктелген кезден бастап
туындайды.2
Олжа. Меншік иесі немесе өзге құқық иесі жоғалтқан немесе ұмытып тастап
кеткен жылжитын заттар ғана олжа деп танылады. Затты тапқан оған меншік
құқығын иеленбейді. Оған затты жоғалтқан адамды, оның меншік иесін немесе
оны алуға құқығы бар басқа адамдарды ол жайында хабардар ету және тапқан
затты қайтару міндеті жүктеледі. Затты үй-жайда немесе көлікте тапқан
жағдайда оны осы үй-жайдың немесе көліктің иесін білдіретін адамға тапсыру
керек. Бұл ретте тапқан адамның құқықтары мен міндетін кейінгі адам алады.
Егер табылған затты алуға құқығы бар адам болмаса немесе оның қайда екені
белгісіз болса, онда затты тапқан адам ол жайында милицияға немесе
жергілікті атқару органына хабарлауы тиіс. Занды иесі табылып, зат оған
берілгенше олжа оны тапқан адамда сақталады немесе милицияға, жергілікгі
атқару органына немесе олар көрсеткен адамға сақтауға беріледі. Тез
бұзылатын затты немесе сақтау шығыны өз құнынан асып түсетін затты, оны
тауып алушы, түскен соманы растайтын жазбаша дәлелдеме алып, сатып жіберуі
мүмкін. Түскен сома затты алуға қүқығы бар адамға немесе заттың өзін беру
үшін белгіленген тәртіпте және жағдайда басқа адамның меншігіне беріледі.
Олжа туралы хабарлаған кезден бастап алты ай өткенше оны алуға құқығы
бар адам анықталмаса және ол өзінің затқа құқығын тауып алған адамға,
милицияға немесе жергілікті атқару органына хабарламаса, олжаға меншік
қүқығы тауып алган адамға өтеді. Тауып алған адам затты меншігіне алудан
бас тартса ол коммуналдық меншікке өтеді.
Затты тауып алушы және оны алуға заңды құқығы бар адамға қайтарып
беруші сол адамнан, зат коммуналдық меншікке өткен ретте — тиісті
жергілікті атқару органынан, затты сақтауға, өткізуге, сатуға байланысты
қажетті шығындарды және затты алуға заңды құқығы бар адамды табуға кеткен
шығындарды өтетіп алуға құқылы. АК-ның 245-бабының 6-тармағында көзделген
жағдайлар болса, тауып алушы адам сыйақы алуға құқылы.
Жер учаскесіне меншік құқығының және өзге де заттық құқықтардың
орындау ерекшеліктері. Жер учаскесіне жеке меншік құқығы АК-ның 13-
тарауында көзделген тәсілдермен және ҚР Жер кодексінің тиісті нормаларымен
алынуы мүмкін. АК нормаларын қолданғанда ескеретін бір жағдай — меншік
құқығын иемденудің бірқатар негіздері жер учаскесіне меншік құқығын
иемденгенде негіздер бола алмайды. Мысалы, өңдеу, олжа сияқты тәсілдер
арқылы тек жылжитын мүлікке ғана құқықты иеленуге болады. Сонымен қатар,
жер учаскесіне заттық құқықты иеленудің негіздерінде, кейбір жағдайларда,
өзіндік ерекше сипат бар. Жерге жеке меншік құқығын жеке жер пайдалану
құқығын иеленудің негізгі тәсілдері, ҚР Жер кодексінің 22 және 31-баптарына
сәйкес, мыналар болып табылады: көрсетілген құқықтарды әмбебап құқық
мирасқорлық тәртібінде беру, басқаға беру немесе олардың өтуі. Беру
дегеніміз тиісті құқықты мемлекет арқылы иелену. Құқықты басқаға беру
ондай құқықты қайталама рынокта иеленгенде болады. Әмбебап құқық
мирасқорлық заңды тұлға қайта құрылғанда немесе мұраға алғанда орын алады.
Жеке меншік құқығын иелену тәсілдерінің тізбесі жер пайдалану құқығын
иемдену тәсілдеріне қарағанда кең. Мысалы, жер пайдалану құқығын иелену
тәсілдеріне иелену кенелігін жатқызуға болмайды.2
Жер учаскесіне жеке меншік құқығын немесе қайталама рынокта немесе
әмбебап құқық мирасқорлық тәртібінде уақытша жер пайдалану құқығын иелену
қозғалмайтын мүлікке құқықтардың туындауы үшін белгіленген ерекшеліктер
ескеріліп жүзеге асырылады. Атап айтқанда мұндай құқықтар, құқықтық
кадастрда мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап туындайды. Бұл ретте
көрсетілген құқықтардың субъектілері мен жер учаскесінің мақсатты
пайдалануы үшін белгіленген заң талаптары сақталуы тиіс. Құқықтарды
мемлекет бергенде сол құқықтардың туындауы жайындағы нормалар өзіндік
ерекшелік сипатқа ие болады.
Жер учаскелерін жеке меншік немесе жер пайдалануға беру жөніндегі
қатынастар бірқатар нормативтік құқықтық актілермен реттеледі. ҚР Жер
кодексінен басқа оларға мыналар жатады: Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылғы 23 желтоқсандағы "Жекешелендіру туралы" заң күші
бар Жарлығы; Қазақстан Республикасының "Тікелей инвестицияларды мемлекеттік
қолдау туралы" 1997 жылғы 28 ақпандағы Заңы; ҚР Үкіметінің 1997 жылғы 22
желтоқсандағы №1813 Қаулысымен бекітілген Кондоминиум үй-жайларының меншік
иелеріне (қатысу-шыларына) жер учаскесін беру тәртібі (ары-қарай — №1813
Қаулы) және т.б.
Аталған нормативтік құқықтық актілер нормаларының талдауы көрсетіп
отырғаңдай, жеке меншік құқығын немесе жер пайдалану құқығын мемлекеттің
беруі, бір жағдайларда, әкімшілік актілердің негізінде, ал басқа реттерде
әкімшілік құқықтан және тиісті шарттан тұратын күрделі заңдық құрамның
негізінде жүзеге асырылады. Заңнамаға сәйкес, атқарушы органның шешімінің
және шарттың негізінде жеке меншік құқығы мен уақытша жер пайдалану құқығы
туындайды. Тұрақты жер пайдалану құқығын мемлекеттік жер пайдаланушылардың
беруі мемлекетгік органның жер учаскесін беру туралы актісі негізінде
жүзеге асырылады. Сервитуттардың туындау негізінде де өзіндік ерекшеліктер
бар. Жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеу туралы Жарлықтың 1-бабында
берілген анықтамаға сәйкес, сервитут дегеніміз бөтен жылжымайтын мүлікті
шектеулі пайдалану құқығы. Анықтамаға сүйенсек, сервитут жылжымайтын
мүліктің кез келген объектісіне, оның ішінде ғимараттарға, қүрылыстарға
және олардың құрамдас бөліктеріне (тұрғын және тұрғын емес үй-жайларға)
белгіленуі мүмкін. Заңнамада жер учаскесіне құқықты ауырлататын
сервитуттардың туындау түрлері мен негіздері ғана біршама дүрыс реттелген.
Жер учаскелеріне сервитуттар иеленудің негіздері ҚР Жер кодексінің 67-
бабьшда белгіленген. Мысалы, бөтен жер учаскесін шектеулі мақсатта
пайдалану құқығы (сервитут) мыналардан туындайды деп белгіленген:
— тікелей нормативтік құқықтық актіден;
— мүдделі адамның жеке меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен шарты
негізінде;
— жергілікті атқару органының актісі негізінде;
— сот шешімі негізінде;
— Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге жағдайларда.
Сервитуттардың туындау негіздерінің көрсетілген тізбесін толық деп
айтуға болмайды. Сервитут мұраға алғанда да туындауы мүмкін.
Сервитуттар белгілеу жөніндегі қатынастарды реттеудің әлемдік
тәжірибесі олардың туындау және тоқтау негіздерінің едәуір ауқымды тізбесін
біледі.18 Жер туралы заңнамада көзделген негіздердің тізбесі жеткілікті
емес. Сондықтан заңнамада сервитутгардың туындауының иелену көнелігі,
әмбебап құқық мирасқорлық, оның ішінде, мұраға алғанда және заңды тұлға
қайта қүрылғанда, өсиеттік бас тарту, мүлікгі иеліктен алғанда
сервитуттарды "алып тастау" және т.б. сияқты негіздерін қарастыру керек.
Кейбір жағдайларда сервитут меншік құқығымен немесе өзге заттық
құқықпен бір уақытта өтеді. Жер кодексінің 73-бабының 1-тармағына сәйкес,
жер учаскесіне меншік құқығы немесе сервитут ауыртпашылығы түскен жер
учаскесіне жер пайдалану құқығы басқа адамға өткен жағдайда сервитут
сақталады. Бұл тәртіпте сервитут жылжымайтын мүлік бір адамнан басқа адамға
өткенде оған құқықты ауырлату ретінде ғана өтеді. Үстемдікті жер учаскесін
иеліктен айырғандағы сервитуттық құқық ретінде олар тек жер сервитуттарында
ғана өтеді.8
Сервитут тек жер учаскесінде ғана емес, жылжымайтын мүліктің басқа
объектілерінде да белгіленуі мүмкін. Бірақ, сервитуттардың жылжымайтын
мүліктің басқа объектілерінде туындау және тоқтау негіздері заңнамада онша
жақсы реттелмеген. Жылжымайтын мүліктің басқа объектілерінде сервитуттар
белгілеу жөніндегі қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық акгілердің
ішінен тұрғын үй қатынастары туралы заңды, жер қойнауы және жер қойнауын
пайдалану туралы жарлықты атауға болады. Тұрғын үй қатынастары туралы
Заңның 38-бабына сәйкес, алдын ала жазбаша хабар алғаннан кейін меншік иесі
немесе басқа сонда тұрушы адам үй-жайдың басқа меншік иесінің немесе
кондоминиум объектісін басқару органының өкілін үй-жайға жіберуге міңдетті,
егер ортақ мүліктің жағдайын тексеру, ортақ мүлікті жөндеу және ауыстыру
керек болып, ол жүмыстар тек меншік иесінің үй-жайьнан жүргізілуі мүмкін
болса. АК-ның 1057-бабының 4-тармағына сәйкес, тұрғын үй немесе тұрғын үй-
жай ететін мұрагерге мұра қалдырушы тұрғын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz