«Жамбыл облысының мысалында туристік қызметті ұйымдастырудың тиімділігі»
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
ТАРАУ 1. ТУРИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ТИІМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ..7
1.1. Туристік бизнестің түсінігі және оның классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Туризмнің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Кластер . туризмді ұйымдастырудың тиімді моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ТАРАУ 2. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ТУРИСТІК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ ... ... ...28
2.1 Облыстың туристік нарығының дамуы...28
2.2 Туристік рыноктің инфрақұрылымның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Жамбыл облысындағы туризмнің даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ТАРАУ 3. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНДА ТУРИСТІК КЛАСТЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ МЕХАНИЗМІ ... ..47
3.1 Туристік кластердің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.2 Облыста туристік кластерді ұйымдастыру ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... .61
Әдебиеттер
ТАРАУ 1. ТУРИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ТИІМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ..7
1.1. Туристік бизнестің түсінігі және оның классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Туризмнің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Кластер . туризмді ұйымдастырудың тиімді моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ТАРАУ 2. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ТУРИСТІК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ ... ... ...28
2.1 Облыстың туристік нарығының дамуы...28
2.2 Туристік рыноктің инфрақұрылымның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Жамбыл облысындағы туризмнің даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ТАРАУ 3. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНДА ТУРИСТІК КЛАСТЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ МЕХАНИЗМІ ... ..47
3.1 Туристік кластердің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
3.2 Облыста туристік кластерді ұйымдастыру ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... .61
Әдебиеттер
Туризм көптеген елдердің экономикасына әсер ететін маңызды әлуметтік және экономикалық құбылыс болып табылады. Бұл сала мұнай-газ, тамақ, көлік өнеркәсібі салаларына салынатын инвестициялық салымдардың тиімділігімен салыстырғанда жоғары табысты сала болып табылады. Дамыған елдердің экономикалық саяси және әлуметтік тұрақтылығын қолдаудың әлемдік тәжіриебиесі мен практикасы, елдердің географиялық жағдайы, олардың табиғи-климаттық ресурстары және көрікті жерлері болып табылады.
Ұлттық экономиканы реформалау басқарудың механизмдері мен инструменттерін қайта бағыштау туристік ұйымдардың қызметі жүйесіне едәуір өзгерістер енгізді және бірқатар маңызды мәселелерді қалыптастырды. Бұған қоса олар дұрыс демалуды қамтамасыз етуде және қазақстан халқының денсаулығын нығаиту тәрізді маңызды әлеуметтік міндеттерді шешуде үлкен роль атқарды. Осыған байланысты ел президентінің қазақстан халқына 2005 жылдың 18 ақпанында жолдаған жолдауында еліміздің экономикасының шикізатты емес саласында ұзақ мерзімді мамандануын анықтайтын болашағы зор кластерлердің бірі туризм болып анықталды, ол республикамыздың қазіргі инфрақұрлымының қалыптасуына және республика аймақтарының дамуына ықпал етеді. Дүние жүзілік туристік ұйым болжауымен, туризімнің дамуы жаңа аймақтардың пайда болуы есебінен жүзеге асуы тиіс, өйткені әлемдік туристік рыноктың дәстүрлі аудандары іс жүзінде рекреацялық сыйымдылық шегіне жетті. Осыған байланысты Қазақстанда туристік қызметтің әлемдік рыногінде өз орнын алуына бірегей мүмкіншілік туды. Соңғы он жылдықта Қазақстан туристік нарыққа белсенді түрде кіреді. Дегенмен туризмнің индустриясын басқару мәселелері аз зерттелген болып табылады. Бұған қоса нарықтық қатынасқа өту жаңа ұйымдастыру формаларын және басқару қатынастарын пайдалану есебінен туристік мекемелерде бәсекелес артықшылықтардың пайда болуына байланысты жаңа проблемаларды шешуді талап етті. Бұл өз кезегінде олардың потенциялын зерттеуді және даму болашағын анықтауды талап етті. Сонымен туристік қызмет нарығын басқару проблемасы Қазақстанда ерекше өзектілікке ие болады және терең теориялық зерттеуді кешенді талдауды, сондай – ақ осы бағытта негізделген ұсынымдарды дайындауды қажет етеді. Берілген дипломдық жұмыс Жамбыл облысы мәліметтерінің негізінде жазылған. Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде туристік қызметті тиімді ұйымдастырудың теориялық негіздері қарастырылған, яғни адамның туристік қызметімен байланысты барлық түсініктер қарастырылды. Бұған қоса қарастырылған аймақтағы туристік қызметтің тиімді ұйымдастыруын сипаттайтын көрсеткіштер келтірілген.Бұл жерде көрсеткіштердің екі топтамасы қарастырылады: Бірінші топтама тікелей туристік қызметті сипатайды, Екіншісі – туризм инфра құрылымының қолда бар обьектілерін сипаттйды. Сондай ақ жұмыстың бірінші тарауында кластерді ұйымдастыру шарттары келтірілген: түсінігі, элементтері, олардың арасындағы өзара байланыс.
Ұлттық экономиканы реформалау басқарудың механизмдері мен инструменттерін қайта бағыштау туристік ұйымдардың қызметі жүйесіне едәуір өзгерістер енгізді және бірқатар маңызды мәселелерді қалыптастырды. Бұған қоса олар дұрыс демалуды қамтамасыз етуде және қазақстан халқының денсаулығын нығаиту тәрізді маңызды әлеуметтік міндеттерді шешуде үлкен роль атқарды. Осыған байланысты ел президентінің қазақстан халқына 2005 жылдың 18 ақпанында жолдаған жолдауында еліміздің экономикасының шикізатты емес саласында ұзақ мерзімді мамандануын анықтайтын болашағы зор кластерлердің бірі туризм болып анықталды, ол республикамыздың қазіргі инфрақұрлымының қалыптасуына және республика аймақтарының дамуына ықпал етеді. Дүние жүзілік туристік ұйым болжауымен, туризімнің дамуы жаңа аймақтардың пайда болуы есебінен жүзеге асуы тиіс, өйткені әлемдік туристік рыноктың дәстүрлі аудандары іс жүзінде рекреацялық сыйымдылық шегіне жетті. Осыған байланысты Қазақстанда туристік қызметтің әлемдік рыногінде өз орнын алуына бірегей мүмкіншілік туды. Соңғы он жылдықта Қазақстан туристік нарыққа белсенді түрде кіреді. Дегенмен туризмнің индустриясын басқару мәселелері аз зерттелген болып табылады. Бұған қоса нарықтық қатынасқа өту жаңа ұйымдастыру формаларын және басқару қатынастарын пайдалану есебінен туристік мекемелерде бәсекелес артықшылықтардың пайда болуына байланысты жаңа проблемаларды шешуді талап етті. Бұл өз кезегінде олардың потенциялын зерттеуді және даму болашағын анықтауды талап етті. Сонымен туристік қызмет нарығын басқару проблемасы Қазақстанда ерекше өзектілікке ие болады және терең теориялық зерттеуді кешенді талдауды, сондай – ақ осы бағытта негізделген ұсынымдарды дайындауды қажет етеді. Берілген дипломдық жұмыс Жамбыл облысы мәліметтерінің негізінде жазылған. Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде туристік қызметті тиімді ұйымдастырудың теориялық негіздері қарастырылған, яғни адамның туристік қызметімен байланысты барлық түсініктер қарастырылды. Бұған қоса қарастырылған аймақтағы туристік қызметтің тиімді ұйымдастыруын сипаттайтын көрсеткіштер келтірілген.Бұл жерде көрсеткіштердің екі топтамасы қарастырылады: Бірінші топтама тікелей туристік қызметті сипатайды, Екіншісі – туризм инфра құрылымының қолда бар обьектілерін сипаттйды. Сондай ақ жұмыстың бірінші тарауында кластерді ұйымдастыру шарттары келтірілген: түсінігі, элементтері, олардың арасындағы өзара байланыс.
1.Назарбаев Н.А. Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации. Послание Президента РК народу Казахстана от 18 февраля 2005 г. Промышленность Казахстана – 2005 г №1 (28) 4-11 с
2.Пузакова Е.П., Честникова Международный туристический бизнес Москва, Экспертное бюро. 1997 - 176 с.
3.Зорин И.В., Каверина Т.П., Квартальнов В.А. и др Туризм как вид деятельности. Учебник. Москва, Финансы и статистика, 2001-288 с
4.Ефремова М.В. Основы технологии туристского бизнеса: учебное пособие, Москва, Ось -89, 2001 - 192 с.
5.Здоров А.Б. Экономика туризма. Учебник . Москва, Финансы и статистика, 2004 - 267 с.
6. Портер М. Конкуренция СПб, «Вильямс», 2001-175 с.
7.О туризме в Республике Казахстан в 2000 году.Агентство Республики Казахстан по статистике. Алматы 2001 - 92 с.
8.Қазақстан туризмі 2003 жылы. Статистикалық жинақ Алматы, 2004 - 128 б.
9.Қазақстан туризмі 2004 жылы. Статистикалық жинақ Алматы, 2005 - 136 б.
10.Қазақстан туризмі 2006 жылы.Статистикалық жинақ Астана, 2007 - 132 б.
11.Қазақстан туризмі 2007 жылы. Статистикалық жинақ Астана, 2008 - 128 б.
12.Чудновский А.Д. и др Гостиничный и туристический бизнес. Москва, ЭКМОС, 1998- 352 с.
13. Смыкова М.Р. Туризм: экономика, менеджмент и маркетинг. Учебник Алматы, Нур-пресс, 2007 - 220 с.
14.Закон РК «О туристической деятельности в Республике Казахстан от 13 июня 2001 г. №211-11.Казахстанская правда, 27 июня, 2001-2 с.
15.Даутбаев М.А, Мусреталиева Ж.Б. Мавзолей Карахана и Айша –биби Тараз, 2007 - 56 с.
16.Кулибаев А. и др Туризм на Шелковом пути как фактор устойчивого развития (на примере Алматинской области). Транзитная экономика, №4, 2000, Алматы. 49-53 с.
17.Богоболов В.С., Орловская В.П. Экономика туризма. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. Москва, Академия, 2005 - 192 с.
2.Пузакова Е.П., Честникова Международный туристический бизнес Москва, Экспертное бюро. 1997 - 176 с.
3.Зорин И.В., Каверина Т.П., Квартальнов В.А. и др Туризм как вид деятельности. Учебник. Москва, Финансы и статистика, 2001-288 с
4.Ефремова М.В. Основы технологии туристского бизнеса: учебное пособие, Москва, Ось -89, 2001 - 192 с.
5.Здоров А.Б. Экономика туризма. Учебник . Москва, Финансы и статистика, 2004 - 267 с.
6. Портер М. Конкуренция СПб, «Вильямс», 2001-175 с.
7.О туризме в Республике Казахстан в 2000 году.Агентство Республики Казахстан по статистике. Алматы 2001 - 92 с.
8.Қазақстан туризмі 2003 жылы. Статистикалық жинақ Алматы, 2004 - 128 б.
9.Қазақстан туризмі 2004 жылы. Статистикалық жинақ Алматы, 2005 - 136 б.
10.Қазақстан туризмі 2006 жылы.Статистикалық жинақ Астана, 2007 - 132 б.
11.Қазақстан туризмі 2007 жылы. Статистикалық жинақ Астана, 2008 - 128 б.
12.Чудновский А.Д. и др Гостиничный и туристический бизнес. Москва, ЭКМОС, 1998- 352 с.
13. Смыкова М.Р. Туризм: экономика, менеджмент и маркетинг. Учебник Алматы, Нур-пресс, 2007 - 220 с.
14.Закон РК «О туристической деятельности в Республике Казахстан от 13 июня 2001 г. №211-11.Казахстанская правда, 27 июня, 2001-2 с.
15.Даутбаев М.А, Мусреталиева Ж.Б. Мавзолей Карахана и Айша –биби Тараз, 2007 - 56 с.
16.Кулибаев А. и др Туризм на Шелковом пути как фактор устойчивого развития (на примере Алматинской области). Транзитная экономика, №4, 2000, Алматы. 49-53 с.
17.Богоболов В.С., Орловская В.П. Экономика туризма. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. Москва, Академия, 2005 - 192 с.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
ТАРАУ 1. ТУРИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ТИІМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..7
1.1. Туристік бизнестің түсінігі және оның
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Туризмнің экономикалық тиімділігінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .17
1.3 Кластер - туризмді ұйымдастырудың тиімді
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..19
ТАРАУ 2. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ТУРИСТІК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 28
2.1 Облыстың туристік нарығының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Туристік рыноктің инфрақұрылымның дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Жамбыл облысындағы туризмнің даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ТАРАУ 3. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНДА ТУРИСТІК КЛАСТЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.1 Туристік кластердің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2 Облыста туристік кластерді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Аннотация
Дипломдық жұмыс: Жамбыл облысының мысалында туристік қызметті
ұйымдастырудың тиімділігі тақырыбына жазылған. Жұмыста теориялық зерттеу
жүргізілген, оның нәтижесінде туристік нарықтық түсінігі нақтыланған:
экономиканың осы секторының тиімділігін бағалайтын көрсеткіштердің
топтамасы жүргізілген және туризмді ұйымдастырудың тиімді формасы-
кластерлік модель анықталған Жамбыл облысының туристік рыногіне
аналитикалық зерттеу жүргізу облыстың туристік потенциалын бағалауға және
оның даму болашағын анықтауға мүмкіндік береді. Жұмыста кластерлік моделді
дамытудың негізгі шарттары тұжырымдалған және жақын арадағы болашаққа оның
тиімділігі сипаттайтын көрсеткіштер есептелген.
Аннотация
Дипломная работа выполнена на тему: Эффективность организации
туристической деятельности. В работе выполнены теоретические исследования,
в результате которых уточнены понятия туристического рынка: проведена
классификация показателей, оценивающих эффективность этого сектора
экономики и определена эффективная форма организации туризма – кластерная
модель. Выполненные аналитические исследования туристического рынка
Жамбылской области позволили провести оценку туристического потенциала
области и определить перспективы его развития. В работе сформулированы
основные положения развития кластерной модели и рассчитаны показатели,
характеризующие его эффективность на ближайшую перспективу.
Annotation.
The theme of the diploma work is: Effective organization of
touristy activity. In this work carry out theoretical
investigation, in result which specify understanding of working
marking. Working market: led the classify of statement, value
effective of this sector economic and fixed effective form of
tourism organization clastering model. Executed annalistic
investigation of working market of Zhambul region permitted to
install valuation of working potential of region and to define
perspective of it’s distinction. In this work basic position of
develop clastering model and calculated index, characterize its
effect on nearest perspective.
КІРІСПЕ
Туризм көптеген елдердің экономикасына әсер ететін маңызды әлуметтік
және экономикалық құбылыс болып табылады. Бұл сала мұнай-газ, тамақ, көлік
өнеркәсібі салаларына салынатын инвестициялық салымдардың тиімділігімен
салыстырғанда жоғары табысты сала болып табылады. Дамыған елдердің
экономикалық саяси және әлуметтік тұрақтылығын қолдаудың әлемдік
тәжіриебиесі мен практикасы, елдердің географиялық жағдайы, олардың табиғи-
климаттық ресурстары және көрікті жерлері болып табылады.
Ұлттық экономиканы реформалау басқарудың механизмдері мен
инструменттерін қайта бағыштау туристік ұйымдардың қызметі жүйесіне едәуір
өзгерістер енгізді және бірқатар маңызды мәселелерді қалыптастырды. Бұған
қоса олар дұрыс демалуды қамтамасыз етуде және қазақстан халқының
денсаулығын нығаиту тәрізді маңызды әлеуметтік міндеттерді шешуде үлкен
роль атқарды. Осыған байланысты ел президентінің қазақстан халқына 2005
жылдың 18 ақпанында жолдаған жолдауында еліміздің экономикасының шикізатты
емес саласында ұзақ мерзімді мамандануын анықтайтын болашағы зор
кластерлердің бірі туризм болып анықталды, ол республикамыздың қазіргі
инфрақұрлымының қалыптасуына және республика аймақтарының дамуына ықпал
етеді. Дүние жүзілік туристік ұйым болжауымен, туризімнің дамуы жаңа
аймақтардың пайда болуы есебінен жүзеге асуы тиіс, өйткені әлемдік туристік
рыноктың дәстүрлі аудандары іс жүзінде рекреацялық сыйымдылық шегіне жетті.
Осыған байланысты Қазақстанда туристік қызметтің әлемдік рыногінде өз орнын
алуына бірегей мүмкіншілік туды. Соңғы он жылдықта Қазақстан туристік
нарыққа белсенді түрде кіреді. Дегенмен туризмнің индустриясын басқару
мәселелері аз зерттелген болып табылады. Бұған қоса нарықтық қатынасқа өту
жаңа ұйымдастыру формаларын және басқару қатынастарын пайдалану есебінен
туристік мекемелерде бәсекелес артықшылықтардың пайда болуына байланысты
жаңа проблемаларды шешуді талап етті. Бұл өз кезегінде олардың потенциялын
зерттеуді және даму болашағын анықтауды талап етті. Сонымен туристік қызмет
нарығын басқару проблемасы Қазақстанда ерекше өзектілікке ие болады және
терең теориялық зерттеуді кешенді талдауды, сондай – ақ осы бағытта
негізделген ұсынымдарды дайындауды қажет етеді. Берілген дипломдық жұмыс
Жамбыл облысы мәліметтерінің негізінде жазылған. Дипломдық жұмыстың
бірінші бөлімінде туристік қызметті тиімді ұйымдастырудың теориялық
негіздері қарастырылған, яғни адамның туристік қызметімен байланысты барлық
түсініктер қарастырылды. Бұған қоса қарастырылған аймақтағы туристік
қызметтің тиімді ұйымдастыруын сипаттайтын көрсеткіштер келтірілген.Бұл
жерде көрсеткіштердің екі топтамасы қарастырылады: Бірінші топтама тікелей
туристік қызметті сипатайды, Екіншісі – туризм инфра құрылымының қолда бар
обьектілерін сипаттйды. Сондай ақ жұмыстың бірінші тарауында кластерді
ұйымдастыру шарттары келтірілген: түсінігі, элементтері, олардың арасындағы
өзара байланыс.
Жұмыстың екінші тарауында Жамбыл облысы туристік рыногінің қазіргі
жағдайына және дамуына баға берілген. Орындалған талдаудың негізінде
туризмнің облыс экономикасының саласы ретінде өте нашар дамығандығы
анықталды.
Жұмыстың үшінші тарауында облыстағы туристік нарық дамуынынң
кластерлік моделі келтірілген, осы саланың маңызды туристік турлары
анықталған.
ТАРАУ 1. ТУРИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ТИІМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туристік бизнестің түсінігі және оның классификациясы
Туризм - демалу мақсатында, іскерлік және өзге мақсаттарда қатарынан
бір жылдан аспайтын кезең ішінде саяхаттайтын және әдеттегі ортасынан тыс
жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын адамдар қызметі.
Туристік бизнес - әлемдік шаруашылықтың едәуір тез дамитын
салаларының бірі. Халықаралық туризм үш ірі экспорттық саланың құрамына
мұнай және көлік өндіретін салалардан кейін кіреді. Басқа ақпараттар
бойынша туризм әлемдік шаруашылықтың ең тиімді саласы болып табылады.
Туризм индустриясында жер бетіндегі барлық жұмыс күшінің 60 пайызы жұмыспен
қамтылған.
Әлемдік табыс туризмнен 1998 жылы әуе тасымалдау сатылымдарынан
түскен түсімді есептемегенде 44467 млрд долл құрады. 1995 жылы ол 372 млрд
долл., 1950 жылы 261 млрд долл құрады.
Болжамға сәйкес 2000 жылы туризмнен алынған табыс әлемде 621 млрд
долл жетті. 2020 жылы ол триллион долларға дейін жетеді. ДЖС ұйымының
бағалауы бойынша 2010 жылы туристердің саны 1018 млн адамға дейін ұлғаяды
[2].
Туризмнің әлемдегі маңызы әрқашан өсіп отырады, бұл жекеленген
елдердің экономикасына туризмнің әсерінің өсуімен байланысты. ЕҚ елдерінің
және басқада өнеркәсіптік дамыған елдерде туризмнен алынатын табыс жалпы
ішкі өнімнің 5,5 пайызын құрайды.
Туристік бизнес кәсіпкерлер үшін әртүрлі себептермен тартымды:
- алғашқы инвестиция көлемінің шағындығы;
- туристік қызметтерге сұранымның өсуі;
- рентабельділік деңгейінің жоғарлығы;
- шығынның өтелу уақытының төмендігі;
Туризмнің тиімділігі келесі функциялардың жиынтығынан тұрады:
1.туризм валюталық түсімнің көзіжәне ел ішіндегі халықты жұмыспен қамтудың
құралы;
2.туризм елдің төлем балансына салымдарды кеңейтеді;
3.туризм осы салаға қызмет көрсететін салаларды дамыта отырып экономиканың
диверсификациялануына ықпал етеді; құрылыс, сауда, ауыл шаруашылығ, халық
тұтынатын тауарлар өндірісі т.б.
1 кесте - Индустриалды дамыған елдердің туризмі саласындағы жұмыс бастылық
Ел Жұмыспен қамтылудың жалпы Туризмдегі жұмыс бастылық , мың
санындағы туризмнің үлесі ,% адам
барлығы түзу жанама
Қытай 137,1 8,6 8,0
АҚШ 102,4 6,4 3,5
Франция 93,3 5,8 1,8
Испания 71,0 4,4 2.4
Гонконг 59,3 3,7 7,3
Италия 52,9 3,3 2,2
Ұлыбритания 52,8 3,3 3,0
Мексика 48,9 3,1 3,6
Ресей 47,1 2,9 6,7
Чехия 44,1 2,7 4,0
Жоғарыдағы мәліметтерден көріп отырғанымыздай 2020 жылы Қытай адамдар
көп келетін туристік орта болуы тиіс. Сондай-ақ жоғары өсу қарқыны Гонконг
және Ресей елдерінде де күтілуде. Қытай мен Гонконг үлесі туристердің жалпы
әлемдік ағымынан 12,3 пайызды алады. Әсіресе ерекше өзгеріс Ресейде
болжамдалуда: 2020 жылы елден шығатын туристердің саны 1,5 есеге артады.
Европа елдерінің ішінде Чехия үлкен жетістікке қол жеткізеді.
Халықтың едәуір туристік қозғалысы Нидерландия, Германия, Ұлыбритания,
Канада және Жапония елдерінде күтілуде, мұнда осы елдердің бір адамына бір
жылда шет елге шығу 1,5-2-ден келеді. Алғашқы ондыққа кіретін басқа
көптеген елдерде туристік қозғалымдар айтарлықтай төмен
( кесте 3).
Кесте 3-2020 жылға туристтердің шығуы бойынша алғы шептегі елдер
Ел Туристердің шығуы Дүниежүзілік ағымдағы
млн адам үлес,%
Германия 163,5 10,2
Жапония 141,5 8,8
АҚШ 123,3 7,7
Қытай 100,0 6,2
Ұлыбритания 96,1 6,0
Франция 37,6 2,3
Нидерланд 35,4 2,2
Канада 31,3 2,0
Ресей 30,5 1,9
Италия 29,7 1,9
Барлығы 788,9 49,2
Қазіргі кезде туризмді топтастыру үшін ең алдымен оның маңызды
топтамалық белгілерін анықтау қажет. Ондай белгілерге геграфиялық белгісі,
туристік ағымның бағыты, жол жүру мақсаты, жол жүру әдісі, туристерді
орналастыру құралдары, қатысушылардың саны, ұйымдастыру-құқықтық формалары
т. б. жатады (кесте 4).
4 кесте- Туризмнің топтастырылуы
Таптастырғыш белгі Туризм түрі
1. Географиялық принцип 1.1. Ішкі
1.2. Халықаралық
2. Туристік сел бағыты 2.1. Келу
2.2. Шығу
3. Мақсат 3.1. Рекрационный
3.2. Шипалы демалыс
3.3. Танырлық демалыс
3.4. Кәсіпшілік-іскер туризм
3.5. ғылыми
3.6. Спорттық демалыс
3.7. Шоп-тур
3.8. Оқиғалық
3.9. Қажылық
3.10. Ностальгиялық
3.11. Экотуризм
3.12. Экзотикалық және т.б.
4. Қаржыландыру қайнары 4.1. Әлеуметтік
4.2.Сауда
5. Жылжу тәсілі 5.1. Жаяу
5.2. Авиациялық
5.3. Теңіз
5.4. Өзен
5.5. Автотуризм
5.6. Теміржолдық
5.7. Велосипед
5.8. Араласқан
6. Орналастыру құралдары 6.1. Қонақ үй, қонақ үйдің
6.2. Мотель
6.3. Пансионат
6.4. Кемпингі
6.5. Шатыр және т.б.
7. Қатысушылардың саны 7.1. Дара
7.2. Жанұялы
7.3. Топталған
8. Ұйымдық түр 8.1. Ұйымдық
8.2. Ұйымдастырылмаған
Туристік кәсіпорын – бұл мүлікті еңбек ұжымның пайдалануы негізінде
өнім өндіретін және өткізетін, жұмыстарды орындайтын, қызмет көрсететін
заңды тұлға құқығын иеленетін дербес шаруашылық жүргізуші субъект. Еңбек
ұжымы мүшелерінің әлеуметтік және экономикалық мүдделерін және мүлікті
меншіктенуші мүдделерін қанағаттандыру үшін табыс алуға бағытталған
шаруашылық қызметі туристік кәсіпорынның ең басты мәселесі болып табылады.
Туристік кәсіпорын жұмыстан бос уақытты, рекреацияны, демалысты
ұйымдастыруға және халықты емдеуге; олардың таныстары мен тұысқандарына
баруға және заңмен рұқсат етілген және жарғыға сәйкес өзге де мақсаттарға
бағытталған қызмет түрін жүзеге асырады.
Туристік операторлық қызмет (туроператорлық қызмет)- қызметтің
осы түріне лицензиясы бар заңды тұлғалардың (бұдан әрі- туроператор)
өздерінің туристік өнімдерін қалыптастыру, ұсыну және туристік агенттер мен
туристерге өткізу жөніндегі қызметі.
Туристік агенттік қызмет (турагенттік қызмет)- қызметтің осы түріне
лицензиясы бар жеке және (немесе) заңды тұлғалардың (бұдан әрі-турагент)
туристік өнімді ұсыну және өткізу жөніндегі қызметі.
Тур- белгіленген мерзімдер шеңберінде белгілі бір маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристік қызмет көрсетулер кешені.
Туристік жолдама - турситік қызмет көрсетту кешенін алуға құқықты
растайтын құжат.
Туристік өнім - саяхат барасында туристің қажетін қанағаттандыру үшін
жеткілікті туристік қызмет көрсетулер жиынтығы.
Туристік қызмет көрсету - туристік саяхат кезңінде және осы саяхатқа
байланысты туристің қажеттіліктерін қанағаттарндыру үшін маңызы зор
қызметтер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру, экскурсиялар, туризм
нұсқаушылары, гидтер (гид-аудармашылар) көрсететін қызметтер және сапар
мақсатына байланысты көрсетілетін басқа да қызметтер).
Экскурсант – бір жерге, елді мекенге, аумаққа немесе сол жердегі
басқа елге туризм мақсатында жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа уақытша
келген жеке тұлға.
Экскурсиялық қызмет - азаматтардың уақытша болатын елдегі (жердегі)
туристік ресурстарды танымдық мақсатта аралап көруін ұйымдастыру жөніндегі
кәсіпкерлік қызмет, ол туристерді орналастыру (түнету) жөніндегі қызметті
көздемейді және жиырма төрт сағаттан аспайтын қамтиды.
Экскурсовод – уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстармен
таныстыру жөнінде туристерге экскурсиялық-ақпараттық, ұйымдық қызмет
көрсетуге лайықты біліктілігі бар, кәсібі даярланған жеке тұлға.
Туризмнің нысаны- халықаралық және ішкі туризм.
Халықаралық туризмге:
келу туризмі - Қазақстан Республикасының аумағында тұрмайтын
адамдардың Қазақстан Республикасы шегіндегі саяхаты;
шығу туризмі – Қазақстан Республикасының азаматтары мен Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын адамдардың басқа елге аяхатын қамтиды.
ішкі туризм - Қазақстан Республикасының азаматтары мен оның аумағында
тұрақты тұратын адамдардың Қазақстан Республикасының шегіндегі саяхаты
кіреді [ 3 ].
Қазіргі туризм классификациясы, бәрінен бұрын, территориялық туристік
шаруашылық пен қозғалыстың дамуын жоспарлау үшін қажетті. Бұл
классификацияның мәні туризмнің жеке түрлерін бөліп көрсетуге болады.
Қазіргі уақытқа дейін туризмге нақты классификация жасалынбаған. Оны
тәжірбиеде туризмнің нақты бір түрін бөлудің мүмкін еместігі түсіндіріледі.
Туризмді әр түрлі белгілеріне қарай классификациялауға болады:
мақсатына қарай, саяхаттың мерзімі мен ұзақтығына қарай, қозғалу түріне,
орналасу жолына, саяхатқа қатысушылардың құрамының сапасына және т.б.
Бірақ, шешуші ролді атқаратын-саяхаттың мақсаты.
Формасы мен кластардан айырмашылығы –туризмнің түрлері өте әр түрлі.
Олар бірқатар факторларға бағынышты, олардың ішіндегі ең айрықшалары:
-бос уақыттың болуы мен ұзақтығы ;
-жасы, жынысы, деңсаулығы, рухани даму деңгейі, адамның жеке талғамы
және материалдық молшылық;
-табиғи жағдай мен мезгілдің әр түрлілігі;
-қозғалудың мүмкіндіктерінің болуы және басқалар.
Сапардың мақсатына,шарттарына, бағытына қарай, туризм кластарға және
түрлерге бөлуге болады .
Қоғамдық функциясы мен өндірістік техналогиясына қарай туризмнің үш
негізгі түрін бөліп қаруға болады: емдеу, спорттық сауықтыру, танымды.
Демалысты дұрыс ұйымдастыру, оны өзіне тиімді пайдалану адам
организмін жақсы шынықтырады. өсіп келе жатқан жастар үшін спорттық және
сауықтыу түрлерінің маңызы зор, онсыз жұмыс істейтін адамдардың қоғамдық
және еңбек іскерлігін көтеру де мүмкін емес.
Жоғарыда айтылған түрлері арқылы туризмнің классификациясы
құрастырылып жіктеледі.
Туристік ағым мен оның бағытына қарай, сондай-ақ құқықтық статусына
байланысты туризм екі үлкен классқа бөлінеді: ішкі ( ұлттық) және
(шетелдік) . Ішкі туризм –бұл азаматтардың өз елінің ішіндегі саяхаты.
Халықаралық туризм-бұл азаматтардың өз елінен тыс жердегі саяхаты,
туристердің бір елден екінші елге сапары немесе бірнеше елдерге сапарлары.
Шетелдік туризм—бұл шетелдік азаматтардың туристік мақсаттармен басқа елге
келуі.
Бұлай бөліну халықаралық туризмнің екі басқа түрімен тығыз байланысты-
кіру және шығу, бұлар туристік ағымның бағыты арқылы айырмашылықта болады.
Туристің саяхат жасау мақсатына қарай оның шыққан елін және баратын елін
анықтайды. Туристің шыққан елі шығу туризмі делінсе, ал баратын елі кіру
туризмі деп аталынады. Бір турист бірден щығуда және кіруде турист бола
алады.
Ұлттық туризм ішкі және сыртқы шығу туристік ағымдардан құралады. Бір
елдің ішіндегі уризм – ішкі және келетін туристік ағымдарды қамтиды.
Ішкі туризм дегеніміз демалу,спортпен айналысу және басқа да
мақсаттар үшін адамдардың өз елінің ішіндегі қозғалысы. Бұндай саяхаттарда
елдің шекарасынан өтпейді, туристік құжаттарды толтырмайды.
Халықаралық туризмде турист өзінің елінен шығып басқа бір шетелдік
елге барады. Кеденнен өту үшін туристік құжаттарды толтырады (паспорт, виза
жасау), валюта және медициналық бақылаудан өтеді. Бұл халықаралық туризмнің
ерекшелігі болып саналады және ішкі туризмнен ең басты айырмашылығы.
Халақаралық туризмнің тағы да бір ерекшелігі-елдің төлем балансына
тигізетін әсері. Сондықтан да шетелдік туристердің келуін белсенді туризм
деп атайды. Оған қарсы, туристердің шетелге кетуі ұлттық ақша мөлшерінің
азаюына әсерін тигізеді. Бұндай туризмді бесенді емес дейді. Осындай едәуір
айырмашылығына қарамастан, ішкі және халықаралық туризм бір-бірімен үнемі
тығыз байланыста болады. Шынында да олар бір бүтін туризмнің екі бөлігі.
Ішкі туризм халықаралық тиризмнің дамуының негізін жасайды, ішкі туризмсіз
халықаралық туризм дамымайды. Ішкі туризм халықаралық туризмнің
катализаторы. Ол жаңа рекреациялық ресурстар мен аудандарды игеруге,
туристік инфрақұрылымның базасын құруға әсерін тигізеді, сондай-ақ бірте-
бірте халықаралық туристік қозғалысқа, халықаралық туризм индустриясына
енуге мүмкіндіктер туғызады.
Халықаралық туризмнің дамуына жәрдемін тигізетін негізгі факторларды
статистикалық және динамикалық деп екіге бөлуге болады. Оның біріншісіне
жататындар: табиғи -географиялық факторлар жиынтығы. Олардың өзгермейтін
және келе бермейтін маңызы бар. Адам оны өзінің тек қана керегіне ыңғайлап,
пайдалануға қолайлы етеді. Екіншісіне жататындар: демографиялық, әлеуметтік-
экономикалық, материалдық техникалық және саяси факторлар. Бұл факторлардың
бағасы мен маңызы кеңістік пен уақыт аралығында өзгеріп тұруы мүмкін.
Халықаралық туризмнің дамуының табиғи географиялық факторлары сұлу,
бай, табиғат, климат, жер беделдерінің көрінісінен табылады. Табиғаттың
жаратылысы бойыша рекреациялық іс әрекеттің жағдайы ретінде болады.
Рекреациялық сұраныстың пайда болуының арқасында оларға баға беріліп,
технологиялық деңгейге дейін жеткізілінеді, содан кейін туристік
рекреациялық ресурсқа өтеді.
Сол сияқты процестер әлеуметтік экоконмикалық объектіллер экскурсилық
туристік рекреациялық ресурстарға өткенде де қайталанады.
Сұраныстың көбеюі және рекреациялық құндылық мөлшерінің дамуы
халықтың мәдени деңгейінің көтерілуі пайдаланылатын объектілердің
шеңберінің көбеюіне әсерін тигізеді, оладың көбісі арнайы өңдеуден өткеннен
кейін экскурсиялық шараларға ұсынылады. Әлемдегі демографиялық факторлардың
екінші Дүниежүзілік кейін бірқатар жалпыға бірдей сипаты болды. Бұл
кезеңнің ерекшелігі әлемдегі, еуропалық елдедегі және дамушы елдердегі
халықтың санының өсуі. Әлемдегі халықтың санының өсуінің қарқынына сәйкес
туристердің де санының өсетіндігін зерттеулердің нәтижелері көрсетеді.
Жердегі халықтың орналасуының жылдамдығы тұтынушылар санын өсіріп, туристік
нарықты кеңейтеді. Соңғы он жылдықтағы демографиялық жарылыс дамушы елдерде
ғана болып жатыр, ондағы төменгі өмір деңгейі, кедейшілік жалпы демалыс пен
туризмді ұйымдастырудың жолындағы басты кедергі болып табылады. Туристердің
негізгі санын өсіріп отырған индустриясы дамған елдерде оған керісінше,
туудың төмендеуінен халықтың саны нашар өсуде. Экономикалық және
демографиялық өсудің полюстерінің болуы әлемдегі туристік сұраныстың
қалытасуына территориялық теңсіздік туғызады. Халықтың жас құрамы туристік
сұранысқа елеулі әсерін тигізеді. Өркендеген Батыс елдерінде туристік
сұраныс негізінен 30-50 жастың арасына келеді. Дегенмен соңғы жылдары
туризм нарқында жасы 55 тен жоғары адамдардың саны өсуде.
Урбандалу процесі қалаларда көрініп келе жатыр. Әсіресе ғылыми
техникалық прогресс дәуірінде халқы өсіп, экономикасы дамып, урбандалу
процесі индустриялизацияның басталуымен едәуір жылдамдады. Жер шарының
тұрғындарының жартысы қалаларға жиналып, оның саны өсе түсуде. Қазіргі ірі
қала адам өміріне екі жақты әсерін тигізеді. Бір жағынан, адамдардың
материалдық техникалық, әлеуметтік экономикалық жағдайлары жақсарса, екінші
жағынан, қала өмірінің жылдамдығынан, ауасының ластануынан адамның жүйкесі
мен психологиясына қысым көбейеді. Туристік сұраныс пен рекреациялық
қажеттіліктің қалыптасуында урбандалудың ролі зор. Қала неғұрлым үлкен
болса, оның тұрғындарының демалысты қаладан тыс жерде өткізуіне ынтасы
соғұрлым жоғары болады.
Халықаралық туризмнің өсуінде әлеуметтік-экономикалық факторлардың
ерекше маңызы бар. Оның ішінде ерекше басты орын алатыны- ұлттық табыс.
Ұлттық табытың өсуі мен саяхаттардың көбеюінің өзара байланыстылығы әбден
қисынды және түсінікті. Бірақ та туристік саяхаттың көбеюі- адамның жақсы
тұрмысына ғана тәуелді емес, сонымен қатар бос уақыттың ұзақтылығына да
байланысты. Соңғы 15-20 жылда Еуропа елдерінің адамдардың бос уақыты едәуір
ұзарды. Төленетін жылдық демалыстың ұзаруы қазіргі болып жатқан ғылыми-
техникалық революцияға байланысты болып, отыр, өйткені онда ақыл-ой еңбегі
артады, өндіріске және тұрмысқа ынта қою күшейеді, қоршаған ортаның жағдайы
нашарлайды. Міне, осының барлығы адамдарға физикалық және психологиялық
қысым туғызады және олардың еңбек қабілетін қалпына келтіруді қажет етеді.
Белсенді демалыс-туризм арқылы, бұл мақсаттар жылдам және тез орындалады.
Халықаралық туризмнің өсуіне әсерін тигізетін әлеуметтік-экономикалық
факторларға жатқызуға болатындар: халықтың білімі мен мәдениет деңгейінің
жоғарылауы және эстетикалық талғамының өсуі. Әрине, халықтың ондай
талғамдары туристік саяхаттар кезінде толықтырылады.
Туризм классификациясының, оның саяхатқа шығу мақсатына қарай бөлінуі
осы уақытқа дейін көптеген пікірталастар тудыруда. Көп авторлар оның басты
мәселесін бір ауыздан мақұлдайды және саяхатты мақсаты жағынан демалыс пен
көңіл көтеру десе, басқа жағынан іскерлік туризм деп бөледі. Демалу мен
көңіл көтеру мақсатындағы саяхт (рекреациялық туризм) туризмнің дамуындағы
ең негізгі бағыт болып саналады. Оның екіншісіне дүниежүзілік туризмнің 70
%-ы келеді. Олар сауықтыру, спорттық, танымдық сапарларын біріктіреді, шоп-
тур және т.б.
Көптеген зерттеушілер туристік қозғалыстың дамуында басты рөлді танымдық
туризмге береді.
Соңғы уақыттарда жеке сапарлар дамуда немесе этникалық туризм-
туысқандарына, таныстарына немесе ата- бабаларының туған жеріне қыдыруы;
олар дүниежүзілік туристік ағымның 10 % құрайды.
Іскерлік туризм –бұл саяхат, жұмыс мақсатымен ақшалай кіріссіз
командировкаға, бару. Бұндай сапармен съезге, ғылыми конгресске,
конференцияға, симпозиумға:өндірістік семинарда бас қосуға; жәрмеңкеге,
көрме және халықаралық салондарға қатысуға барады және тағы басқалар.
Іскелік туризм –бұл болашағы мол және тиімділігі жоғары туризмнің бір
саласы.
Туризм түр жағынан әр түрлі белгілеріне қарай классификацияланған.
Ұйымдастыру жағына қарай туризм : а) ұйымдастырылған (жоспарлы); б) өз
жоспары бойынша (әуесқойлық); в) ұйымдастырылмаған (жабайы) болып бөлінеді.
Қатаң уақыт тәртібі бойынша белгіленетін турфирмалар ұсынатын саяхат-
ұйымдастырылған туризм деп аталады.Ұйымдастырылмағаннан айырмашылығы-
әуесқой және жабайы туристер өздерінің саяхатын өзінше ұйымдастырады.
Әуесқой туристердің жабайы туристерден айырмашылықтары болады. Әуесқой
туристер туристік ұйымдармен байланысты жұмыс істейді. Жабайы туристер
турфирмасыз, туристік ұйымдарсыз саяхаттайды.
Туризм жеке және топтық болып бөлінеді. Жеке бір адамның немесе бір
жанұяның (бес адамға дейін) өздерінің жеке жоспары бойынша саяхатын жеке
туризм дейді, бір топ адамның сахатын (6-7 адамнан бастап) топтық туризм
деп атайды. Топтық туризм, әдетте қатысушылардың тілек-талаптарына сәйкес
ұйымдастырылады. Бұл турлар архиялогиялық, мәдени -өнер және тарихи болуы
мүмкін.
Жылжымалық белгісіне қарай туризм стационарлық және көшпелі болып
бөлінеді.туризмнің стационарлық түріне емдеу туризмі және спорттық
–сауықтыру туризмінің кейбір түрлері жатады. Көшпелі туризм үнемі
қозғалыста болып, өзінің орнын жиі ауыстырып тұрады. Қазіргі шақта
техникалық мүмкндіктердің өсуіне қарай көшпелі туризм көшпейтін сияқты.
Су туризмнің серуендеу және спорттық түрлері дами түсті туризмнің
бұл түрлеріне кіретіндер; су-моторы спорт, су-шаңғысы спорты, каноэда еспе,
желкенді кеме спорты және т.б. Туризмнің бұл түрі суға түсу, жағажай
туризмімен ұштасады және теңіз, көл, өзен жағасына орналасқан туристік
кешендерде кең тараған.
Су астындағы аңдарды суретке түсіру, олардың өмірімен танысу мақсатын
көздейтін су асты спорттық туризмі әйгілі болып келеді. Балық және аң аулау
туризмі де барлығымызға таныс. Туризмнің сурет, кино, аң аулау түрлері оның
танымалдық түріне жатады. Шетел туризмінің ішіндегі ең қымбат түрі-аң аулау
туризмі.
Соңғы жылдары тау шаңғысы туризмі жылдам дамуда.
Арнайы тау шаңғысы курорттар салынуда. Альпинизм де туризмнің көпшілік
түріне айналуда.
Сапардың ұзақтығына қарай туризм қысқа және ұзақ болып бөлінеді.
Адамдардың үш тәулікке дейін саяхатқа келуін қысқа мерзімді туризм дейді.
Қысқа мерзімді сапар-туризмнің бұқаралық түрі болып саналады. Ұзақ мерзімді
туризм (үш тәуліктен артық ) каникул немесе ұзақ мерзімді демалыспен
байланысты.
Саяхаттың арақашықтығына қарай туризм жақын және алыс болып бөлінеді.
Жақын саяхат өз елімізге, алыс саяхатшетелдерге бару деген сөз.
Туристік ағындардың ритмі бойнша туризм жылдық және мезгілдік болып
бөлінеді. Жылдық дегеніміз жыл бойы туристік аудандарға саяхатқа, демалуға
адамдардың барып тұруын атайды.Мезгілдік-ондай туристік жерге жылдың бір
кезеңінде ғана баруы.
Туристік саяхатқа қатысушылардың жасына қарай туризм былай бөлінеді:
а) балалар мен жасөспірімдер туризмі; б) жастар туризмі; в) ересектер
туризмі.
Туристердің сапар желісінде орналасуы бойынша туризмді төмендегідей
бөлуге болады: а) қонақ үй типі және б) қонақ үй типі емес.
Туристік саяхаттың көрсетілген мақсатына қарай туризм келесідей
бөлінеді:а) рекреациялық, б) экскурсиялық және в) арнайы туризм.
Рекреакциялық туризмге –емделу және сауықтыру үшін саяхат кіреді.
Экскурсиялық туризм-табиғаты мен әлуметтік-эканомикалық тұрғыдан қызықты
орындармен танысу мақсатымен саяхат, бұл бөтен аудандарға немесе елдерге
саяхат жасау. Арнайы туризм—арнайы бағдарлама және маршрут бойынша саяхат.
Көлік қызметінің түріне қарай туризм автомобильмен, автобуспен, темір
жолмен, теплоходпен саяхаттану болып бөлінеді. Дүгиежүзіндегі жолаушыларды
тасудың басым бөлігі автомобиль көлігінің үлесіне тиеді. Батыс Еуропада
туристердің 70 %-ы өз көліктерімен саяхатайды, АҚШ-та бұл көрсеткіш 90 %-ы
құрайды.
Соңғы 20 жылда круизді туризм шапшаң дамуда. Круиз-бұл теңіз саяхаты,
жабық бір шеңбермен, белгілі бір маршрутпен көрікті, көңіл толарлық
жерлерге тоқтап саяхат жасау. Круиздік саяхатта біоінші оында –Нью-Йорк
порты. Круиздік туризммен айналысатын елдер-Англия, Норвегия, Греция,
Италия,Франция, АҚШ.
Алғашында барлық туристік іс-әрекет коммерциялық түрде болса, онан
түсетін кіріс туристік мекемелердің жұмысының басты нәтижесі болады. Бірте
–бірте коммерциялық туризмге қарсы әлуметтік туризм деген түсінік пайда
болды. әлуметтік туризм жүйесі тұтынушыларға ғана емес, туристік
мекемелерге де өте тиімді. Сонымен, әлуметтік туризм-бұл ақшалары аз
адамдардың пайдаланатын туризмі, оларды мемлекет және мемелекетке жатпайтын
құрылымдар қолдайды.
Экологиялық туризм (экотуризм) –жақында ғана жасыл қозғалыс
толқынында пайда болды және елдің тұрақты даму концепциясына байланысты ол
батыста кең дами бастады. Экотуризмді көпшілік туризімнің баламасы ретінде
қарайды, сондықтан да оның қалыптасқан туризмнен айырмашылықтары бар. Олар
төмендегідей негізгі белгілер:
-экотуризмнің басты объектісі болатын ерекше табиғи көрікті,
көзтарталықтай жерлері болуы;
-туризм индустриясының жоспарлы дамуының арқасында қолданғанмен,
тозбайтындай табиғи және мәдени поцтенциалды территорияның болуы;
-басқаларға қарағанда төмен капиталды, материалды және
энергосыйымдылығының болуы;
-экотуризмнің ең күрделі мақсаттарының бірі –экологиялық білім беру
және экологиялық ойды қалыптастыру;
-бүтіндей мемлекетті немесе жеке аудандардың әлуметтік-экономикасын
көтеретіндейдәрежеде болуы.
Қысқа уақыттық табиғатта уик-эндте демалудан бастап табиғи жаратылыс
тақырыбына ғылыми зеттеулер жүргізуге дейін эклдогиялық туризм турстік
ағымдарды әр түрлі мақсаттармен қамти береді.
Діни туризм бүгінгі күні айтарлықтай ауқымды көлемге жетіп отыр.
Мұсылмандардың ең басты қасиеті хаджа орталығы-Сауд Аравиясындағы Мекке
қаласы. Құдайға табынушы католиктер папа Римскийге Ватиканға барады.
Туристік діни маршруттарды анықтайтын әр елде өзінің ұлттық діни
орталықтары бар [4].
Сонымен, туризм классификациясының ғылыми және практикалық маңызы
бар, ол білгенінді реттеуге және дүниежүзілік туризм қозғалысын терең біліп-
түсінуге әсерін тигізеді.
1.2 Туризмнің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері
Туризмнің тиімділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер екі топқа
ажыратылады:
1. Туристік өнімнің көрсеткіштері;
2. Туризмнің инфрақұрылымын сипаттайтын көрсеткіштер;
Бірінші топтың көрсеткіштеріне келесілер жатады:
1. Туристік фирмалардың жалпы саны.
2. Туристік салалар жұмыскерлерінің жалпы саны.
3. Келушілерге қызмет көрсету.
4. Өткізілген путевкалар саны.
5. Өткізілген путевкалар құны.
6. Елге келудегі ад-күн.
7. Туристік фирмалар мен агенттіктердің қызметінен алынатын табыстар мен
шығындар [5].
Жекеленген көрсеткіштердің мазмұнын қарастырамыз. Туристік фирмалардың
қызметінен алынатын табыс – бұл сальдаланған қаржылық нәтиже, ол өнімді
өткізуден алынған жалпы табыс пен өткізілген өнімнің өзіндік құнының
айырмасы арқылы анықталады. Туристік фирмалардың қызметінен болатын
шығындарғы туристік фирмалар жұмыскерлерінің еңбек ақысы, ҚҚС, акциздер,
халықаралық сауда-салықтары (кеден төлемдері), аукциялық сату, автокөлік
құралдарының ҚР аумағынан өту төлемдері, ұлттық белгілерді пайдалану
төлемдері, қызметтің нақты түріне төленетін салық, бұған қоса ақылы
жергілікті мемлекеттік көлік жолдарынан өту төлемдері, көлікке байланысты
сақтандыру, жарнама, көңіл көтеру, өткізу және сатып алу салықтары,
биржаларда жүргізілген істерге төлем.
Көрсеткіштердің екінші тобына келесілер жатады:
1. Туризм саласы үшін мамандарды дайындаумен айналысатын оқу
орындарының саны;
2. Туристерді орналастыру объектілері;
3. Сауда ұйымдары;
4. Қоғамдық тамақтану кәсіпорындары [5].
Соңғы жылдары бірқатар оқу орындары туристік бизнесті ұйымдастыру үшін
мамндарды дайындаумен айналысады. Туристерді орналастыру объектілеріне
қонақ үйлер, демалыс үйлері, мотелдер, пансионаттар және басқа туристердің
тұруына қолданылатын үйлер жатады.
Қонақ үй - уақытша тұруға арналған, әдетте, оқшауланған үйлер (үйлер
кешені) болып табылатын заңды тұлға.
Мотель – автомобиль жолдарын жақын орналасқан қонақ үй.
Кемпингтер- шатырға, автофургонға, автотіркемеге, доңғалақтағы үй мен
туристік лашыққа арналған жабық алаңда орналастырылатын ұжымдық объектілер.
Сырттан келгендеге арналған жатақхана - қонақ үйдің алуан түрлілігі;
ол, әдетте, ұйымның балансында тұрады және оның мамандарының сондай-ақ осы
ұйыммен іскерлік байланысты жүзеге асыратын, коммерциялық қызметпен
айналысатын адамдардың уақытша тұруы үшін арналған.
Қонақ үй кәсіпорындарының бір жолғы сыйымдылығы барлық нөмірлерде
қойылған тұрақты кереует саны бойынша анықталады.
Қонақ үй кәсіпорындарының түнеуді (тәуліктік төсек-орын) ұсынуы
нөмірлер мен орындарды сақтап қоюмен қоса тұрақты және уақытша орындардың
лайдаланылған санын көрсетеді және тұрушылардың тіркеу кітабы негізінде
анықталады.
Емдік санаторийлер мен пансионаттар – төсектермен жабдықталған және
табиғи емдік факторлардың (климат, минералды сулар, емдік балшық және т.б.)
шипалық қасиеттері негізінде нақты мерзім ішінде науқасты еңбекке жарамды
ету емімен қамтамасыз ететін емдеу- алдын алу ұйымдары. Олардың барлығы
мамандандырылған және бір немесе көп профильді, әдетте курорттар мен емдік
сауықтыру орындары шегінде орналасқан. Жинақта бірлік саны туралы,
науқастардықабылдауға дайын, олардың саны ең көп айдағы, төсектер (орындар)
туралы және емделіп демалған адамдар саны туралы деректер көрсетілген.
Санаторий- профилакторийлер- төсектермен жабдықталған, қызметкерлерді
жұмыстан бос уақытында, өндірістен үзіліссіз, есдік-сауықтыру шараларымен
қамтамасыз ететін ұйымдар жанында қызмет атқарушы емдеу- алдын алу
ұйымдары.
Демалыс үйлері, пансионаттар, базалар мен басқа демалс ұйымдары,
туристік базалар - демалыс үшін арналған, онда демалушыларға нақты мерзімге
орналастыру мен тамақтандыру немесе тек орналастыру ұсынылады, сонымен
қатар туристік- экскурсиялық қызмет көрсету, және, әдетте курорттардың,
емдеу-сауықтыру орындарының, қала маңындағы аймақтардың шегінде орналасқан.
Мұндай ұйымдар жыл бойы ( жылдық) немесе маусым бойы (маусымдық) жұмыс
істей алады.
Сауда және қоғамдық тамақтандыру бойынша сатылған турлар мен
көрсетілген қызметтердің барлық көлемі кіреді, туризм саласында
қарастырылып отырған көлемдерді қоса.
Бөлшек сауда – жеке тұтыну немесе үй шаруашылығында пайдалану немесе
кәдеге жарату үшін халыққа жаңа және бұрын тұтынуда болған тауарларды алып-
сату (өңдеусіз сату).
Көтерме сауда - бөлшек саудагерлерге, өнеркәсіптік, коммерциялық,
институционалдық немесе кәсібі пайдаланушыларға немесе басқа да көтерме
саудагерлерге, сондай-ақ тауарларды сатып алу кезінде бір адамның немесе
компанияның немесе оларға тауарларды сату кезінде агенттер мен маклерлер
міндетін атқарушы адамдарға жаңа және бұрын тұтынуда болған тауарларды алып
сату (өңдеусіз сату).
Қоғамдық тамақтандыру - өндірумен, өңдеумен, өткізумен және тамақ
өнімдерін тұтынуды ұйымдастырумен байланысты кәсіпкерлік қызмет.
1.3 Кластер - туризмді ұйымдастырудың тиімді моделі
Міне екі он жыл бойы көптеген ел экономикасында желілі құрылымдар
(кластерлер), жергілікті, аймақтық, сондай-ақ ұлттық денгейде дамуда.
Кластерлік даму еліміздің бәсеке қабілетін арттыру стратегисының негізгі
бөлігін құрайды. Кластердің дамуында ең бастысы жалпы тосқауылдар мен
дамудың мүмкіндіктерін анықтауға бағытталған ынтымақтастық рухы болып
табылады. Осыған байланысты бәсеке қабілеттілік түсінігінің мәнін
қарастыру мақсатқа лайықты болып табылады. Бәсеке қабілеттіліксөзінің
мәні қандай да бір проблеманың шешу жолдарын қарастыру, оны шешуге
бағытталған ынтымақтастық, бірлесе іздестіру мағынасын білдіреді. Бәсекеге
қабілетті ел – бұл азат және әділ, нарық жағдайында бәсекеге жарамды
тауарлар мен қызметті өндіретін, оған қоса ұзақ мерзімді болашақта халықтың
нақты табысын ұлғайтатын ел.
Кластерлерді қалыптастыру анағұрлым тиімді ынтымақтастық әдістерін
пайдалану және кәсіпорындардың өнімділігі мен бәсеке қабілетін арттыру
жолдарындағы кедергілерді болжау арқылы еліміздің үлкен экономикалық
потенциялын жұмылдыруға мүмкіндік береді.
Қазіргі жағдайда экономиканы секторлар мен салаларға дәстүрлі түрде
бөлу өз мәнін жоғалтады. Қазіргі кезде маңызды орын кластерлерге, яғни
кәсіпорындардың және ұйымдардың өзара байланысу жүйелеріне беріледі.
Олардың мәні мультипликативтік қасиетке ие құрамдас бөліктердің қосынды
сомасынан асып түседі. Кластерлердің концепциясы негізгі назарды
фирмалардың қызмет нәтижелерінің өсуіне кедергі келтіретін тосқауылдарды
жоюға бөледі.
Елдің даму тиімділігін арттыру жаңа ресурстар мен оларды пайдалану
бағыттарын іздестіруді, жекеленген салымдар мен кәсіпорындар арасындағы
өзара байланысты нығайтуды, өнімдер мен қызметтердің бәсеке қабілеті
денгейін көтеруді, өнімнің бәсеке қабілетін жоғарғы қосымша құн арқылы
ұлғайтуды талап етеді. Осындай мақсатқа жетудің бірден – бір жолы кластер
болып табылады. Өндірісті олардың территориясын едәуір толық пайдалануды
есепке ала отырып орналастыру болашақта өндіріс құрылымын өзгертуге
әкеледі.
Кластерлік экономика нарықтың бәсеке денгейін жоғарлатады, өнім мен
көрсетілген қызмет сапасына, өткізілу жағдайына қолайлылық туғызады. Шағын
және орта бизнестің дамуына ықпал етеді. Нарықтық әдістер арқылы тиімсіз
кіәсіпорындар мен еңбек ресурстарын экономиканың тиімді және қажет ететін
секторларына қайта бөлістіруге мүмкіндік береді..Әлемдік экономика мен
интеграцияланудың ұзақ мерзімдік жоспарында өзара тиімді мүмкіндік пайда
болады.
Біраз елдердің тәжірибесі кластерлер еңбек өнімділігінің жоғарлауына,
өндірістің өсуіне және табыстың жоғарлауына ықпал ететіндігін дәлелдеп
берді.
Кластер түсінігі бір біріне таяу орналасқан кәсіпорындар мен басқа
ұйымдар топтарын сипаттау үшін қолданылады, осындай көршілестік арқасында
ресурстарды бір жерге топтастыру және өз тұтынушыларына көрсетілетін қызмет
сапасын арттыруға қол жеткізе алды. Мысалы, жақсы қонақ үй шет ел
туристерін өзіне тарта алды сол уақытта, егер әуе жайға жету, таксимен жол
жүру, дүкендер мен мейрамханаларға кіру және тағы басқа халықаралық
стандартқа сай болса.
Бұған қоса дүниежүзілік тәжірибе кластерлердің өнімділігін арттыруға,
халықтың әл ауқатың жақсартуға әсер ететіндігін көрсетеді. Қазіргі уақытта
әрбір мемлекет өзінің экономикалық саясатында бәсекеге қабілеттілікті
арттыратын экономикалық ахуалға ие болашағы зор салалар мен бәсекеге
қабілетті экономиканың моделін анықтауға талпынады, Сөйтіп кластерлердің
тұтас жұйесінің даму бастамасын орнатады. Осыған байланысты мемлекет бір
ғана нақты саланың қызметін реттеп қоймай кластердің қызметін реттеуі тиіс.
Экономикалық тұрғыда кластер географиялық бір бірінің бәсеке
қабілетін арттыруға өзара көмектесетін көрші компаниялардың, тығыз
байланысқан салалардың қоғамдастығын береді.
Кластер түсінігіне ең алғаш ғылыми ұғым берген, жекелеген салаларда
елдердің бәсеке артықшылық теориясын қалыптастырған М. Портер болды.
Америкалық ғалымның түсінігі бойынша кластер дегеніміз географиялық белгісі
бойынша шоғырланған, өзара байланысқан компаниялардың, маманданған
жеткізушілердің, қызмет көрсетушілердің сәйкес салалардың фирмаларындағы,
сондай-ақ белгілі аймақтағы бәсекелесуші, оған қоса бірлескен жұмысты
жүргізуші ұйымдардың, топтарын түсінеді. Кластер өзара байланысқан фирмалар
мен ұйымдардың жүйесін береді [5].
Экономикалық әдебиетте кластер ретінде белгілі бір аумақта құрылған,
ядросы технологиялық жән ұйымдасқан тізбекте байланысқан басты өндірістің
бір немесе шектелген саны болатын индустриалды кешен түсініледі. Кластердің
негізгі мақсаты қосылған құндылықтардың тізбегін ұзарту емес, өзара
байланысқан өндіріс пен кәсіпорындардың тұтас тобында максималды қосымша
құнды өндіру болып табылады. Бірқатар ғалымдар кластер деп, меншікті
өнімінің бәсеке қабілетін арттыратын, аймақтың тиімді экономикалық өсімін
көтеруге ықпал ететін кәсіпорындардың, ғылыми, қаржылық мекемелер мен
жергілікті үкімет органдарының аумақтық- салалық ерікті бірлестігін
түсіндіреді. Кейбір ғалымдар кластерді бір географиялық аймақта шоғырланған
сала компаниялары, унивесрситеттері мен институтардың тобы ретінде
қарастырады. Бір біріне жақын орналаса отырып берілген компаниялар алынатын
соңғы нәтижеден көбірек пайда алады, бұл оларға өздерінің тұтынушылары
үшін бір біріне тәуелсіз жұмыс істейтін компанияларға қарағанда едәуір
жоғары құнды қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Басқалар кластерге өндіруші компаниялардың, тауарлар мен қызметтерді
жеткізушілердің, ғылыми зерттеуші мекемелердің, үкімет агенттіктер
агломирацияларын тағы басқаны жатқызады.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан көріп отырғанымыздай кластер
қызмет тиімділігін көтеру, инновацияны ынталандыру, жәнеде жаңа
кәсіпорындарды құруға ықпал ету мақсатында жергілікті және әр түрлі
аймақтардың, сондай әр түрлі елдердің кәсіпорындары мен ұйымдарын
біріктіреді.
Кәсіпорындардың кластерге кіруі бір жағынан кооперациядан белгілі
бір артықшылық алу үмітіне, екінші жағынан болашақ табысты молырақ алу
сеніміне негізделген.
Кластерлік даму кез келген елдің бәсеке қабілетін көтеру
стратегиясының негізгі бөлігі болып табылады. Осындай мәселені шешу елдің
үлкен экономикалық потенциялын жұмылдыруды, ынтымақтасудың едәуір тиімді
жаңа әдістерін талап етеді.
Кластерлік даму тура экономикалық нәтижелерді алумен қатар елдің жеке
және үкіметтік секторлары арасындағы тиімді диалогіне көшуді мақсат етіп
қояды.
Экономиканы кластерлеу нарықтық бәсекенің денгейін көтереді, тауарлар
мен қызметті өндіру мен өткізу жағдайына және оның сапасына қолайлы әсер
етеді. Кластерге қатысу транзакциялық шығындардың ақпараттардың жоғалуын
төмендетуге мүмкіндік береді. Бұған қоса шет ел тәжірибесі көрсеткендей
кластерге қатысушылардың экономикалық дағдарыс барысында туындайтын
қиыншылықтарды бірлесіп жеңуі үшін аса жоғары мүмкіндіктері болады.
Оған қоса кәсіпорын кластерге кіруде қосымша шығындарға ие
болатындығын ескеру тиіс, Яғни ол әр түрлі бірлескен акцияларға қатыса
отырып бірлескен даму жобаларын инвестициялауға қаржының белгілі көлемін
бөледі. Осыған байланысты көптеген дамыған елдерде басқарудың аймақтық
органдары кластерлік құрылымдарды құруда жұмсалатын аймақтық шығындардың
басым бөлігін өз құзырына алады.
Кластердің маңызды белгілеріне келесілер жатады:
- оның құрамына кіретін кәсіпорындар мен ұйымдардың мақсаты мен
мүдделерінің ортақтығы ;
- ортақ мақсатқа жетуге бағытталған жаңа кластерлік технологияның
негізінде кәсіпорындардың, мекемелердің, аймақтық және жергілікті
үкімет органдары ұйымдарының интеграциясы мен ынтымақтастығы;
- ақпараттың толықтығы мен жариялылығы, ноу-хау және кластерге
қатысушылар арасындағы жұмыс тәжірибесін, білімін айырбастау;
- өндірісті ұйымдастыру мен басқару, өнім мен қызметті өткізу, бәсеке
күресінде жаңа мүмкіндіктер ашатын инвестицияларды қаржыландыру
аймағындағы инновация және жаңа технологиялар;
- кластермен байланысты шағын және орта кәсіпорындарды қолдау және
дамыту.
- нарықтың қажетіне назар аудару және тұтынушылардың сұранымын едәуір
толық қанағаттандыру.
1-ші суретте кластердің негізгі құрамдас элементтері көрсетілген.
Сурет1 - Кластердің негізгі құрамдас элементтері
Кластерді құру процесінің негізіне салалар мен сатып алушылар
арасындағы, жеткізушілер мен бірыңғай өнім өндіретін салалар арасындағы
техника мен технология қажеттілігі бойынша ақпарат айырбасы жатады.
Ақпаратты айырбастау жүйесі, ол локальды, аймақтық немесе глобальды болса
да, қажетті қабілеттілік пен сенімділікті қамтамасыз етуі тиіс, Кластерлік
технологиялар ақпараттық жүйенің қуатын арттыруға және оны анағұлым тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді.
Кластер кәсіпорындарының арасындағы бәсеке ақпарат айырбасына теріс
әсер етуі мүмкін, өйткені олардың әр қайсысы жеке пайдаланғысы келеді.
Өзара айырбас жергілікті фирмаларды шетел серіктестері мен бәсекеде тиімді
жағдайға әкеледі, дегенмен өзінің меншікті жайымен нарықтағы күйзелісін
толық түрде шеше алмайды.
Кластерлер арасындағы өзара айырбасқа ықпал етуші механизмдерге,
көлденең және тік байланысқан фирмалардың мүдделерін үйлестіруге және
ақпараттардың едәуір жеңіл қозғалысына әсер ететін шарттар жатады.
Ақпараттардың қозғалысын жеңілдететін факторларға келесі факторлар жатады:
- ғылыми бірлестіктерде, кәсіби ассоциацияларда туындайтын
факторлар;
- географиялық жақындастықтан туындайтын факторлар;
- салалық ассоциациялар, қызмет көрсететін кластерлер;
- ұзақ және берік өзара қарым қатынасқа сенімділік мөлшері;
Мақсаттың үйлесімділігін және кластер ішіндегі сәйкестікті анықтайтын
факторларға келесілер жатады:
- кластер ішіндегі фирмалар арасындағы жанұялық немес жанұялыққа
жақын байланыс;
- өнеркәсіптік топтар кәсіпорындарының арасындағы жалпы меншік;
- акционерлік меншікке үлестік қатысым;
- фирма директорларының арасындағы өзара әрекет;
- ұлттық патриотизм;
Кластерлік модельдің енгізілуіне негізделген аймақтық экономиканың
және өнеркәсіптік саясаттың ойдағыдай дамуы келесі елдерде орын алған:
Малайзия, Сингапур, Оңтүстік Корея, Жапония, Қытай, Индия, Орталық Еуропа
және Латын америкасы елдері. Осы елдердегі кластерлер аймақтық экономиканың
көтерілуіне және қарқынды дамуына ықпал етті. Олардың кейбіреулерінде
қажетті табиғи ресурстар жоқ және ауыл шаруашылық саласы дамымаған.
Халықаралық жетістікке ие фирмалар, кейде тұтас кластерлер – бір
қалада немесе ауданда орналасады; Бәсекелестерді, олардың тұтынушылары мен
жеткізушілерін шоғырландыру өндірістің мамандану тиімділігін арттыруға
ықпал етеді. Дегенмен өндірістік процесті жетілдіру мен кластер ішіне
ғылымның жетістіктерін енгізуде географиялық шоғырландырудың тигізетін
әсері өте маңызды болып табылады.
Саладағы жоғары бәсекеге қабілеттілік денгейінің сақталуы
экономикалық жүйенің жақсы қызметінің нәтижесі болып табылады. Жекелей
алынған қолайлы фактор белгілі саланың, сирек емес бір фирманың айналасында
дамудың бастапқы импульсін береді. Басталған, кластердің қалыптасу процесі
жалғасуда, және оған барған сайын жаңа бәсекелестер тартылуда. Қолда бар
потенциялдың ұлғаюы жүзеге асуда.
Тәжірибеге жаңа саланың қалыптасуына бәсекелес жетістіктің төрт
детерминантының біреусінің әсері әкеледі.
1) факторлық параметрлер ;
2) басқару стратегиясы;
3) қызметтің инновациялық бағытталуы;
4) ұқсас және қолдаушы салалардың болуы ;
Алғашқы өндіріс факторларын иемдену сыртқы нарықта бәсекеге қабілетті
тұтас кластердің пайда болуына ықпал ететін салалардың қалыптасуына жағдай
жасайды . Жергілікте ерекшеліктер, мысалы, табиғи жағдай салаға алғашқы
назарды аудартатын факторларың бірі болып табылады.
Едәуір дамыған салаларда маманданған өндірістік факторларды қалыптастыру
механизімдерінің әсері нәтижесінде алғашқы бәсекелестер пайда болуы мүмкін.
Арнайы білім алған персонал өзінің білімін және тәжірибесін нақты немесе
потенциалды ішкі сұранымға ие салаларда пайдалануға талпынатын болады.
Ғылыми зерттеулер бір немесе бірнеше компаниялардың әрі қарата дамуына
негіз болатын пікірлердің пайда боуына әкеледі.
Бәсекеге қабілетті салалардың пайда болу көздерін ұқсас салалардан
табуға болады. Сұраным параметрлері салалардағы бәсекелстердің пайда болуы
үшін тағы бір базаны қамтамасыз етеді. Қандай да бір тауар мен қызметтерге
ішкі сұраным жаңа фирамлардың қалыптасуы үшін маңызды стимул болып
табылады.
Кластердің қалыптасуының алғашқы мерзіміне төтеп беру үшін, әрқашан
жергілікті нарықта бәсекенің болуы шарт. Бәсекелестік- фирмаларды саланы
дамытуға әкелген алғашқы артықшылықтарын дамытуға итермелейді. Саладағы
бәсеке қабілеттлікті сақтау үшін әр қашан артықшылықтың жинақталу процесі
қажет.
2 суретте бізбен кластердің қалыптасу кезеңдері қарастырылған алтын
қима кейбір бөліктерінің даму процесінде және олардың тиімді
әрекеттесуінен ұлттық кластер инновацияны жетілдіру мен енгізуге мықты
импульс алады, ол ұзақ мерзімге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
ТАРАУ 1. ТУРИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ТИІМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..7
1.1. Туристік бизнестің түсінігі және оның
классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Туризмнің экономикалық тиімділігінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .17
1.3 Кластер - туризмді ұйымдастырудың тиімді
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..19
ТАРАУ 2. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ТУРИСТІК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 28
2.1 Облыстың туристік нарығының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Туристік рыноктің инфрақұрылымның дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Жамбыл облысындағы туризмнің даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ТАРАУ 3. ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНДА ТУРИСТІК КЛАСТЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.1 Туристік кластердің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.2 Облыста туристік кластерді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Аннотация
Дипломдық жұмыс: Жамбыл облысының мысалында туристік қызметті
ұйымдастырудың тиімділігі тақырыбына жазылған. Жұмыста теориялық зерттеу
жүргізілген, оның нәтижесінде туристік нарықтық түсінігі нақтыланған:
экономиканың осы секторының тиімділігін бағалайтын көрсеткіштердің
топтамасы жүргізілген және туризмді ұйымдастырудың тиімді формасы-
кластерлік модель анықталған Жамбыл облысының туристік рыногіне
аналитикалық зерттеу жүргізу облыстың туристік потенциалын бағалауға және
оның даму болашағын анықтауға мүмкіндік береді. Жұмыста кластерлік моделді
дамытудың негізгі шарттары тұжырымдалған және жақын арадағы болашаққа оның
тиімділігі сипаттайтын көрсеткіштер есептелген.
Аннотация
Дипломная работа выполнена на тему: Эффективность организации
туристической деятельности. В работе выполнены теоретические исследования,
в результате которых уточнены понятия туристического рынка: проведена
классификация показателей, оценивающих эффективность этого сектора
экономики и определена эффективная форма организации туризма – кластерная
модель. Выполненные аналитические исследования туристического рынка
Жамбылской области позволили провести оценку туристического потенциала
области и определить перспективы его развития. В работе сформулированы
основные положения развития кластерной модели и рассчитаны показатели,
характеризующие его эффективность на ближайшую перспективу.
Annotation.
The theme of the diploma work is: Effective organization of
touristy activity. In this work carry out theoretical
investigation, in result which specify understanding of working
marking. Working market: led the classify of statement, value
effective of this sector economic and fixed effective form of
tourism organization clastering model. Executed annalistic
investigation of working market of Zhambul region permitted to
install valuation of working potential of region and to define
perspective of it’s distinction. In this work basic position of
develop clastering model and calculated index, characterize its
effect on nearest perspective.
КІРІСПЕ
Туризм көптеген елдердің экономикасына әсер ететін маңызды әлуметтік
және экономикалық құбылыс болып табылады. Бұл сала мұнай-газ, тамақ, көлік
өнеркәсібі салаларына салынатын инвестициялық салымдардың тиімділігімен
салыстырғанда жоғары табысты сала болып табылады. Дамыған елдердің
экономикалық саяси және әлуметтік тұрақтылығын қолдаудың әлемдік
тәжіриебиесі мен практикасы, елдердің географиялық жағдайы, олардың табиғи-
климаттық ресурстары және көрікті жерлері болып табылады.
Ұлттық экономиканы реформалау басқарудың механизмдері мен
инструменттерін қайта бағыштау туристік ұйымдардың қызметі жүйесіне едәуір
өзгерістер енгізді және бірқатар маңызды мәселелерді қалыптастырды. Бұған
қоса олар дұрыс демалуды қамтамасыз етуде және қазақстан халқының
денсаулығын нығаиту тәрізді маңызды әлеуметтік міндеттерді шешуде үлкен
роль атқарды. Осыған байланысты ел президентінің қазақстан халқына 2005
жылдың 18 ақпанында жолдаған жолдауында еліміздің экономикасының шикізатты
емес саласында ұзақ мерзімді мамандануын анықтайтын болашағы зор
кластерлердің бірі туризм болып анықталды, ол республикамыздың қазіргі
инфрақұрлымының қалыптасуына және республика аймақтарының дамуына ықпал
етеді. Дүние жүзілік туристік ұйым болжауымен, туризімнің дамуы жаңа
аймақтардың пайда болуы есебінен жүзеге асуы тиіс, өйткені әлемдік туристік
рыноктың дәстүрлі аудандары іс жүзінде рекреацялық сыйымдылық шегіне жетті.
Осыған байланысты Қазақстанда туристік қызметтің әлемдік рыногінде өз орнын
алуына бірегей мүмкіншілік туды. Соңғы он жылдықта Қазақстан туристік
нарыққа белсенді түрде кіреді. Дегенмен туризмнің индустриясын басқару
мәселелері аз зерттелген болып табылады. Бұған қоса нарықтық қатынасқа өту
жаңа ұйымдастыру формаларын және басқару қатынастарын пайдалану есебінен
туристік мекемелерде бәсекелес артықшылықтардың пайда болуына байланысты
жаңа проблемаларды шешуді талап етті. Бұл өз кезегінде олардың потенциялын
зерттеуді және даму болашағын анықтауды талап етті. Сонымен туристік қызмет
нарығын басқару проблемасы Қазақстанда ерекше өзектілікке ие болады және
терең теориялық зерттеуді кешенді талдауды, сондай – ақ осы бағытта
негізделген ұсынымдарды дайындауды қажет етеді. Берілген дипломдық жұмыс
Жамбыл облысы мәліметтерінің негізінде жазылған. Дипломдық жұмыстың
бірінші бөлімінде туристік қызметті тиімді ұйымдастырудың теориялық
негіздері қарастырылған, яғни адамның туристік қызметімен байланысты барлық
түсініктер қарастырылды. Бұған қоса қарастырылған аймақтағы туристік
қызметтің тиімді ұйымдастыруын сипаттайтын көрсеткіштер келтірілген.Бұл
жерде көрсеткіштердің екі топтамасы қарастырылады: Бірінші топтама тікелей
туристік қызметті сипатайды, Екіншісі – туризм инфра құрылымының қолда бар
обьектілерін сипаттйды. Сондай ақ жұмыстың бірінші тарауында кластерді
ұйымдастыру шарттары келтірілген: түсінігі, элементтері, олардың арасындағы
өзара байланыс.
Жұмыстың екінші тарауында Жамбыл облысы туристік рыногінің қазіргі
жағдайына және дамуына баға берілген. Орындалған талдаудың негізінде
туризмнің облыс экономикасының саласы ретінде өте нашар дамығандығы
анықталды.
Жұмыстың үшінші тарауында облыстағы туристік нарық дамуынынң
кластерлік моделі келтірілген, осы саланың маңызды туристік турлары
анықталған.
ТАРАУ 1. ТУРИСТІК ҚЫЗМЕТТІ ТИІМДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туристік бизнестің түсінігі және оның классификациясы
Туризм - демалу мақсатында, іскерлік және өзге мақсаттарда қатарынан
бір жылдан аспайтын кезең ішінде саяхаттайтын және әдеттегі ортасынан тыс
жерде орналасқан орындарда болуды жүзеге асыратын адамдар қызметі.
Туристік бизнес - әлемдік шаруашылықтың едәуір тез дамитын
салаларының бірі. Халықаралық туризм үш ірі экспорттық саланың құрамына
мұнай және көлік өндіретін салалардан кейін кіреді. Басқа ақпараттар
бойынша туризм әлемдік шаруашылықтың ең тиімді саласы болып табылады.
Туризм индустриясында жер бетіндегі барлық жұмыс күшінің 60 пайызы жұмыспен
қамтылған.
Әлемдік табыс туризмнен 1998 жылы әуе тасымалдау сатылымдарынан
түскен түсімді есептемегенде 44467 млрд долл құрады. 1995 жылы ол 372 млрд
долл., 1950 жылы 261 млрд долл құрады.
Болжамға сәйкес 2000 жылы туризмнен алынған табыс әлемде 621 млрд
долл жетті. 2020 жылы ол триллион долларға дейін жетеді. ДЖС ұйымының
бағалауы бойынша 2010 жылы туристердің саны 1018 млн адамға дейін ұлғаяды
[2].
Туризмнің әлемдегі маңызы әрқашан өсіп отырады, бұл жекеленген
елдердің экономикасына туризмнің әсерінің өсуімен байланысты. ЕҚ елдерінің
және басқада өнеркәсіптік дамыған елдерде туризмнен алынатын табыс жалпы
ішкі өнімнің 5,5 пайызын құрайды.
Туристік бизнес кәсіпкерлер үшін әртүрлі себептермен тартымды:
- алғашқы инвестиция көлемінің шағындығы;
- туристік қызметтерге сұранымның өсуі;
- рентабельділік деңгейінің жоғарлығы;
- шығынның өтелу уақытының төмендігі;
Туризмнің тиімділігі келесі функциялардың жиынтығынан тұрады:
1.туризм валюталық түсімнің көзіжәне ел ішіндегі халықты жұмыспен қамтудың
құралы;
2.туризм елдің төлем балансына салымдарды кеңейтеді;
3.туризм осы салаға қызмет көрсететін салаларды дамыта отырып экономиканың
диверсификациялануына ықпал етеді; құрылыс, сауда, ауыл шаруашылығ, халық
тұтынатын тауарлар өндірісі т.б.
1 кесте - Индустриалды дамыған елдердің туризмі саласындағы жұмыс бастылық
Ел Жұмыспен қамтылудың жалпы Туризмдегі жұмыс бастылық , мың
санындағы туризмнің үлесі ,% адам
барлығы түзу жанама
Қытай 137,1 8,6 8,0
АҚШ 102,4 6,4 3,5
Франция 93,3 5,8 1,8
Испания 71,0 4,4 2.4
Гонконг 59,3 3,7 7,3
Италия 52,9 3,3 2,2
Ұлыбритания 52,8 3,3 3,0
Мексика 48,9 3,1 3,6
Ресей 47,1 2,9 6,7
Чехия 44,1 2,7 4,0
Жоғарыдағы мәліметтерден көріп отырғанымыздай 2020 жылы Қытай адамдар
көп келетін туристік орта болуы тиіс. Сондай-ақ жоғары өсу қарқыны Гонконг
және Ресей елдерінде де күтілуде. Қытай мен Гонконг үлесі туристердің жалпы
әлемдік ағымынан 12,3 пайызды алады. Әсіресе ерекше өзгеріс Ресейде
болжамдалуда: 2020 жылы елден шығатын туристердің саны 1,5 есеге артады.
Европа елдерінің ішінде Чехия үлкен жетістікке қол жеткізеді.
Халықтың едәуір туристік қозғалысы Нидерландия, Германия, Ұлыбритания,
Канада және Жапония елдерінде күтілуде, мұнда осы елдердің бір адамына бір
жылда шет елге шығу 1,5-2-ден келеді. Алғашқы ондыққа кіретін басқа
көптеген елдерде туристік қозғалымдар айтарлықтай төмен
( кесте 3).
Кесте 3-2020 жылға туристтердің шығуы бойынша алғы шептегі елдер
Ел Туристердің шығуы Дүниежүзілік ағымдағы
млн адам үлес,%
Германия 163,5 10,2
Жапония 141,5 8,8
АҚШ 123,3 7,7
Қытай 100,0 6,2
Ұлыбритания 96,1 6,0
Франция 37,6 2,3
Нидерланд 35,4 2,2
Канада 31,3 2,0
Ресей 30,5 1,9
Италия 29,7 1,9
Барлығы 788,9 49,2
Қазіргі кезде туризмді топтастыру үшін ең алдымен оның маңызды
топтамалық белгілерін анықтау қажет. Ондай белгілерге геграфиялық белгісі,
туристік ағымның бағыты, жол жүру мақсаты, жол жүру әдісі, туристерді
орналастыру құралдары, қатысушылардың саны, ұйымдастыру-құқықтық формалары
т. б. жатады (кесте 4).
4 кесте- Туризмнің топтастырылуы
Таптастырғыш белгі Туризм түрі
1. Географиялық принцип 1.1. Ішкі
1.2. Халықаралық
2. Туристік сел бағыты 2.1. Келу
2.2. Шығу
3. Мақсат 3.1. Рекрационный
3.2. Шипалы демалыс
3.3. Танырлық демалыс
3.4. Кәсіпшілік-іскер туризм
3.5. ғылыми
3.6. Спорттық демалыс
3.7. Шоп-тур
3.8. Оқиғалық
3.9. Қажылық
3.10. Ностальгиялық
3.11. Экотуризм
3.12. Экзотикалық және т.б.
4. Қаржыландыру қайнары 4.1. Әлеуметтік
4.2.Сауда
5. Жылжу тәсілі 5.1. Жаяу
5.2. Авиациялық
5.3. Теңіз
5.4. Өзен
5.5. Автотуризм
5.6. Теміржолдық
5.7. Велосипед
5.8. Араласқан
6. Орналастыру құралдары 6.1. Қонақ үй, қонақ үйдің
6.2. Мотель
6.3. Пансионат
6.4. Кемпингі
6.5. Шатыр және т.б.
7. Қатысушылардың саны 7.1. Дара
7.2. Жанұялы
7.3. Топталған
8. Ұйымдық түр 8.1. Ұйымдық
8.2. Ұйымдастырылмаған
Туристік кәсіпорын – бұл мүлікті еңбек ұжымның пайдалануы негізінде
өнім өндіретін және өткізетін, жұмыстарды орындайтын, қызмет көрсететін
заңды тұлға құқығын иеленетін дербес шаруашылық жүргізуші субъект. Еңбек
ұжымы мүшелерінің әлеуметтік және экономикалық мүдделерін және мүлікті
меншіктенуші мүдделерін қанағаттандыру үшін табыс алуға бағытталған
шаруашылық қызметі туристік кәсіпорынның ең басты мәселесі болып табылады.
Туристік кәсіпорын жұмыстан бос уақытты, рекреацияны, демалысты
ұйымдастыруға және халықты емдеуге; олардың таныстары мен тұысқандарына
баруға және заңмен рұқсат етілген және жарғыға сәйкес өзге де мақсаттарға
бағытталған қызмет түрін жүзеге асырады.
Туристік операторлық қызмет (туроператорлық қызмет)- қызметтің
осы түріне лицензиясы бар заңды тұлғалардың (бұдан әрі- туроператор)
өздерінің туристік өнімдерін қалыптастыру, ұсыну және туристік агенттер мен
туристерге өткізу жөніндегі қызметі.
Туристік агенттік қызмет (турагенттік қызмет)- қызметтің осы түріне
лицензиясы бар жеке және (немесе) заңды тұлғалардың (бұдан әрі-турагент)
туристік өнімді ұсыну және өткізу жөніндегі қызметі.
Тур- белгіленген мерзімдер шеңберінде белгілі бір маршрут бойынша
жасалатын саяхатты қамтитын туристік қызмет көрсетулер кешені.
Туристік жолдама - турситік қызмет көрсетту кешенін алуға құқықты
растайтын құжат.
Туристік өнім - саяхат барасында туристің қажетін қанағаттандыру үшін
жеткілікті туристік қызмет көрсетулер жиынтығы.
Туристік қызмет көрсету - туристік саяхат кезңінде және осы саяхатқа
байланысты туристің қажеттіліктерін қанағаттарндыру үшін маңызы зор
қызметтер (орналастыру, тасымалдау, тамақтандыру, экскурсиялар, туризм
нұсқаушылары, гидтер (гид-аудармашылар) көрсететін қызметтер және сапар
мақсатына байланысты көрсетілетін басқа да қызметтер).
Экскурсант – бір жерге, елді мекенге, аумаққа немесе сол жердегі
басқа елге туризм мақсатында жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа уақытша
келген жеке тұлға.
Экскурсиялық қызмет - азаматтардың уақытша болатын елдегі (жердегі)
туристік ресурстарды танымдық мақсатта аралап көруін ұйымдастыру жөніндегі
кәсіпкерлік қызмет, ол туристерді орналастыру (түнету) жөніндегі қызметті
көздемейді және жиырма төрт сағаттан аспайтын қамтиды.
Экскурсовод – уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстармен
таныстыру жөнінде туристерге экскурсиялық-ақпараттық, ұйымдық қызмет
көрсетуге лайықты біліктілігі бар, кәсібі даярланған жеке тұлға.
Туризмнің нысаны- халықаралық және ішкі туризм.
Халықаралық туризмге:
келу туризмі - Қазақстан Республикасының аумағында тұрмайтын
адамдардың Қазақстан Республикасы шегіндегі саяхаты;
шығу туризмі – Қазақстан Республикасының азаматтары мен Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын адамдардың басқа елге аяхатын қамтиды.
ішкі туризм - Қазақстан Республикасының азаматтары мен оның аумағында
тұрақты тұратын адамдардың Қазақстан Республикасының шегіндегі саяхаты
кіреді [ 3 ].
Қазіргі туризм классификациясы, бәрінен бұрын, территориялық туристік
шаруашылық пен қозғалыстың дамуын жоспарлау үшін қажетті. Бұл
классификацияның мәні туризмнің жеке түрлерін бөліп көрсетуге болады.
Қазіргі уақытқа дейін туризмге нақты классификация жасалынбаған. Оны
тәжірбиеде туризмнің нақты бір түрін бөлудің мүмкін еместігі түсіндіріледі.
Туризмді әр түрлі белгілеріне қарай классификациялауға болады:
мақсатына қарай, саяхаттың мерзімі мен ұзақтығына қарай, қозғалу түріне,
орналасу жолына, саяхатқа қатысушылардың құрамының сапасына және т.б.
Бірақ, шешуші ролді атқаратын-саяхаттың мақсаты.
Формасы мен кластардан айырмашылығы –туризмнің түрлері өте әр түрлі.
Олар бірқатар факторларға бағынышты, олардың ішіндегі ең айрықшалары:
-бос уақыттың болуы мен ұзақтығы ;
-жасы, жынысы, деңсаулығы, рухани даму деңгейі, адамның жеке талғамы
және материалдық молшылық;
-табиғи жағдай мен мезгілдің әр түрлілігі;
-қозғалудың мүмкіндіктерінің болуы және басқалар.
Сапардың мақсатына,шарттарына, бағытына қарай, туризм кластарға және
түрлерге бөлуге болады .
Қоғамдық функциясы мен өндірістік техналогиясына қарай туризмнің үш
негізгі түрін бөліп қаруға болады: емдеу, спорттық сауықтыру, танымды.
Демалысты дұрыс ұйымдастыру, оны өзіне тиімді пайдалану адам
организмін жақсы шынықтырады. өсіп келе жатқан жастар үшін спорттық және
сауықтыу түрлерінің маңызы зор, онсыз жұмыс істейтін адамдардың қоғамдық
және еңбек іскерлігін көтеру де мүмкін емес.
Жоғарыда айтылған түрлері арқылы туризмнің классификациясы
құрастырылып жіктеледі.
Туристік ағым мен оның бағытына қарай, сондай-ақ құқықтық статусына
байланысты туризм екі үлкен классқа бөлінеді: ішкі ( ұлттық) және
(шетелдік) . Ішкі туризм –бұл азаматтардың өз елінің ішіндегі саяхаты.
Халықаралық туризм-бұл азаматтардың өз елінен тыс жердегі саяхаты,
туристердің бір елден екінші елге сапары немесе бірнеше елдерге сапарлары.
Шетелдік туризм—бұл шетелдік азаматтардың туристік мақсаттармен басқа елге
келуі.
Бұлай бөліну халықаралық туризмнің екі басқа түрімен тығыз байланысты-
кіру және шығу, бұлар туристік ағымның бағыты арқылы айырмашылықта болады.
Туристің саяхат жасау мақсатына қарай оның шыққан елін және баратын елін
анықтайды. Туристің шыққан елі шығу туризмі делінсе, ал баратын елі кіру
туризмі деп аталынады. Бір турист бірден щығуда және кіруде турист бола
алады.
Ұлттық туризм ішкі және сыртқы шығу туристік ағымдардан құралады. Бір
елдің ішіндегі уризм – ішкі және келетін туристік ағымдарды қамтиды.
Ішкі туризм дегеніміз демалу,спортпен айналысу және басқа да
мақсаттар үшін адамдардың өз елінің ішіндегі қозғалысы. Бұндай саяхаттарда
елдің шекарасынан өтпейді, туристік құжаттарды толтырмайды.
Халықаралық туризмде турист өзінің елінен шығып басқа бір шетелдік
елге барады. Кеденнен өту үшін туристік құжаттарды толтырады (паспорт, виза
жасау), валюта және медициналық бақылаудан өтеді. Бұл халықаралық туризмнің
ерекшелігі болып саналады және ішкі туризмнен ең басты айырмашылығы.
Халақаралық туризмнің тағы да бір ерекшелігі-елдің төлем балансына
тигізетін әсері. Сондықтан да шетелдік туристердің келуін белсенді туризм
деп атайды. Оған қарсы, туристердің шетелге кетуі ұлттық ақша мөлшерінің
азаюына әсерін тигізеді. Бұндай туризмді бесенді емес дейді. Осындай едәуір
айырмашылығына қарамастан, ішкі және халықаралық туризм бір-бірімен үнемі
тығыз байланыста болады. Шынында да олар бір бүтін туризмнің екі бөлігі.
Ішкі туризм халықаралық тиризмнің дамуының негізін жасайды, ішкі туризмсіз
халықаралық туризм дамымайды. Ішкі туризм халықаралық туризмнің
катализаторы. Ол жаңа рекреациялық ресурстар мен аудандарды игеруге,
туристік инфрақұрылымның базасын құруға әсерін тигізеді, сондай-ақ бірте-
бірте халықаралық туристік қозғалысқа, халықаралық туризм индустриясына
енуге мүмкіндіктер туғызады.
Халықаралық туризмнің дамуына жәрдемін тигізетін негізгі факторларды
статистикалық және динамикалық деп екіге бөлуге болады. Оның біріншісіне
жататындар: табиғи -географиялық факторлар жиынтығы. Олардың өзгермейтін
және келе бермейтін маңызы бар. Адам оны өзінің тек қана керегіне ыңғайлап,
пайдалануға қолайлы етеді. Екіншісіне жататындар: демографиялық, әлеуметтік-
экономикалық, материалдық техникалық және саяси факторлар. Бұл факторлардың
бағасы мен маңызы кеңістік пен уақыт аралығында өзгеріп тұруы мүмкін.
Халықаралық туризмнің дамуының табиғи географиялық факторлары сұлу,
бай, табиғат, климат, жер беделдерінің көрінісінен табылады. Табиғаттың
жаратылысы бойыша рекреациялық іс әрекеттің жағдайы ретінде болады.
Рекреациялық сұраныстың пайда болуының арқасында оларға баға беріліп,
технологиялық деңгейге дейін жеткізілінеді, содан кейін туристік
рекреациялық ресурсқа өтеді.
Сол сияқты процестер әлеуметтік экоконмикалық объектіллер экскурсилық
туристік рекреациялық ресурстарға өткенде де қайталанады.
Сұраныстың көбеюі және рекреациялық құндылық мөлшерінің дамуы
халықтың мәдени деңгейінің көтерілуі пайдаланылатын объектілердің
шеңберінің көбеюіне әсерін тигізеді, оладың көбісі арнайы өңдеуден өткеннен
кейін экскурсиялық шараларға ұсынылады. Әлемдегі демографиялық факторлардың
екінші Дүниежүзілік кейін бірқатар жалпыға бірдей сипаты болды. Бұл
кезеңнің ерекшелігі әлемдегі, еуропалық елдедегі және дамушы елдердегі
халықтың санының өсуі. Әлемдегі халықтың санының өсуінің қарқынына сәйкес
туристердің де санының өсетіндігін зерттеулердің нәтижелері көрсетеді.
Жердегі халықтың орналасуының жылдамдығы тұтынушылар санын өсіріп, туристік
нарықты кеңейтеді. Соңғы он жылдықтағы демографиялық жарылыс дамушы елдерде
ғана болып жатыр, ондағы төменгі өмір деңгейі, кедейшілік жалпы демалыс пен
туризмді ұйымдастырудың жолындағы басты кедергі болып табылады. Туристердің
негізгі санын өсіріп отырған индустриясы дамған елдерде оған керісінше,
туудың төмендеуінен халықтың саны нашар өсуде. Экономикалық және
демографиялық өсудің полюстерінің болуы әлемдегі туристік сұраныстың
қалытасуына территориялық теңсіздік туғызады. Халықтың жас құрамы туристік
сұранысқа елеулі әсерін тигізеді. Өркендеген Батыс елдерінде туристік
сұраныс негізінен 30-50 жастың арасына келеді. Дегенмен соңғы жылдары
туризм нарқында жасы 55 тен жоғары адамдардың саны өсуде.
Урбандалу процесі қалаларда көрініп келе жатыр. Әсіресе ғылыми
техникалық прогресс дәуірінде халқы өсіп, экономикасы дамып, урбандалу
процесі индустриялизацияның басталуымен едәуір жылдамдады. Жер шарының
тұрғындарының жартысы қалаларға жиналып, оның саны өсе түсуде. Қазіргі ірі
қала адам өміріне екі жақты әсерін тигізеді. Бір жағынан, адамдардың
материалдық техникалық, әлеуметтік экономикалық жағдайлары жақсарса, екінші
жағынан, қала өмірінің жылдамдығынан, ауасының ластануынан адамның жүйкесі
мен психологиясына қысым көбейеді. Туристік сұраныс пен рекреациялық
қажеттіліктің қалыптасуында урбандалудың ролі зор. Қала неғұрлым үлкен
болса, оның тұрғындарының демалысты қаладан тыс жерде өткізуіне ынтасы
соғұрлым жоғары болады.
Халықаралық туризмнің өсуінде әлеуметтік-экономикалық факторлардың
ерекше маңызы бар. Оның ішінде ерекше басты орын алатыны- ұлттық табыс.
Ұлттық табытың өсуі мен саяхаттардың көбеюінің өзара байланыстылығы әбден
қисынды және түсінікті. Бірақ та туристік саяхаттың көбеюі- адамның жақсы
тұрмысына ғана тәуелді емес, сонымен қатар бос уақыттың ұзақтылығына да
байланысты. Соңғы 15-20 жылда Еуропа елдерінің адамдардың бос уақыты едәуір
ұзарды. Төленетін жылдық демалыстың ұзаруы қазіргі болып жатқан ғылыми-
техникалық революцияға байланысты болып, отыр, өйткені онда ақыл-ой еңбегі
артады, өндіріске және тұрмысқа ынта қою күшейеді, қоршаған ортаның жағдайы
нашарлайды. Міне, осының барлығы адамдарға физикалық және психологиялық
қысым туғызады және олардың еңбек қабілетін қалпына келтіруді қажет етеді.
Белсенді демалыс-туризм арқылы, бұл мақсаттар жылдам және тез орындалады.
Халықаралық туризмнің өсуіне әсерін тигізетін әлеуметтік-экономикалық
факторларға жатқызуға болатындар: халықтың білімі мен мәдениет деңгейінің
жоғарылауы және эстетикалық талғамының өсуі. Әрине, халықтың ондай
талғамдары туристік саяхаттар кезінде толықтырылады.
Туризм классификациясының, оның саяхатқа шығу мақсатына қарай бөлінуі
осы уақытқа дейін көптеген пікірталастар тудыруда. Көп авторлар оның басты
мәселесін бір ауыздан мақұлдайды және саяхатты мақсаты жағынан демалыс пен
көңіл көтеру десе, басқа жағынан іскерлік туризм деп бөледі. Демалу мен
көңіл көтеру мақсатындағы саяхт (рекреациялық туризм) туризмнің дамуындағы
ең негізгі бағыт болып саналады. Оның екіншісіне дүниежүзілік туризмнің 70
%-ы келеді. Олар сауықтыру, спорттық, танымдық сапарларын біріктіреді, шоп-
тур және т.б.
Көптеген зерттеушілер туристік қозғалыстың дамуында басты рөлді танымдық
туризмге береді.
Соңғы уақыттарда жеке сапарлар дамуда немесе этникалық туризм-
туысқандарына, таныстарына немесе ата- бабаларының туған жеріне қыдыруы;
олар дүниежүзілік туристік ағымның 10 % құрайды.
Іскерлік туризм –бұл саяхат, жұмыс мақсатымен ақшалай кіріссіз
командировкаға, бару. Бұндай сапармен съезге, ғылыми конгресске,
конференцияға, симпозиумға:өндірістік семинарда бас қосуға; жәрмеңкеге,
көрме және халықаралық салондарға қатысуға барады және тағы басқалар.
Іскелік туризм –бұл болашағы мол және тиімділігі жоғары туризмнің бір
саласы.
Туризм түр жағынан әр түрлі белгілеріне қарай классификацияланған.
Ұйымдастыру жағына қарай туризм : а) ұйымдастырылған (жоспарлы); б) өз
жоспары бойынша (әуесқойлық); в) ұйымдастырылмаған (жабайы) болып бөлінеді.
Қатаң уақыт тәртібі бойынша белгіленетін турфирмалар ұсынатын саяхат-
ұйымдастырылған туризм деп аталады.Ұйымдастырылмағаннан айырмашылығы-
әуесқой және жабайы туристер өздерінің саяхатын өзінше ұйымдастырады.
Әуесқой туристердің жабайы туристерден айырмашылықтары болады. Әуесқой
туристер туристік ұйымдармен байланысты жұмыс істейді. Жабайы туристер
турфирмасыз, туристік ұйымдарсыз саяхаттайды.
Туризм жеке және топтық болып бөлінеді. Жеке бір адамның немесе бір
жанұяның (бес адамға дейін) өздерінің жеке жоспары бойынша саяхатын жеке
туризм дейді, бір топ адамның сахатын (6-7 адамнан бастап) топтық туризм
деп атайды. Топтық туризм, әдетте қатысушылардың тілек-талаптарына сәйкес
ұйымдастырылады. Бұл турлар архиялогиялық, мәдени -өнер және тарихи болуы
мүмкін.
Жылжымалық белгісіне қарай туризм стационарлық және көшпелі болып
бөлінеді.туризмнің стационарлық түріне емдеу туризмі және спорттық
–сауықтыру туризмінің кейбір түрлері жатады. Көшпелі туризм үнемі
қозғалыста болып, өзінің орнын жиі ауыстырып тұрады. Қазіргі шақта
техникалық мүмкндіктердің өсуіне қарай көшпелі туризм көшпейтін сияқты.
Су туризмнің серуендеу және спорттық түрлері дами түсті туризмнің
бұл түрлеріне кіретіндер; су-моторы спорт, су-шаңғысы спорты, каноэда еспе,
желкенді кеме спорты және т.б. Туризмнің бұл түрі суға түсу, жағажай
туризмімен ұштасады және теңіз, көл, өзен жағасына орналасқан туристік
кешендерде кең тараған.
Су астындағы аңдарды суретке түсіру, олардың өмірімен танысу мақсатын
көздейтін су асты спорттық туризмі әйгілі болып келеді. Балық және аң аулау
туризмі де барлығымызға таныс. Туризмнің сурет, кино, аң аулау түрлері оның
танымалдық түріне жатады. Шетел туризмінің ішіндегі ең қымбат түрі-аң аулау
туризмі.
Соңғы жылдары тау шаңғысы туризмі жылдам дамуда.
Арнайы тау шаңғысы курорттар салынуда. Альпинизм де туризмнің көпшілік
түріне айналуда.
Сапардың ұзақтығына қарай туризм қысқа және ұзақ болып бөлінеді.
Адамдардың үш тәулікке дейін саяхатқа келуін қысқа мерзімді туризм дейді.
Қысқа мерзімді сапар-туризмнің бұқаралық түрі болып саналады. Ұзақ мерзімді
туризм (үш тәуліктен артық ) каникул немесе ұзақ мерзімді демалыспен
байланысты.
Саяхаттың арақашықтығына қарай туризм жақын және алыс болып бөлінеді.
Жақын саяхат өз елімізге, алыс саяхатшетелдерге бару деген сөз.
Туристік ағындардың ритмі бойнша туризм жылдық және мезгілдік болып
бөлінеді. Жылдық дегеніміз жыл бойы туристік аудандарға саяхатқа, демалуға
адамдардың барып тұруын атайды.Мезгілдік-ондай туристік жерге жылдың бір
кезеңінде ғана баруы.
Туристік саяхатқа қатысушылардың жасына қарай туризм былай бөлінеді:
а) балалар мен жасөспірімдер туризмі; б) жастар туризмі; в) ересектер
туризмі.
Туристердің сапар желісінде орналасуы бойынша туризмді төмендегідей
бөлуге болады: а) қонақ үй типі және б) қонақ үй типі емес.
Туристік саяхаттың көрсетілген мақсатына қарай туризм келесідей
бөлінеді:а) рекреациялық, б) экскурсиялық және в) арнайы туризм.
Рекреакциялық туризмге –емделу және сауықтыру үшін саяхат кіреді.
Экскурсиялық туризм-табиғаты мен әлуметтік-эканомикалық тұрғыдан қызықты
орындармен танысу мақсатымен саяхат, бұл бөтен аудандарға немесе елдерге
саяхат жасау. Арнайы туризм—арнайы бағдарлама және маршрут бойынша саяхат.
Көлік қызметінің түріне қарай туризм автомобильмен, автобуспен, темір
жолмен, теплоходпен саяхаттану болып бөлінеді. Дүгиежүзіндегі жолаушыларды
тасудың басым бөлігі автомобиль көлігінің үлесіне тиеді. Батыс Еуропада
туристердің 70 %-ы өз көліктерімен саяхатайды, АҚШ-та бұл көрсеткіш 90 %-ы
құрайды.
Соңғы 20 жылда круизді туризм шапшаң дамуда. Круиз-бұл теңіз саяхаты,
жабық бір шеңбермен, белгілі бір маршрутпен көрікті, көңіл толарлық
жерлерге тоқтап саяхат жасау. Круиздік саяхатта біоінші оында –Нью-Йорк
порты. Круиздік туризммен айналысатын елдер-Англия, Норвегия, Греция,
Италия,Франция, АҚШ.
Алғашында барлық туристік іс-әрекет коммерциялық түрде болса, онан
түсетін кіріс туристік мекемелердің жұмысының басты нәтижесі болады. Бірте
–бірте коммерциялық туризмге қарсы әлуметтік туризм деген түсінік пайда
болды. әлуметтік туризм жүйесі тұтынушыларға ғана емес, туристік
мекемелерге де өте тиімді. Сонымен, әлуметтік туризм-бұл ақшалары аз
адамдардың пайдаланатын туризмі, оларды мемлекет және мемелекетке жатпайтын
құрылымдар қолдайды.
Экологиялық туризм (экотуризм) –жақында ғана жасыл қозғалыс
толқынында пайда болды және елдің тұрақты даму концепциясына байланысты ол
батыста кең дами бастады. Экотуризмді көпшілік туризімнің баламасы ретінде
қарайды, сондықтан да оның қалыптасқан туризмнен айырмашылықтары бар. Олар
төмендегідей негізгі белгілер:
-экотуризмнің басты объектісі болатын ерекше табиғи көрікті,
көзтарталықтай жерлері болуы;
-туризм индустриясының жоспарлы дамуының арқасында қолданғанмен,
тозбайтындай табиғи және мәдени поцтенциалды территорияның болуы;
-басқаларға қарағанда төмен капиталды, материалды және
энергосыйымдылығының болуы;
-экотуризмнің ең күрделі мақсаттарының бірі –экологиялық білім беру
және экологиялық ойды қалыптастыру;
-бүтіндей мемлекетті немесе жеке аудандардың әлуметтік-экономикасын
көтеретіндейдәрежеде болуы.
Қысқа уақыттық табиғатта уик-эндте демалудан бастап табиғи жаратылыс
тақырыбына ғылыми зеттеулер жүргізуге дейін эклдогиялық туризм турстік
ағымдарды әр түрлі мақсаттармен қамти береді.
Діни туризм бүгінгі күні айтарлықтай ауқымды көлемге жетіп отыр.
Мұсылмандардың ең басты қасиеті хаджа орталығы-Сауд Аравиясындағы Мекке
қаласы. Құдайға табынушы католиктер папа Римскийге Ватиканға барады.
Туристік діни маршруттарды анықтайтын әр елде өзінің ұлттық діни
орталықтары бар [4].
Сонымен, туризм классификациясының ғылыми және практикалық маңызы
бар, ол білгенінді реттеуге және дүниежүзілік туризм қозғалысын терең біліп-
түсінуге әсерін тигізеді.
1.2 Туризмнің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері
Туризмнің тиімділігін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер екі топқа
ажыратылады:
1. Туристік өнімнің көрсеткіштері;
2. Туризмнің инфрақұрылымын сипаттайтын көрсеткіштер;
Бірінші топтың көрсеткіштеріне келесілер жатады:
1. Туристік фирмалардың жалпы саны.
2. Туристік салалар жұмыскерлерінің жалпы саны.
3. Келушілерге қызмет көрсету.
4. Өткізілген путевкалар саны.
5. Өткізілген путевкалар құны.
6. Елге келудегі ад-күн.
7. Туристік фирмалар мен агенттіктердің қызметінен алынатын табыстар мен
шығындар [5].
Жекеленген көрсеткіштердің мазмұнын қарастырамыз. Туристік фирмалардың
қызметінен алынатын табыс – бұл сальдаланған қаржылық нәтиже, ол өнімді
өткізуден алынған жалпы табыс пен өткізілген өнімнің өзіндік құнының
айырмасы арқылы анықталады. Туристік фирмалардың қызметінен болатын
шығындарғы туристік фирмалар жұмыскерлерінің еңбек ақысы, ҚҚС, акциздер,
халықаралық сауда-салықтары (кеден төлемдері), аукциялық сату, автокөлік
құралдарының ҚР аумағынан өту төлемдері, ұлттық белгілерді пайдалану
төлемдері, қызметтің нақты түріне төленетін салық, бұған қоса ақылы
жергілікті мемлекеттік көлік жолдарынан өту төлемдері, көлікке байланысты
сақтандыру, жарнама, көңіл көтеру, өткізу және сатып алу салықтары,
биржаларда жүргізілген істерге төлем.
Көрсеткіштердің екінші тобына келесілер жатады:
1. Туризм саласы үшін мамандарды дайындаумен айналысатын оқу
орындарының саны;
2. Туристерді орналастыру объектілері;
3. Сауда ұйымдары;
4. Қоғамдық тамақтану кәсіпорындары [5].
Соңғы жылдары бірқатар оқу орындары туристік бизнесті ұйымдастыру үшін
мамндарды дайындаумен айналысады. Туристерді орналастыру объектілеріне
қонақ үйлер, демалыс үйлері, мотелдер, пансионаттар және басқа туристердің
тұруына қолданылатын үйлер жатады.
Қонақ үй - уақытша тұруға арналған, әдетте, оқшауланған үйлер (үйлер
кешені) болып табылатын заңды тұлға.
Мотель – автомобиль жолдарын жақын орналасқан қонақ үй.
Кемпингтер- шатырға, автофургонға, автотіркемеге, доңғалақтағы үй мен
туристік лашыққа арналған жабық алаңда орналастырылатын ұжымдық объектілер.
Сырттан келгендеге арналған жатақхана - қонақ үйдің алуан түрлілігі;
ол, әдетте, ұйымның балансында тұрады және оның мамандарының сондай-ақ осы
ұйыммен іскерлік байланысты жүзеге асыратын, коммерциялық қызметпен
айналысатын адамдардың уақытша тұруы үшін арналған.
Қонақ үй кәсіпорындарының бір жолғы сыйымдылығы барлық нөмірлерде
қойылған тұрақты кереует саны бойынша анықталады.
Қонақ үй кәсіпорындарының түнеуді (тәуліктік төсек-орын) ұсынуы
нөмірлер мен орындарды сақтап қоюмен қоса тұрақты және уақытша орындардың
лайдаланылған санын көрсетеді және тұрушылардың тіркеу кітабы негізінде
анықталады.
Емдік санаторийлер мен пансионаттар – төсектермен жабдықталған және
табиғи емдік факторлардың (климат, минералды сулар, емдік балшық және т.б.)
шипалық қасиеттері негізінде нақты мерзім ішінде науқасты еңбекке жарамды
ету емімен қамтамасыз ететін емдеу- алдын алу ұйымдары. Олардың барлығы
мамандандырылған және бір немесе көп профильді, әдетте курорттар мен емдік
сауықтыру орындары шегінде орналасқан. Жинақта бірлік саны туралы,
науқастардықабылдауға дайын, олардың саны ең көп айдағы, төсектер (орындар)
туралы және емделіп демалған адамдар саны туралы деректер көрсетілген.
Санаторий- профилакторийлер- төсектермен жабдықталған, қызметкерлерді
жұмыстан бос уақытында, өндірістен үзіліссіз, есдік-сауықтыру шараларымен
қамтамасыз ететін ұйымдар жанында қызмет атқарушы емдеу- алдын алу
ұйымдары.
Демалыс үйлері, пансионаттар, базалар мен басқа демалс ұйымдары,
туристік базалар - демалыс үшін арналған, онда демалушыларға нақты мерзімге
орналастыру мен тамақтандыру немесе тек орналастыру ұсынылады, сонымен
қатар туристік- экскурсиялық қызмет көрсету, және, әдетте курорттардың,
емдеу-сауықтыру орындарының, қала маңындағы аймақтардың шегінде орналасқан.
Мұндай ұйымдар жыл бойы ( жылдық) немесе маусым бойы (маусымдық) жұмыс
істей алады.
Сауда және қоғамдық тамақтандыру бойынша сатылған турлар мен
көрсетілген қызметтердің барлық көлемі кіреді, туризм саласында
қарастырылып отырған көлемдерді қоса.
Бөлшек сауда – жеке тұтыну немесе үй шаруашылығында пайдалану немесе
кәдеге жарату үшін халыққа жаңа және бұрын тұтынуда болған тауарларды алып-
сату (өңдеусіз сату).
Көтерме сауда - бөлшек саудагерлерге, өнеркәсіптік, коммерциялық,
институционалдық немесе кәсібі пайдаланушыларға немесе басқа да көтерме
саудагерлерге, сондай-ақ тауарларды сатып алу кезінде бір адамның немесе
компанияның немесе оларға тауарларды сату кезінде агенттер мен маклерлер
міндетін атқарушы адамдарға жаңа және бұрын тұтынуда болған тауарларды алып
сату (өңдеусіз сату).
Қоғамдық тамақтандыру - өндірумен, өңдеумен, өткізумен және тамақ
өнімдерін тұтынуды ұйымдастырумен байланысты кәсіпкерлік қызмет.
1.3 Кластер - туризмді ұйымдастырудың тиімді моделі
Міне екі он жыл бойы көптеген ел экономикасында желілі құрылымдар
(кластерлер), жергілікті, аймақтық, сондай-ақ ұлттық денгейде дамуда.
Кластерлік даму еліміздің бәсеке қабілетін арттыру стратегисының негізгі
бөлігін құрайды. Кластердің дамуында ең бастысы жалпы тосқауылдар мен
дамудың мүмкіндіктерін анықтауға бағытталған ынтымақтастық рухы болып
табылады. Осыған байланысты бәсеке қабілеттілік түсінігінің мәнін
қарастыру мақсатқа лайықты болып табылады. Бәсеке қабілеттіліксөзінің
мәні қандай да бір проблеманың шешу жолдарын қарастыру, оны шешуге
бағытталған ынтымақтастық, бірлесе іздестіру мағынасын білдіреді. Бәсекеге
қабілетті ел – бұл азат және әділ, нарық жағдайында бәсекеге жарамды
тауарлар мен қызметті өндіретін, оған қоса ұзақ мерзімді болашақта халықтың
нақты табысын ұлғайтатын ел.
Кластерлерді қалыптастыру анағұрлым тиімді ынтымақтастық әдістерін
пайдалану және кәсіпорындардың өнімділігі мен бәсеке қабілетін арттыру
жолдарындағы кедергілерді болжау арқылы еліміздің үлкен экономикалық
потенциялын жұмылдыруға мүмкіндік береді.
Қазіргі жағдайда экономиканы секторлар мен салаларға дәстүрлі түрде
бөлу өз мәнін жоғалтады. Қазіргі кезде маңызды орын кластерлерге, яғни
кәсіпорындардың және ұйымдардың өзара байланысу жүйелеріне беріледі.
Олардың мәні мультипликативтік қасиетке ие құрамдас бөліктердің қосынды
сомасынан асып түседі. Кластерлердің концепциясы негізгі назарды
фирмалардың қызмет нәтижелерінің өсуіне кедергі келтіретін тосқауылдарды
жоюға бөледі.
Елдің даму тиімділігін арттыру жаңа ресурстар мен оларды пайдалану
бағыттарын іздестіруді, жекеленген салымдар мен кәсіпорындар арасындағы
өзара байланысты нығайтуды, өнімдер мен қызметтердің бәсеке қабілеті
денгейін көтеруді, өнімнің бәсеке қабілетін жоғарғы қосымша құн арқылы
ұлғайтуды талап етеді. Осындай мақсатқа жетудің бірден – бір жолы кластер
болып табылады. Өндірісті олардың территориясын едәуір толық пайдалануды
есепке ала отырып орналастыру болашақта өндіріс құрылымын өзгертуге
әкеледі.
Кластерлік экономика нарықтың бәсеке денгейін жоғарлатады, өнім мен
көрсетілген қызмет сапасына, өткізілу жағдайына қолайлылық туғызады. Шағын
және орта бизнестің дамуына ықпал етеді. Нарықтық әдістер арқылы тиімсіз
кіәсіпорындар мен еңбек ресурстарын экономиканың тиімді және қажет ететін
секторларына қайта бөлістіруге мүмкіндік береді..Әлемдік экономика мен
интеграцияланудың ұзақ мерзімдік жоспарында өзара тиімді мүмкіндік пайда
болады.
Біраз елдердің тәжірибесі кластерлер еңбек өнімділігінің жоғарлауына,
өндірістің өсуіне және табыстың жоғарлауына ықпал ететіндігін дәлелдеп
берді.
Кластер түсінігі бір біріне таяу орналасқан кәсіпорындар мен басқа
ұйымдар топтарын сипаттау үшін қолданылады, осындай көршілестік арқасында
ресурстарды бір жерге топтастыру және өз тұтынушыларына көрсетілетін қызмет
сапасын арттыруға қол жеткізе алды. Мысалы, жақсы қонақ үй шет ел
туристерін өзіне тарта алды сол уақытта, егер әуе жайға жету, таксимен жол
жүру, дүкендер мен мейрамханаларға кіру және тағы басқа халықаралық
стандартқа сай болса.
Бұған қоса дүниежүзілік тәжірибе кластерлердің өнімділігін арттыруға,
халықтың әл ауқатың жақсартуға әсер ететіндігін көрсетеді. Қазіргі уақытта
әрбір мемлекет өзінің экономикалық саясатында бәсекеге қабілеттілікті
арттыратын экономикалық ахуалға ие болашағы зор салалар мен бәсекеге
қабілетті экономиканың моделін анықтауға талпынады, Сөйтіп кластерлердің
тұтас жұйесінің даму бастамасын орнатады. Осыған байланысты мемлекет бір
ғана нақты саланың қызметін реттеп қоймай кластердің қызметін реттеуі тиіс.
Экономикалық тұрғыда кластер географиялық бір бірінің бәсеке
қабілетін арттыруға өзара көмектесетін көрші компаниялардың, тығыз
байланысқан салалардың қоғамдастығын береді.
Кластер түсінігіне ең алғаш ғылыми ұғым берген, жекелеген салаларда
елдердің бәсеке артықшылық теориясын қалыптастырған М. Портер болды.
Америкалық ғалымның түсінігі бойынша кластер дегеніміз географиялық белгісі
бойынша шоғырланған, өзара байланысқан компаниялардың, маманданған
жеткізушілердің, қызмет көрсетушілердің сәйкес салалардың фирмаларындағы,
сондай-ақ белгілі аймақтағы бәсекелесуші, оған қоса бірлескен жұмысты
жүргізуші ұйымдардың, топтарын түсінеді. Кластер өзара байланысқан фирмалар
мен ұйымдардың жүйесін береді [5].
Экономикалық әдебиетте кластер ретінде белгілі бір аумақта құрылған,
ядросы технологиялық жән ұйымдасқан тізбекте байланысқан басты өндірістің
бір немесе шектелген саны болатын индустриалды кешен түсініледі. Кластердің
негізгі мақсаты қосылған құндылықтардың тізбегін ұзарту емес, өзара
байланысқан өндіріс пен кәсіпорындардың тұтас тобында максималды қосымша
құнды өндіру болып табылады. Бірқатар ғалымдар кластер деп, меншікті
өнімінің бәсеке қабілетін арттыратын, аймақтың тиімді экономикалық өсімін
көтеруге ықпал ететін кәсіпорындардың, ғылыми, қаржылық мекемелер мен
жергілікті үкімет органдарының аумақтық- салалық ерікті бірлестігін
түсіндіреді. Кейбір ғалымдар кластерді бір географиялық аймақта шоғырланған
сала компаниялары, унивесрситеттері мен институтардың тобы ретінде
қарастырады. Бір біріне жақын орналаса отырып берілген компаниялар алынатын
соңғы нәтижеден көбірек пайда алады, бұл оларға өздерінің тұтынушылары
үшін бір біріне тәуелсіз жұмыс істейтін компанияларға қарағанда едәуір
жоғары құнды қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Басқалар кластерге өндіруші компаниялардың, тауарлар мен қызметтерді
жеткізушілердің, ғылыми зерттеуші мекемелердің, үкімет агенттіктер
агломирацияларын тағы басқаны жатқызады.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан көріп отырғанымыздай кластер
қызмет тиімділігін көтеру, инновацияны ынталандыру, жәнеде жаңа
кәсіпорындарды құруға ықпал ету мақсатында жергілікті және әр түрлі
аймақтардың, сондай әр түрлі елдердің кәсіпорындары мен ұйымдарын
біріктіреді.
Кәсіпорындардың кластерге кіруі бір жағынан кооперациядан белгілі
бір артықшылық алу үмітіне, екінші жағынан болашақ табысты молырақ алу
сеніміне негізделген.
Кластерлік даму кез келген елдің бәсеке қабілетін көтеру
стратегиясының негізгі бөлігі болып табылады. Осындай мәселені шешу елдің
үлкен экономикалық потенциялын жұмылдыруды, ынтымақтасудың едәуір тиімді
жаңа әдістерін талап етеді.
Кластерлік даму тура экономикалық нәтижелерді алумен қатар елдің жеке
және үкіметтік секторлары арасындағы тиімді диалогіне көшуді мақсат етіп
қояды.
Экономиканы кластерлеу нарықтық бәсекенің денгейін көтереді, тауарлар
мен қызметті өндіру мен өткізу жағдайына және оның сапасына қолайлы әсер
етеді. Кластерге қатысу транзакциялық шығындардың ақпараттардың жоғалуын
төмендетуге мүмкіндік береді. Бұған қоса шет ел тәжірибесі көрсеткендей
кластерге қатысушылардың экономикалық дағдарыс барысында туындайтын
қиыншылықтарды бірлесіп жеңуі үшін аса жоғары мүмкіндіктері болады.
Оған қоса кәсіпорын кластерге кіруде қосымша шығындарға ие
болатындығын ескеру тиіс, Яғни ол әр түрлі бірлескен акцияларға қатыса
отырып бірлескен даму жобаларын инвестициялауға қаржының белгілі көлемін
бөледі. Осыған байланысты көптеген дамыған елдерде басқарудың аймақтық
органдары кластерлік құрылымдарды құруда жұмсалатын аймақтық шығындардың
басым бөлігін өз құзырына алады.
Кластердің маңызды белгілеріне келесілер жатады:
- оның құрамына кіретін кәсіпорындар мен ұйымдардың мақсаты мен
мүдделерінің ортақтығы ;
- ортақ мақсатқа жетуге бағытталған жаңа кластерлік технологияның
негізінде кәсіпорындардың, мекемелердің, аймақтық және жергілікті
үкімет органдары ұйымдарының интеграциясы мен ынтымақтастығы;
- ақпараттың толықтығы мен жариялылығы, ноу-хау және кластерге
қатысушылар арасындағы жұмыс тәжірибесін, білімін айырбастау;
- өндірісті ұйымдастыру мен басқару, өнім мен қызметті өткізу, бәсеке
күресінде жаңа мүмкіндіктер ашатын инвестицияларды қаржыландыру
аймағындағы инновация және жаңа технологиялар;
- кластермен байланысты шағын және орта кәсіпорындарды қолдау және
дамыту.
- нарықтың қажетіне назар аудару және тұтынушылардың сұранымын едәуір
толық қанағаттандыру.
1-ші суретте кластердің негізгі құрамдас элементтері көрсетілген.
Сурет1 - Кластердің негізгі құрамдас элементтері
Кластерді құру процесінің негізіне салалар мен сатып алушылар
арасындағы, жеткізушілер мен бірыңғай өнім өндіретін салалар арасындағы
техника мен технология қажеттілігі бойынша ақпарат айырбасы жатады.
Ақпаратты айырбастау жүйесі, ол локальды, аймақтық немесе глобальды болса
да, қажетті қабілеттілік пен сенімділікті қамтамасыз етуі тиіс, Кластерлік
технологиялар ақпараттық жүйенің қуатын арттыруға және оны анағұлым тиімді
пайдалануға мүмкіндік береді.
Кластер кәсіпорындарының арасындағы бәсеке ақпарат айырбасына теріс
әсер етуі мүмкін, өйткені олардың әр қайсысы жеке пайдаланғысы келеді.
Өзара айырбас жергілікті фирмаларды шетел серіктестері мен бәсекеде тиімді
жағдайға әкеледі, дегенмен өзінің меншікті жайымен нарықтағы күйзелісін
толық түрде шеше алмайды.
Кластерлер арасындағы өзара айырбасқа ықпал етуші механизмдерге,
көлденең және тік байланысқан фирмалардың мүдделерін үйлестіруге және
ақпараттардың едәуір жеңіл қозғалысына әсер ететін шарттар жатады.
Ақпараттардың қозғалысын жеңілдететін факторларға келесі факторлар жатады:
- ғылыми бірлестіктерде, кәсіби ассоциацияларда туындайтын
факторлар;
- географиялық жақындастықтан туындайтын факторлар;
- салалық ассоциациялар, қызмет көрсететін кластерлер;
- ұзақ және берік өзара қарым қатынасқа сенімділік мөлшері;
Мақсаттың үйлесімділігін және кластер ішіндегі сәйкестікті анықтайтын
факторларға келесілер жатады:
- кластер ішіндегі фирмалар арасындағы жанұялық немес жанұялыққа
жақын байланыс;
- өнеркәсіптік топтар кәсіпорындарының арасындағы жалпы меншік;
- акционерлік меншікке үлестік қатысым;
- фирма директорларының арасындағы өзара әрекет;
- ұлттық патриотизм;
Кластерлік модельдің енгізілуіне негізделген аймақтық экономиканың
және өнеркәсіптік саясаттың ойдағыдай дамуы келесі елдерде орын алған:
Малайзия, Сингапур, Оңтүстік Корея, Жапония, Қытай, Индия, Орталық Еуропа
және Латын америкасы елдері. Осы елдердегі кластерлер аймақтық экономиканың
көтерілуіне және қарқынды дамуына ықпал етті. Олардың кейбіреулерінде
қажетті табиғи ресурстар жоқ және ауыл шаруашылық саласы дамымаған.
Халықаралық жетістікке ие фирмалар, кейде тұтас кластерлер – бір
қалада немесе ауданда орналасады; Бәсекелестерді, олардың тұтынушылары мен
жеткізушілерін шоғырландыру өндірістің мамандану тиімділігін арттыруға
ықпал етеді. Дегенмен өндірістік процесті жетілдіру мен кластер ішіне
ғылымның жетістіктерін енгізуде географиялық шоғырландырудың тигізетін
әсері өте маңызды болып табылады.
Саладағы жоғары бәсекеге қабілеттілік денгейінің сақталуы
экономикалық жүйенің жақсы қызметінің нәтижесі болып табылады. Жекелей
алынған қолайлы фактор белгілі саланың, сирек емес бір фирманың айналасында
дамудың бастапқы импульсін береді. Басталған, кластердің қалыптасу процесі
жалғасуда, және оған барған сайын жаңа бәсекелестер тартылуда. Қолда бар
потенциялдың ұлғаюы жүзеге асуда.
Тәжірибеге жаңа саланың қалыптасуына бәсекелес жетістіктің төрт
детерминантының біреусінің әсері әкеледі.
1) факторлық параметрлер ;
2) басқару стратегиясы;
3) қызметтің инновациялық бағытталуы;
4) ұқсас және қолдаушы салалардың болуы ;
Алғашқы өндіріс факторларын иемдену сыртқы нарықта бәсекеге қабілетті
тұтас кластердің пайда болуына ықпал ететін салалардың қалыптасуына жағдай
жасайды . Жергілікте ерекшеліктер, мысалы, табиғи жағдай салаға алғашқы
назарды аудартатын факторларың бірі болып табылады.
Едәуір дамыған салаларда маманданған өндірістік факторларды қалыптастыру
механизімдерінің әсері нәтижесінде алғашқы бәсекелестер пайда болуы мүмкін.
Арнайы білім алған персонал өзінің білімін және тәжірибесін нақты немесе
потенциалды ішкі сұранымға ие салаларда пайдалануға талпынатын болады.
Ғылыми зерттеулер бір немесе бірнеше компаниялардың әрі қарата дамуына
негіз болатын пікірлердің пайда боуына әкеледі.
Бәсекеге қабілетті салалардың пайда болу көздерін ұқсас салалардан
табуға болады. Сұраным параметрлері салалардағы бәсекелстердің пайда болуы
үшін тағы бір базаны қамтамасыз етеді. Қандай да бір тауар мен қызметтерге
ішкі сұраным жаңа фирамлардың қалыптасуы үшін маңызды стимул болып
табылады.
Кластердің қалыптасуының алғашқы мерзіміне төтеп беру үшін, әрқашан
жергілікті нарықта бәсекенің болуы шарт. Бәсекелестік- фирмаларды саланы
дамытуға әкелген алғашқы артықшылықтарын дамытуға итермелейді. Саладағы
бәсеке қабілеттлікті сақтау үшін әр қашан артықшылықтың жинақталу процесі
қажет.
2 суретте бізбен кластердің қалыптасу кезеңдері қарастырылған алтын
қима кейбір бөліктерінің даму процесінде және олардың тиімді
әрекеттесуінен ұлттық кластер инновацияны жетілдіру мен енгізуге мықты
импульс алады, ол ұзақ мерзімге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz