Айналым қаражаты
Кіріспе ... ... ... ... ..4
І Бөлім. Айналым қаражатының экономикалық маңызы мен ұйымдастырылуы ... ... ... ... .5
1.1 Айналым қаражатының мәні мен маңызы ... ... ... .5
1.2 Кәсіпорынның айналым қаражатын ұйымдастыру...9
ІІ Бөлім. Айналым қаражатын бағалау, құрылымы мен қаржылық аспектілерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Айналым қаражатын бағалау...14
2.2 Айналым қаражаттарының құрылымы мен қаржылық аспектілерін талдау ... ... 19
ІІІ Бөлім. Айналым қаражатының айналысы және оны жеделдету жолдары ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер
І Бөлім. Айналым қаражатының экономикалық маңызы мен ұйымдастырылуы ... ... ... ... .5
1.1 Айналым қаражатының мәні мен маңызы ... ... ... .5
1.2 Кәсіпорынның айналым қаражатын ұйымдастыру...9
ІІ Бөлім. Айналым қаражатын бағалау, құрылымы мен қаржылық аспектілерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Айналым қаражатын бағалау...14
2.2 Айналым қаражаттарының құрылымы мен қаржылық аспектілерін талдау ... ... 19
ІІІ Бөлім. Айналым қаражатының айналысы және оны жеделдету жолдары ... ... ...25
Қорытынды ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде атқаратын рөліне қарап анықталады. Мысалыға, зауытта дайындалған бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады: ал орнату үшін сатып алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Шаруашылық-қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы қорларын – белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.
Кәсіпорындарда өндірістік капиталдар өндіріс процесінің материалдық-техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік құралдардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы молайтылып отыруы қаржылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың көмегімен еңбек құралдарды сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіру жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады. Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады.
Шаруашылық-қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы қорларын – белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.
Кәсіпорындарда өндірістік капиталдар өндіріс процесінің материалдық-техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік құралдардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы молайтылып отыруы қаржылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың көмегімен еңбек құралдарды сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіру жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады. Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады.
1. Балабанов И.Т. «Основы финансового менеджмента», Москва – 1994г.
2. Дробозина Л.А. «Финансы», Москва – 1997г.
3. Дүйсенбаев К.Ш. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау»,Алматы – 2001ж.
4. Жолдасбаева Т.Ө. «Кәсіпорын экономикасы», Алматы – 2002ж.
5. Ибраева Н. «Поисковый сер.гуманитарных наук», №2, 2002г.
6. «Казахстан в цифрах» Статистическое агентство,
7. Колчина Н.В. «Финансы предприятия», Москва – 2000г.
8. Ковалев В.В. «Финансовый анализ», Москва – 1995г.
9. Мозоров С. «Аудит и налагообложение» №1, 2003г.
10. Мозоров С. «Аудит и налагообложение» №3, 2003г.
11. Мейірбеков А. «Кәсіпорын экономикасын талдау», Алматы – 2000ж.
12. Промыслов Б.Д. «Логистические основы управления материальными и денежными потоками» Москва – 1994г.
13. Павлова Л.Н. «Финансовый менеджмент», Москва – 1995г.
14. Павлова Л.Н. «Финансы предприятия», Москва – 1998г.
15. Үмбеталиев А.Д. «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік», Алматы – 2005ж.
2. Дробозина Л.А. «Финансы», Москва – 1997г.
3. Дүйсенбаев К.Ш. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау»,Алматы – 2001ж.
4. Жолдасбаева Т.Ө. «Кәсіпорын экономикасы», Алматы – 2002ж.
5. Ибраева Н. «Поисковый сер.гуманитарных наук», №2, 2002г.
6. «Казахстан в цифрах» Статистическое агентство,
7. Колчина Н.В. «Финансы предприятия», Москва – 2000г.
8. Ковалев В.В. «Финансовый анализ», Москва – 1995г.
9. Мозоров С. «Аудит и налагообложение» №1, 2003г.
10. Мозоров С. «Аудит и налагообложение» №3, 2003г.
11. Мейірбеков А. «Кәсіпорын экономикасын талдау», Алматы – 2000ж.
12. Промыслов Б.Д. «Логистические основы управления материальными и денежными потоками» Москва – 1994г.
13. Павлова Л.Н. «Финансовый менеджмент», Москва – 1995г.
14. Павлова Л.Н. «Финансы предприятия», Москва – 1998г.
15. Үмбеталиев А.Д. «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік», Алматы – 2005ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І Бөлім. Айналым қаражатының экономикалық маңызы мен
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Айналым қаражатының мәні мен маңызы ... ... ... .5
2. Кәсіпорынның айналым қаражатын ұйымдастыру...9
ІІ Бөлім. Айналым қаражатын бағалау, құрылымы мен қаржылық аспектілерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Айналым қаражатын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2 Айналым қаражаттарының құрылымы мен қаржылық аспектілерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІІ Бөлім. Айналым қаражатының айналысы және оны жеделдету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Кіріспе
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын рөліне қарап анықталады. Мысалыға, зауытта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады: ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Шаруашылық-қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы
қорларын – белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын
қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста
болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.
Кәсіпорындарда өндірістік капиталдар өндіріс процесінің материалдық-
техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік
құралдардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы
молайтылып отыруы қаржылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың
көмегімен еңбек құралдарды сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіру
жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады.
Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі
айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Сонымен,
айналым қаражатының кәсіпорын өміріндегі рөлі мен маңызын, сондай-ақ
капиталды қалыптастыру, айналым қаражатты талдануын және бағалануын алдағы
бөлімдерде толық қарастырамыз.
І Бөлім. Айналым қаражатының экономикалық маңызы мен ұйымдастырылуы
3. Айналым қаражатының мәні мен маңызы
Кәсіпорынның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт – қолда
бар айналым құралдарының болуы. Айналым құралдары – бұл өндірістік айналым
қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді
өткізуді қамтамасыз ету үшін аванстаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым құралдарының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін
қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым құралдары
өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы
айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңге қызмет етеді және
өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге
апарады.
Өндірістік айналым қоры – бұл еңбек заттары мен еңбек құралдарының
арзан бағалы және тез тозатын заттарды есепке алғандағы заттық мазмұны.
Мұның экономикалық мәні – өздерінің толық құнын дайын өнімге түгелдей
көшірілуімен сипатталады.
Айналыс қоры – өндіріс процесіне тікелей қатынаспайды, алайда өндіріс
және айналыс бірлестіктерін қамтамасыз ету үшін қажет.
Өндірістік айналым қоры мен айналыс қоры ауыспалы айналым қаражаттарын
үздіксіз қамтамасыз етуде тұрақты қозғалыста болуы тиіс. Осыдан ансты
құнның тұрақты және заңды ауысым нысаны пайда болады:
• ақшалайдан тауарларға;
• одан кейін өндірісте;
• қайтадан тауарлы және ақшалай.
Қорытындысында айналым капиталын береді.
Айналым қаражаты – өнім өндіру мен оны сатудың үздіксіз процесін
қамтамасыз ету мақсатында өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға алдын-ала берілетін
ақшалай қаражаттың жиынтығы. Айналым қаражатының қызметі өнімді өндіру және
сату кезеңдерінде төлем-есеп айырысу жұмыстарынан тұрады. Міне бұл жағдайда
өндірістік айналым қорының қозғалысы дер кезінде материалдық факторлардың
айналымын қалпына келтіруге, ал айналым қаражатының қозғалысы – ақша, төлем
айналымына жалғасады.
Айналым қаражаты ауыспалы айналым процестеріне қарай:
• Өндірістік айналым қоры;
• Айналыс қоры.
Қалыптастыру көздеріне қарай:
• Меншіктік;
• Қарыз.
Жоспарлау ерекшеліктеріне қарай:
• Мөлшерлеу;
• Мөлшерлемелеу болып бөлінеді.
Кәсіпорын жарғылық қорын анықтағаннан кейін, дербес өндірістік
қызметінің мүмкіндіктеріне қарай айналым қаражатының мөлшерін белгілейді.
Кәсіпорынның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт – қолда
бар айналым құралдарының болуы. Айналым құралдары – бұл өндірістік айналым
қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді
өткізуді қамтамасыз ету үшін аванстаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым құралдарының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін
қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым құралдары
өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы
айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңге қызмет етеді және
өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге
апарады.
Негізгі капитал – бұл негізгі қорды ұзақ уақыт атқарылатын
материалдық құндылық бар ретінде бағалау.
Негізгі қордың құрамын жіктегенде екі бөлікке бөлінеді:
▪ Өндірістік;
▪ Өндірістік емес.
Өндірістік негізгі қорға:
▪ өнеркәсіп;
▪ құрылыс;
▪ ауыл шаруашылығы;
▪ көлік құралдары;
▪ байланыс, сауда;
▪ басқа да материалдық салалар жатады.
Өндірістік емес негізгі қорға:
▪ тұрмыстық-коммуналдық шаруашылық;
▪ денсаулық сақтау;
▪ білім беру;
▪ мәдениет және т.б. қатысты.
Негізгі қор натуралдық заттық белгілеріне қарай:
▪ ғимарат;
▪ құрылыс;
▪ техника күштері және құрал-жабдықтар;
▪ көлік құралдары;
▪ аспап;
▪ өндіріс;
▪ шаруашылық, мүлкі;
▪ жұмыс малдары;
▪ көп жылдық көшеттер деп бөлінеді.
Негізгі қор өндірістік процеске қатысуына қарай екі топқа бөлінеді:
▪ актив;
▪ пассив.
Актив бөлігі (машина, құрал-жабдық) өндіріске, өнімнің (қызмет, жұмыс)
саны мен сапасына тікелей әсер етеді.
Пассивті бөлігі негізгі қордың ғимарат, құрылыс және өндірістік
процеске қажетті жақтарын құрайды. Кәсіпорын негізгі өндірістік қорлар
бойынша шаруашылық айналымын жүргізу үшін мынадай сатылардан тұрады:
▪ негізгі қордың тозуы;
▪ амортизация;
▪ негізгі қорды толық қалпына келтіру үшін жинақталған қаражаттар;
▪ капитал салымдарын жүзеге асыру жолдары.
1.2 Кәсіпорынның айналым қаражатын ұйымдастыру
Кәсіпорындардың өндірістік және коммерциялық қызметі негізгі
өндірістік капиталдарды – негізгі және айналым капиталдарын ұйымдастырумен,
пайдаланумен байланысты. Өндірістік капиталдардың бұлай бөлінуі олардың
айналымының сипатымен және дайын өнімді жасаудағы қатысуымен байланысты.
Кәсіпорындарда өндірістік капиталдар өндіріс процесінің материалдық-
техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік
құралдардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы
молайтылып отыруы қаржылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың
көмегімен еңбек құралдарды сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіру
жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады.
Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі
айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Қаржының
арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі айналым
капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Бұған еңбек заттарын
сатып алу, көбейту немесе олардың орнын толтыру үшін қаржы ресурстарын
аванстау жолымен жетеді. Еңбек құралдары мен еңбек заттарынан тұратын, құн
нысанында көрінетін өндіріс құрал-жабдықтары негізгі және айналым
капиталдары болып табылады.
Жұмыс істеп тұрған шаруашылық жүргізуші субъектілерде негізгі және
айналым капиталдарының орны өнімді (қызметтерді) сатқаннан кейін және
тиісті табыс түскеннен кейін толтырылады. Бұл табыстан амортизациялық
аударымдар нысанында тозған негізгі капиталдардың орнын толтыру үшін
қаражаттар ұйымдастырылады, ал өнімді өткізуден алынған табыстың басқа
бөлігі айналым капиталдарының құрамына кіретін тауар-материалдық
құндылықтарды сатып алуға бағытталады. Жаңа кәсіпорындарды құру немесе
оларды кеңейту кезінде қаражаттардың едәуір бөлігі құрылтайшылардың
жарналары, акцияларды сатудан түскен қаржылай қаражаттарды тарту есебінен
қалыптасады; мемлекеттік кәсіпорындар үшін – бұл бюджет пен мемлекеттік
бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары. Қаражаттардың бір бөлігі басқарудың
жоғарғы буындарының – бірлестіктің, ассоцияцияның, министрліктің,
ведомствалардың орталықтандырылған қаржы ресурстары есебінен авансылауы
мүмкін. Соңғы уақытта қаржыландырудың көзі ретінде шетелдік инвестордың
қаражаттары кеңінен пайдаланылып келеді.
Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарда өндірістік капиталдардың өсімін
қаржыландырудың көзі кәсіпорынның қарамағында қалдырылатын және тікелей осы
мақсатқа бағытталатын, сондай-ақ қаржы қорлары – өндірісті дамыту қоры
(қорлану қоры), өндірістік және әлеуметтік даму қоры, қаржы резерві, басқа
да инвестициялық қорлар арқылы жұмсалынатын таза табыс (пайда) болып
табылады.
Сөйтіп, өндірістік капиталдарды жасау мен ұйымдастыру, оның өсімін
қаржыландырудың көздерін меншікті, тартылған және қарыз қаражаттарына
топтастыруға болады. Айналым қаражаттарының аса маңызды құрамды бөлігі
меншікті айналым қаражаттары болып табылады, өйткені олардың болуы,
сақталымдылығы, басқа қаражаттармен ара салмағы нақтылы нарықтағы
кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының дәрежесін анықтайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражаттарына
құрылтайшылардың алғашқы жарналары, амортизациялық аударымдар және таза
табыс (пайда) жатады.
Алғашқыда шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрған кезде өндірістік
капиталдарды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық капиталдың
көлемі бухгалтерлік баланста қамтылып көрсетіледі және кәсіпорынның,
фирманың қаржылық қуатын бағалаудың алғашқы критерийі қызметін атқарады.
Кейінгі негізгі капиталдарды сатып алуға шаруашылық қызмет нәтижесінде
кәсіпорында пайда болған қорланымдар пайдаланылады. Оларға ең алдымен өнім
өткізуден алынатын түсім-ақша құрамындағы амортизациялық аударымдар мен
табыс жатады.
Мемлекеттік кәсіпорындарда өндіріске жұмсалған инвестициялардың
бастапқы көзі қызметін бюджет қаражаттары мен орталықтандырылған бюджеттен
тыс қорлар, ал мемлекеттік емес кәсіпорындарда акционерлік капитал
атқарады. Өндіріс базасын одан әрі дамыту кәсіпорындардың ішкі ресурстары
мен тартылған қаражаттар есебінен жүзеге асырылады.
Тартылған қаржылай қаражаттар акцияларды орналастырудан, еңбек ұжымы
мүшелерінің, заңи және жеке тұлғалардың жарналарынан алынған қаражаттарды
қамтиды.
Қарыз қаражаттарына коммерциялық банктердің ұзақ мерзімді несиелері,
негізгі капиталдарды қаржы лизингі негізінде сатып алу және инвестициялық
салық несиесі жатады.
Өндірістік капиталдардың қалыптасуы кәсіпкерлік қызмет бастауының
объективті алғышарты болып табылады. Бұл қызметтің нәтижелері дайын өнім
(орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер) нысанында көрінеді.
Өндірістік капиталды пайдаланудың нәтижесі арнайы қаржылық
көрсеткіштермен сипатталады және кәсіпорынның қаржы менеджментінің
нәтижелігін дәлейдейді. Бұл нәтижелік өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден
түскен табыс (түсім-ақша) мөлшерінде, кәсіпорынның шығынында айқындалады.
Түсім-ақшаның ауқымы кәсіпорынның, фирманың өнім өндіру мен оны
өткізуге жұмсаған шығындарының көлеміне байланысты болады.
Өнім өткізуден алынған табыс пен оның өзіндік құны арасындағы айырым
жалпы табысты құрайды. Алайда бұл сызба бойынша өзіндік құн бүкіл
шығыстарды қамтып көрсетпейді – олардың бір бөлігі кезең шығыстарын, атап
айтқанда:
• жалпы және әкімшілік шығындары (жалпы шаруашылық және әкімшілік арналымы
шығыстарының сомасы);
• өткізуге (тауар-материалдық босалқы қорларды сатуға) байланысты шығыстар;
• сыйақыны (мүддені) пайыздарды (алынған несиелер, мүлікті жалдау үшін және
пайыздар бойынша басқа шығыстар) төлеу бойынша шығыстар.
Жалпы табыс пен кезең шығыстары арасындағы айырым негізгі қызмет
бойынша қалдықталған қаржылық нәтижені қамтып көрсетеді және негізгі
қызметтен алынған табыс (немесе зиян) деп аталады.
Негізгі емес қызметтен алынған табыс (немесе зиян) – активтерді
пайдалануға беруден, бағалы қағаздарды қайта бағалаудан және т.с.с. алынған
қаржылық нәтиже.
Түрлі салаларда айналым құралдарының үлес салмағы кәсіпорындардың
өндіріс қорларының құрамында әр түрлі. Мысалы, ауыр өндіріс
кәсіпорындарында жеңіл өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен.
Кәсіпорындарда айналым құралдарын ұйымдастыру мыналардан тұрады: айналым
құралдарының қажеттілігін анықтау және олардың құрамы мен құрылымын,
қалыптастырудың көздерін табу және оларды реттеу, айналым құралдарын
басқару және т.б.
Өндіріс тиімділігін арттырудың елеулі резервтері құрамына шикізат пен
негізгі материалдар, отын, қосалқы материалдар, тез тозатын аспаптар және
басқа да еңбек заттары кіретін айналым қорларын орынды пайдаланудың
есебінен өндіріс шығындарын одан әрі төмендетуден табылады.
Өндірістің нәтижелілігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеген кезде
кәсіпорындардың өндіріс процесінің маңызды заттық элементі болып табылатын
өндірістік айналым қорларын тиімді пайдалануға кәсіпорын ұжымдарының
айрықша назар аударғаны жөн.
ІІ Бөлім. Айналым қаражатын бағалау, құрылымы мен қаржылық аспектілерін
талдау
2.1 Айналым қаражатын бағалау
Айналым қаражаттары үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең
аралығында олар үш сатыдан (өзінің нысанын өзгертіп) тұратын ауыспалы
айналым жасайды. Бірінші сатыда кәсіпорын ақша қаражаттарын еңбек заттарын
(айналым қорларын) сатып алу үшін шарттарды төлеуге жұмсайды. Бұл сатыдан
айналым капиталдары айналыс аясынан өндіріс саласына өтеді.
Екінші сатыда алынған айналым капиталдары өндіріс процесіне тікелей
өтіп, әуелде өндіріс босалқы қорларына және шала фабрикаттарға, содан соң
аяқталған өндіріс процесі – дайын өнімге (тауар нысанына) айналады.
Үшінші сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қаражаттары
өндіріс саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына келеді. Бұл
қаржылар жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы айналымға
шығады. Бірақ, айналым капиталдары бірінші сатыдан екінші сатыға жүйелі
түрде өтеді дегенді білдірмейді. Керісінше, олар бір мезгілде айналымның
барлық үш сатысында да белгілі орында болады. Бір нәрсенің әрбір мезеті
сатып алынады. Нақ осы жағдай өндірістің үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және
өндірілген өнімдерді сатуды қамтамасыз етеді. Сонымен, бұдан ескеретін жай
– әрбір сатыдағы айналым капиталдарының тұрған уақыты бірдей емес. Ол
өнімнің тұтынушылық, технологиялық және оны өндіру және сату
ерекшеліктеріне байланысты.
Ауыспалы айналым капиталдары мына тәсілмен шығады:
А – Қ ... Ө ... Д – А1
мұндағы: А – шаруашылық субъектілерін аванстаудағы ақша
қаражаттары;
Қ – өндіріс құралы;
Ө – өндіріс;
Д – дайын өнім;
А1 – өнімді сатудан түскен және өзіне қосылған
пайданың ақша қаражаттары.
Шаруашылықты жүргізудегі нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын
экономикасын дамытуда оны айналым капиталдарымен оңтайлы қамтамасыз етудің
төтенше маңызы бар.
Айналым капиталдарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер
болады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы – айналым капиталдарының
айналымдылығының коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады:
Қақ = (Өқ Оқ )
мұндағы: Өқ - белгілі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны (өнімді
өткізуден алынған түсім);
Оқ - сол кезеңдегі айналым құралының орташа қалдығы.
Егер де өткізуден алынған түсім бір жылға есептелгенде, онда айналым
қаражатының орташа қалдығы да сол жылға алынады.
Кәсіпорындардың өндірістік және коммерциялық қызметі негізгі
өндірістік капиталдарды – негізгі және айналым құралдарын пайдаланумен
байланысты болады. Өндірістік кпиталдардың бұлай бөлінуі олардың
айналымының сипатымен және дайын өнімді жасаудағы қатысуының нысанымен
байланысты.
Кәсіпорындарда өндірістік құралдар өндіріс процесінің материалдық-
техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік
құралдардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы
молайтылып отыруы қаржылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың
көмегімен еңбек құралдарды сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіру
жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады.
Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі
айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Бұған
өндірістік натуралдық-заттай элементтерін – еңбек құралдары мен еңбек
заттарынан тұратын, құн нысанында көрінетін өндіріс құрал-жабдықтары
негізгі және айналым құралдары болып табылады.
Негізгі өндірістік капиталдардың құрылымына мынадай факторлар әсер
етеді: шығарылатын өнім түрі, оның жалпы көлемі, автоматтандыру және
механикаландыру деңгейі, мамндандыру және бірлестіру деңгейі, кәсіпорын
орналасуының климаттық және географиялық жағдайлары және т.б.
Негізгі өндірістік капиталдарды қолданудың көрсеткіштері үш топқа
бөлінеді:
• Негізгі өндірістік құралдарды экстенсивті қолдану көрсеткіштері;
• Негізгі өндірістік құралдарды жедел түрде қолдану көрсеткіштері;
• Негізгі өндірістік құралдарды интегралды қолдану көрсеткіштері.
1-топ көрсеткіштеріне: құралдарды экстенсивті қолдану коэффициенті,
құралдардың сменалық жұмыс жасау коэффициенті, құралдардың толық пайдалану
коэффициенті жатады, яғни бұл көрсеткіштер құралдардың уақыт мөлшерінде
қолданылу деңгейін көрсетеді.
2-топ өндірістік құралдарды жедел түрде қолдану көрсеткіші негізгі
құралдардың нақты өнімділігін оның нормативті өнімділігіне бөлу арқылы
анықталады:
К инт = Вф Вн
Құралдарды интегралдық қолдану коэффициенті құралдарды экстенсивті
және интенсивті қолдану коэффициенттеріне көбейту арқылы анықталады және ол
құралдарды уақыт бойынша және өнімділігі бойынша қолданылуын сипаттайды.
Айналым капиталдарын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың
қажеттілігін дұрыс анықтау болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І Бөлім. Айналым қаражатының экономикалық маңызы мен
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Айналым қаражатының мәні мен маңызы ... ... ... .5
2. Кәсіпорынның айналым қаражатын ұйымдастыру...9
ІІ Бөлім. Айналым қаражатын бағалау, құрылымы мен қаржылық аспектілерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Айналым қаражатын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2 Айналым қаражаттарының құрылымы мен қаржылық аспектілерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІІ Бөлім. Айналым қаражатының айналысы және оны жеделдету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Кіріспе
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын рөліне қарап анықталады. Мысалыға, зауытта дайындалған
бу қазаны сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады: ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Шаруашылық-қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы
қорларын – белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын
қалыптастырып, пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста
болады: түседі, қордаланады, жұмсалады.
Кәсіпорындарда өндірістік капиталдар өндіріс процесінің материалдық-
техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік
құралдардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы
молайтылып отыруы қаржылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың
көмегімен еңбек құралдарды сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіру
жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады.
Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі
айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Сонымен,
айналым қаражатының кәсіпорын өміріндегі рөлі мен маңызын, сондай-ақ
капиталды қалыптастыру, айналым қаражатты талдануын және бағалануын алдағы
бөлімдерде толық қарастырамыз.
І Бөлім. Айналым қаражатының экономикалық маңызы мен ұйымдастырылуы
3. Айналым қаражатының мәні мен маңызы
Кәсіпорынның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт – қолда
бар айналым құралдарының болуы. Айналым құралдары – бұл өндірістік айналым
қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді
өткізуді қамтамасыз ету үшін аванстаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым құралдарының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін
қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым құралдары
өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы
айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңге қызмет етеді және
өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге
апарады.
Өндірістік айналым қоры – бұл еңбек заттары мен еңбек құралдарының
арзан бағалы және тез тозатын заттарды есепке алғандағы заттық мазмұны.
Мұның экономикалық мәні – өздерінің толық құнын дайын өнімге түгелдей
көшірілуімен сипатталады.
Айналыс қоры – өндіріс процесіне тікелей қатынаспайды, алайда өндіріс
және айналыс бірлестіктерін қамтамасыз ету үшін қажет.
Өндірістік айналым қоры мен айналыс қоры ауыспалы айналым қаражаттарын
үздіксіз қамтамасыз етуде тұрақты қозғалыста болуы тиіс. Осыдан ансты
құнның тұрақты және заңды ауысым нысаны пайда болады:
• ақшалайдан тауарларға;
• одан кейін өндірісте;
• қайтадан тауарлы және ақшалай.
Қорытындысында айналым капиталын береді.
Айналым қаражаты – өнім өндіру мен оны сатудың үздіксіз процесін
қамтамасыз ету мақсатында өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға алдын-ала берілетін
ақшалай қаражаттың жиынтығы. Айналым қаражатының қызметі өнімді өндіру және
сату кезеңдерінде төлем-есеп айырысу жұмыстарынан тұрады. Міне бұл жағдайда
өндірістік айналым қорының қозғалысы дер кезінде материалдық факторлардың
айналымын қалпына келтіруге, ал айналым қаражатының қозғалысы – ақша, төлем
айналымына жалғасады.
Айналым қаражаты ауыспалы айналым процестеріне қарай:
• Өндірістік айналым қоры;
• Айналыс қоры.
Қалыптастыру көздеріне қарай:
• Меншіктік;
• Қарыз.
Жоспарлау ерекшеліктеріне қарай:
• Мөлшерлеу;
• Мөлшерлемелеу болып бөлінеді.
Кәсіпорын жарғылық қорын анықтағаннан кейін, дербес өндірістік
қызметінің мүмкіндіктеріне қарай айналым қаражатының мөлшерін белгілейді.
Кәсіпорынның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт – қолда
бар айналым құралдарының болуы. Айналым құралдары – бұл өндірістік айналым
қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді
өткізуді қамтамасыз ету үшін аванстаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым құралдарының мәні – ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін
қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым құралдары
өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы
айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңге қызмет етеді және
өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге
апарады.
Негізгі капитал – бұл негізгі қорды ұзақ уақыт атқарылатын
материалдық құндылық бар ретінде бағалау.
Негізгі қордың құрамын жіктегенде екі бөлікке бөлінеді:
▪ Өндірістік;
▪ Өндірістік емес.
Өндірістік негізгі қорға:
▪ өнеркәсіп;
▪ құрылыс;
▪ ауыл шаруашылығы;
▪ көлік құралдары;
▪ байланыс, сауда;
▪ басқа да материалдық салалар жатады.
Өндірістік емес негізгі қорға:
▪ тұрмыстық-коммуналдық шаруашылық;
▪ денсаулық сақтау;
▪ білім беру;
▪ мәдениет және т.б. қатысты.
Негізгі қор натуралдық заттық белгілеріне қарай:
▪ ғимарат;
▪ құрылыс;
▪ техника күштері және құрал-жабдықтар;
▪ көлік құралдары;
▪ аспап;
▪ өндіріс;
▪ шаруашылық, мүлкі;
▪ жұмыс малдары;
▪ көп жылдық көшеттер деп бөлінеді.
Негізгі қор өндірістік процеске қатысуына қарай екі топқа бөлінеді:
▪ актив;
▪ пассив.
Актив бөлігі (машина, құрал-жабдық) өндіріске, өнімнің (қызмет, жұмыс)
саны мен сапасына тікелей әсер етеді.
Пассивті бөлігі негізгі қордың ғимарат, құрылыс және өндірістік
процеске қажетті жақтарын құрайды. Кәсіпорын негізгі өндірістік қорлар
бойынша шаруашылық айналымын жүргізу үшін мынадай сатылардан тұрады:
▪ негізгі қордың тозуы;
▪ амортизация;
▪ негізгі қорды толық қалпына келтіру үшін жинақталған қаражаттар;
▪ капитал салымдарын жүзеге асыру жолдары.
1.2 Кәсіпорынның айналым қаражатын ұйымдастыру
Кәсіпорындардың өндірістік және коммерциялық қызметі негізгі
өндірістік капиталдарды – негізгі және айналым капиталдарын ұйымдастырумен,
пайдаланумен байланысты. Өндірістік капиталдардың бұлай бөлінуі олардың
айналымының сипатымен және дайын өнімді жасаудағы қатысуымен байланысты.
Кәсіпорындарда өндірістік капиталдар өндіріс процесінің материалдық-
техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік
құралдардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы
молайтылып отыруы қаржылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың
көмегімен еңбек құралдарды сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіру
жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады.
Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі
айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Қаржының
арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі айналым
капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Бұған еңбек заттарын
сатып алу, көбейту немесе олардың орнын толтыру үшін қаржы ресурстарын
аванстау жолымен жетеді. Еңбек құралдары мен еңбек заттарынан тұратын, құн
нысанында көрінетін өндіріс құрал-жабдықтары негізгі және айналым
капиталдары болып табылады.
Жұмыс істеп тұрған шаруашылық жүргізуші субъектілерде негізгі және
айналым капиталдарының орны өнімді (қызметтерді) сатқаннан кейін және
тиісті табыс түскеннен кейін толтырылады. Бұл табыстан амортизациялық
аударымдар нысанында тозған негізгі капиталдардың орнын толтыру үшін
қаражаттар ұйымдастырылады, ал өнімді өткізуден алынған табыстың басқа
бөлігі айналым капиталдарының құрамына кіретін тауар-материалдық
құндылықтарды сатып алуға бағытталады. Жаңа кәсіпорындарды құру немесе
оларды кеңейту кезінде қаражаттардың едәуір бөлігі құрылтайшылардың
жарналары, акцияларды сатудан түскен қаржылай қаражаттарды тарту есебінен
қалыптасады; мемлекеттік кәсіпорындар үшін – бұл бюджет пен мемлекеттік
бюджеттен тыс қорлардың қаражаттары. Қаражаттардың бір бөлігі басқарудың
жоғарғы буындарының – бірлестіктің, ассоцияцияның, министрліктің,
ведомствалардың орталықтандырылған қаржы ресурстары есебінен авансылауы
мүмкін. Соңғы уақытта қаржыландырудың көзі ретінде шетелдік инвестордың
қаражаттары кеңінен пайдаланылып келеді.
Жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарда өндірістік капиталдардың өсімін
қаржыландырудың көзі кәсіпорынның қарамағында қалдырылатын және тікелей осы
мақсатқа бағытталатын, сондай-ақ қаржы қорлары – өндірісті дамыту қоры
(қорлану қоры), өндірістік және әлеуметтік даму қоры, қаржы резерві, басқа
да инвестициялық қорлар арқылы жұмсалынатын таза табыс (пайда) болып
табылады.
Сөйтіп, өндірістік капиталдарды жасау мен ұйымдастыру, оның өсімін
қаржыландырудың көздерін меншікті, тартылған және қарыз қаражаттарына
топтастыруға болады. Айналым қаражаттарының аса маңызды құрамды бөлігі
меншікті айналым қаражаттары болып табылады, өйткені олардың болуы,
сақталымдылығы, басқа қаражаттармен ара салмағы нақтылы нарықтағы
кәсіпорынның қаржылық орнықтылығының дәрежесін анықтайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті қаражаттарына
құрылтайшылардың алғашқы жарналары, амортизациялық аударымдар және таза
табыс (пайда) жатады.
Алғашқыда шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрған кезде өндірістік
капиталдарды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі жарғылық капитал болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасалады. Жарғылық капиталдың
көлемі бухгалтерлік баланста қамтылып көрсетіледі және кәсіпорынның,
фирманың қаржылық қуатын бағалаудың алғашқы критерийі қызметін атқарады.
Кейінгі негізгі капиталдарды сатып алуға шаруашылық қызмет нәтижесінде
кәсіпорында пайда болған қорланымдар пайдаланылады. Оларға ең алдымен өнім
өткізуден алынатын түсім-ақша құрамындағы амортизациялық аударымдар мен
табыс жатады.
Мемлекеттік кәсіпорындарда өндіріске жұмсалған инвестициялардың
бастапқы көзі қызметін бюджет қаражаттары мен орталықтандырылған бюджеттен
тыс қорлар, ал мемлекеттік емес кәсіпорындарда акционерлік капитал
атқарады. Өндіріс базасын одан әрі дамыту кәсіпорындардың ішкі ресурстары
мен тартылған қаражаттар есебінен жүзеге асырылады.
Тартылған қаржылай қаражаттар акцияларды орналастырудан, еңбек ұжымы
мүшелерінің, заңи және жеке тұлғалардың жарналарынан алынған қаражаттарды
қамтиды.
Қарыз қаражаттарына коммерциялық банктердің ұзақ мерзімді несиелері,
негізгі капиталдарды қаржы лизингі негізінде сатып алу және инвестициялық
салық несиесі жатады.
Өндірістік капиталдардың қалыптасуы кәсіпкерлік қызмет бастауының
объективті алғышарты болып табылады. Бұл қызметтің нәтижелері дайын өнім
(орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер) нысанында көрінеді.
Өндірістік капиталды пайдаланудың нәтижесі арнайы қаржылық
көрсеткіштермен сипатталады және кәсіпорынның қаржы менеджментінің
нәтижелігін дәлейдейді. Бұл нәтижелік өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден
түскен табыс (түсім-ақша) мөлшерінде, кәсіпорынның шығынында айқындалады.
Түсім-ақшаның ауқымы кәсіпорынның, фирманың өнім өндіру мен оны
өткізуге жұмсаған шығындарының көлеміне байланысты болады.
Өнім өткізуден алынған табыс пен оның өзіндік құны арасындағы айырым
жалпы табысты құрайды. Алайда бұл сызба бойынша өзіндік құн бүкіл
шығыстарды қамтып көрсетпейді – олардың бір бөлігі кезең шығыстарын, атап
айтқанда:
• жалпы және әкімшілік шығындары (жалпы шаруашылық және әкімшілік арналымы
шығыстарының сомасы);
• өткізуге (тауар-материалдық босалқы қорларды сатуға) байланысты шығыстар;
• сыйақыны (мүддені) пайыздарды (алынған несиелер, мүлікті жалдау үшін және
пайыздар бойынша басқа шығыстар) төлеу бойынша шығыстар.
Жалпы табыс пен кезең шығыстары арасындағы айырым негізгі қызмет
бойынша қалдықталған қаржылық нәтижені қамтып көрсетеді және негізгі
қызметтен алынған табыс (немесе зиян) деп аталады.
Негізгі емес қызметтен алынған табыс (немесе зиян) – активтерді
пайдалануға беруден, бағалы қағаздарды қайта бағалаудан және т.с.с. алынған
қаржылық нәтиже.
Түрлі салаларда айналым құралдарының үлес салмағы кәсіпорындардың
өндіріс қорларының құрамында әр түрлі. Мысалы, ауыр өндіріс
кәсіпорындарында жеңіл өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен.
Кәсіпорындарда айналым құралдарын ұйымдастыру мыналардан тұрады: айналым
құралдарының қажеттілігін анықтау және олардың құрамы мен құрылымын,
қалыптастырудың көздерін табу және оларды реттеу, айналым құралдарын
басқару және т.б.
Өндіріс тиімділігін арттырудың елеулі резервтері құрамына шикізат пен
негізгі материалдар, отын, қосалқы материалдар, тез тозатын аспаптар және
басқа да еңбек заттары кіретін айналым қорларын орынды пайдаланудың
есебінен өндіріс шығындарын одан әрі төмендетуден табылады.
Өндірістің нәтижелілігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеген кезде
кәсіпорындардың өндіріс процесінің маңызды заттық элементі болып табылатын
өндірістік айналым қорларын тиімді пайдалануға кәсіпорын ұжымдарының
айрықша назар аударғаны жөн.
ІІ Бөлім. Айналым қаражатын бағалау, құрылымы мен қаржылық аспектілерін
талдау
2.1 Айналым қаражатын бағалау
Айналым қаражаттары үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең
аралығында олар үш сатыдан (өзінің нысанын өзгертіп) тұратын ауыспалы
айналым жасайды. Бірінші сатыда кәсіпорын ақша қаражаттарын еңбек заттарын
(айналым қорларын) сатып алу үшін шарттарды төлеуге жұмсайды. Бұл сатыдан
айналым капиталдары айналыс аясынан өндіріс саласына өтеді.
Екінші сатыда алынған айналым капиталдары өндіріс процесіне тікелей
өтіп, әуелде өндіріс босалқы қорларына және шала фабрикаттарға, содан соң
аяқталған өндіріс процесі – дайын өнімге (тауар нысанына) айналады.
Үшінші сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қаражаттары
өндіріс саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына келеді. Бұл
қаржылар жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы айналымға
шығады. Бірақ, айналым капиталдары бірінші сатыдан екінші сатыға жүйелі
түрде өтеді дегенді білдірмейді. Керісінше, олар бір мезгілде айналымның
барлық үш сатысында да белгілі орында болады. Бір нәрсенің әрбір мезеті
сатып алынады. Нақ осы жағдай өндірістің үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және
өндірілген өнімдерді сатуды қамтамасыз етеді. Сонымен, бұдан ескеретін жай
– әрбір сатыдағы айналым капиталдарының тұрған уақыты бірдей емес. Ол
өнімнің тұтынушылық, технологиялық және оны өндіру және сату
ерекшеліктеріне байланысты.
Ауыспалы айналым капиталдары мына тәсілмен шығады:
А – Қ ... Ө ... Д – А1
мұндағы: А – шаруашылық субъектілерін аванстаудағы ақша
қаражаттары;
Қ – өндіріс құралы;
Ө – өндіріс;
Д – дайын өнім;
А1 – өнімді сатудан түскен және өзіне қосылған
пайданың ақша қаражаттары.
Шаруашылықты жүргізудегі нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын
экономикасын дамытуда оны айналым капиталдарымен оңтайлы қамтамасыз етудің
төтенше маңызы бар.
Айналым капиталдарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер
болады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы – айналым капиталдарының
айналымдылығының коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады:
Қақ = (Өқ Оқ )
мұндағы: Өқ - белгілі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны (өнімді
өткізуден алынған түсім);
Оқ - сол кезеңдегі айналым құралының орташа қалдығы.
Егер де өткізуден алынған түсім бір жылға есептелгенде, онда айналым
қаражатының орташа қалдығы да сол жылға алынады.
Кәсіпорындардың өндірістік және коммерциялық қызметі негізгі
өндірістік капиталдарды – негізгі және айналым құралдарын пайдаланумен
байланысты болады. Өндірістік кпиталдардың бұлай бөлінуі олардың
айналымының сипатымен және дайын өнімді жасаудағы қатысуының нысанымен
байланысты.
Кәсіпорындарда өндірістік құралдар өндіріс процесінің материалдық-
техникалық негізі болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік
құралдардың алғашқы қалыптасуы, олардың жұмыс істеуі мен ұлғаймалы ұдайы
молайтылып отыруы қаржылардың тікелей қатысуымен жүзеге асырылады: олардың
көмегімен еңбек құралдарды сатып алу, пайдалану және қайта қалпына келтіру
жүзеге асыратын арнайы мақсатты ақша қорлары құрылып пайдаланылады.
Қаржының арқасында кәсіпорындардың өндірістік капиталдарының (негізгі
айналым капиталдарының) тұрақты толық айналымы болып отырады. Бұған
өндірістік натуралдық-заттай элементтерін – еңбек құралдары мен еңбек
заттарынан тұратын, құн нысанында көрінетін өндіріс құрал-жабдықтары
негізгі және айналым құралдары болып табылады.
Негізгі өндірістік капиталдардың құрылымына мынадай факторлар әсер
етеді: шығарылатын өнім түрі, оның жалпы көлемі, автоматтандыру және
механикаландыру деңгейі, мамндандыру және бірлестіру деңгейі, кәсіпорын
орналасуының климаттық және географиялық жағдайлары және т.б.
Негізгі өндірістік капиталдарды қолданудың көрсеткіштері үш топқа
бөлінеді:
• Негізгі өндірістік құралдарды экстенсивті қолдану көрсеткіштері;
• Негізгі өндірістік құралдарды жедел түрде қолдану көрсеткіштері;
• Негізгі өндірістік құралдарды интегралды қолдану көрсеткіштері.
1-топ көрсеткіштеріне: құралдарды экстенсивті қолдану коэффициенті,
құралдардың сменалық жұмыс жасау коэффициенті, құралдардың толық пайдалану
коэффициенті жатады, яғни бұл көрсеткіштер құралдардың уақыт мөлшерінде
қолданылу деңгейін көрсетеді.
2-топ өндірістік құралдарды жедел түрде қолдану көрсеткіші негізгі
құралдардың нақты өнімділігін оның нормативті өнімділігіне бөлу арқылы
анықталады:
К инт = Вф Вн
Құралдарды интегралдық қолдану коэффициенті құралдарды экстенсивті
және интенсивті қолдану коэффициенттеріне көбейту арқылы анықталады және ол
құралдарды уақыт бойынша және өнімділігі бойынша қолданылуын сипаттайды.
Айналым капиталдарын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың
қажеттілігін дұрыс анықтау болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz