Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу құқығының түсінігі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1.тарау.Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу құқығының түсінігі.Таным теориясы мен шындықтың ұғымы.
1.1. Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу
құқығының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.7
1.2.Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу құқығы және оның дәлелдемелер
теориясындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.10
1.3. Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу процесінің түсінігі мен маңызы...11.15 1.4.Таным теориясы дәлелдеме теориясының негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16.18
1.5.Қылмыстық процестегі шындықтың ұғымы мен мазмұны ... ... ... ... ..19.21
1.6.Қылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың іс жүргізудегі
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.25
2.тарау.Дәлелдемелердің қайнар көздері мен олардың іске қатыстылығы.
2.1.Дәлелдемелердің қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26.28
2.2.Дәлелдемелерді топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29.35
2.3Дәлелдемелердің қатыстылығы және іске жіберілуі ... ... ... ... ... ... ... .36.41
2.4.Дәлелдемелер мен жедел.іздестіру арқылы алынған процессуалдық емес
ақпараттың арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42.51
2.5.Техникалық құралдарды қолдана отырып жедел.іздестіру жолымен
алынған ақпаратты дәлелдемеге айналдырудың іс жүргізушілік
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52.54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55.
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1.тарау.Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу құқығының түсінігі.Таным теориясы мен шындықтың ұғымы.
1.1. Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу
құқығының түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.7
1.2.Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу құқығы және оның дәлелдемелер
теориясындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.10
1.3. Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу процесінің түсінігі мен маңызы...11.15 1.4.Таным теориясы дәлелдеме теориясының негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16.18
1.5.Қылмыстық процестегі шындықтың ұғымы мен мазмұны ... ... ... ... ..19.21
1.6.Қылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың іс жүргізудегі
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.25
2.тарау.Дәлелдемелердің қайнар көздері мен олардың іске қатыстылығы.
2.1.Дәлелдемелердің қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26.28
2.2.Дәлелдемелерді топтастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29.35
2.3Дәлелдемелердің қатыстылығы және іске жіберілуі ... ... ... ... ... ... ... .36.41
2.4.Дәлелдемелер мен жедел.іздестіру арқылы алынған процессуалдық емес
ақпараттың арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42.51
2.5.Техникалық құралдарды қолдана отырып жедел.іздестіру жолымен
алынған ақпаратты дәлелдемеге айналдырудың іс жүргізушілік
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52.54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55.
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе.
Қазақстан Республикасы ,яғни тәуелсіз еліміз 1995 жылғы 30-шы тамызда қабылданған Конституцияның 1-ші бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық ,зайырлы, әлеуметтік және құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады.
Құқықтық мемлекет тек парасаттылыктың ,әділлеттіліктің шынайы белгісі ғана емес ,сонымен бірге адамның бостандығын, қадір -қасиетін ,
ар-намысын, теңдігін қорғайтын демократияны қалыптастыратын күш.
Құқықтық мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтық емес халықтың шынайы еркін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында құқықтық мемлекеттің демократиялық принциптері мемлекеттің жүргізіп отырған соттық-құқықтық реформасында одан әрі дамып жетілуде. Халықаралық-құқықтық нормалардың басымдығының ішкі құқықтардан жоғары болуын мойындау республиканың заңдық актілерін халықаралық стандарттармен сәйкестендіруді талап етеді. Бірінші кезекте бұл қылмыстық істер бойынша іс жүргізу барысында кездесетін құқықтық қатынастарға қатысты.
Қ Р Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының тұжырымдамасы қолданыстағы заңнамалардың құқықтық реттеу жұмыстарында кездесетін олқылықтарды толықтыра отырып олардың нормаларын келешекте жетілдіру және олардың қоғамдық өмірдің аса маңызды салаларында тереңдету қажеттілігін атап көрсетті.
Бұл жерде заңдық актілерді дайындау ісі сілтеме жасалатын нормалардың санын азайтумен және заңдардың мүмкіндігінше нақты болуымен сипатталуға тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның 2004 жылға арналған ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындау барысында құқық қорғау және сот органдарының қызметін жетілдіруді бәрінен бұрын азаматтардың құқықтары мен бостандығын қамтамасыз ететін тұрғыдан қаралуға тиісті басты мәселелердің бірі ретінде атап көрсетті.
Бүгінгі таңда Қазақстан бұл бағытта белсенді жұмыстар жүргізіп отыр, бұған нормативтік құқықтық актілердің көптеп қабылдануы дәлел. Солай бола тұра олардың көптеген ережелері істе белгілі мүддесі бар істің белсенді қатысушыларының құқықтары мен мүдделеріне қатысты мәселелер төңірегінде заңды жетілдіруге бағытталған.
Қылмыстық іс қатынастар саласына тартылған өзге тұлғалардың қылмыстық іске қатысуына байланысты түйінді мәселелер ғылыми және норма шығару қызметінің аясынан тыс қалуда.
Іс жүргізу форма дәлелдемелерді жинауда, зерттеуде, бағалауда және пайдалануда ғана емес, қылмыстық іс бойынша іс жүргізу барысында тәртіп ережелерін анықтайтын немесе міндеттер мен талаптарды белгілейтін құқықтық ұйғарымдарды сақтауда да ықпал ететін әртүрлі дәрежелі азаматтардың факультативтік қатысуымен қатар міндетті қатысуын да қарастырады.
Осыған байланысты қандай да бір іс жүргізу әрекеттің ісін дұрыс және тиімді жүргізуге қажетті тұлғаларды қылмыстық іске қатысу үшін таңдау мен тартуда қиындықтар жиі кездесіп отырады. Заңда бекітілген іс жүргізу қызметті жүзеге асырудың ережелері қаншама жетілдірілсе де олар процессуалдық іс-әрекеттердің тиісті түрде өтуімен қамтамасыз ететін тұлғалардың қылмыстық сот ісіне қатысуына байланысты барлық мәселелерді толығымен реттей алмайды.
Бұл мәселені қалыптасқан соттық-тергеу тәжірибесін талдау және заңнамаларды жетілдіруге ғана емес, сонымен қатар қылмыстық іс жүргізу қызметті дұрыс ұйымдастыруды қамтамасыз ететін ғылыми жетістіктерді пайдалануға бағытталған ғылыми негізделген ұсынымдарды әзірлеу жағдайында шешуге болады.
1.1. Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу
құқығының түсінігі.
Қазақстан Республикасы қылмыстық істер жүргізу кодексінің
25-бабында қылмыстық іс жүргізу заңында ешқандай дәлелдеменің күні бұрын белгіленген күші болмайтыны көрсетілген.Ол мына принциптерге негізделінген:
-іс бойынша жинақталған дәлелдемелерді, заттай айғақтарды соттың, прокурордың ,тергеушінің, анықтаушының еркін бағалауы;
-соттың өз тұжырымдамаларында қылмыстық ізге түсу органдарының бағалау пікірлері мен байланысты болмауы;
Қылмыстық іс жүргізуде заттай айғақтар дәлелдеме қатарына жатқызылған.Сондықтан да заттай айғақтар дәлелдеме міндеттерін атқаратыны айқын болып табылады.
Кінәсіздік презумпциясы принципі бойынша кінәлінің айыбын құқық қорғау органдарының қызметкерлері заттай дәлелдемелер арқылы заңдылықты сақтай отырып дәлелдеуге тиіс.
Дәлелдеме ұғымының екі жақты сипаты болады:
а) тектік сипаттағы философиялық ұғым;
ә) түрлік сипаттағы іс жүргізу құқықтық ұғымы.
Философия көзқарасы тұрғысынан дәлелдеме дегеніміз шындықты анықтаудың процесі (әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу. Кең мағынасындағы "дәлелдеме" қандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын кез келген рәсім, бұл кейбір қисынды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи құбылыстар мен затгарды сезім арқылы қабылдау жолымен жүзеге асырылады. Тар мағынасында бұл шынайы алғышарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын дұрыс ой қорытындыларының тізбегі.
Қазақстан Республикасы ,яғни тәуелсіз еліміз 1995 жылғы 30-шы тамызда қабылданған Конституцияның 1-ші бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық ,зайырлы, әлеуметтік және құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады.
Құқықтық мемлекет тек парасаттылыктың ,әділлеттіліктің шынайы белгісі ғана емес ,сонымен бірге адамның бостандығын, қадір -қасиетін ,
ар-намысын, теңдігін қорғайтын демократияны қалыптастыратын күш.
Құқықтық мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтық емес халықтың шынайы еркін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында құқықтық мемлекеттің демократиялық принциптері мемлекеттің жүргізіп отырған соттық-құқықтық реформасында одан әрі дамып жетілуде. Халықаралық-құқықтық нормалардың басымдығының ішкі құқықтардан жоғары болуын мойындау республиканың заңдық актілерін халықаралық стандарттармен сәйкестендіруді талап етеді. Бірінші кезекте бұл қылмыстық істер бойынша іс жүргізу барысында кездесетін құқықтық қатынастарға қатысты.
Қ Р Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының тұжырымдамасы қолданыстағы заңнамалардың құқықтық реттеу жұмыстарында кездесетін олқылықтарды толықтыра отырып олардың нормаларын келешекте жетілдіру және олардың қоғамдық өмірдің аса маңызды салаларында тереңдету қажеттілігін атап көрсетті.
Бұл жерде заңдық актілерді дайындау ісі сілтеме жасалатын нормалардың санын азайтумен және заңдардың мүмкіндігінше нақты болуымен сипатталуға тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның 2004 жылға арналған ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындау барысында құқық қорғау және сот органдарының қызметін жетілдіруді бәрінен бұрын азаматтардың құқықтары мен бостандығын қамтамасыз ететін тұрғыдан қаралуға тиісті басты мәселелердің бірі ретінде атап көрсетті.
Бүгінгі таңда Қазақстан бұл бағытта белсенді жұмыстар жүргізіп отыр, бұған нормативтік құқықтық актілердің көптеп қабылдануы дәлел. Солай бола тұра олардың көптеген ережелері істе белгілі мүддесі бар істің белсенді қатысушыларының құқықтары мен мүдделеріне қатысты мәселелер төңірегінде заңды жетілдіруге бағытталған.
Қылмыстық іс қатынастар саласына тартылған өзге тұлғалардың қылмыстық іске қатысуына байланысты түйінді мәселелер ғылыми және норма шығару қызметінің аясынан тыс қалуда.
Іс жүргізу форма дәлелдемелерді жинауда, зерттеуде, бағалауда және пайдалануда ғана емес, қылмыстық іс бойынша іс жүргізу барысында тәртіп ережелерін анықтайтын немесе міндеттер мен талаптарды белгілейтін құқықтық ұйғарымдарды сақтауда да ықпал ететін әртүрлі дәрежелі азаматтардың факультативтік қатысуымен қатар міндетті қатысуын да қарастырады.
Осыған байланысты қандай да бір іс жүргізу әрекеттің ісін дұрыс және тиімді жүргізуге қажетті тұлғаларды қылмыстық іске қатысу үшін таңдау мен тартуда қиындықтар жиі кездесіп отырады. Заңда бекітілген іс жүргізу қызметті жүзеге асырудың ережелері қаншама жетілдірілсе де олар процессуалдық іс-әрекеттердің тиісті түрде өтуімен қамтамасыз ететін тұлғалардың қылмыстық сот ісіне қатысуына байланысты барлық мәселелерді толығымен реттей алмайды.
Бұл мәселені қалыптасқан соттық-тергеу тәжірибесін талдау және заңнамаларды жетілдіруге ғана емес, сонымен қатар қылмыстық іс жүргізу қызметті дұрыс ұйымдастыруды қамтамасыз ететін ғылыми жетістіктерді пайдалануға бағытталған ғылыми негізделген ұсынымдарды әзірлеу жағдайында шешуге болады.
1.1. Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу
құқығының түсінігі.
Қазақстан Республикасы қылмыстық істер жүргізу кодексінің
25-бабында қылмыстық іс жүргізу заңында ешқандай дәлелдеменің күні бұрын белгіленген күші болмайтыны көрсетілген.Ол мына принциптерге негізделінген:
-іс бойынша жинақталған дәлелдемелерді, заттай айғақтарды соттың, прокурордың ,тергеушінің, анықтаушының еркін бағалауы;
-соттың өз тұжырымдамаларында қылмыстық ізге түсу органдарының бағалау пікірлері мен байланысты болмауы;
Қылмыстық іс жүргізуде заттай айғақтар дәлелдеме қатарына жатқызылған.Сондықтан да заттай айғақтар дәлелдеме міндеттерін атқаратыны айқын болып табылады.
Кінәсіздік презумпциясы принципі бойынша кінәлінің айыбын құқық қорғау органдарының қызметкерлері заттай дәлелдемелер арқылы заңдылықты сақтай отырып дәлелдеуге тиіс.
Дәлелдеме ұғымының екі жақты сипаты болады:
а) тектік сипаттағы философиялық ұғым;
ә) түрлік сипаттағы іс жүргізу құқықтық ұғымы.
Философия көзқарасы тұрғысынан дәлелдеме дегеніміз шындықты анықтаудың процесі (әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу. Кең мағынасындағы "дәлелдеме" қандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын кез келген рәсім, бұл кейбір қисынды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи құбылыстар мен затгарды сезім арқылы қабылдау жолымен жүзеге асырылады. Тар мағынасында бұл шынайы алғышарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын дұрыс ой қорытындыларының тізбегі.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1.ҚР Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Төлеубекова Б.Х. Алматы 2000
2.Уголовный процесс РК. Оспанов Алматы 2000
3. Уголовный процесс. / Под ред. Гуценко К.Ф. Москва 1997.
4. Уголовный процесс. / Под ред. Н.А. Лупинский. М.1998г.
5.Курс советского уголовного процесса /ч.Общая/- под.ред. А.Д. Бойкова А.Д., И.А. Карпеца. М.1989.
6.Сов. Уголовный процесс. Под ред. Н.С.Алексеева., В.З. Лукашевича – М.1998.
7.Уголовный процесс Казахской ССР. Под ред. М.Мамутова и Ю. Д. Левщица. /ч.Общ./-Алматы 1989г.: /ч.Особенный/, Алматы 1990.
8.Ларин А.М., Мельников Э.В. Савицкий В.М., Уголовный процесс России . Москва 1998.
9.Комментарий к Уголовному Процессуальному кодексу. /ч.общая/. Жети-Жаргы. 2002г.
10.Белкин Р.С. Собирание,исследование и оценка доказательств. М.,1966г.
11.Трусов А.И. Основы теории судебных доказательств. М.,1960.
12.Шейфер С.А. Предварительные следствие. Общие условия и основные этапы производства. Куйбышев.1986.
13.Шимановский В.В. Общие условия производства предварительного следствия. М.1983.
14.Белозеров Ю.Н.,Чугунов А.А. Проблема обеспечения законности обоснованности возбуждения уголовного дела. М:1976.
15.Мотовиловкер Я.О. Обстоятельства, исключающие производства по уголовному делу. // Государство и право,1994. № 12. С. 60-63
16.Вопросы расследования преступлений. Справочное пособия. Под ред. Кочанова А.Я. М.1996г.
17.Ларин А.М. Расследование по уголовному делу: процессуальные функции. М.1991г.
18. Демидов И.Ф.Проблемы прав человека в Российском уголовном процессе. М.,1995г.
19.Щерба С.П. , Зайцев О.С. Охрана прав потерпевших и свидетелей по уголовным делам. М.1996.
20. Шетуков М.П. Участники процесса на предварительном следствии. Проблемы процессуального положения – Рига 1988г.
21.Галкин Б.А. Советский уголовно - процессуальный закон.М.1967.
22.Защита прав потерпевшего в уголовном процессе. М.1993.
23.Богословская Л.Л. Процессуальный статус участников уголовного судопроизводства // Харьков, 1991.
24.Михаилова Т.А. Предание суду в советском уголовном процессе. М.1981.
25.Николаева Т.Н. Деятельность проркурора при окончании предварительного следствия. Саратов 1990.
26. Агафанов П.Н. Порядок судебного разбирательства по уголовному делу. М.1985.
27.Загорский Г.Н. Судебное разбирательство по уголовному делу. М.1985.
28.А.М.Дворянский. Организация и методика работы прокурора судебных стадиях уголовного судопроизводства. М.1996.
29.Пастухов М.И. Реабилитация невиновных. Основы правового института. МИнск 1993.
30.Короневский Ю.В. Государственные обвинение в в условиях судебной реформы. М.1994.
31. Леви И.А. и др., Получение и проверка показаний следователем. Справочник. 1987.
32.Барабаш С.А., Володина М.М. Прекращение уголовных дел по нереабилитирующим основанием в стадии предварительного расследования. Томск,1986.
33.Белозеров Ю.Н., Юфимевич С.П. Обвинительное заключение в уголовном процессе. М.1982.
32.Божьев А. Прекращение дел на досудебных стадиях. //Россия. Юстиция. 1986. №5. С.21-22.
33.Быков В. Основание приостановления производства по уголовному делу.// Россия. Юстиция. 1995. №3. С. 15-16.
34.Шимановский В.Сроки содержания под стражей на предварительном следствии. Порядок исчисления и продления// Законность 1995г. №3 с.16
35.Ознакомление с материалами уголовного дела. // Законность. 1994. № 10. С.48-50.
36.Пашкевич П.Ф.Свидетельские показания:вопросы обеспечения правдивости и рационального использования // Вопросы осуществления правосудия по уголовным делам. Калининград,1984.
37.Михайленко А.Р.Роль потерпевшего и свидетеля в обеспечения законности на предварительном следствии//Укрепленные законности предварительного расследования в условиях перестройки.Сборник научных трудов. Волгоград., 1990.С.113.
38.Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском праве. М.,1950. С.276.
39. Рахунов Р.Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности. М.,1961. С.179.
40.Голунский С.А.Вопросы судопроизводства и судопроизводства в новом уголовно-процессуальном законадательстве. М.,1969. С.80.
1.ҚР Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Төлеубекова Б.Х. Алматы 2000
2.Уголовный процесс РК. Оспанов Алматы 2000
3. Уголовный процесс. / Под ред. Гуценко К.Ф. Москва 1997.
4. Уголовный процесс. / Под ред. Н.А. Лупинский. М.1998г.
5.Курс советского уголовного процесса /ч.Общая/- под.ред. А.Д. Бойкова А.Д., И.А. Карпеца. М.1989.
6.Сов. Уголовный процесс. Под ред. Н.С.Алексеева., В.З. Лукашевича – М.1998.
7.Уголовный процесс Казахской ССР. Под ред. М.Мамутова и Ю. Д. Левщица. /ч.Общ./-Алматы 1989г.: /ч.Особенный/, Алматы 1990.
8.Ларин А.М., Мельников Э.В. Савицкий В.М., Уголовный процесс России . Москва 1998.
9.Комментарий к Уголовному Процессуальному кодексу. /ч.общая/. Жети-Жаргы. 2002г.
10.Белкин Р.С. Собирание,исследование и оценка доказательств. М.,1966г.
11.Трусов А.И. Основы теории судебных доказательств. М.,1960.
12.Шейфер С.А. Предварительные следствие. Общие условия и основные этапы производства. Куйбышев.1986.
13.Шимановский В.В. Общие условия производства предварительного следствия. М.1983.
14.Белозеров Ю.Н.,Чугунов А.А. Проблема обеспечения законности обоснованности возбуждения уголовного дела. М:1976.
15.Мотовиловкер Я.О. Обстоятельства, исключающие производства по уголовному делу. // Государство и право,1994. № 12. С. 60-63
16.Вопросы расследования преступлений. Справочное пособия. Под ред. Кочанова А.Я. М.1996г.
17.Ларин А.М. Расследование по уголовному делу: процессуальные функции. М.1991г.
18. Демидов И.Ф.Проблемы прав человека в Российском уголовном процессе. М.,1995г.
19.Щерба С.П. , Зайцев О.С. Охрана прав потерпевших и свидетелей по уголовным делам. М.1996.
20. Шетуков М.П. Участники процесса на предварительном следствии. Проблемы процессуального положения – Рига 1988г.
21.Галкин Б.А. Советский уголовно - процессуальный закон.М.1967.
22.Защита прав потерпевшего в уголовном процессе. М.1993.
23.Богословская Л.Л. Процессуальный статус участников уголовного судопроизводства // Харьков, 1991.
24.Михаилова Т.А. Предание суду в советском уголовном процессе. М.1981.
25.Николаева Т.Н. Деятельность проркурора при окончании предварительного следствия. Саратов 1990.
26. Агафанов П.Н. Порядок судебного разбирательства по уголовному делу. М.1985.
27.Загорский Г.Н. Судебное разбирательство по уголовному делу. М.1985.
28.А.М.Дворянский. Организация и методика работы прокурора судебных стадиях уголовного судопроизводства. М.1996.
29.Пастухов М.И. Реабилитация невиновных. Основы правового института. МИнск 1993.
30.Короневский Ю.В. Государственные обвинение в в условиях судебной реформы. М.1994.
31. Леви И.А. и др., Получение и проверка показаний следователем. Справочник. 1987.
32.Барабаш С.А., Володина М.М. Прекращение уголовных дел по нереабилитирующим основанием в стадии предварительного расследования. Томск,1986.
33.Белозеров Ю.Н., Юфимевич С.П. Обвинительное заключение в уголовном процессе. М.1982.
32.Божьев А. Прекращение дел на досудебных стадиях. //Россия. Юстиция. 1986. №5. С.21-22.
33.Быков В. Основание приостановления производства по уголовному делу.// Россия. Юстиция. 1995. №3. С. 15-16.
34.Шимановский В.Сроки содержания под стражей на предварительном следствии. Порядок исчисления и продления// Законность 1995г. №3 с.16
35.Ознакомление с материалами уголовного дела. // Законность. 1994. № 10. С.48-50.
36.Пашкевич П.Ф.Свидетельские показания:вопросы обеспечения правдивости и рационального использования // Вопросы осуществления правосудия по уголовным делам. Калининград,1984.
37.Михайленко А.Р.Роль потерпевшего и свидетеля в обеспечения законности на предварительном следствии//Укрепленные законности предварительного расследования в условиях перестройки.Сборник научных трудов. Волгоград., 1990.С.113.
38.Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском праве. М.,1950. С.276.
39. Рахунов Р.Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности. М.,1961. С.179.
40.Голунский С.А.Вопросы судопроизводства и судопроизводства в новом уголовно-процессуальном законадательстве. М.,1969. С.80.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
1-тарау.Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу
құқығының түсінігі.Таным теориясы мен шындықтың ұғымы.
1.1. Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу
құқығының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .5-7
1.2.Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу құқығы және оның дәлелдемелер
теориясындағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...8-10
1.3. Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу процесінің түсінігі мен маңызы...11-15
1.4.Таным теориясы дәлелдеме теориясының
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...16-18
1.5.Қылмыстық процестегі шындықтың ұғымы мен мазмұны ... ... ... ... ..19-
21
1.6.Қылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың іс жүргізудегі
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 22- 25
2-тарау.Дәлелдемелердің қайнар көздері мен олардың іске қатыстылығы.
2.1.Дәлелдемелердің қайнар
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26-2 8
2.2.Дәлелдемелерді
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..29-35
2.3Дәлелдемелердің қатыстылығы және іске
жіберілуі ... ... ... ... ... ... .. ...36-41
2.4.Дәлелдемелер мен жедел-іздестіру арқылы алынған процессуалдық емес
ақпараттың
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 42-51
2.5.Техникалық құралдарды қолдана отырып жедел-іздестіру жолымен
алынған ақпаратты дәлелдемеге айналдырудың іс жүргізушілік
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..52-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...55-
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Кіріспе.
Қазақстан Республикасы ,яғни тәуелсіз еліміз 1995 жылғы 30-шы тамызда
қабылданған Конституцияның 1-ші бабында Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық ,зайырлы, әлеуметтік және құқықтық мемлекет ретінде
орнықтырады.
Құқықтық мемлекет тек парасаттылыктың ,әділлеттіліктің шынайы белгісі
ғана емес ,сонымен бірге адамның бостандығын, қадір -қасиетін ,
ар-намысын, теңдігін қорғайтын демократияны қалыптастыратын күш.
Құқықтық мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтық емес халықтың шынайы еркін
білдіреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында құқықтық мемлекеттің
демократиялық принциптері мемлекеттің жүргізіп отырған соттық-құқықтық
реформасында одан әрі дамып жетілуде. Халықаралық-құқықтық нормалардың
басымдығының ішкі құқықтардан жоғары болуын мойындау республиканың заңдық
актілерін халықаралық стандарттармен сәйкестендіруді талап етеді. Бірінші
кезекте бұл қылмыстық істер бойынша іс жүргізу барысында кездесетін
құқықтық қатынастарға қатысты.
Қ Р Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 Жарлығымен
мақұлданған Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының тұжырымдамасы
қолданыстағы заңнамалардың құқықтық реттеу жұмыстарында кездесетін
олқылықтарды толықтыра отырып олардың нормаларын келешекте жетілдіру және
олардың қоғамдық өмірдің аса маңызды салаларында тереңдету қажеттілігін
атап көрсетті.
Бұл жерде заңдық актілерді дайындау ісі сілтеме жасалатын нормалардың
санын азайтумен және заңдардың мүмкіндігінше нақты болуымен сипатталуға
тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның 2004
жылға арналған ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындау
барысында құқық қорғау және сот органдарының қызметін жетілдіруді бәрінен
бұрын азаматтардың құқықтары мен бостандығын қамтамасыз ететін тұрғыдан
қаралуға тиісті басты мәселелердің бірі ретінде атап көрсетті.
Бүгінгі таңда Қазақстан бұл бағытта белсенді жұмыстар жүргізіп отыр,
бұған нормативтік құқықтық актілердің көптеп қабылдануы дәлел. Солай бола
тұра олардың көптеген ережелері істе белгілі мүддесі бар істің белсенді
қатысушыларының құқықтары мен мүдделеріне қатысты мәселелер төңірегінде
заңды жетілдіруге бағытталған.
Қылмыстық іс қатынастар саласына тартылған өзге тұлғалардың қылмыстық
іске қатысуына байланысты түйінді мәселелер ғылыми және норма шығару
қызметінің аясынан тыс қалуда.
Іс жүргізу форма дәлелдемелерді жинауда, зерттеуде, бағалауда және
пайдалануда ғана емес, қылмыстық іс бойынша іс жүргізу барысында тәртіп
ережелерін анықтайтын немесе міндеттер мен талаптарды белгілейтін құқықтық
ұйғарымдарды сақтауда да ықпал ететін әртүрлі дәрежелі азаматтардың
факультативтік қатысуымен қатар міндетті қатысуын да қарастырады.
Осыған байланысты қандай да бір іс жүргізу әрекеттің ісін дұрыс және
тиімді жүргізуге қажетті тұлғаларды қылмыстық іске қатысу үшін таңдау мен
тартуда қиындықтар жиі кездесіп отырады. Заңда бекітілген іс жүргізу
қызметті жүзеге асырудың ережелері қаншама жетілдірілсе де олар
процессуалдық іс-әрекеттердің тиісті түрде өтуімен қамтамасыз ететін
тұлғалардың қылмыстық сот ісіне қатысуына байланысты барлық мәселелерді
толығымен реттей алмайды.
Бұл мәселені қалыптасқан соттық-тергеу тәжірибесін талдау және
заңнамаларды жетілдіруге ғана емес, сонымен қатар қылмыстық іс жүргізу
қызметті дұрыс ұйымдастыруды қамтамасыз ететін ғылыми жетістіктерді
пайдалануға бағытталған ғылыми негізделген ұсынымдарды әзірлеу жағдайында
шешуге болады.
1.1. Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу
құқығының түсінігі.
Қазақстан Республикасы қылмыстық істер жүргізу кодексінің
25-бабында қылмыстық іс жүргізу заңында ешқандай дәлелдеменің күні бұрын
белгіленген күші болмайтыны көрсетілген.Ол мына принциптерге негізделінген:
-іс бойынша жинақталған дәлелдемелерді, заттай айғақтарды соттың,
прокурордың ,тергеушінің, анықтаушының еркін бағалауы;
-соттың өз тұжырымдамаларында қылмыстық ізге түсу органдарының
бағалау пікірлері мен байланысты болмауы;
Қылмыстық іс жүргізуде заттай айғақтар дәлелдеме қатарына
жатқызылған.Сондықтан да заттай айғақтар дәлелдеме міндеттерін атқаратыны
айқын болып табылады.
Кінәсіздік презумпциясы принципі бойынша кінәлінің айыбын құқық
қорғау органдарының қызметкерлері заттай дәлелдемелер арқылы заңдылықты
сақтай отырып дәлелдеуге тиіс.
Дәлелдеме ұғымының екі жақты сипаты болады:
а) тектік сипаттағы философиялық ұғым;
ә) түрлік сипаттағы іс жүргізу құқықтық ұғымы.
Философия көзқарасы тұрғысынан дәлелдеме дегеніміз шындықты анықтаудың
процесі (әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу. Кең мағынасындағы
"дәлелдеме" қандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын кез келген
рәсім, бұл кейбір қисынды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи құбылыстар
мен затгарды сезім арқылы қабылдау жолымен жүзеге асырылады. Тар
мағынасында бұл шынайы алғышарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын
дұрыс ой қорытындыларының тізбегі.
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі мағынада қамтиды:
а) дәлелдеме-шындықты анықтаудың процесі не әдісі;
ә) дәлелдеме-тану мен бағалаудың статистикалық объектісі.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы үшін статистикалық объект деген дәлелдеме
ұғымының екінші мағынасы тән, қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберіндегі
өзгеше қызмет түрі ретінде шындықты анықтау процесінің өзі "дәлелдеу"
терминімен белгіленеді.
"Дәлелдеме" ұғымының қылмыстық іс жүргізуінің мәнін формальды қисынмен
жұмыс істейтін дефинициядан (анықтаудан) ажырата отырып, А. И. Трусов былай
деп жазды: "...Сот дәлелдеуде жалаң ойлармен ғана емес, ең әуелі нақты
фактілермен жұмыс істейді".
А. И. Трусов соттық дәлелдемелердің мынадай негізгі белгілерін негіздейді:
а) соттық дөлелдермен іс жүзіндегі деректерді білдіреді;
б) жалпы кез келген іс жүзіндегі деректер соттық дәлелдемелер болып
танылмайды, нақты көмегімен жағдайды айқындауға септігі тигендері,
қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы барлары ғана соттық дәлелдемелер бола
алады;
в) соттық дәлелдемелер арқылы занда көзделген қылмыстық іс
жүргізушілік нысандарда, яғни белгілі бір тәртіппен фактілер анықталады
немесе жоққа шығарылады.
Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің мәні туралы жалпы түсінік
шындықты тану процесімен өзара байланысқа түскен кезде дәлелдеме —
қылмыстық іс жүргізу қүқығының аса маңызды сипаттарының бірі болып табылады
деп айта аламыз. Дәлелдеме сот әділдігінің басты сипаты. Сот ісін жүргізуді
жүзеге асыратын адамдар мен органдардың бүкіл қызметі іс бойынша шындықты
анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге бағытталған. Дәлелдемесіз
нақты адамға үкім шығаруға кұқықтық негіз жоқ.
Келтірілген түйінді жағдайлар қылмыстық процесте дәлелдеме ұғымын
заңды түрде бекітудің негізіне алынған болатын. Мәселен, ҚІЖК-нің 115-
бабында былай деп жазылған: "Оның негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор,
сот осы Кодексте белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын,
айыпталушының бұл әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлілігін не кінәлі емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған іс
жүзіндегі деректер қылмыстық іс бойынша дәледдемелер болып табылады".
Сонымен, дәлелдеменің белгілері мыналар болып табылады:
а)дәлелдемелердің ҚІЖК-сінде көрсетілген ережелерге сәйкес алынуы;
б)дәлелдемелерде анықталатын жағдайларға қатысы бар іс жүзіндегі
деректердің болуы;
в)дәлелдемелерді жинақтау және солардың негізінде қылмыстық жазаға жататын
әрекеттің бар екендігін немесе болмағандығын анықтау;
д)мұндай анықтауды анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және соттың ғана
құқығына беру;
е)жасады деп айып тағылып отырған әрекетте адамның кінәлі екендігін не
кінөсіздігін анықтау.
Заң іс үшін маңызы бар іс жүзіндегі дерек көздерінің толық тізбесін
белгілейді. Мұндай көздер қатарына:
- сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің жауаптары;
-сарапшы қорытындысы;
-заттай айғақтар;
-іс жүргізудің хаттамалары және өзге де құжаттар жатады.
1.2. Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу құқығы және оның дәлелдемелер
теориясындағы орны.
Дәлелдеу құқығы дәлелдеме теориясының кұрамдас бөлігі болып табылады.
Н. С. Алексеев атап көрсеткеніндей, дәлелдеме теориясы "дәлелдеме тарихының
мәселелерін, олардың теориялық негіздерін, зандық регламенттің даму
сипаттамасын, шетел мемлекеттеріндегі түрлі жүйелерді, даулы теориялық
проблемаларды қамтиды".
Қылмыстық іс жүргізу кұкығындағы дәлелдеме теориясының орнын белгілей
келіп Г. М. Миньковский былай деп жазды: "Дәлелдеме теориясы қылмыстық
процесс ғылымының бір бөлігі болып табылады, ол бөлік анықтауда, алдын ала
тергеуде және сотта дәлелдеу процесін зерттеуге арналған.
Дәлелдеу теориясы мынадай мәселелерді талдайды:
а) таным процесінің бір түрі ретінде объективті шындықты дәлелдеу
туралы;
б) осы процесте танымның негізі және шындықтың өлшемі ретінде
керінетін қоғамдық тәжірибенің өзгеше нысандары туралы;
в) қылмыстық істерді тергеу және талқылау кезінде таным объектісінің
ерекшелігі мен мазмұны туралы;
г) қылмыстық сот ісін жүргізудегі дәлелдемелер ұғымы, олардың түрлері
мен жіктелуі туралы;
дәлелдемелерді пайдаланудың және оларды бағалаудың принциптері мен
ережелері туралы;
д)соттық зерттеудің объективтілігіне кепілдіктер беру туралы.
Дәлелдеме теориясының мазмұны дәлелдеу құқығының мазмұны үшін шешуші
болып табылады. П. С. Элькиндтін пікірі бойынша дәлелдеу құқығын
дәлелдемелерді жинақтаудың, тексерудің және бағалаудың мақсатын, мазмұнын,
тәртібін, шектерін және құқықтық құралдарын реттейтін қылмыстық іс жүргізу
нормаларының жүйесі, сондай-ақ осындай бағалаудан туындайтын құқық қолдану
органдары қорытындыларының негізділігі мен дәлелділігі деп түсіну керек.
Дәлелдеу құкығының мәнін осылай түсіну оның өзіне тән белгілерін
тұжырымдауға мүмкіндік береді. Дәлелдеу құқығының белгілері мыналардан
керінеді: дәлелдеу құқығының тәсілдері мен құқықтық реттеу тақырыбы
қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеу саласында қалыптасатын құқықтық
қатынастардан тұрады; аталған құқықтық қатынастарды дәлелдеу қүқығымен
реттеу тәсілдері қылмыстық іс жүргізу тәсілдерін, ішінара дәлелдемелерді
жинақтауға, тексеруге және бағалауға бағытталған тәсілдердің шеңберінен
шықпайды, яғни дәлелдеу құқығының нормалары кылмыстық іс жүргізу құкығы
нормаларының кұрамдас бөлігі болып табылады;
дәлелдеме және дәлелдеу мәселелері бойынша дәлелдеу құқығының
мақсаттары қылмыстық іс жүргізу құқығы мақсаттарының бір бөлігімен сәйкес
келеді және әрбір қылмыстық іс бойынша шындыққа қол жеткізуді және сот
әділдігін жүзеге асыруды қамтамасыз етуді көздейді;
қылмыстық іс жүргізу құқығына негізделген дәлелдеу құқығы алғашқысы
сияқты құрылымдық тұрғыдан Жалпы және Ерекше бөлімдерге белінеді; аталған
бөлімдердің қарым-қатынасы да қылмыстық іс жүргізу құқығындағыдай болып
келеді;
дәлелдеу құқығын дамытудың кейбір деңгейге дейін дербес сипаты
болады, мұның өзі қылмыстық іс жүргізу құқығы шегінде жаңа ережелерді
қалыптастыру және қолда барды терендету процесіне дәлелдеу құқығының оң
ыкпал етуінің негізі болып табылады; дәлелдеу құқығы нормаларының құрылымы
тұтас алғанда қылмыстық іс жүргізу құкығы нормаларының құрылымына сәйкес
келеді, сонымен бірге дәлелдеу құқығының жекелеген нормаларының ерекшелігі
қылмыстық іс жүргізу құқығы нормаларын құрудың ерекшелігін көрсетеді.
Сот ісін жүргізуде дәлелдермен жұмыс істеу, әділ соттың ұзақ жылдық
тәжірибесі қүқық қолдану қызметінде орын алған қайшылықты, сәйкессіздікті
анықтады. Дәлелдеме және дәлелдеу проблемаларының жиынтығы осы
проблемалардың теориялық және практикалық аспектілерін дербес түрде
жетілдіру қажетігін өмірге әкелді. Әуел баста бөлек-бөлек зерттеулер түптеп
келгенде тұтастық және жүйелілікке тән дәлелдеу кұкығына айналды.
1.3.Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу процесінің түсінігі мен маңызы.
Дәлелдеу процесі мәнісін философиялық түсіну кең ауқымды
мағынасындағы дәлелдеме ұғымымен жанама түрде байланысты. Мұндай айқындама
жағдайында қылмыстық іс жүргіздің дәлелдеме ұғымының мәнісі философиялық
көзқарас тұрғысынан тар мағынадағы дәлелдеме ұғымына сай келеді.
Дәлелдеме (объектілер) және дәлелдеу (іс-қимыл) деп процессуалдық бөлудің
мағыналылықтан гөрі әдістемелік мәні бар. Міне, сондықтан біз іс жүргізудің
дәлелдеу ұғымына барабар ретінде кең ауқымды мағынасындағы дәлелдеменің
философиялық ұғымын қолданамыз.
Кең ауқымды мағынасындағы дәлелдеме—қандай да бір пайымдаудың
шынайылығын анықтаудың кез келген процедурасы (осы дәлелдеменін тезисі
немесе қорытындысы деп аталады), бұл кейбір логикалық пайымдаулардың
көмегімен, сондай-ақ кейбір табиғи заттар мен кұбылыстарды сезіммен
қабылдау арқылы жүзеге асырылады.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу процесін құқыктық түсіндіру
қаралып отырған қызмет саласының ерекшелігімен елеулі түрде кемелденуі және
процессуалдық дәлелдеудің мәнісі туралы мынадай айқын ғылыми пайымдаулармен
толықты.
М. М. Гродзинский дәлелдеу процесін "дәлелдемелерді жинау, бекіту және
бағалау жөніндегі тергеу-сот және прокурорлық органдардың қызметі" деп
белгіледі.5.61
А. М. Лариннің пікірі бойынша дәлелдеу "қылмыстық сот ісін жүргізуде
заң белгілеген міндеттерді жүзеге асыру мақсатнында жасалған (немесе
жорамалданған) қылмыстар және олармен байланысты жағдайлар туралы шындықты
білу үшін фактілерді зерттеуден тұратын, ерекше, заң белгілеген нысандарда
жүзеге асырылатын тергеушінің,прокурордың, соттың, сондай-ақ қылмыстық
процеске тартылатын немесе жіберілетін баска да қатысушылардың
(субъектілердің) күрделі қызметі".17.60
М. С. Строгович "Дәлелдеу — қылмыстық істі шешу үшін маңызы бар барлық
фактілерді, жағдайларды, қылмыстыңжасалғандығын немесе жасалмағандығын,
белгілі бір адамның қылмыс жасаудан кінәлілігін немесе кінәсіздігін және
қылмыс жасаған адамның жауапкершілігін белгілейтін барлық өзге де
жағдайларды дәлелдемелердің көмегімен анықтау".
Әрі қарай М. С. Строгович мынаған назар аударады, дәлелдеу ұғымы
"құзіретті органдар жүргізетін зерттеу ұғымына тең, ұксас". М. М.
Гродзинскийдің позициясына В. Д. Арсеньев жақын тұр, соңғысы былай деп
есептейді: "Қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеуді белгілі бір шектерде
қылмыстық іс жүргізу заңы бағыттайтын және реттейтін, кылмыстық іс бойынша
іс жүзінде болған жағдайларды анықтау мақсатында дәлелдемелерді жинау,
зерттеу және бағалау жөнінде соттың, прокурордың және басқа да органдар мен
адамдардың қызметі ретіңде қарау керек.9.59
Р. С. Белкин дәлелдеудің танымдық (гносеологиялық) сипатына тоқталады,
ол дәлелдеу дегеніміз "осы кұбылыстың, фактінің және оларды баска да
фактілермен, құбылыстармен негіздеу арасыңдағы байланыстарды анықтау. Бұл
байланыстардың объективті түрдегі сипаты бар: олар танылғанына немесе
танылмағанына қарамастан, дәлелдеуді жүзеге асыратын адамның еркіне
қарамастан болады. Дәлелдеу процесінде олар анықталады, танылады және
белгілі бір жорамалдың шындығына көз жеткізуге мүмкіндік береді". Әрі қарай
ол дәлелдеудің мәнісі дәлелдемелерді жинаудан, зерттеуден және бағалаудан
көрінеді деп атап өтеді.
Дәлелдеу мәнісінің анағұрлым терең анықтамасы А. Р. Ратиновқа тиесілі:
"Оқиға туралы мәліметтер алынуы мүмкін ақпарат көздерін табу, ол
мәліметтерді жинау, оларды іс жүргізу түрінде бекіту, қылмыстық іс үшін
маңызы бар мән-жайларды сенімді түрде анықтау мақсатында тексеру мен
бағалау — қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінің мазмұнын құрайды".
Өзара диалектикалық іс-қимылға түсетін ойлау және практикалық
тұрғыдағы тең екі жақтың үилесімін дәлелдеудің мәнісін айқындай келіп Ф. Н.
Фаткуллин былай деп жазады: "...Кеңестік кылмыстық процестегі дәлелдеу
дегеніміз — заңда көрсетілген органдар мен адамдардың іс жүргізу қызметі,
олар ықтимал тергеу жорамалдарын анықтаудан осы жорамалдар бойынша, сол
сияқты іс бойынша сенімді түрдегі қорытындыларды негіздеу бойынша
дәлелдемелер мен олардың көздерін жинаудан, тексеруден және дәлелдеуден
көрінеді".
Қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеудің мәнісі туралы осы заманғы түсінік
таным мен дәлелдеу мазмұны бойынша түрлі ұғымдар деген пайымдауға
негізделген.
Қылмыстық іс жүргізу дәлелдеудің мәнісі туралы мәселені зерттеуде осы
заманғы ғылыми үрдістерді анықтау үшін А. А. Давлетовтың көзқарасы
қызығушылық туғызады, ол былай деп жазады: "Қылмыстық іс жүргізу танымы
құрылымында дәлелдеуді ажырата білу кажет. Тұтас алғанда қылмыстық іс
жүргізу танымы дегеніміз — заңда көзделген тәртіппен жүргізілетін сот ісін
жүргізу органдарының тергелетін қылмыс және онымен байланысты өзге де өмір
құбылыстары туралы білім алу жөніндегі қызметі. Қылмыстық іс жүргізу танымы
-дәлелдемелерді зерттеу және мән-жайларды дәлелдеу сияқты екі бөліктен
тұрады".
Доктриналдық түсіндіру қылмыстық сот ісін жүргізудегі дәлелдеу
процесін мынадай негізгі сипаттарға бөлуге мүмкіндік береді:
1) гносеологиялық дәлелдеу — бұл таным процесінің бір түрі, логикалық
дегеніміз — бұл нақты қылмыстық жазалауға жататын әрекетті адамның
жасағандығы туралы пайымдаудың шындығын негіздеу операциясы;
2) дәлелдеу мен таным сәйкес келмейді: олар тегі (таным) және түрі
(дәлелдеу) ретінде өзара арақатынаста болады;
3) дәлелдеу процесі — құқықтың және гносеологогиялық екі аспектінің
үйлесімін білдіреді.
Құқықтық аспект мынадай кезеңдерді қамтиды:
а)дәлелдеу-тану;
ә)дәледдеу-көзжеткізу;
б) дәлелдеу-негіздеу.
Дәлелдеудің әрбір келесі кезеңі —оның алдындағы кезеңге байланысты
және содан логикалық түрде туындайды.
Гносеологиялық аспект мынадай деңгейлерден тұрады:
а) ақпараттық дәлелдеу;
ә) логикалық дәлелдеу;
4) тергеу жене сот қызметінде орын алатын дәлелдеудің зерттеушілік,
танымдық сипаты болады;
5) дәлелдеу процесінде тергеу жэне сот талкылауының тақырыбы туралы
шынайы және сенімді білімге қол жеткізіледі;
6) қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу адресаты тар мағынасында
таным субъектісі (мәселен істі қараушы сот), кен,ауқымды мағынасында тұтас
қоғам болып табылады;
7) дәлелдеу тәртібі қатаң түрде қылмыстық іс жүргізу заңдарымен
реттелген;
8) дәлелдеу процесі ҚІЖК-нің 124-бабы төмендегілер бойынша дәйекті
қызметті қамтиды:2.59
а)дәлелдемелерді жинаудан;
ә) зерттеуден;
б) дәлелдемелерді пайдалануға қабылдаудан.
Бұл қызмет әдебиетте дәлелдеудің кезеңдері немесе элементері деп
аталады.Қылмыстық процессуалдық қызмет ретінде дәлелдеудін мақсаты
объективтік шындықка қол жеткізу болып табылады. Объективтік шындыққа қол
жеткізу танымның жалпы және жеке әдістерін қолдануға негізделген. Жалпы
әдістердің негізіне логикалық зандар жатады, бұл қатысты емес заңдар барлық
және қарама-қайшы нәрселерді алып тастанды. Іс бойынша мәні бір фактілер
мен мән-жайларды табудың, бекітудің, зерттеудің және анықтаудың нақгы
әдістерінен көрінетінтанымның жеке әдістері өзінің мынадай түрлерімен
ерекшеленеді:
а) негізінен танылуы қажет тақырыптың сыртқы белгілерін анықтауға
есептелген бақылау мен сипаттаудың тәжірибелік әдістері;
б) суретке түсіру, киноға түсіру, видео жазба арқылы арнайы химиялық
технологиялық құралдарды пайдалануға байланысты жасалған қылмыстық
әрекеттің материалдық белгілерін және сыртқы жай-күйін табу мен тіркеудің
ғылыми-техникалық әдістері;
в) зерттеу объектісінің сандық сипатын алу үшін арнайы құрылғылардың
көмегімен немесе оларды қолданбастан өлшеу мен есептеудің математикалық
әдістері;
г) іс бойынша дәлелдеу материалдарының сапасы мен маңызын анықтау үшін
колданылатын акпаратты (талдау, жинактау,тендестіру) өндеудің логикалық
әдістері;
д) сот-медициналық кибернетикалық, графикалық, психологиялық және өзге
де ғылыми құралдар көмегімен жүзеге асырылатын модельдеудің, өндеудің және
қайта құрудың әдістері;
е) белгілі бір материалдық объектілердің және олардың бейнеленуінің
ұқсастығы туралы мәселені шешу үшін жүргізілетін криминалистік тендестіру
әдістері;
ж) қылмыстық істің белгілі бір мән-жайының деректерін тәжірибе жолымен
алуға мүмкіндік беретін экспериментальдық әдістер.
1.4 ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ - ДӘЛЕЛДЕМЕ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗІ
Дәлелдеу негізіне іс бойынша шындықты анықтау жататындығы туралы
ережені тану шындыққа қол жеткізу процесінде таным орнын айқындауды
объективті түрде талап етеді.
Танымның философиялық проблемаларын жалпы көпшіліктіңжетілдіруі,
айналып келгенде "таным теориясы" аталған философиялық дербес бөлікке
айналды. Таным теориясының негізінде біздің санамыздан тыс және тәуелсіз
объективті материалдық әлемді тану мен оны тануға болатындығы туралы
мәселелерге диалектикалық-материалистік көзқарас жатыр. Бірден бір ғылыми
әрі дұрыс маркстік-лениндік таным теориясын айқындаудағы партиялық
көзқарастың талас тудыратынына қарамастан осы заманғы дәлелдеу теориясының
іргетасын құрайтын бірқатар қорытынды ережелердің үғымды сипатын шындық
үшін тану қажет.
Дәлелдеме теориясының таным теориясы мен байланысы мынада: соңғысы
ғылыми таңдауы дәлелдеме теориясының шеңберіндежүргізілетін қылмыстық іс
жүргізу танымының алғашқы әдістемелік негізін білдіреді.
Гносеология-жеке ғылыми әдістер мен тәсілдер тұрғысында түсіндірілетін
ғылыми танымдық қызметтің кез келген саласында қолданылатын әмбебап
қорытынды ережелерді қамтиды. Мұның дәлелдеме теориясына да тікелей қатысы
бар. Осындай әдістемелік кілт ретінде осы заманғы ғылым диалектикалық
әдісті қолданады. А. Давлетов былай деп жазды: "Қылмыстық іс жүргізу
танымында диалектикалық әдісті қолдану жалпы, философиялық және әсіресе
қылмыстық іс жүргізу заңдылықтарды дұрыс үйлестіре білуден тұрады.
Қылмыстық процессуалдық танымның белгілі бір мәселесін шешу тетігі мынадан
көрінеді: ең әуелі оның философиялық алғышарттары алынады, сосын осы
мәселеге қатысты нормативтік ережелері алынады, содан кейін философиялық
негізге орныққан, бірақ ерекше (қылмыстық іс жүргізу) мазмұнымен
толықтырылған жауап беріледі".
Таным теориясы құқықта объективті түрде пайда болған "терезені"
толықтырды, ол әдістемелік аса маңызды қасиеттернің бірі. Теория-қылмыстық
іс жүргізу құкығының нормативтік нұсқамаларын пайдаланады және соған
негізделеді. Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу кызметінің ажырамас бөлігін
құрайтын таным процесі, ой қызметі, ішкі сенім және басқалары заңменен
егжей-тегжейлі реттелуі мүмкін емес. Нормативтік реттеу саласынан тыс
қалатынның бәрі де "құқықтық терезе" немесе "кұкықтық кеңістік" деп
аталатындарды кұрайды. Олардың кұқықта болуы занды және сөзсіз. Оларды
толыктыру әмбебап әдістемелік кілттің негізінде жүзеге асырылады, дәлелдеме
теориясына қатысты кілт ретінде біз гносеологияны немесе таным теориясын
қараймыз. Методологияның осы аспектісін сипаттай келіп, А. П. Шептулин
былай деп атап өтті: "танымның диалектикалық әдісі тиісті ғылымда
қолданылатын жеке әдістер арқылы өзгере отырып арнайы ғылымдарда және
танымның диалектикалық әдісі талаптарында дербес түрде пайдаланылуы
мүмкін".
Сонымен бірге методологиялық негіздің әмбебаптығын сөзбе сөз түсінбеу
керек. Методологияның негізгі ережелерін қолдану міндетті түрде таным
саласының ерекшелігін ескере отырып түсіндіруді көздейді. Қылмыстық сот
ісін жүргізуде шындыққа қол жеткізудің ерекшелігі мынадан көрінеді: "бұл
жерде таным объектісінің тақырыбы бізді қоршаған әлем емес және тіпті
жекелеген құбылыстар мен окиғалар да емес. Ғылым тақырыбынан бір ерекшелігі
сот ісі бойынша зерттеу тақырыбы барлық уақытта қылмыстық окиғаны құрайтын
және соған байланысты фактілердің азды-көпті белгіленген тобымен шектеледі.
Фактілерді зерттеудің ерекше әдістері, ерекше тәсілдері және осы қызмет
жүзеге асыратын нысандар мен шарттардың ерекшелігі де осыдан. Алайда
дәлелдеудің ерекшелігі қаншама елеулі болса да ол басқа ештеңе де емес,
таным қызметінің бір түрі болып табылады, өйткені оның мақсаты шындықты
айқындау".
Таным теориясы дәлелдеу теориясын зандармен және ойлау нысаңдарымен
толықтырады. Кез келген саладағы ұйымды тану үшін кажетті ойлаудың жалпыға
ортақ нысандары мен тәсілдерін формальды логика зерделейді. Тап осы
формальды логика "ұғым", "пайымдау", "ой қорытындысы", "анықтама", ұғымының
қалыптасуының "ережесі не принциптері" туралы түсінік береді. Сонымен,
формальды логика танымның диалектикалық теориясының құрамдас бөлігі бола
отырып, бір мезгілде дәлелдеу теориясының элементін де қамтиды.
Таным теориясының дәлелдеме теориясымен байланысының жанама түрдегі
сипаты кылмыстык іс жұргізу дәлелдемелерінің және дәлелдеу жөніндегі
қызметтің ерекшелігін "сокырға таяқ ұстатқандай" етіп көрсетеді.
Методологияның әмбебап сипаты туралы мәселеге қайта оралсақ, қылмыстық
іс бойынша шыңдықты анықтау процесінде қалыптасатын әр түрлі жағдайларды
қамту үшін формальды логиканың шеңбері әлдеқайда тар екенін айту кажет.
Мәселе мынада, "формальды логика алынған қорытындылардың ғана емес, олардың
негізіне қаланған логикалық сілтемелердің дұрыстығын, шындығын тексеру
туралы мәселелермен айналыспайды. Формальды логика қандай жолмен танымнан
білім туындайтынын, толық емес және дәл емес білімнен толық және дәл білім
алынатынын түсіндіруге мүлде дәрмені жок".
Формальды логиканың осы шектеулілігі:
1) тұтас алғанда танымның диалектикалық теориясының институттары мен
категориялары есебінен;
2) іс жүргізу дәлелдемелерін жинау, бекіту, тексеру және бағалау жөніндегі
өзгешелігі бар қызметін нормативтік регламенттеу есебінен толығады.
1.5.Қылмыстық процестегі шындықтың ұғымы мен мазмұны.
Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеудің мақсаты шындықты анықтау болып
табылады. Философияның көзқарасы бойынша шындық дегеніміз танушы субъектіні
объектінің барабар бейнелеуі, адам мен оның санасынан тыс және тәуелсіз оны
тап сол күйінде көшіру. Қылмыстық сот ісін жүргізуде шындыққа қолжеткізу
соттың қателеспеуіне кепілдік береді. Бұл мәселедегі түсінбеушілік адамның
тағдырында үлкен қателікке ұрындырады.
Сот қателіктері - әдетте шыңдыққа көз жеткізбеудің салдары. Шындыққа
қол жеткізу мақсатын ескермеу соттың сот әділдігін жүзеге асыру функциясын
қандай да бір мағынадан айырады.
Дәлелдеудің мақсаты ретінде шындықты айқындаудың процессуалдық
құқықтық табиғаты болады. Қылмыстык, сот ісін жүргізу міндеттерінің бірі
ҚІЖК-нің 8-бабында қылмысты тез және толық ашу деп көрсетіледі. Одан әрі
ҚІЖК-нің 24-бабында істің мән-жайын жан-жақты, толык және объективті
зерттеу үшін соттың, прокурордың, тергеушінің, анықтаушының заңда козделген
барлық шараларды қабылдауға міндетті екендігі ескертіледі. Шындык ұғымының
өзі міндеттер мен принциптерге арналған тарауда да аталады. Атап айтқанда
ҚІЖК-нің 24-бабында былай делінген: "сот тараптардың пікірімен байланысты
емес және өз бастамашылығымен қылмыстық іс бойынша ақиқатты анықтау үшін
қажетті шаралар қолдануға кұқылы".
Шындық ұғымын қылмыстық процестің принциптерімен өзара байланыста
қарау қажет, мұның өзі оған айрықша маңыз береді.
Бұл ережелер өзінің мәнісінде мынаны көздейді: қылмысты ашу өмірде
орын алған жағдайларды анықтауды мақсат етеді, ал зерттеудің объективтілігі-
іс бойынша дәлелдемелерді алу және бағалау процесінде алаламай және алдын
ала тон пішпей адалдық таныту. Сонымен, осы бөліктегі заң ережелерінің
мағынасы қол жеткізген білімнің тану объектісіне сәйкес келуі қажеттігін
ескертеді. Объекті туралы білімнің объектінің шынайы белгілеріне сәйкес
келуі шындық болып табылады.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде материалдандырылатын дәлелдемелермен
өткеннің бейнесін ойша қалпына келтіру арқылы шындыққа кол жеткізіледі. Осы
шындық дәлелдеме теориясында материалдық шындық деп аталады. М. С,
Строгович қылмыстық процестегі материалдық шындықты тергеудегі және шешілу
үстіндегі істің жай-жапсары туралы, кылмыстық жауапкершілікке тартылған
адамдардың кінәлі екендігі немесе кінәсіз екендігі туралы тергеу мен сот
қорытындыларының объективті шындыққа толық және дәлме-дәл келуі деп
анықтайды.Әрі қарай ол өз ойын материалдық шындық дегеніміз объективті
шындық деп қорытындылайды. М. С. Строговичтің пікіріне В. Д. Дороховтың
анықтамасы да жақын келеді, соңғысы объективті шындық дегеніміз объективті
шындықты дұрыс бейнелейтін адамзат білімдерінің мазмұны және ол субъектіге,
адамға, адамзатка тәуелсіз деп түсіндірді. Атап айтқанда, шындық дегеніміз-
болмыстың өзі емес, объективті болмысты дұрыс танудың нәтижесі. Ол
объективті, өйткені оның мазмұны бейнеленетін объектіге сәйкес келеді.
Қылмыстық сот ісін жүргізу саласында объективті шындықты әлдеқайда кеш
түсіну объективті шындықта субъективті бейнелеудің жоғарғы шыңына шығарады
және объективтік шындықты зерттелетін фактілер мен жағдайларға субъективтік
пайымдаудың толық және дәлме дәл сәйкес келуі деп анықтайды.
Бұрын айтылғандардан көрініп тұрғанындай зерттеушілер тұтас алғанда
дәлелдеудің мақсаты шындықты анықтау деп түсінеді және бұл шындықтың
объективті сипаты болады.
Шындықты философиялық түсіну, мұның өзі методологиялык; көзқарас тұрғысынан
өте маңызды, оның екі жақты бастауын: салыстырмалы және абсолюттік шындықты
ескеруін көздейді. Шектеулі білімнен анағұрлым терең және дәл білімге өрлеу
процесі шыңдыкқа салыстырмалы сипат береді. Шындықтың салыстырмалылығы
тарихи, экономикалық, әлеуметтік сипаттағы танымның шектеулілігімен алдын
ала анықталады. Бірақ шындық объективті болса, онда кез келген салыстырмалы
шындықты абсолюттік білімнің элементтері болады. Бұл орайда философия
абсолюттік шындықты тақырыпты толық, егжей-тегжейлі қамтыған және танымның
одан әрі даму барысында жоққа шығарылуы мүмкін емес білім деп бағалайды.
Осыны ескерсек, қылмыстық сот ісін жүргізуде қол жеткізілетін шындықтың
сипаты туралы мәселені шешу дәлелдеме теориясы үшін принципті түрде маңызды
болып табылады.
Қылмыстық процесте кол жеткізілетін шындықтың екі жақты (салыстырмалы
және абсолюттік) сипаты туралы көзкарас мынадайтүсініктер бойынша анағұрлым
қолайлы көрінеді.
Принципінде абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болады деп тану
қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын құзыретті органдар кызметінің
нәтижесінде де абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болады деп есептеуге негіз
береді.
Абсолюттік және салыстырмалы шындықтың арақатынасы және езара
байланысы туралы диалектикалық заңның жалпыға бірдейлілігі тең деңгейде
қылмыстық сот ісін жүргізуде қол жеткізілетін шындықтың сипатына да
қолданылады.
Дәлелдеуде абсолюттік (объективтік) шындыққа қолжеткізу мүмкіндігін
жоқка шығару ісі бойьшша сот шешімінің әділеттілігіне және шынайылығына,
яғни сот әділдігін орындаудың мүмкіндігі мен қажеттілігіне күмән келтіреді.
Дәлелдеуде салыстырмалы шындыққа қол жеткізуді жоққа шығару диалектика
заңдарына кайшы келеді, мұның өзі айналып келгенде дәлелдеме мен
дәлелдеудің мәнісін ғылыми тануда методологияны жоққа шығаруға не адамның
әлемді тануда меңгере алмайтын шегі бар екендігін тануға әкеледі.
Қатаң түрдегі құқықтық тыйым салулар мен рұқсат беру жүйесінде
көрінетін тергеу мен сот органдары қызметінің ерекшелігі танымдық қызметіің
терендігіне, келеміне өзінің ізін қалдырады. Бұл қызмет, бір жағынан, іс
бойынша белгіленетін шектермен, екінші жағынан құқықтық нұсқамалардың
шеңберімен шектелген. Осы белгіленген шеңбердің ішінде қол жеткізілген
шындықтың толық сипаты бар және сондықтан ол абсолюттік болып табылады.
1.6.Қылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың іс жүргізудегі
кепілдіктері.
Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінде объетивтік шындықты анықтау
іс жүргізу кепілдіктері ретінде көрінетін ерекшелігі бар процедуралық
жағдайлар болған уақытта ғана мүмкін болады.Дәлелдеме құқығында олардың
бірнеше түрлері бар; қылмыстық іс жүргізу құқығы қатынастарына
қатысушылардың түрлі топтарының іс жүргізу жағдайын саралау жолымен
белгілеу; қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерініңжүйесі; қылмыстық іс
жүргізушілік нысандарын заңдық тұрғыдан көздеу; сот ісін жүргізу кезендері
мен сатыларының ревизиалық негізі; іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының
жүйесі;
Қылмыстық іс жүргізу құқығы қатынастарына қатысушылардың түрлі
топтарының іс жүргізу жағдайын саралау жолымен белгілеу іс жүзінде іс
жүргізушілік қызмет субъектілерінің құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы
қалыптасатын құқықтық мәртебелерді шектеуді білдіреді.Мәселен, куәгердің
міндеті тек қана шындықты айту, куәгер анықтау органының немесе тергеушінің
шақыруы бойынша келуден жалтарса немесе бас тартса, соңдай-ақ әдейі жалған
жауап берсе қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Бұл заң ережесі ерекшелігі бар сипатта тергеу мен соттың істің мән-
жайы туралы шынайы, объективті ақпарат алуына кепілдік береді.Біз
қарастырып отырған түрдің маңызды кепілдігі айыпталушының құқығы болып
табылады: ол не себепті өзін кінәлап отырғанын білуге; өзіне тағылған айып
бойынша түсінік беруге; қорғаушы алуына; қарсылық білдіруге немесе шағымдар
түсіруге құқылы. Айыпталушының құқығын жүзеге асыру істің нәтижесіне
мүдделі өзге де адамдардың еркі мен тілегіне қарамастан шыңдықты анықтауға
жәрдемдеседі.
Объективтік шыңдықты анықтаудың елеулі кепілдігі сот мәжілісінде
төрағалық етушінің өкілеттілігі болып табылады, ол сот мәжілісін шындықты
анықтауға бағыттауға және қаралып отырған іске қатысы жоқтың бәрін де
ысырып қоюға міндетті (ҚІЖК-нің314-бабы).
Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің нормаларымен бекітілген
қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің жүйесі өз өзінен салалық
кепілдіктермен қамтамасыз етілген, мұның өзі іс бойынша принциптер жүйесін
объективті шындықты анықтаудың екі еселенген кепілдіктері деп есептеуге
мүмкіндік береді.
Сот әділдігін тек соттың жүзеге асыруы, судьялардың тәуелсіздігі және
олардың заңға ғана бағыныштылығы, соттың дәлелдемелерді өзінің ішкі сенімі
бойынша және заңға сәйкес бағалауы, кеңесу бөлмесінің құпиялылығы, сот
әдіддігін атқару жөнінде соттың қызметіне кімнің де болсын араласуына жол
бермеу (Қазакстан Республикасы Конституциясының 77-бабы) судьяға қол
сұғылмаушылық (Қазақстан Республикасы Конституциясының 79-бабы) істі толық,
жан-жақты, объективті және алаламай қарауға және оны мәні бойынша шешуге
жәрдемдесетін ерекшелігі бар сот кепілдіктерін қамтамасыз етеді.
Процеске қатысушылардың құқықтары мен занды мүдделерін сақтау мен
корғауға бағытталған принциптер кылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың
тағы бір елеулі кепілдігі болып табылады. Принциптердің осы тобына заң
белгілеген негіздерде және тәртіпте, болмаса өзгеше түрде айыпталушы
ретінде жауапқа тартуғажол бермеу; тұлғаға қол сұғылмаушылық; тұрғын үйге
қол сұғылмаушылық; азаматтардың жеке өмірін корғау; хат-хабар, телефондық
әңгімелердің және телеграфтық хабарлардың құпиялылығы; сезіктіге,
айыпталушыға және сотталушыға корғану кұкығын қамтамасыз ету; күш қолдану,
катер төндіру және өзге де заңсыз шаралар арқылы айыпталушыдан және іске
катысушы басқа да адамдардан жауаптар алуға тыйым салу; процеске
катысушылардың және өзге де адамдардың қауіпсіздігін камтамасыз ету; заң
мен сот алдында баршаның теңдігі; кез келген күдіктенушілікті айыпталушының
пайдасына шешу; өзі қорғауға алған адамның келісімінсіз қорғаушының заңдық
көмек көрсетуіне байланысты өзіне белгілі болған мәліметтерді жариялауға
тыйым салу; өзіне, жұбайына (зайыбына) және жакын туыскандарына қарсы,
сондай-ақ діни қызметкерлерінің өзіне сенім білдіретін діндестеріне карсы
куәлік беруіне тыйым салу жатады.
Іс бойынша шындықты анықтау кезіндегі принциптердің өзгешелігі
"негізгі кұқықтық идеялар, негізге алынатын ережелер сияқты процестің
кейбір принциптері нақты нормада бекітілмегендігі, іс жүргізу нормалары
жүйесінен туындайтындығы болып табылады, бұған коса процесс принциптерінің
жекелеген нормаларда толық емес бейнелену мүмкіндігі жоққа шығарылмайды,
ондайда, нақты жағдайда оған тікелей катысы бар кұқық нормасы емес, процесс
принципі сот әділдігі мақсаттарына, тұлғаның құқықтары мен занды мүдделерін
қорғауға қол жеткізудің кепілдіктері ретінде көрінеді".
Іс жүргізу нысандарын заң жүзінде көздеу объективтік шындықты
анықтауға жәрдемдесетін жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған. Кепілдік
берудің мұңдай сипатында жалпы іс жүргізу нысаны және іс бойынша шындыққа
қол жеткізу мақсатын көздеп жасаған ерекшелігі бар нысан бой көрсетеді.
Осындай ерекшелігі бар нысан ретінде істің іс жүзіндегі сипатына қарамастан
үкімді жоққа шығарудың формальды негіздерінің болуы мысал бола алады.
Айталық, егер іс соттың заңсыз кұрамында қаралса; егер үкімді қабылдау
кезінде судьялар кеңесінің құпиялылығы бұзылса, егер судьялардың бірі
үкімге қол қоймаса, онда үкім жоққа шығарылуы тиіс. Мұндай жағдайларда
үкімді жоққа шығару үшін мәнісі бойынша үкімнің әділеттілігі және жасалған
іс әрекеттің ауырлығына сәйкес келетіндігі туралы жағдайдың да маңызы
болмайды. Формальды негіздер бойынша үкімді жоққа шығарудың құқықтық
салдары заңның барлық нұсқамаларын сақтай отырып істі жаңадан карау болып
табылады.
Объективтік шындықты анықтауға бағытталған ерекшелігі бар іс жүргізу
нысаны заттық айғақтарды іске тігу мен сақтау болып табылады. Сот
сараптамасын міндетті түрде тағайындау, сотта куәгерлерден жауап алуды
жүргізудің тәртібі, тұлғалар мен заттарды тануды жүргізудің тәртібі және
басқалары жоғарыда аталған топқа жатады.
Әділ сотта іс жүргізу нысанының мағынасын асыра сілтеп айту мүмкін
емес, ол жалпы көшпілікке мәлім. Бірақ объективті шындықты анықтау
кезіндегі оның мәні айрықша. Мәселе мынада: кез.келген көлемде іс жүргізу
нысанын бұзу жүргізілген тергеудің объективтілігіне және іс бойынша
қабылданған шешімнің зандылығына күдік туғызуы тиіс. Мұндай күдік туындаған
жағдайда қылмыстық іс бойынша объективті шындықтың анықталатындығына деген
сенім өз өзінен жоғалады.
Сот ісін жүргізудің сатылары мен кезеңдерінің ревизиялық негізі -өткен
сатының не кезеңнің іс жүргізу нұсқамалары сақталған жағдайда ғана әрбір
келесі саты, кезең орын алуы мүмкін деген мағынада іс бойышпа объективті
шындықты анықтауға кепілдік береді.
Процессуалдық мәжбүрлеу шараларының жүйесі тұлғаның субъективті
құқықтарын қорғай отырып, қылмыстық сот ісін жүргізуде шындыкты анықтаудың
жеткілікті тиімді кепілдіктерін қамтамасыз етеді. Мәселен, анықтау
органынын немесе тергеушінің шақыруы бойынша дәлелді себептерсіз куәгер
келмеген жағдайда оны айдап әкеледі; адам қылмыстық іс бойынша шындықты
анықтауға кедергі келтіруі мүмкін деп жорамалдауға негіз болған жағдайда
оған бұлтартпау шаралары қолданылады; дәлелдемелерді қамтамасыз ету
мақсатында почта-телеграф хат-хабарларын пайдалануға тыйым салынуы мүмкін.
2-тарау.Дәлелдемелерді қайнар көздері мен олардың іске қатыстылығы.
2.1.Дәлелдемелердің көздері.
Дәлелдеме көздері немесе дәлелдеу тәсілдері ҚІЖК-нің 115-бабының 2-
бөлігінде егжей-тегжейлі тізбеленген және мыналарды қамтиды:
куәгердің жауап беруі, жәбірленушінің жауап беруі, сезіктінің жауап
беруі, айыпталушының жауап беруі;
сарапшының қорытындысы;
заттық айғақтар;
процессуалдық іс-қимыл хаттамалары;
өзге де құжаттар;
Кең ауқымды мағынасында дәлелдеудің көздері деп деректердің тікелей
көздерін, сондай-ақ оларды алудың әдістерін, дәлелдеу барысындағы тексеру
мен пайдалануды түсіну керек.
"Көз" ұғымын кең ауқымды мағынада түсіндірудің құқықтық негізі бар.
Мәселен, ҚІЖК-нің 116-бабында былай деп белгіленген: көзі белгісіз немесе
сот мәжілісінде анықталуы мүмкін емес көздін мәліметтеріне негізделген
куәгердің және жәбірленушінің жауаптары дәлелдемелер сипатында қызмет ете
алмайды. Бұл ереже көз фактілер туралы мәлімет сақтаушы деп есептеуге
мүмкіңдік береді. Дәлелдемелер сипатында сақтаушылар емес, оларда негізі
каланған ақпарат есептеледі.
Дәлелдемелер көздерінін тізбесіне қатысты ғылыми әдебиеттеәр түрлі
көзқарастар калыптасты, олардың мәні негізінен тізбені кенейту
қажеттілігіне сүйенеді. Мәселен, П. П. Якимов дәлелдемелердің дербес
көздері ретінде азаматтық талапкердің жауаптарын, азаматтық жауапкердің
жауаптарын, олардың өкілдерінін жауаптарын қарауды ұсынады. А. С. Ландо
осыған ұқсас көзқарасты білдіреді, ол көздер тізбесін кәмелетке толмаған
айыпталушының занды өкілінің жауаптарымен толықтыруды орынды деп
есептейді.В.Д.Арсеньевтің пікірі бойынша заттық айғақтар көздер бола
алмайды, өйткені олар дәлелдеу тәсілдері мен дәлелдеме фактілер арасындағы
аралық жағдайда орналасқан. Ол сондай-ақ заттық айғақтарға қатысты олардың
"алғашқы көздері", яғни олар табылған және алынған орын туралы айтуды
орынды санайды.
Дәлелдеме көздері түрлерінің мәні туралы көзқарастарға сыни талдау
жасау П. П. Якимов пен А.С. Ландоның ұсыныстары ғылыми және практикалық
мүдделілік туғызады және заң шығарушы қабылдап алуға тұрады деп есептеуге
мүмкіндік береді. В. Д. Арсеньев көзқарасының жақтастары да, қарсыластары
да бар. Іс жүргізушілік мағынада дәлелдеме көздері заттың өзі емес, іс үшін
маңызы бар іс жүзіндегі деректермен ұсынылған, яғни дәлелдеме бола
алатындай заттың қасиеттері деген Р. С. Белкин мен А. И. Винбергтің
пайымдауы да дұрыс көрінеді. Сараптамалық зерттеуге арналған үлгілерге
қатысты айтатын болсак, онда М. М. Михеенконың пікірі бойынша олар заттық
айғақтар да, ерекше түрдегі дәлелдемелер де, дәлелдеудің тәсілдері де болып
табылмайды. Бұл көзқарас Н. А. Селивановтың пайымдауымен сәйкес келеді, ол
былай деп жазды: "Затты заттық айғақ деп тану осы зат пен істің анықталған
мән-жайы арасындағы байланыстың болуын көздейді. Ал салыстырмалы үлгілерге
қатысты мұндай байланыс туралы айтудың өзі артық. Олар тергеліп жатқан
оқиғамен емес, тергеумен байланысты және оның кылмыстық іске қатысына
қарамастан белгілі бір субъектіні немесе объектіні сипаттайды. Салыстырып
қарауға кемектесе отырып, мәні жөнінен үлгілер таным құралдары ретінде
қызмет етеді және осы тұрғыда оларды заттық айғақтарды зерттеуді жүргізе
отырып, сарапшы пайдаланатын кұралдармен, құрылғылармен және басқа да
тетіктермен, сондай-ақ зерттеуші өзінің қорытындыларында негізге алатын
әдеби көздерде бар анықтамалық және ғылыми деректермен салыстыруға болады".
Дәлелдемелердің дербес көздері ретінде қылмыстык іс жүргізу заңы іс
жүргізушілік
іс-қимыл хаттамаларын атайды. Бірақ қандай да бір нақты кимылды заң
ескертпейді. Тергеу іс-қимылдарының хаттамалары дәлелдеме көздері болып
табылатын тізбе бөлігіндегі ғалым-процессуалистер арасында әр түрлі
көзқарас орын алған. В. Д. Арсеньев қылмыстык іс жүргізу за-ңында көзделген
кез келген тергеу іс-қимылының хаттамалары ішінара дәлелдеме көздері болып
табылады деп ойлайды. Оған керісінше Ф. Н. Фаткуллин мен В. Я. Дорохов
істің мән-жайын анықтауға бағытталған тергеу іс-кимылдарының хаттамалары
ғана дәлелдеме көздері болып табылады деп есептейді. Мәселе мәнісін
осылайша түсіну дәлелдеме мақсатына анағұрлым сәйкес келетін сияқты,
өйткені жекелеген тергеу іс-қимылдарының қосымша сипаты ғана бар және
тікелей дәлелдемелер жинақтау тәсілдерін құрамайды (мәселен, мәйітті сойып
көру оны қарауды және сот-медициналық сараптаманы жүргізу үшін қажеггі
жағдайлар жасауға бағытталған). Өзінің көзқарасын жақтай отырып, В. Я.
Дорохов былай деп жазды: "Хаттамалардын, дәлелдеу маңызы туралы мәселе
дәлелдемелерді жинақтаудың іс жүргізушілік тәсілдері болып табылатын тергеу
және сот іс-қимылының хаттамаларына қатысты ғана қойылуы мүмкін".
Дәлелдемелер кәздері ҚІЖК-де толық келтірілген және кеңейтіп
түсіндіруге жатпайды, мұның өзі тиісті емес көздерден және тиісті емес
жолмен алынған дәлелдемелер қылмыстық процесте осы сипатында шыға
алмайтындығы іс жүргізушілік құқығының ережесіне сәйкес келеді.
2.2.Дәлелдемелерді топтастырудың тәртібі.
Дәлелдемелерді жіктеудің теориялық та, практикалық та маңызы бар.
Теориялық маңызы мынадан көрінеді: жіктеу зерттелетін объектілерге жүйелік
көзқарастың негізі болып табылады. Қызмет ретінде дәлелдеу процесінің
күрделілігі мен әр қилылығына, іс жүргізушілік дәлелдеуге тартылатын
объектілердің шексіздігіне, сондай-ақ дәлелдемелер мен мазмұнының алуан
түрлілігіне байланысты дәлелдемелерге қатысты бұл өте маңызды.
Дәлелдемелерді жіктеудің практикалық маңызы туралы айта келіп А. А. Хмыров
былай деп атап өтеді: дәлелдемелерді жіктеу "оларды жинаудың, зерттеудің
және бағалаудың ерекшеліктерін алдын ала анықтайды, жекелеген дәлелдемелер
түрлерінің іс жүргізушілік режимін, сондай-ақ оларды пайдаланудың жолдары
мен әдістерін, оларды дәлелдеудегі маңызын дұрыс анықтауға көмектеседі.
Жіктеу істің мән-жайынжан-жақты, толық және объективті түрде зерттеуге
жәрдемдесуі тиіс және жинақталған дәлелдемелер жиынтығын бір жүйеге
түсіруге, дәлелдеуге жататын іс жағдайларының қайсысы жеткілікті түрде
толық анықталғанын, қайсысы әлі де анықталмағанын не қосымша нақтылануға
мұқтаж екенін білуге көмектеседі".
Әділеттілік үшін атап өту қажет, жоғарыда айтылғанындай зерттеу
объектісінін көп қырлылығына байланысты қандай да бір негізі немесе белгісі
бойынша дәлелдемелерді толық жіктеу мүмкін емес. Мынаны да есте ұстау
керек: дәлелдемелерді жіктеу дәлелдемелердің қайсысы "жақсы" деген сұраққа
жауап бермейді. Мәселені осылайша қою бірде бір дәлелдеменің күні бұрын
анықталған күші болмайтындығы туралы қылмыстық іс жүргізушілік ережені
мағынасынан айырады. Сонымен, дәлелдемелерді жіктеудің практикалық маңызы
іс бойынша анықталған дәлелдемені бағалау кезінде соттың қорытынды
ережелерінің сипатына қолданылмайды.
Дәстүрлі түрде қабылданған жіктеу мынадай негіздер бойынша бөлуді
қарастырады:
1) дәлелдемелер мен олардың көздерінің байланысы бойынша;
2) дәлелдемелердің сипаты бойынша;
3) дәлелдемелерді алу мен пайдаланудың сипаты бойынша.
Дәлелдемелер мен олардың көздерінін байланысы бойынша дәлелдемелер мынадай
түрге бөлінеді:
а) жекежәне заттық;
ә) әуел бастағы және іс жүргізу барысындағы;
б) сапалы және сапасыз.
Жеке және заттық дәлелдемелер дәлелдемелік ақпараттың қалыптасу
тетігін сипаттайды және осы тетіктің акпаратты сақтаушысымен байланысын
анықтайды. Егер ақпараттың көзі адам болса (айыпталушының, сезіктінің,
куәгердің жауаптары, сарапшы қорытындысы), онда ол жеке дәлелдемелерге
жатады. Егер ақпарат заттар мен кұжаттарда болса, бұл орайда құжаттар
адамдардың жауап беруін тіркемеуге тиіс, онда олар заттық дәлелдемелерге
жатады.
Заттық айғақтар туралы айта отырып, Ф. Н. Фаткуллин былай деп
көрсетеді: "Іс жүзіндегі акпараттың сақтаушысы материалдық объектілер болып
табылатын, ал акпараттың өзі тілден тыс нысанда берілетін дәлелдемелер мен
көздер заттық деп аталуы мүмкін. Мұндайлардың қатарына қылмыстық қызметтің
құралдары мен өнімдері, қоғамдык қауіпті әрекеттің іздері бар заттар,
қылмыстық жолмен болған кұндылықтар жатады. Бұл жерде іс үшін маңызы бар
жағдайлар туралы тиісті ақпарат қылмыстық істі тергеу және соттың қарау
кезіңде тікелей сезіммен кабыддауға болатын материалдық "іздер" мен нақты
фактілер түрінде сақталады және беріледі".
Дәлелдемелерді жеке және заттық деп бөлу олардың қалыптасуының
негіздері мен тетіктерін саралаудан көрінеді. Мұндай саралау дәлелдемелерді
жинаудың, тексерудің және бағалаудың тиімді әдістемесі мен тактикасын жасау
үшін қажет.
Қаралып отырған негіз бойынша дәлелдемелерді жіктеуден туындайтын
түрлі көзқарастарды талдай отырып, П. С. Элькинд "Дәлелдемелер теориясы"
(1973) авторларына кейбір сын-пікірлер айтады: олар "дәлелдемелердің екінші
түрін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
1-тарау.Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу
құқығының түсінігі.Таным теориясы мен шындықтың ұғымы.
1.1. Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу
құқығының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .5-7
1.2.Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу құқығы және оның дәлелдемелер
теориясындағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...8-10
1.3. Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу процесінің түсінігі мен маңызы...11-15
1.4.Таным теориясы дәлелдеме теориясының
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...16-18
1.5.Қылмыстық процестегі шындықтың ұғымы мен мазмұны ... ... ... ... ..19-
21
1.6.Қылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың іс жүргізудегі
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 22- 25
2-тарау.Дәлелдемелердің қайнар көздері мен олардың іске қатыстылығы.
2.1.Дәлелдемелердің қайнар
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26-2 8
2.2.Дәлелдемелерді
топтастыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..29-35
2.3Дәлелдемелердің қатыстылығы және іске
жіберілуі ... ... ... ... ... ... .. ...36-41
2.4.Дәлелдемелер мен жедел-іздестіру арқылы алынған процессуалдық емес
ақпараттың
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 42-51
2.5.Техникалық құралдарды қолдана отырып жедел-іздестіру жолымен
алынған ақпаратты дәлелдемеге айналдырудың іс жүргізушілік
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..52-54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...55-
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Кіріспе.
Қазақстан Республикасы ,яғни тәуелсіз еліміз 1995 жылғы 30-шы тамызда
қабылданған Конституцияның 1-ші бабында Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық ,зайырлы, әлеуметтік және құқықтық мемлекет ретінде
орнықтырады.
Құқықтық мемлекет тек парасаттылыктың ,әділлеттіліктің шынайы белгісі
ғана емес ,сонымен бірге адамның бостандығын, қадір -қасиетін ,
ар-намысын, теңдігін қорғайтын демократияны қалыптастыратын күш.
Құқықтық мемлекетте Заң бір әлеуметтік топтық емес халықтың шынайы еркін
білдіреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында құқықтық мемлекеттің
демократиялық принциптері мемлекеттің жүргізіп отырған соттық-құқықтық
реформасында одан әрі дамып жетілуде. Халықаралық-құқықтық нормалардың
басымдығының ішкі құқықтардан жоғары болуын мойындау республиканың заңдық
актілерін халықаралық стандарттармен сәйкестендіруді талап етеді. Бірінші
кезекте бұл қылмыстық істер бойынша іс жүргізу барысында кездесетін
құқықтық қатынастарға қатысты.
Қ Р Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 Жарлығымен
мақұлданған Қазақстан Республикасы құқықтық саясатының тұжырымдамасы
қолданыстағы заңнамалардың құқықтық реттеу жұмыстарында кездесетін
олқылықтарды толықтыра отырып олардың нормаларын келешекте жетілдіру және
олардың қоғамдық өмірдің аса маңызды салаларында тереңдету қажеттілігін
атап көрсетті.
Бұл жерде заңдық актілерді дайындау ісі сілтеме жасалатын нормалардың
санын азайтумен және заңдардың мүмкіндігінше нақты болуымен сипатталуға
тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның 2004
жылға арналған ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындау
барысында құқық қорғау және сот органдарының қызметін жетілдіруді бәрінен
бұрын азаматтардың құқықтары мен бостандығын қамтамасыз ететін тұрғыдан
қаралуға тиісті басты мәселелердің бірі ретінде атап көрсетті.
Бүгінгі таңда Қазақстан бұл бағытта белсенді жұмыстар жүргізіп отыр,
бұған нормативтік құқықтық актілердің көптеп қабылдануы дәлел. Солай бола
тұра олардың көптеген ережелері істе белгілі мүддесі бар істің белсенді
қатысушыларының құқықтары мен мүдделеріне қатысты мәселелер төңірегінде
заңды жетілдіруге бағытталған.
Қылмыстық іс қатынастар саласына тартылған өзге тұлғалардың қылмыстық
іске қатысуына байланысты түйінді мәселелер ғылыми және норма шығару
қызметінің аясынан тыс қалуда.
Іс жүргізу форма дәлелдемелерді жинауда, зерттеуде, бағалауда және
пайдалануда ғана емес, қылмыстық іс бойынша іс жүргізу барысында тәртіп
ережелерін анықтайтын немесе міндеттер мен талаптарды белгілейтін құқықтық
ұйғарымдарды сақтауда да ықпал ететін әртүрлі дәрежелі азаматтардың
факультативтік қатысуымен қатар міндетті қатысуын да қарастырады.
Осыған байланысты қандай да бір іс жүргізу әрекеттің ісін дұрыс және
тиімді жүргізуге қажетті тұлғаларды қылмыстық іске қатысу үшін таңдау мен
тартуда қиындықтар жиі кездесіп отырады. Заңда бекітілген іс жүргізу
қызметті жүзеге асырудың ережелері қаншама жетілдірілсе де олар
процессуалдық іс-әрекеттердің тиісті түрде өтуімен қамтамасыз ететін
тұлғалардың қылмыстық сот ісіне қатысуына байланысты барлық мәселелерді
толығымен реттей алмайды.
Бұл мәселені қалыптасқан соттық-тергеу тәжірибесін талдау және
заңнамаларды жетілдіруге ғана емес, сонымен қатар қылмыстық іс жүргізу
қызметті дұрыс ұйымдастыруды қамтамасыз ететін ғылыми жетістіктерді
пайдалануға бағытталған ғылыми негізделген ұсынымдарды әзірлеу жағдайында
шешуге болады.
1.1. Қылмыстық сот ісін жүргізудегі заттай дәлелдемелер және дәлелдеу
құқығының түсінігі.
Қазақстан Республикасы қылмыстық істер жүргізу кодексінің
25-бабында қылмыстық іс жүргізу заңында ешқандай дәлелдеменің күні бұрын
белгіленген күші болмайтыны көрсетілген.Ол мына принциптерге негізделінген:
-іс бойынша жинақталған дәлелдемелерді, заттай айғақтарды соттың,
прокурордың ,тергеушінің, анықтаушының еркін бағалауы;
-соттың өз тұжырымдамаларында қылмыстық ізге түсу органдарының
бағалау пікірлері мен байланысты болмауы;
Қылмыстық іс жүргізуде заттай айғақтар дәлелдеме қатарына
жатқызылған.Сондықтан да заттай айғақтар дәлелдеме міндеттерін атқаратыны
айқын болып табылады.
Кінәсіздік презумпциясы принципі бойынша кінәлінің айыбын құқық
қорғау органдарының қызметкерлері заттай дәлелдемелер арқылы заңдылықты
сақтай отырып дәлелдеуге тиіс.
Дәлелдеме ұғымының екі жақты сипаты болады:
а) тектік сипаттағы философиялық ұғым;
ә) түрлік сипаттағы іс жүргізу құқықтық ұғымы.
Философия көзқарасы тұрғысынан дәлелдеме дегеніміз шындықты анықтаудың
процесі (әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу. Кең мағынасындағы
"дәлелдеме" қандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын кез келген
рәсім, бұл кейбір қисынды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи құбылыстар
мен затгарды сезім арқылы қабылдау жолымен жүзеге асырылады. Тар
мағынасында бұл шынайы алғышарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын
дұрыс ой қорытындыларының тізбегі.
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі мағынада қамтиды:
а) дәлелдеме-шындықты анықтаудың процесі не әдісі;
ә) дәлелдеме-тану мен бағалаудың статистикалық объектісі.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы үшін статистикалық объект деген дәлелдеме
ұғымының екінші мағынасы тән, қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберіндегі
өзгеше қызмет түрі ретінде шындықты анықтау процесінің өзі "дәлелдеу"
терминімен белгіленеді.
"Дәлелдеме" ұғымының қылмыстық іс жүргізуінің мәнін формальды қисынмен
жұмыс істейтін дефинициядан (анықтаудан) ажырата отырып, А. И. Трусов былай
деп жазды: "...Сот дәлелдеуде жалаң ойлармен ғана емес, ең әуелі нақты
фактілермен жұмыс істейді".
А. И. Трусов соттық дәлелдемелердің мынадай негізгі белгілерін негіздейді:
а) соттық дөлелдермен іс жүзіндегі деректерді білдіреді;
б) жалпы кез келген іс жүзіндегі деректер соттық дәлелдемелер болып
танылмайды, нақты көмегімен жағдайды айқындауға септігі тигендері,
қылмыстық істі дұрыс шешу үшін маңызы барлары ғана соттық дәлелдемелер бола
алады;
в) соттық дәлелдемелер арқылы занда көзделген қылмыстық іс
жүргізушілік нысандарда, яғни белгілі бір тәртіппен фактілер анықталады
немесе жоққа шығарылады.
Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің мәні туралы жалпы түсінік
шындықты тану процесімен өзара байланысқа түскен кезде дәлелдеме —
қылмыстық іс жүргізу қүқығының аса маңызды сипаттарының бірі болып табылады
деп айта аламыз. Дәлелдеме сот әділдігінің басты сипаты. Сот ісін жүргізуді
жүзеге асыратын адамдар мен органдардың бүкіл қызметі іс бойынша шындықты
анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге бағытталған. Дәлелдемесіз
нақты адамға үкім шығаруға кұқықтық негіз жоқ.
Келтірілген түйінді жағдайлар қылмыстық процесте дәлелдеме ұғымын
заңды түрде бекітудің негізіне алынған болатын. Мәселен, ҚІЖК-нің 115-
бабында былай деп жазылған: "Оның негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор,
сот осы Кодексте белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде көзделген әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын,
айыпталушының бұл әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және
айыпталушының кінәлілігін не кінәлі емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс
шешу үшін маңызы бар өзге де мән-жайларды анықтайтын заңды түрде алынған іс
жүзіндегі деректер қылмыстық іс бойынша дәледдемелер болып табылады".
Сонымен, дәлелдеменің белгілері мыналар болып табылады:
а)дәлелдемелердің ҚІЖК-сінде көрсетілген ережелерге сәйкес алынуы;
б)дәлелдемелерде анықталатын жағдайларға қатысы бар іс жүзіндегі
деректердің болуы;
в)дәлелдемелерді жинақтау және солардың негізінде қылмыстық жазаға жататын
әрекеттің бар екендігін немесе болмағандығын анықтау;
д)мұндай анықтауды анықтаушының, тергеушінің, прокурордың және соттың ғана
құқығына беру;
е)жасады деп айып тағылып отырған әрекетте адамның кінәлі екендігін не
кінөсіздігін анықтау.
Заң іс үшін маңызы бар іс жүзіндегі дерек көздерінің толық тізбесін
белгілейді. Мұндай көздер қатарына:
- сезіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің, куәгердің жауаптары;
-сарапшы қорытындысы;
-заттай айғақтар;
-іс жүргізудің хаттамалары және өзге де құжаттар жатады.
1.2. Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу құқығы және оның дәлелдемелер
теориясындағы орны.
Дәлелдеу құқығы дәлелдеме теориясының кұрамдас бөлігі болып табылады.
Н. С. Алексеев атап көрсеткеніндей, дәлелдеме теориясы "дәлелдеме тарихының
мәселелерін, олардың теориялық негіздерін, зандық регламенттің даму
сипаттамасын, шетел мемлекеттеріндегі түрлі жүйелерді, даулы теориялық
проблемаларды қамтиды".
Қылмыстық іс жүргізу кұкығындағы дәлелдеме теориясының орнын белгілей
келіп Г. М. Миньковский былай деп жазды: "Дәлелдеме теориясы қылмыстық
процесс ғылымының бір бөлігі болып табылады, ол бөлік анықтауда, алдын ала
тергеуде және сотта дәлелдеу процесін зерттеуге арналған.
Дәлелдеу теориясы мынадай мәселелерді талдайды:
а) таным процесінің бір түрі ретінде объективті шындықты дәлелдеу
туралы;
б) осы процесте танымның негізі және шындықтың өлшемі ретінде
керінетін қоғамдық тәжірибенің өзгеше нысандары туралы;
в) қылмыстық істерді тергеу және талқылау кезінде таным объектісінің
ерекшелігі мен мазмұны туралы;
г) қылмыстық сот ісін жүргізудегі дәлелдемелер ұғымы, олардың түрлері
мен жіктелуі туралы;
дәлелдемелерді пайдаланудың және оларды бағалаудың принциптері мен
ережелері туралы;
д)соттық зерттеудің объективтілігіне кепілдіктер беру туралы.
Дәлелдеме теориясының мазмұны дәлелдеу құқығының мазмұны үшін шешуші
болып табылады. П. С. Элькиндтін пікірі бойынша дәлелдеу құқығын
дәлелдемелерді жинақтаудың, тексерудің және бағалаудың мақсатын, мазмұнын,
тәртібін, шектерін және құқықтық құралдарын реттейтін қылмыстық іс жүргізу
нормаларының жүйесі, сондай-ақ осындай бағалаудан туындайтын құқық қолдану
органдары қорытындыларының негізділігі мен дәлелділігі деп түсіну керек.
Дәлелдеу құкығының мәнін осылай түсіну оның өзіне тән белгілерін
тұжырымдауға мүмкіндік береді. Дәлелдеу құқығының белгілері мыналардан
керінеді: дәлелдеу құқығының тәсілдері мен құқықтық реттеу тақырыбы
қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеу саласында қалыптасатын құқықтық
қатынастардан тұрады; аталған құқықтық қатынастарды дәлелдеу қүқығымен
реттеу тәсілдері қылмыстық іс жүргізу тәсілдерін, ішінара дәлелдемелерді
жинақтауға, тексеруге және бағалауға бағытталған тәсілдердің шеңберінен
шықпайды, яғни дәлелдеу құқығының нормалары кылмыстық іс жүргізу құкығы
нормаларының кұрамдас бөлігі болып табылады;
дәлелдеме және дәлелдеу мәселелері бойынша дәлелдеу құқығының
мақсаттары қылмыстық іс жүргізу құқығы мақсаттарының бір бөлігімен сәйкес
келеді және әрбір қылмыстық іс бойынша шындыққа қол жеткізуді және сот
әділдігін жүзеге асыруды қамтамасыз етуді көздейді;
қылмыстық іс жүргізу құқығына негізделген дәлелдеу құқығы алғашқысы
сияқты құрылымдық тұрғыдан Жалпы және Ерекше бөлімдерге белінеді; аталған
бөлімдердің қарым-қатынасы да қылмыстық іс жүргізу құқығындағыдай болып
келеді;
дәлелдеу құқығын дамытудың кейбір деңгейге дейін дербес сипаты
болады, мұның өзі қылмыстық іс жүргізу құқығы шегінде жаңа ережелерді
қалыптастыру және қолда барды терендету процесіне дәлелдеу құқығының оң
ыкпал етуінің негізі болып табылады; дәлелдеу құқығы нормаларының құрылымы
тұтас алғанда қылмыстық іс жүргізу құкығы нормаларының құрылымына сәйкес
келеді, сонымен бірге дәлелдеу құқығының жекелеген нормаларының ерекшелігі
қылмыстық іс жүргізу құқығы нормаларын құрудың ерекшелігін көрсетеді.
Сот ісін жүргізуде дәлелдермен жұмыс істеу, әділ соттың ұзақ жылдық
тәжірибесі қүқық қолдану қызметінде орын алған қайшылықты, сәйкессіздікті
анықтады. Дәлелдеме және дәлелдеу проблемаларының жиынтығы осы
проблемалардың теориялық және практикалық аспектілерін дербес түрде
жетілдіру қажетігін өмірге әкелді. Әуел баста бөлек-бөлек зерттеулер түптеп
келгенде тұтастық және жүйелілікке тән дәлелдеу кұкығына айналды.
1.3.Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу процесінің түсінігі мен маңызы.
Дәлелдеу процесі мәнісін философиялық түсіну кең ауқымды
мағынасындағы дәлелдеме ұғымымен жанама түрде байланысты. Мұндай айқындама
жағдайында қылмыстық іс жүргіздің дәлелдеме ұғымының мәнісі философиялық
көзқарас тұрғысынан тар мағынадағы дәлелдеме ұғымына сай келеді.
Дәлелдеме (объектілер) және дәлелдеу (іс-қимыл) деп процессуалдық бөлудің
мағыналылықтан гөрі әдістемелік мәні бар. Міне, сондықтан біз іс жүргізудің
дәлелдеу ұғымына барабар ретінде кең ауқымды мағынасындағы дәлелдеменің
философиялық ұғымын қолданамыз.
Кең ауқымды мағынасындағы дәлелдеме—қандай да бір пайымдаудың
шынайылығын анықтаудың кез келген процедурасы (осы дәлелдеменін тезисі
немесе қорытындысы деп аталады), бұл кейбір логикалық пайымдаулардың
көмегімен, сондай-ақ кейбір табиғи заттар мен кұбылыстарды сезіммен
қабылдау арқылы жүзеге асырылады.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу процесін құқыктық түсіндіру
қаралып отырған қызмет саласының ерекшелігімен елеулі түрде кемелденуі және
процессуалдық дәлелдеудің мәнісі туралы мынадай айқын ғылыми пайымдаулармен
толықты.
М. М. Гродзинский дәлелдеу процесін "дәлелдемелерді жинау, бекіту және
бағалау жөніндегі тергеу-сот және прокурорлық органдардың қызметі" деп
белгіледі.5.61
А. М. Лариннің пікірі бойынша дәлелдеу "қылмыстық сот ісін жүргізуде
заң белгілеген міндеттерді жүзеге асыру мақсатнында жасалған (немесе
жорамалданған) қылмыстар және олармен байланысты жағдайлар туралы шындықты
білу үшін фактілерді зерттеуден тұратын, ерекше, заң белгілеген нысандарда
жүзеге асырылатын тергеушінің,прокурордың, соттың, сондай-ақ қылмыстық
процеске тартылатын немесе жіберілетін баска да қатысушылардың
(субъектілердің) күрделі қызметі".17.60
М. С. Строгович "Дәлелдеу — қылмыстық істі шешу үшін маңызы бар барлық
фактілерді, жағдайларды, қылмыстыңжасалғандығын немесе жасалмағандығын,
белгілі бір адамның қылмыс жасаудан кінәлілігін немесе кінәсіздігін және
қылмыс жасаған адамның жауапкершілігін белгілейтін барлық өзге де
жағдайларды дәлелдемелердің көмегімен анықтау".
Әрі қарай М. С. Строгович мынаған назар аударады, дәлелдеу ұғымы
"құзіретті органдар жүргізетін зерттеу ұғымына тең, ұксас". М. М.
Гродзинскийдің позициясына В. Д. Арсеньев жақын тұр, соңғысы былай деп
есептейді: "Қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеуді белгілі бір шектерде
қылмыстық іс жүргізу заңы бағыттайтын және реттейтін, кылмыстық іс бойынша
іс жүзінде болған жағдайларды анықтау мақсатында дәлелдемелерді жинау,
зерттеу және бағалау жөнінде соттың, прокурордың және басқа да органдар мен
адамдардың қызметі ретіңде қарау керек.9.59
Р. С. Белкин дәлелдеудің танымдық (гносеологиялық) сипатына тоқталады,
ол дәлелдеу дегеніміз "осы кұбылыстың, фактінің және оларды баска да
фактілермен, құбылыстармен негіздеу арасыңдағы байланыстарды анықтау. Бұл
байланыстардың объективті түрдегі сипаты бар: олар танылғанына немесе
танылмағанына қарамастан, дәлелдеуді жүзеге асыратын адамның еркіне
қарамастан болады. Дәлелдеу процесінде олар анықталады, танылады және
белгілі бір жорамалдың шындығына көз жеткізуге мүмкіндік береді". Әрі қарай
ол дәлелдеудің мәнісі дәлелдемелерді жинаудан, зерттеуден және бағалаудан
көрінеді деп атап өтеді.
Дәлелдеу мәнісінің анағұрлым терең анықтамасы А. Р. Ратиновқа тиесілі:
"Оқиға туралы мәліметтер алынуы мүмкін ақпарат көздерін табу, ол
мәліметтерді жинау, оларды іс жүргізу түрінде бекіту, қылмыстық іс үшін
маңызы бар мән-жайларды сенімді түрде анықтау мақсатында тексеру мен
бағалау — қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінің мазмұнын құрайды".
Өзара диалектикалық іс-қимылға түсетін ойлау және практикалық
тұрғыдағы тең екі жақтың үилесімін дәлелдеудің мәнісін айқындай келіп Ф. Н.
Фаткуллин былай деп жазады: "...Кеңестік кылмыстық процестегі дәлелдеу
дегеніміз — заңда көрсетілген органдар мен адамдардың іс жүргізу қызметі,
олар ықтимал тергеу жорамалдарын анықтаудан осы жорамалдар бойынша, сол
сияқты іс бойынша сенімді түрдегі қорытындыларды негіздеу бойынша
дәлелдемелер мен олардың көздерін жинаудан, тексеруден және дәлелдеуден
көрінеді".
Қылмыстық іс жүргізуді дәлелдеудің мәнісі туралы осы заманғы түсінік
таным мен дәлелдеу мазмұны бойынша түрлі ұғымдар деген пайымдауға
негізделген.
Қылмыстық іс жүргізу дәлелдеудің мәнісі туралы мәселені зерттеуде осы
заманғы ғылыми үрдістерді анықтау үшін А. А. Давлетовтың көзқарасы
қызығушылық туғызады, ол былай деп жазады: "Қылмыстық іс жүргізу танымы
құрылымында дәлелдеуді ажырата білу кажет. Тұтас алғанда қылмыстық іс
жүргізу танымы дегеніміз — заңда көзделген тәртіппен жүргізілетін сот ісін
жүргізу органдарының тергелетін қылмыс және онымен байланысты өзге де өмір
құбылыстары туралы білім алу жөніндегі қызметі. Қылмыстық іс жүргізу танымы
-дәлелдемелерді зерттеу және мән-жайларды дәлелдеу сияқты екі бөліктен
тұрады".
Доктриналдық түсіндіру қылмыстық сот ісін жүргізудегі дәлелдеу
процесін мынадай негізгі сипаттарға бөлуге мүмкіндік береді:
1) гносеологиялық дәлелдеу — бұл таным процесінің бір түрі, логикалық
дегеніміз — бұл нақты қылмыстық жазалауға жататын әрекетті адамның
жасағандығы туралы пайымдаудың шындығын негіздеу операциясы;
2) дәлелдеу мен таным сәйкес келмейді: олар тегі (таным) және түрі
(дәлелдеу) ретінде өзара арақатынаста болады;
3) дәлелдеу процесі — құқықтың және гносеологогиялық екі аспектінің
үйлесімін білдіреді.
Құқықтық аспект мынадай кезеңдерді қамтиды:
а)дәлелдеу-тану;
ә)дәледдеу-көзжеткізу;
б) дәлелдеу-негіздеу.
Дәлелдеудің әрбір келесі кезеңі —оның алдындағы кезеңге байланысты
және содан логикалық түрде туындайды.
Гносеологиялық аспект мынадай деңгейлерден тұрады:
а) ақпараттық дәлелдеу;
ә) логикалық дәлелдеу;
4) тергеу жене сот қызметінде орын алатын дәлелдеудің зерттеушілік,
танымдық сипаты болады;
5) дәлелдеу процесінде тергеу жэне сот талкылауының тақырыбы туралы
шынайы және сенімді білімге қол жеткізіледі;
6) қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдеу адресаты тар мағынасында
таным субъектісі (мәселен істі қараушы сот), кен,ауқымды мағынасында тұтас
қоғам болып табылады;
7) дәлелдеу тәртібі қатаң түрде қылмыстық іс жүргізу заңдарымен
реттелген;
8) дәлелдеу процесі ҚІЖК-нің 124-бабы төмендегілер бойынша дәйекті
қызметті қамтиды:2.59
а)дәлелдемелерді жинаудан;
ә) зерттеуден;
б) дәлелдемелерді пайдалануға қабылдаудан.
Бұл қызмет әдебиетте дәлелдеудің кезеңдері немесе элементері деп
аталады.Қылмыстық процессуалдық қызмет ретінде дәлелдеудін мақсаты
объективтік шындықка қол жеткізу болып табылады. Объективтік шындыққа қол
жеткізу танымның жалпы және жеке әдістерін қолдануға негізделген. Жалпы
әдістердің негізіне логикалық зандар жатады, бұл қатысты емес заңдар барлық
және қарама-қайшы нәрселерді алып тастанды. Іс бойынша мәні бір фактілер
мен мән-жайларды табудың, бекітудің, зерттеудің және анықтаудың нақгы
әдістерінен көрінетінтанымның жеке әдістері өзінің мынадай түрлерімен
ерекшеленеді:
а) негізінен танылуы қажет тақырыптың сыртқы белгілерін анықтауға
есептелген бақылау мен сипаттаудың тәжірибелік әдістері;
б) суретке түсіру, киноға түсіру, видео жазба арқылы арнайы химиялық
технологиялық құралдарды пайдалануға байланысты жасалған қылмыстық
әрекеттің материалдық белгілерін және сыртқы жай-күйін табу мен тіркеудің
ғылыми-техникалық әдістері;
в) зерттеу объектісінің сандық сипатын алу үшін арнайы құрылғылардың
көмегімен немесе оларды қолданбастан өлшеу мен есептеудің математикалық
әдістері;
г) іс бойынша дәлелдеу материалдарының сапасы мен маңызын анықтау үшін
колданылатын акпаратты (талдау, жинактау,тендестіру) өндеудің логикалық
әдістері;
д) сот-медициналық кибернетикалық, графикалық, психологиялық және өзге
де ғылыми құралдар көмегімен жүзеге асырылатын модельдеудің, өндеудің және
қайта құрудың әдістері;
е) белгілі бір материалдық объектілердің және олардың бейнеленуінің
ұқсастығы туралы мәселені шешу үшін жүргізілетін криминалистік тендестіру
әдістері;
ж) қылмыстық істің белгілі бір мән-жайының деректерін тәжірибе жолымен
алуға мүмкіндік беретін экспериментальдық әдістер.
1.4 ТАНЫМ ТЕОРИЯСЫ - ДӘЛЕЛДЕМЕ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗІ
Дәлелдеу негізіне іс бойынша шындықты анықтау жататындығы туралы
ережені тану шындыққа қол жеткізу процесінде таным орнын айқындауды
объективті түрде талап етеді.
Танымның философиялық проблемаларын жалпы көпшіліктіңжетілдіруі,
айналып келгенде "таным теориясы" аталған философиялық дербес бөлікке
айналды. Таным теориясының негізінде біздің санамыздан тыс және тәуелсіз
объективті материалдық әлемді тану мен оны тануға болатындығы туралы
мәселелерге диалектикалық-материалистік көзқарас жатыр. Бірден бір ғылыми
әрі дұрыс маркстік-лениндік таным теориясын айқындаудағы партиялық
көзқарастың талас тудыратынына қарамастан осы заманғы дәлелдеу теориясының
іргетасын құрайтын бірқатар қорытынды ережелердің үғымды сипатын шындық
үшін тану қажет.
Дәлелдеме теориясының таным теориясы мен байланысы мынада: соңғысы
ғылыми таңдауы дәлелдеме теориясының шеңберіндежүргізілетін қылмыстық іс
жүргізу танымының алғашқы әдістемелік негізін білдіреді.
Гносеология-жеке ғылыми әдістер мен тәсілдер тұрғысында түсіндірілетін
ғылыми танымдық қызметтің кез келген саласында қолданылатын әмбебап
қорытынды ережелерді қамтиды. Мұның дәлелдеме теориясына да тікелей қатысы
бар. Осындай әдістемелік кілт ретінде осы заманғы ғылым диалектикалық
әдісті қолданады. А. Давлетов былай деп жазды: "Қылмыстық іс жүргізу
танымында диалектикалық әдісті қолдану жалпы, философиялық және әсіресе
қылмыстық іс жүргізу заңдылықтарды дұрыс үйлестіре білуден тұрады.
Қылмыстық процессуалдық танымның белгілі бір мәселесін шешу тетігі мынадан
көрінеді: ең әуелі оның философиялық алғышарттары алынады, сосын осы
мәселеге қатысты нормативтік ережелері алынады, содан кейін философиялық
негізге орныққан, бірақ ерекше (қылмыстық іс жүргізу) мазмұнымен
толықтырылған жауап беріледі".
Таным теориясы құқықта объективті түрде пайда болған "терезені"
толықтырды, ол әдістемелік аса маңызды қасиеттернің бірі. Теория-қылмыстық
іс жүргізу құкығының нормативтік нұсқамаларын пайдаланады және соған
негізделеді. Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу кызметінің ажырамас бөлігін
құрайтын таным процесі, ой қызметі, ішкі сенім және басқалары заңменен
егжей-тегжейлі реттелуі мүмкін емес. Нормативтік реттеу саласынан тыс
қалатынның бәрі де "құқықтық терезе" немесе "кұкықтық кеңістік" деп
аталатындарды кұрайды. Олардың кұқықта болуы занды және сөзсіз. Оларды
толыктыру әмбебап әдістемелік кілттің негізінде жүзеге асырылады, дәлелдеме
теориясына қатысты кілт ретінде біз гносеологияны немесе таным теориясын
қараймыз. Методологияның осы аспектісін сипаттай келіп, А. П. Шептулин
былай деп атап өтті: "танымның диалектикалық әдісі тиісті ғылымда
қолданылатын жеке әдістер арқылы өзгере отырып арнайы ғылымдарда және
танымның диалектикалық әдісі талаптарында дербес түрде пайдаланылуы
мүмкін".
Сонымен бірге методологиялық негіздің әмбебаптығын сөзбе сөз түсінбеу
керек. Методологияның негізгі ережелерін қолдану міндетті түрде таным
саласының ерекшелігін ескере отырып түсіндіруді көздейді. Қылмыстық сот
ісін жүргізуде шындыққа қол жеткізудің ерекшелігі мынадан көрінеді: "бұл
жерде таным объектісінің тақырыбы бізді қоршаған әлем емес және тіпті
жекелеген құбылыстар мен окиғалар да емес. Ғылым тақырыбынан бір ерекшелігі
сот ісі бойынша зерттеу тақырыбы барлық уақытта қылмыстық окиғаны құрайтын
және соған байланысты фактілердің азды-көпті белгіленген тобымен шектеледі.
Фактілерді зерттеудің ерекше әдістері, ерекше тәсілдері және осы қызмет
жүзеге асыратын нысандар мен шарттардың ерекшелігі де осыдан. Алайда
дәлелдеудің ерекшелігі қаншама елеулі болса да ол басқа ештеңе де емес,
таным қызметінің бір түрі болып табылады, өйткені оның мақсаты шындықты
айқындау".
Таным теориясы дәлелдеу теориясын зандармен және ойлау нысаңдарымен
толықтырады. Кез келген саладағы ұйымды тану үшін кажетті ойлаудың жалпыға
ортақ нысандары мен тәсілдерін формальды логика зерделейді. Тап осы
формальды логика "ұғым", "пайымдау", "ой қорытындысы", "анықтама", ұғымының
қалыптасуының "ережесі не принциптері" туралы түсінік береді. Сонымен,
формальды логика танымның диалектикалық теориясының құрамдас бөлігі бола
отырып, бір мезгілде дәлелдеу теориясының элементін де қамтиды.
Таным теориясының дәлелдеме теориясымен байланысының жанама түрдегі
сипаты кылмыстык іс жұргізу дәлелдемелерінің және дәлелдеу жөніндегі
қызметтің ерекшелігін "сокырға таяқ ұстатқандай" етіп көрсетеді.
Методологияның әмбебап сипаты туралы мәселеге қайта оралсақ, қылмыстық
іс бойынша шыңдықты анықтау процесінде қалыптасатын әр түрлі жағдайларды
қамту үшін формальды логиканың шеңбері әлдеқайда тар екенін айту кажет.
Мәселе мынада, "формальды логика алынған қорытындылардың ғана емес, олардың
негізіне қаланған логикалық сілтемелердің дұрыстығын, шындығын тексеру
туралы мәселелермен айналыспайды. Формальды логика қандай жолмен танымнан
білім туындайтынын, толық емес және дәл емес білімнен толық және дәл білім
алынатынын түсіндіруге мүлде дәрмені жок".
Формальды логиканың осы шектеулілігі:
1) тұтас алғанда танымның диалектикалық теориясының институттары мен
категориялары есебінен;
2) іс жүргізу дәлелдемелерін жинау, бекіту, тексеру және бағалау жөніндегі
өзгешелігі бар қызметін нормативтік регламенттеу есебінен толығады.
1.5.Қылмыстық процестегі шындықтың ұғымы мен мазмұны.
Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеудің мақсаты шындықты анықтау болып
табылады. Философияның көзқарасы бойынша шындық дегеніміз танушы субъектіні
объектінің барабар бейнелеуі, адам мен оның санасынан тыс және тәуелсіз оны
тап сол күйінде көшіру. Қылмыстық сот ісін жүргізуде шындыққа қолжеткізу
соттың қателеспеуіне кепілдік береді. Бұл мәселедегі түсінбеушілік адамның
тағдырында үлкен қателікке ұрындырады.
Сот қателіктері - әдетте шыңдыққа көз жеткізбеудің салдары. Шындыққа
қол жеткізу мақсатын ескермеу соттың сот әділдігін жүзеге асыру функциясын
қандай да бір мағынадан айырады.
Дәлелдеудің мақсаты ретінде шындықты айқындаудың процессуалдық
құқықтық табиғаты болады. Қылмыстык, сот ісін жүргізу міндеттерінің бірі
ҚІЖК-нің 8-бабында қылмысты тез және толық ашу деп көрсетіледі. Одан әрі
ҚІЖК-нің 24-бабында істің мән-жайын жан-жақты, толык және объективті
зерттеу үшін соттың, прокурордың, тергеушінің, анықтаушының заңда козделген
барлық шараларды қабылдауға міндетті екендігі ескертіледі. Шындык ұғымының
өзі міндеттер мен принциптерге арналған тарауда да аталады. Атап айтқанда
ҚІЖК-нің 24-бабында былай делінген: "сот тараптардың пікірімен байланысты
емес және өз бастамашылығымен қылмыстық іс бойынша ақиқатты анықтау үшін
қажетті шаралар қолдануға кұқылы".
Шындық ұғымын қылмыстық процестің принциптерімен өзара байланыста
қарау қажет, мұның өзі оған айрықша маңыз береді.
Бұл ережелер өзінің мәнісінде мынаны көздейді: қылмысты ашу өмірде
орын алған жағдайларды анықтауды мақсат етеді, ал зерттеудің объективтілігі-
іс бойынша дәлелдемелерді алу және бағалау процесінде алаламай және алдын
ала тон пішпей адалдық таныту. Сонымен, осы бөліктегі заң ережелерінің
мағынасы қол жеткізген білімнің тану объектісіне сәйкес келуі қажеттігін
ескертеді. Объекті туралы білімнің объектінің шынайы белгілеріне сәйкес
келуі шындық болып табылады.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде материалдандырылатын дәлелдемелермен
өткеннің бейнесін ойша қалпына келтіру арқылы шындыққа кол жеткізіледі. Осы
шындық дәлелдеме теориясында материалдық шындық деп аталады. М. С,
Строгович қылмыстық процестегі материалдық шындықты тергеудегі және шешілу
үстіндегі істің жай-жапсары туралы, кылмыстық жауапкершілікке тартылған
адамдардың кінәлі екендігі немесе кінәсіз екендігі туралы тергеу мен сот
қорытындыларының объективті шындыққа толық және дәлме-дәл келуі деп
анықтайды.Әрі қарай ол өз ойын материалдық шындық дегеніміз объективті
шындық деп қорытындылайды. М. С. Строговичтің пікіріне В. Д. Дороховтың
анықтамасы да жақын келеді, соңғысы объективті шындық дегеніміз объективті
шындықты дұрыс бейнелейтін адамзат білімдерінің мазмұны және ол субъектіге,
адамға, адамзатка тәуелсіз деп түсіндірді. Атап айтқанда, шындық дегеніміз-
болмыстың өзі емес, объективті болмысты дұрыс танудың нәтижесі. Ол
объективті, өйткені оның мазмұны бейнеленетін объектіге сәйкес келеді.
Қылмыстық сот ісін жүргізу саласында объективті шындықты әлдеқайда кеш
түсіну объективті шындықта субъективті бейнелеудің жоғарғы шыңына шығарады
және объективтік шындықты зерттелетін фактілер мен жағдайларға субъективтік
пайымдаудың толық және дәлме дәл сәйкес келуі деп анықтайды.
Бұрын айтылғандардан көрініп тұрғанындай зерттеушілер тұтас алғанда
дәлелдеудің мақсаты шындықты анықтау деп түсінеді және бұл шындықтың
объективті сипаты болады.
Шындықты философиялық түсіну, мұның өзі методологиялык; көзқарас тұрғысынан
өте маңызды, оның екі жақты бастауын: салыстырмалы және абсолюттік шындықты
ескеруін көздейді. Шектеулі білімнен анағұрлым терең және дәл білімге өрлеу
процесі шыңдыкқа салыстырмалы сипат береді. Шындықтың салыстырмалылығы
тарихи, экономикалық, әлеуметтік сипаттағы танымның шектеулілігімен алдын
ала анықталады. Бірақ шындық объективті болса, онда кез келген салыстырмалы
шындықты абсолюттік білімнің элементтері болады. Бұл орайда философия
абсолюттік шындықты тақырыпты толық, егжей-тегжейлі қамтыған және танымның
одан әрі даму барысында жоққа шығарылуы мүмкін емес білім деп бағалайды.
Осыны ескерсек, қылмыстық сот ісін жүргізуде қол жеткізілетін шындықтың
сипаты туралы мәселені шешу дәлелдеме теориясы үшін принципті түрде маңызды
болып табылады.
Қылмыстық процесте кол жеткізілетін шындықтың екі жақты (салыстырмалы
және абсолюттік) сипаты туралы көзкарас мынадайтүсініктер бойынша анағұрлым
қолайлы көрінеді.
Принципінде абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болады деп тану
қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын құзыретті органдар кызметінің
нәтижесінде де абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болады деп есептеуге негіз
береді.
Абсолюттік және салыстырмалы шындықтың арақатынасы және езара
байланысы туралы диалектикалық заңның жалпыға бірдейлілігі тең деңгейде
қылмыстық сот ісін жүргізуде қол жеткізілетін шындықтың сипатына да
қолданылады.
Дәлелдеуде абсолюттік (объективтік) шындыққа қолжеткізу мүмкіндігін
жоқка шығару ісі бойьшша сот шешімінің әділеттілігіне және шынайылығына,
яғни сот әділдігін орындаудың мүмкіндігі мен қажеттілігіне күмән келтіреді.
Дәлелдеуде салыстырмалы шындыққа қол жеткізуді жоққа шығару диалектика
заңдарына кайшы келеді, мұның өзі айналып келгенде дәлелдеме мен
дәлелдеудің мәнісін ғылыми тануда методологияны жоққа шығаруға не адамның
әлемді тануда меңгере алмайтын шегі бар екендігін тануға әкеледі.
Қатаң түрдегі құқықтық тыйым салулар мен рұқсат беру жүйесінде
көрінетін тергеу мен сот органдары қызметінің ерекшелігі танымдық қызметіің
терендігіне, келеміне өзінің ізін қалдырады. Бұл қызмет, бір жағынан, іс
бойынша белгіленетін шектермен, екінші жағынан құқықтық нұсқамалардың
шеңберімен шектелген. Осы белгіленген шеңбердің ішінде қол жеткізілген
шындықтың толық сипаты бар және сондықтан ол абсолюттік болып табылады.
1.6.Қылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың іс жүргізудегі
кепілдіктері.
Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінде объетивтік шындықты анықтау
іс жүргізу кепілдіктері ретінде көрінетін ерекшелігі бар процедуралық
жағдайлар болған уақытта ғана мүмкін болады.Дәлелдеме құқығында олардың
бірнеше түрлері бар; қылмыстық іс жүргізу құқығы қатынастарына
қатысушылардың түрлі топтарының іс жүргізу жағдайын саралау жолымен
белгілеу; қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерініңжүйесі; қылмыстық іс
жүргізушілік нысандарын заңдық тұрғыдан көздеу; сот ісін жүргізу кезендері
мен сатыларының ревизиалық негізі; іс жүргізушілік мәжбүрлеу шараларының
жүйесі;
Қылмыстық іс жүргізу құқығы қатынастарына қатысушылардың түрлі
топтарының іс жүргізу жағдайын саралау жолымен белгілеу іс жүзінде іс
жүргізушілік қызмет субъектілерінің құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы
қалыптасатын құқықтық мәртебелерді шектеуді білдіреді.Мәселен, куәгердің
міндеті тек қана шындықты айту, куәгер анықтау органының немесе тергеушінің
шақыруы бойынша келуден жалтарса немесе бас тартса, соңдай-ақ әдейі жалған
жауап берсе қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Бұл заң ережесі ерекшелігі бар сипатта тергеу мен соттың істің мән-
жайы туралы шынайы, объективті ақпарат алуына кепілдік береді.Біз
қарастырып отырған түрдің маңызды кепілдігі айыпталушының құқығы болып
табылады: ол не себепті өзін кінәлап отырғанын білуге; өзіне тағылған айып
бойынша түсінік беруге; қорғаушы алуына; қарсылық білдіруге немесе шағымдар
түсіруге құқылы. Айыпталушының құқығын жүзеге асыру істің нәтижесіне
мүдделі өзге де адамдардың еркі мен тілегіне қарамастан шыңдықты анықтауға
жәрдемдеседі.
Объективтік шыңдықты анықтаудың елеулі кепілдігі сот мәжілісінде
төрағалық етушінің өкілеттілігі болып табылады, ол сот мәжілісін шындықты
анықтауға бағыттауға және қаралып отырған іске қатысы жоқтың бәрін де
ысырып қоюға міндетті (ҚІЖК-нің314-бабы).
Қылмыстық іс жүргізу құқығы көздерінің нормаларымен бекітілген
қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің жүйесі өз өзінен салалық
кепілдіктермен қамтамасыз етілген, мұның өзі іс бойынша принциптер жүйесін
объективті шындықты анықтаудың екі еселенген кепілдіктері деп есептеуге
мүмкіндік береді.
Сот әділдігін тек соттың жүзеге асыруы, судьялардың тәуелсіздігі және
олардың заңға ғана бағыныштылығы, соттың дәлелдемелерді өзінің ішкі сенімі
бойынша және заңға сәйкес бағалауы, кеңесу бөлмесінің құпиялылығы, сот
әдіддігін атқару жөнінде соттың қызметіне кімнің де болсын араласуына жол
бермеу (Қазакстан Республикасы Конституциясының 77-бабы) судьяға қол
сұғылмаушылық (Қазақстан Республикасы Конституциясының 79-бабы) істі толық,
жан-жақты, объективті және алаламай қарауға және оны мәні бойынша шешуге
жәрдемдесетін ерекшелігі бар сот кепілдіктерін қамтамасыз етеді.
Процеске қатысушылардың құқықтары мен занды мүдделерін сақтау мен
корғауға бағытталған принциптер кылмыстық іс бойынша шындықты анықтаудың
тағы бір елеулі кепілдігі болып табылады. Принциптердің осы тобына заң
белгілеген негіздерде және тәртіпте, болмаса өзгеше түрде айыпталушы
ретінде жауапқа тартуғажол бермеу; тұлғаға қол сұғылмаушылық; тұрғын үйге
қол сұғылмаушылық; азаматтардың жеке өмірін корғау; хат-хабар, телефондық
әңгімелердің және телеграфтық хабарлардың құпиялылығы; сезіктіге,
айыпталушыға және сотталушыға корғану кұкығын қамтамасыз ету; күш қолдану,
катер төндіру және өзге де заңсыз шаралар арқылы айыпталушыдан және іске
катысушы басқа да адамдардан жауаптар алуға тыйым салу; процеске
катысушылардың және өзге де адамдардың қауіпсіздігін камтамасыз ету; заң
мен сот алдында баршаның теңдігі; кез келген күдіктенушілікті айыпталушының
пайдасына шешу; өзі қорғауға алған адамның келісімінсіз қорғаушының заңдық
көмек көрсетуіне байланысты өзіне белгілі болған мәліметтерді жариялауға
тыйым салу; өзіне, жұбайына (зайыбына) және жакын туыскандарына қарсы,
сондай-ақ діни қызметкерлерінің өзіне сенім білдіретін діндестеріне карсы
куәлік беруіне тыйым салу жатады.
Іс бойынша шындықты анықтау кезіндегі принциптердің өзгешелігі
"негізгі кұқықтық идеялар, негізге алынатын ережелер сияқты процестің
кейбір принциптері нақты нормада бекітілмегендігі, іс жүргізу нормалары
жүйесінен туындайтындығы болып табылады, бұған коса процесс принциптерінің
жекелеген нормаларда толық емес бейнелену мүмкіндігі жоққа шығарылмайды,
ондайда, нақты жағдайда оған тікелей катысы бар кұқық нормасы емес, процесс
принципі сот әділдігі мақсаттарына, тұлғаның құқықтары мен занды мүдделерін
қорғауға қол жеткізудің кепілдіктері ретінде көрінеді".
Іс жүргізу нысандарын заң жүзінде көздеу объективтік шындықты
анықтауға жәрдемдесетін жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған. Кепілдік
берудің мұңдай сипатында жалпы іс жүргізу нысаны және іс бойынша шындыққа
қол жеткізу мақсатын көздеп жасаған ерекшелігі бар нысан бой көрсетеді.
Осындай ерекшелігі бар нысан ретінде істің іс жүзіндегі сипатына қарамастан
үкімді жоққа шығарудың формальды негіздерінің болуы мысал бола алады.
Айталық, егер іс соттың заңсыз кұрамында қаралса; егер үкімді қабылдау
кезінде судьялар кеңесінің құпиялылығы бұзылса, егер судьялардың бірі
үкімге қол қоймаса, онда үкім жоққа шығарылуы тиіс. Мұндай жағдайларда
үкімді жоққа шығару үшін мәнісі бойынша үкімнің әділеттілігі және жасалған
іс әрекеттің ауырлығына сәйкес келетіндігі туралы жағдайдың да маңызы
болмайды. Формальды негіздер бойынша үкімді жоққа шығарудың құқықтық
салдары заңның барлық нұсқамаларын сақтай отырып істі жаңадан карау болып
табылады.
Объективтік шындықты анықтауға бағытталған ерекшелігі бар іс жүргізу
нысаны заттық айғақтарды іске тігу мен сақтау болып табылады. Сот
сараптамасын міндетті түрде тағайындау, сотта куәгерлерден жауап алуды
жүргізудің тәртібі, тұлғалар мен заттарды тануды жүргізудің тәртібі және
басқалары жоғарыда аталған топқа жатады.
Әділ сотта іс жүргізу нысанының мағынасын асыра сілтеп айту мүмкін
емес, ол жалпы көшпілікке мәлім. Бірақ объективті шындықты анықтау
кезіндегі оның мәні айрықша. Мәселе мынада: кез.келген көлемде іс жүргізу
нысанын бұзу жүргізілген тергеудің объективтілігіне және іс бойынша
қабылданған шешімнің зандылығына күдік туғызуы тиіс. Мұндай күдік туындаған
жағдайда қылмыстық іс бойынша объективті шындықтың анықталатындығына деген
сенім өз өзінен жоғалады.
Сот ісін жүргізудің сатылары мен кезеңдерінің ревизиялық негізі -өткен
сатының не кезеңнің іс жүргізу нұсқамалары сақталған жағдайда ғана әрбір
келесі саты, кезең орын алуы мүмкін деген мағынада іс бойышпа объективті
шындықты анықтауға кепілдік береді.
Процессуалдық мәжбүрлеу шараларының жүйесі тұлғаның субъективті
құқықтарын қорғай отырып, қылмыстық сот ісін жүргізуде шындыкты анықтаудың
жеткілікті тиімді кепілдіктерін қамтамасыз етеді. Мәселен, анықтау
органынын немесе тергеушінің шақыруы бойынша дәлелді себептерсіз куәгер
келмеген жағдайда оны айдап әкеледі; адам қылмыстық іс бойынша шындықты
анықтауға кедергі келтіруі мүмкін деп жорамалдауға негіз болған жағдайда
оған бұлтартпау шаралары қолданылады; дәлелдемелерді қамтамасыз ету
мақсатында почта-телеграф хат-хабарларын пайдалануға тыйым салынуы мүмкін.
2-тарау.Дәлелдемелерді қайнар көздері мен олардың іске қатыстылығы.
2.1.Дәлелдемелердің көздері.
Дәлелдеме көздері немесе дәлелдеу тәсілдері ҚІЖК-нің 115-бабының 2-
бөлігінде егжей-тегжейлі тізбеленген және мыналарды қамтиды:
куәгердің жауап беруі, жәбірленушінің жауап беруі, сезіктінің жауап
беруі, айыпталушының жауап беруі;
сарапшының қорытындысы;
заттық айғақтар;
процессуалдық іс-қимыл хаттамалары;
өзге де құжаттар;
Кең ауқымды мағынасында дәлелдеудің көздері деп деректердің тікелей
көздерін, сондай-ақ оларды алудың әдістерін, дәлелдеу барысындағы тексеру
мен пайдалануды түсіну керек.
"Көз" ұғымын кең ауқымды мағынада түсіндірудің құқықтық негізі бар.
Мәселен, ҚІЖК-нің 116-бабында былай деп белгіленген: көзі белгісіз немесе
сот мәжілісінде анықталуы мүмкін емес көздін мәліметтеріне негізделген
куәгердің және жәбірленушінің жауаптары дәлелдемелер сипатында қызмет ете
алмайды. Бұл ереже көз фактілер туралы мәлімет сақтаушы деп есептеуге
мүмкіңдік береді. Дәлелдемелер сипатында сақтаушылар емес, оларда негізі
каланған ақпарат есептеледі.
Дәлелдемелер көздерінін тізбесіне қатысты ғылыми әдебиеттеәр түрлі
көзқарастар калыптасты, олардың мәні негізінен тізбені кенейту
қажеттілігіне сүйенеді. Мәселен, П. П. Якимов дәлелдемелердің дербес
көздері ретінде азаматтық талапкердің жауаптарын, азаматтық жауапкердің
жауаптарын, олардың өкілдерінін жауаптарын қарауды ұсынады. А. С. Ландо
осыған ұқсас көзқарасты білдіреді, ол көздер тізбесін кәмелетке толмаған
айыпталушының занды өкілінің жауаптарымен толықтыруды орынды деп
есептейді.В.Д.Арсеньевтің пікірі бойынша заттық айғақтар көздер бола
алмайды, өйткені олар дәлелдеу тәсілдері мен дәлелдеме фактілер арасындағы
аралық жағдайда орналасқан. Ол сондай-ақ заттық айғақтарға қатысты олардың
"алғашқы көздері", яғни олар табылған және алынған орын туралы айтуды
орынды санайды.
Дәлелдеме көздері түрлерінің мәні туралы көзқарастарға сыни талдау
жасау П. П. Якимов пен А.С. Ландоның ұсыныстары ғылыми және практикалық
мүдделілік туғызады және заң шығарушы қабылдап алуға тұрады деп есептеуге
мүмкіндік береді. В. Д. Арсеньев көзқарасының жақтастары да, қарсыластары
да бар. Іс жүргізушілік мағынада дәлелдеме көздері заттың өзі емес, іс үшін
маңызы бар іс жүзіндегі деректермен ұсынылған, яғни дәлелдеме бола
алатындай заттың қасиеттері деген Р. С. Белкин мен А. И. Винбергтің
пайымдауы да дұрыс көрінеді. Сараптамалық зерттеуге арналған үлгілерге
қатысты айтатын болсак, онда М. М. Михеенконың пікірі бойынша олар заттық
айғақтар да, ерекше түрдегі дәлелдемелер де, дәлелдеудің тәсілдері де болып
табылмайды. Бұл көзқарас Н. А. Селивановтың пайымдауымен сәйкес келеді, ол
былай деп жазды: "Затты заттық айғақ деп тану осы зат пен істің анықталған
мән-жайы арасындағы байланыстың болуын көздейді. Ал салыстырмалы үлгілерге
қатысты мұндай байланыс туралы айтудың өзі артық. Олар тергеліп жатқан
оқиғамен емес, тергеумен байланысты және оның кылмыстық іске қатысына
қарамастан белгілі бір субъектіні немесе объектіні сипаттайды. Салыстырып
қарауға кемектесе отырып, мәні жөнінен үлгілер таным құралдары ретінде
қызмет етеді және осы тұрғыда оларды заттық айғақтарды зерттеуді жүргізе
отырып, сарапшы пайдаланатын кұралдармен, құрылғылармен және басқа да
тетіктермен, сондай-ақ зерттеуші өзінің қорытындыларында негізге алатын
әдеби көздерде бар анықтамалық және ғылыми деректермен салыстыруға болады".
Дәлелдемелердің дербес көздері ретінде қылмыстык іс жүргізу заңы іс
жүргізушілік
іс-қимыл хаттамаларын атайды. Бірақ қандай да бір нақты кимылды заң
ескертпейді. Тергеу іс-қимылдарының хаттамалары дәлелдеме көздері болып
табылатын тізбе бөлігіндегі ғалым-процессуалистер арасында әр түрлі
көзқарас орын алған. В. Д. Арсеньев қылмыстык іс жүргізу за-ңында көзделген
кез келген тергеу іс-қимылының хаттамалары ішінара дәлелдеме көздері болып
табылады деп ойлайды. Оған керісінше Ф. Н. Фаткуллин мен В. Я. Дорохов
істің мән-жайын анықтауға бағытталған тергеу іс-кимылдарының хаттамалары
ғана дәлелдеме көздері болып табылады деп есептейді. Мәселе мәнісін
осылайша түсіну дәлелдеме мақсатына анағұрлым сәйкес келетін сияқты,
өйткені жекелеген тергеу іс-қимылдарының қосымша сипаты ғана бар және
тікелей дәлелдемелер жинақтау тәсілдерін құрамайды (мәселен, мәйітті сойып
көру оны қарауды және сот-медициналық сараптаманы жүргізу үшін қажеггі
жағдайлар жасауға бағытталған). Өзінің көзқарасын жақтай отырып, В. Я.
Дорохов былай деп жазды: "Хаттамалардын, дәлелдеу маңызы туралы мәселе
дәлелдемелерді жинақтаудың іс жүргізушілік тәсілдері болып табылатын тергеу
және сот іс-қимылының хаттамаларына қатысты ғана қойылуы мүмкін".
Дәлелдемелер кәздері ҚІЖК-де толық келтірілген және кеңейтіп
түсіндіруге жатпайды, мұның өзі тиісті емес көздерден және тиісті емес
жолмен алынған дәлелдемелер қылмыстық процесте осы сипатында шыға
алмайтындығы іс жүргізушілік құқығының ережесіне сәйкес келеді.
2.2.Дәлелдемелерді топтастырудың тәртібі.
Дәлелдемелерді жіктеудің теориялық та, практикалық та маңызы бар.
Теориялық маңызы мынадан көрінеді: жіктеу зерттелетін объектілерге жүйелік
көзқарастың негізі болып табылады. Қызмет ретінде дәлелдеу процесінің
күрделілігі мен әр қилылығына, іс жүргізушілік дәлелдеуге тартылатын
объектілердің шексіздігіне, сондай-ақ дәлелдемелер мен мазмұнының алуан
түрлілігіне байланысты дәлелдемелерге қатысты бұл өте маңызды.
Дәлелдемелерді жіктеудің практикалық маңызы туралы айта келіп А. А. Хмыров
былай деп атап өтеді: дәлелдемелерді жіктеу "оларды жинаудың, зерттеудің
және бағалаудың ерекшеліктерін алдын ала анықтайды, жекелеген дәлелдемелер
түрлерінің іс жүргізушілік режимін, сондай-ақ оларды пайдаланудың жолдары
мен әдістерін, оларды дәлелдеудегі маңызын дұрыс анықтауға көмектеседі.
Жіктеу істің мән-жайынжан-жақты, толық және объективті түрде зерттеуге
жәрдемдесуі тиіс және жинақталған дәлелдемелер жиынтығын бір жүйеге
түсіруге, дәлелдеуге жататын іс жағдайларының қайсысы жеткілікті түрде
толық анықталғанын, қайсысы әлі де анықталмағанын не қосымша нақтылануға
мұқтаж екенін білуге көмектеседі".
Әділеттілік үшін атап өту қажет, жоғарыда айтылғанындай зерттеу
объектісінін көп қырлылығына байланысты қандай да бір негізі немесе белгісі
бойынша дәлелдемелерді толық жіктеу мүмкін емес. Мынаны да есте ұстау
керек: дәлелдемелерді жіктеу дәлелдемелердің қайсысы "жақсы" деген сұраққа
жауап бермейді. Мәселені осылайша қою бірде бір дәлелдеменің күні бұрын
анықталған күші болмайтындығы туралы қылмыстық іс жүргізушілік ережені
мағынасынан айырады. Сонымен, дәлелдемелерді жіктеудің практикалық маңызы
іс бойынша анықталған дәлелдемені бағалау кезінде соттың қорытынды
ережелерінің сипатына қолданылмайды.
Дәстүрлі түрде қабылданған жіктеу мынадай негіздер бойынша бөлуді
қарастырады:
1) дәлелдемелер мен олардың көздерінің байланысы бойынша;
2) дәлелдемелердің сипаты бойынша;
3) дәлелдемелерді алу мен пайдаланудың сипаты бойынша.
Дәлелдемелер мен олардың көздерінін байланысы бойынша дәлелдемелер мынадай
түрге бөлінеді:
а) жекежәне заттық;
ә) әуел бастағы және іс жүргізу барысындағы;
б) сапалы және сапасыз.
Жеке және заттық дәлелдемелер дәлелдемелік ақпараттың қалыптасу
тетігін сипаттайды және осы тетіктің акпаратты сақтаушысымен байланысын
анықтайды. Егер ақпараттың көзі адам болса (айыпталушының, сезіктінің,
куәгердің жауаптары, сарапшы қорытындысы), онда ол жеке дәлелдемелерге
жатады. Егер ақпарат заттар мен кұжаттарда болса, бұл орайда құжаттар
адамдардың жауап беруін тіркемеуге тиіс, онда олар заттық дәлелдемелерге
жатады.
Заттық айғақтар туралы айта отырып, Ф. Н. Фаткуллин былай деп
көрсетеді: "Іс жүзіндегі акпараттың сақтаушысы материалдық объектілер болып
табылатын, ал акпараттың өзі тілден тыс нысанда берілетін дәлелдемелер мен
көздер заттық деп аталуы мүмкін. Мұндайлардың қатарына қылмыстық қызметтің
құралдары мен өнімдері, қоғамдык қауіпті әрекеттің іздері бар заттар,
қылмыстық жолмен болған кұндылықтар жатады. Бұл жерде іс үшін маңызы бар
жағдайлар туралы тиісті ақпарат қылмыстық істі тергеу және соттың қарау
кезіңде тікелей сезіммен кабыддауға болатын материалдық "іздер" мен нақты
фактілер түрінде сақталады және беріледі".
Дәлелдемелерді жеке және заттық деп бөлу олардың қалыптасуының
негіздері мен тетіктерін саралаудан көрінеді. Мұндай саралау дәлелдемелерді
жинаудың, тексерудің және бағалаудың тиімді әдістемесі мен тактикасын жасау
үшін қажет.
Қаралып отырған негіз бойынша дәлелдемелерді жіктеуден туындайтын
түрлі көзқарастарды талдай отырып, П. С. Элькинд "Дәлелдемелер теориясы"
(1973) авторларына кейбір сын-пікірлер айтады: олар "дәлелдемелердің екінші
түрін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz