Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің конституциялық-құқықтық мәртебесі
КІРІСПЕ
1 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС . КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУ ОРГАНЫ
1.1 Конституциялық қадағалаудың ұғымы және конституциялық қадағалау органдарының жүйесі
1.2 Қазақстанда конституциялық қадағалау институтының қалыптасуы жэне дамуы
1.3 Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің құрылуы және құрамы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің өкілеттіктері
2.2 Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінде іс жүргізу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
1 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС . КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУ ОРГАНЫ
1.1 Конституциялық қадағалаудың ұғымы және конституциялық қадағалау органдарының жүйесі
1.2 Қазақстанда конституциялық қадағалау институтының қалыптасуы жэне дамуы
1.3 Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің құрылуы және құрамы
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің өкілеттіктері
2.2 Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінде іс жүргізу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
Қазақстан халқы өз Коңституциясында демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру ниеті туралы мәлімдеді. Баршаға мәлім болгандай, құқықтық мемлекет өз саяси жүйесінің конституциялыгымен, заңга сэйкес актілердің заңга багынуымен, мемлекеттің жэне азаматтың өзара байланысымен, сондай-ақ эділсотты бекітуімен ерекшелінеді. 1995 жылдың 30 тамызында дауыс беруге қатысқандардың 89.1 %-нің дауысын алып республикалық референдумда ҚР Конституциясы қабылданды. Бұл Конституция мемлекетіміздің негізгі институттарын жаңаша қалыптастырды, адам және азаматтың мәртебесін бекітті және еліміздің барлық құқықшыгару қызметінің мазмұнына белсенді түрде әрекет етті. 2007 жылдың мамыр айының 21-ші жүлдызында республика Президентінің бастамашылығымен демократиялық қогамды дамыту және азаматтардың күқықтары мен бостандықтарының қоргалуын қамтамсыз ету, нығайту жолында ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. 1995 жылгы Конституция мәртебесі өзгеріп жаңаша қүрылган' органның бірі Конституциялық Кеңесті қалыптастырса, 21 мамырда қабылданган Конституцияга өзгерістер мен толықтырулар Конституциялық Кеңестің қызметін демократияны дамыту багытында жетілдіруде біразымаз қадам жасады. О л бұрыңгыдай республика Конституциясын қоргау жөніндегі сот билігінің органы емес, ешбір билік тармагына кірмейтін, мүшелері тәуелсіз қызмет ететін конституциялық қадагалау органы болып табылады.
Әлемдік қауімдастықтың даму заңдылықтары нарықтық экономикалық қатынастарды орнықтыру, билікті заң шыгару, атқару жэне сот тармақтарына бөлу, Конституцияның реттеушілік рөлін арттырып, оның негізінде жэне шегінде бүкіл мемлекеттік механизмді дамытуды қажет етті. Конституцияны қорғау функциясы мемлекет пен түлғаның қүқықтары мен міндеттерінің бірлігін корсетеді. Сондай-ақ Конституцияның қоргалуы азаматтар үшін де олардың қүқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік органдардың сақтау кепілдіктерінің шарты ретінде ауадай қажет. Сонымен, биліктің үш тармағының қалыпты қызметін, Конституцияның жоғарылығы мен сақталуын, азаматтардың қүқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуді жүзеге асырушы орган - Конституциялық Кеңес болып табылады. Конституциялық Кеңес билік тармақтарының қалыпты жұмыс істеуін, азаматтардың қүқықтары мен бостандықтарын Конституция нормаларының жогарылығын сақтау, қоргау арқылы қамтамасыз етеді.
Әлемдік қауімдастықтың даму заңдылықтары нарықтық экономикалық қатынастарды орнықтыру, билікті заң шыгару, атқару жэне сот тармақтарына бөлу, Конституцияның реттеушілік рөлін арттырып, оның негізінде жэне шегінде бүкіл мемлекеттік механизмді дамытуды қажет етті. Конституцияны қорғау функциясы мемлекет пен түлғаның қүқықтары мен міндеттерінің бірлігін корсетеді. Сондай-ақ Конституцияның қоргалуы азаматтар үшін де олардың қүқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік органдардың сақтау кепілдіктерінің шарты ретінде ауадай қажет. Сонымен, биліктің үш тармағының қалыпты қызметін, Конституцияның жоғарылығы мен сақталуын, азаматтардың қүқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуді жүзеге асырушы орган - Конституциялық Кеңес болып табылады. Конституциялық Кеңес билік тармақтарының қалыпты жұмыс істеуін, азаматтардың қүқықтары мен бостандықтарын Конституция нормаларының жогарылығын сақтау, қоргау арқылы қамтамасыз етеді.
1. Ким Ю.В. Верховенство Конституции в системе правовых актов в Республике Казахстан // Вестник МинЮст. - 1996. - №2. - с. 9-13.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі. -Алматы: Жеті жаргы, 1996. - 368 б.
3. Алексеев С.С. Общая теория права. - М.: Наука, 1981. - том 1. - с.298
4. Караев А.А. К вопросу об эффективности конституционного контроля // Право и государство. - 2000. - №3. - с. 36-39
5. Ким Ю. Роль Конституции как Основного закона в обеспечении законности и правопорядка // Правовая реформа в Казахстане. - 2000. -№1.-С. 12-14.
6. Кенжалиев З.Ж., Ким В.А. Қазақстан Республикасында конституциялық заңнаманың дамуы. Алматы: Жеті жаргы, 2008. - 120 б.
7. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Жеті жаргы, 28 қаңтар 1993 ж.
8. Байгазин М. Печальный итог трехлетней власти // Новое поколение. -1996.-№33
9. Муртазина Л. Как отрезали ветвь власти // Правда. - 1996. - 8-17 мая.
Ю.Владимир Ким. Жасампаз жылдар. - Алматы: ТОО "Эдельвейс", 2001. -
3126.
П.Назарбаев Н. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. - Алматы: Қазақстан, 1996. -5096.
12.Жаңа элемдегі жаңа Қазақстан. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы
// Заң газеті 2 наурыз 2007 жыл 1 З.Назарбаев Н.Э. Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі - еркін
демократиялық қоғамды жедел дамыту // Егемен Қазақстан 17 мамыр
2007 жыл
14. Қазақстан Республикасы. 2007 ж. 21 мамырда қабылданған Заң. -Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы // Президент жэне халық 25 мамыр 2007 жыл
15. Қазақстан Республикасы. 1995 ж. 29 желтоқсанда қабылданган конституциялық Заң. - Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы (24.11.04 ж. N 604-П KJP Конституциялық Заңымен енгізілген өзгерістерімен) // Егемен Қазақстан 25 қараша 2004 жыл.
Іб.Чеботорев А. Плюсы и минусы новой системы конституционного контроля // Мысль. - 1996. - №7. - с. 16-19.
17. Қазақстан Республикасы. 1995 ж. 30 тамызында қабылданган Қазақстан Республикасыныц Конституциясы. - Алматы: Жеті жаргы, 2007. - 406.
18. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Республикадағы конституциялық заңдылықтың жайы туралы Жолдауы II КР Конституциялық Кеңесінің Жаршысы. - 3 басылым. - Алматы, 2000.
19. Сабикенов С.Н. Деятельность Конституционного Совета по обеспечению прав человека и гражданина // Конституционное правосудие. - Выпуск 1. - 1998.-С.26-29.
20. Айтхожин К.К., Караев А.А. Международный договор как объект конституционного контроля // Юридическая газета от 30 августа 2000 года
21. Қазақстан Республикасы. 2005ж. 30 мамырында қабылданған Заң. -Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы (2007.28.02 берілген өзгерістермен). // Источник: справочная правовая система Юрист, 2009
22.Осипов А.В. Теория государства и права. Курс лекции. - М.: Бек, 1997. -309 с.
23. Пильников А. Некоторые аспекты деятельности Конституционного Совета РК по защите прав человека // Известия Министерства образования и науки. - 2000. - №2. - с.26-30.
24. Қазақстан Республикасы. 2005 ж. 19 тамызында қабылданған KJP Конституциялық кеңесінің Қаулысы, №5 - Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабының 1 жэне 3-тармақтарын жэне 94-бабының 1-тармагын ресми түсіндіру туралы // Источник: справочная правовая система ЮРИСТ, 2009
25. Қазақстан Республикасы. 2007 ж. 18 маусымында кдбылданған ҚР Констшуцңялық Кеңесінің К^улысы, - Қазақстан Республикасының Констиуциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2007 жылгы 21 мамырдагы Қазақстан Республикасы заңының қабылдануына байланысты ҚР конституциясының нормаларьш ресми тусіңщру туралы // Заңгер. Қазақстан Республикасыньщ қүқық жаршысы. №12 декабрь 2007 жыл
26. Қазақстан Республикасы. 1995 ж. 21 желтоқсанында қабылданған Заң, -Прокуратура туралы (2004.20.12. енгізілген өзгерістерімен) // Источник: справочная правовая система ЮРИСТ, 2009
27. Есенжанов А., Кемалов М. Конституционное производство как институт процессуального права // Правовая реформа в Казахстане. - 2002 - №1, -с. 13-18.
28. Боботов СВ. Конституционная юстиция (сравнительный анализ). - М.: Городец, 1994.-295с.
29. Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право России. - М.: Наука, - 1996. -387с.
ЗО.Вестник Конституционного Суда РФ, 1997, №2. - с.45.
31. Кемалов М. Юридическая сила и последствия принятия решений органами конституционного контроля республики Казахстан и Российской Федерации // Правовая реформа в Казахстане. - 2002 - №4. -с. 20-22.
32. Қазақстан Республикасы. 2007 ж. 8 қарашасында қабылданған ҚР Конституциялық Кеңесінің Қаулысы, - Қазақстан Республикасының Констиуциясына өзгерістер мен толықгырулар енгізу туралы 2007 жылғы 21 мамырдағы Қазақстан Республикасы заңының қабылдануына байланысты ҚР Конституциялық Кеңесінің кейбір нормативтік қаулыларын қайта қарау туралы // Заңгер. Қазақстан Республикасыньщ құқық жаршысы. -декабрь 2007. - №12. - 10-14 б.
33. Қазақстан Республикасы. 2005 ж. 27 маусымындағы Қр Конституциялық Кеңесінің Жолдауы. - Қазақстан Республикасындағы Қонституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы // Справочная правовая система ЮРИСТ, 2009
34. Қазақстан Республикасы. 2006 ж. 19 маусымындағы ҚР Конституциялық Кеңесінің Жолдауы. - Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы // Справочная правовая система ЮРИСТ, 2009
35. Қазақстан Республикасы. 2007 ж. 29 мамырындағы ҚР Конституциялық Кеңесінің Жолдауы. №01-4/1 - Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы // Справочная правовая система ЮРИСТ, 2009
36. Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы ҚР Конституциялық Кеңесінің Жолдауы. // Егемен Қазақстан 27 маусым 2008 жыл.
37. Мицкая Е.В. Совершенствование законодательства в области реализации политических прав и свобод граждан Казахстана // Правовая реформа в Казахстане. - 2007. - №4. - с.23-25.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі. -Алматы: Жеті жаргы, 1996. - 368 б.
3. Алексеев С.С. Общая теория права. - М.: Наука, 1981. - том 1. - с.298
4. Караев А.А. К вопросу об эффективности конституционного контроля // Право и государство. - 2000. - №3. - с. 36-39
5. Ким Ю. Роль Конституции как Основного закона в обеспечении законности и правопорядка // Правовая реформа в Казахстане. - 2000. -№1.-С. 12-14.
6. Кенжалиев З.Ж., Ким В.А. Қазақстан Республикасында конституциялық заңнаманың дамуы. Алматы: Жеті жаргы, 2008. - 120 б.
7. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Жеті жаргы, 28 қаңтар 1993 ж.
8. Байгазин М. Печальный итог трехлетней власти // Новое поколение. -1996.-№33
9. Муртазина Л. Как отрезали ветвь власти // Правда. - 1996. - 8-17 мая.
Ю.Владимир Ким. Жасампаз жылдар. - Алматы: ТОО "Эдельвейс", 2001. -
3126.
П.Назарбаев Н. Тәуелсіздігіміздің бес жылы. - Алматы: Қазақстан, 1996. -5096.
12.Жаңа элемдегі жаңа Қазақстан. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы
// Заң газеті 2 наурыз 2007 жыл 1 З.Назарбаев Н.Э. Қазақстанды демократияландырудың жаңа кезеңі - еркін
демократиялық қоғамды жедел дамыту // Егемен Қазақстан 17 мамыр
2007 жыл
14. Қазақстан Республикасы. 2007 ж. 21 мамырда қабылданған Заң. -Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы // Президент жэне халық 25 мамыр 2007 жыл
15. Қазақстан Республикасы. 1995 ж. 29 желтоқсанда қабылданган конституциялық Заң. - Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы (24.11.04 ж. N 604-П KJP Конституциялық Заңымен енгізілген өзгерістерімен) // Егемен Қазақстан 25 қараша 2004 жыл.
Іб.Чеботорев А. Плюсы и минусы новой системы конституционного контроля // Мысль. - 1996. - №7. - с. 16-19.
17. Қазақстан Республикасы. 1995 ж. 30 тамызында қабылданган Қазақстан Республикасыныц Конституциясы. - Алматы: Жеті жаргы, 2007. - 406.
18. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Республикадағы конституциялық заңдылықтың жайы туралы Жолдауы II КР Конституциялық Кеңесінің Жаршысы. - 3 басылым. - Алматы, 2000.
19. Сабикенов С.Н. Деятельность Конституционного Совета по обеспечению прав человека и гражданина // Конституционное правосудие. - Выпуск 1. - 1998.-С.26-29.
20. Айтхожин К.К., Караев А.А. Международный договор как объект конституционного контроля // Юридическая газета от 30 августа 2000 года
21. Қазақстан Республикасы. 2005ж. 30 мамырында қабылданған Заң. -Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы (2007.28.02 берілген өзгерістермен). // Источник: справочная правовая система Юрист, 2009
22.Осипов А.В. Теория государства и права. Курс лекции. - М.: Бек, 1997. -309 с.
23. Пильников А. Некоторые аспекты деятельности Конституционного Совета РК по защите прав человека // Известия Министерства образования и науки. - 2000. - №2. - с.26-30.
24. Қазақстан Республикасы. 2005 ж. 19 тамызында қабылданған KJP Конституциялық кеңесінің Қаулысы, №5 - Қазақстан Республикасы Конституциясының 41-бабының 1 жэне 3-тармақтарын жэне 94-бабының 1-тармагын ресми түсіндіру туралы // Источник: справочная правовая система ЮРИСТ, 2009
25. Қазақстан Республикасы. 2007 ж. 18 маусымында кдбылданған ҚР Констшуцңялық Кеңесінің К^улысы, - Қазақстан Республикасының Констиуциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2007 жылгы 21 мамырдагы Қазақстан Республикасы заңының қабылдануына байланысты ҚР конституциясының нормаларьш ресми тусіңщру туралы // Заңгер. Қазақстан Республикасыньщ қүқық жаршысы. №12 декабрь 2007 жыл
26. Қазақстан Республикасы. 1995 ж. 21 желтоқсанында қабылданған Заң, -Прокуратура туралы (2004.20.12. енгізілген өзгерістерімен) // Источник: справочная правовая система ЮРИСТ, 2009
27. Есенжанов А., Кемалов М. Конституционное производство как институт процессуального права // Правовая реформа в Казахстане. - 2002 - №1, -с. 13-18.
28. Боботов СВ. Конституционная юстиция (сравнительный анализ). - М.: Городец, 1994.-295с.
29. Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право России. - М.: Наука, - 1996. -387с.
ЗО.Вестник Конституционного Суда РФ, 1997, №2. - с.45.
31. Кемалов М. Юридическая сила и последствия принятия решений органами конституционного контроля республики Казахстан и Российской Федерации // Правовая реформа в Казахстане. - 2002 - №4. -с. 20-22.
32. Қазақстан Республикасы. 2007 ж. 8 қарашасында қабылданған ҚР Конституциялық Кеңесінің Қаулысы, - Қазақстан Республикасының Констиуциясына өзгерістер мен толықгырулар енгізу туралы 2007 жылғы 21 мамырдағы Қазақстан Республикасы заңының қабылдануына байланысты ҚР Конституциялық Кеңесінің кейбір нормативтік қаулыларын қайта қарау туралы // Заңгер. Қазақстан Республикасыньщ құқық жаршысы. -декабрь 2007. - №12. - 10-14 б.
33. Қазақстан Республикасы. 2005 ж. 27 маусымындағы Қр Конституциялық Кеңесінің Жолдауы. - Қазақстан Республикасындағы Қонституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы // Справочная правовая система ЮРИСТ, 2009
34. Қазақстан Республикасы. 2006 ж. 19 маусымындағы ҚР Конституциялық Кеңесінің Жолдауы. - Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы // Справочная правовая система ЮРИСТ, 2009
35. Қазақстан Республикасы. 2007 ж. 29 мамырындағы ҚР Конституциялық Кеңесінің Жолдауы. №01-4/1 - Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы // Справочная правовая система ЮРИСТ, 2009
36. Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы ҚР Конституциялық Кеңесінің Жолдауы. // Егемен Қазақстан 27 маусым 2008 жыл.
37. Мицкая Е.В. Совершенствование законодательства в области реализации политических прав и свобод граждан Казахстана // Правовая реформа в Казахстане. - 2007. - №4. - с.23-25.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС - КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУ ОРГАНЫ 6
Конституциялық қадағалаудың ұғымы және конституциялық қадағалау
органдарының жүйесі 6
Қазақстанда конституциялық қадағалау институтының қалыптасуы жэне дамуы
15
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің құрылуы және құрамы 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІ 25
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің өкілеттіктері 25
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінде іс жүргізу 36
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
ҚОСЫМШАЛАР 58
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысым Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің
конституциялық-құқықтық мәртебесі тақырыбына арналған. Тиісінше жұмыста
конституциялық қадағалаудың ұғымы ашылып, Қазақстанда конституциялық
қадағалау инститытының қалыптасуы мен дамуы өзгешеліктері, конституциялық
қадағалау органы ретінде Конституциялық Кеңестің ұйымдастырылуы мен қызметі
қарастырылган.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан халқы өз Коңституциясында
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру ниеті туралы
мәлімдеді. Баршаға мәлім болгандай, құқықтық мемлекет өз саяси жүйесінің
конституциялыгымен, заңга сэйкес актілердің заңга багынуымен, мемлекеттің
жэне азаматтың өзара байланысымен, сондай-ақ эділсотты бекітуімен
ерекшелінеді. 1995 жылдың 30 тамызында дауыс беруге қатысқандардың 89.1 %-
нің дауысын алып республикалық референдумда ҚР Конституциясы қабылданды.
Бұл Конституция мемлекетіміздің негізгі институттарын жаңаша қалыптастырды,
адам және азаматтың мәртебесін бекітті және еліміздің барлық құқықшыгару
қызметінің мазмұнына белсенді түрде әрекет етті. 2007 жылдың мамыр айының
21-ші жүлдызында республика Президентінің бастамашылығымен демократиялық
қогамды дамыту және азаматтардың күқықтары мен бостандықтарының қоргалуын
қамтамсыз ету, нығайту жолында ҚР Конституциясына өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді. 1995 жылгы Конституция мәртебесі өзгеріп жаңаша
қүрылган' органның бірі Конституциялық Кеңесті қалыптастырса, 21 мамырда
қабылданган Конституцияга өзгерістер мен толықтырулар Конституциялық
Кеңестің қызметін демократияны дамыту багытында жетілдіруде біразымаз қадам
жасады. О л бұрыңгыдай республика Конституциясын қоргау жөніндегі сот
билігінің органы емес, ешбір билік тармагына кірмейтін, мүшелері тәуелсіз
қызмет ететін конституциялық қадагалау органы болып табылады.
Әлемдік қауімдастықтың даму заңдылықтары нарықтық экономикалық
қатынастарды орнықтыру, билікті заң шыгару, атқару жэне сот тармақтарына
бөлу, Конституцияның реттеушілік рөлін арттырып, оның негізінде жэне
шегінде бүкіл мемлекеттік механизмді дамытуды қажет етті. Конституцияны
қорғау функциясы мемлекет пен түлғаның қүқықтары мен міндеттерінің бірлігін
корсетеді. Сондай-ақ Конституцияның қоргалуы азаматтар үшін де олардың
қүқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік органдардың сақтау кепілдіктерінің
шарты ретінде ауадай қажет. Сонымен, биліктің үш тармағының қалыпты
қызметін, Конституцияның жоғарылығы мен сақталуын, азаматтардың қүқықтары
мен бостандықтарын қамтамасыз етуді жүзеге асырушы орган - Конституциялық
Кеңес болып табылады. Конституциялық Кеңес билік тармақтарының қалыпты
жұмыс істеуін, азаматтардың қүқықтары мен бостандықтарын Конституция
нормаларының жогарылығын сақтау, қоргау арқылы қамтамасыз етеді.
Қазақстанда конституциялық қадагалау институтының дамуы,
конституциялық қадагалаудың мәні мен қажеттілігі, ҚР Конституциялық
Кеңесінің мәртебесі және қызметі біздің зерттеу жұмысымыздың пэні болып
табылады. Біз зерттеуімізді осы мәселелер шегінде жүргіздік.
Ж^мыстың жаңашылдығы. Бұл жұмыс Қазақстанда конституциялық қадағалау
институтының қалыптасуы мен дамуын, конституциялық-құқықтық реттелуін,
тиісті салада кездесетін проблемаларды зерттеуге арналған кешенді жүмыс
болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасында конституциялық қадағалау
институтының дамуының және қызметінің гылыми-теоретикалық және практикалық
проблемаларын зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1. Конституцияны заңи қорғаудың маңызды нысаны ретінде конституциялық
қадағалаудың мәнін ашу, нысандарын талдау;
• Конституциялық қадағалау институтының даму кезеңдерін зерттеу;
• Конституциялық қадағалау органдарының мәртебесін анықтау және
құзыретінің аясын қарастыру;
1. Мемлекеттік органдар жүйесіндегі Конституциялық Кеңестің мәртебесінің
өзгешелігін анықтау.
Зерттеу объектісі: Қазақстанда конституциялық қадағалаудың жүзеге
асырылуы мен конституциялық іс жүргізу процесі.
Зерттеу пәні: Қазақстанда конституциялық қадағалау институтының дамуы,
конституциялық қадағалауды жүзеге асыратын органдардың ұйымдастырылуы мен
қызметі, конституциялық істерді қарау практикасы.
Тақырыпты ғылыми зерттеу дәрежесі. Конституциялық қадағалаудың
мәселелерін зерттеуге тәуелсіз Қазақстан кезеңінде болмаса кеңестік заманда
көп назар аударылмаган. Қазақстанда конституциялық қадагалау институтын
зерттеумен айналысатын бірқатар галым, қайраткерлерді көрсетуге болады.
Олардың ішінде, гылымдар Зиманов С.З., Сартаев С.С., Ким В.А., Кенжалиев
З.Ж., Сабикенов С.Н., Қопабаев Ө.Қ., Айтхожин К.К., Бейбитов М.С., Мицкая
Е.В., Караев А.А., Пильников А., т.б., қогам қайраткерлері Н.Ә.Назарбаевтың
өзі, Ю.В.Ким, А.Есенжанов, М.Кемалов т.б..
М.Байгазин, Л.Муртазина, Ким Ю.В. секілді галымдар конституциялық
қадагалау институты ретінде кешегі - Конституциялық Соттың қызметі
мәселелерін зерттесе, бүгінгі жас мамандар А.Караев, Конституциялық
Кеңестің қызметкері М.Кемалов секілді түлгалар Конституциялық Кеңстің
қызметін жетілдіру мәселелерін өздерінің түрақты зерттеу пэніне айналдырган
деп айтуга болады.
Шетелдік ғалымдардың ішінде де тиісті институтты зерттейтін галымдар
бірқатар: С.С.Алексеев, Осипов А.В, Боботов С.В, Кутафин А.С. т.б.
Жүмыстың практикалық маңызы. Жүмыста мазмүндалған қорытындылар мен
ұсыныстарды ең алдымен конституциялық заңнаманы жетілдіру саласында,
конституциялық құқық мәселелері бойынша ғылыми зерттеулер жүргізуде,
сонымен қатар "ҚР Конституциялық қүқығы" мен өзге арнайы курстарды оқытуда
пайдалануга болады.
Зреттеу жүмысының ғылыми-әдістемелік базасы. Жүмыстың ғылыми базасын
конституциялық қадағалау институтын зерттеумен айналысатын
отандық жэне бірқатар шетелдік ғалымдар мен қайраткерлердің еңбектері,
конституциялық қадағалау практикасы құрайды. Ал, зерттеудің әдістемелік
базасын қоғамдық, әлеуметтік, қүқықтық құбылыстарды зерттеудің теориялық-
қисындық, құқықтық тарихи және философиялық эдістері мен тұжырымдары,
танудың құқықтық ғылым үшін эдетті эдістері мен амалдары құрайды. Олар:
салыстырмалы, тарихи, талдау, қисындық, статистикалық және т.с.с.
Жұмыстың қүрылымы. Диплом жұмысымның құрылымы кіріспеден, 5 тармақты
қамтитын екі бөлімнен, қорытындыдан жэне пайдаланылған эдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС - КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУ
ОРГАНЫ
ІЛКонституциялық қадағалаудың үғымы және конституциялық
қадағалау органдарының жүйесі
Қазіргі уақытта, республикамызда конституциялық бақылау түрлерін
жетілдіру, Конституцияның дәлме-дәл орындалуын қамтамасыз ету түсында басқа
елдердің оны үйымдастыру тәжірибесін оку қажетті-ақ болып отыр.
Конституцияны қорғау қажеттігі оның ерекше мәні, маңызы бар акт болып
табылатындығынан туындайды.
Конституция — ата заңымыздың мәні қоғам мен мемлекет өмірінде
демократиялық бастамаларды бекітуде көрінеді. Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес Республикада бәрі заң жэне сот алдында тең. Тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жагдайына, жынысына, нәсіліне және
т.б. жағдайларға қарамастан Конституция адамдар мен азаматтардың қүқықтары
мен бостандықгарының теңдігіне кепілдік етеді. Олай болса, әрекет етудегі
Қазақстан Республикасы Конституциясы өз мәні бойынша демократиялық,
құқықтық мемлекеттің Конституциясы ретінде бағаланады.
Конституция — жоғары зандық күшке ие. Ал, бүл оның нормаларын
еліміздің заңдылықтарында қорғау басымдығын анықгайды. Конституцияның
мемлекеттің негізгі заңы ретінде рөлін мынадан байқауға да болады:
Конституция нормасымен ҚР-ның қүқықтық жүйесінің күрылу процесі үшін негіз
анықталған, конституциялық нормалар күқықгық актілердің түрлерін,
өзарақатынасын анықтайды. Осыған орай Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес барлық өзге нормативтік құқықтық актілер
Конституцияға және заңдарға қайшы келмеуі керек. Сонда осы актілердің
барлығы да заңға сәйкес актілер деген атқа ие болады. Жалпы Конституцияның
- негізгі заңның жоғарылығы дегеніміз не деген сүраққа келеек, бүл
дегеніміз кез-келген нормативтік акт, билік органының немесе оның лауазымды
адамының кез-келген әрекеті (немесе әрекетсіздігі) Конституцияға, оның
нормалары мен қагидаларына сәйкес болу тиістілігі. Конституцияның
жоғарылығы - қүқықтық актілердің кең жүйесінің біртүтастығын және қайшы
келмеуін қамтамасыз ету қажеттілігінен туындалады. Тек осылай ғана кез-
келген Конституцияның негізгі мақсаты жүзеге асырылуы мүмкін - азаматтың
құқықтарына кепілдік ету, биліктің демократиялық және рационалдық
құрылысын, оның демократиялық әрекет етуін қамтамасыз ету [1, с.11-12].
Қазақстан Республикасының Конституциясында "Конституция жоғары заңцық күшке
ие жэне республика аумағында тікелей қолданылады" деп бекер айтылмаған.
Конституцияның жоғарылығы қагидасы тиісті мемлекеттік органдар мен
лауазымды адамдардың өктем әрекеттерінің бастапқы қағидаларының бірі болуға
тиіс, алайда практикада ол әрқашан сақтала бермейді. Олай болса, бүл
қағиданы қамтамасыз ету үшін белгілі бір конституциялық кепілдіктер, оның
ішінде негізгісі — конституциялық бақылау немесе қадағалау институты қажет.
Конституцияның жогарылығының кепілдігінің жүйесін былай көрсетуге
болады. Жүйенің басында - Республика Президенті, кейін Республика
Парламенті, Конституциялық Кеңес, сот жүйесі, Прокуратура, Үкімет, қүқық
қорғау органдары. Конституцияның жоғарылығының негізгі кепілі туралы ереже
Конституцияның 40 бабының 2 тармағында көрсетілген: "Республика Президенті
— халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, адам және азаматтардың қүқықгары
мен бостандықгарының, Конституцияның мызғымастығының кепілі әрі нышаны".
Олай болса, Конституцияның жоғарылығын қамтамасыз ету Президенттің басым
міндеттерінің бірі болып табылады.
Жоғарыда көрсетіліп кеткендей Конституцияның жоғарьшығын қамтамасыз
етуге Президенттен өзге көптеген органдар ат салысады. Бұл таң қаларлық іс
емес, өйткені конституцияның жоғарылығын шынайы қамтамасыз етпей құқықгық
мемлекет: күру, адам мен азаматтардың құқықтары мен мүдделерін сақтау,
мемлекетімізді экономикалық, әлеуметтік, саяси жағынан жетілген алдыңғы
қатарлы елдер қатарына қосу туралы сөз ету бекер.
Жай заңдарға қарағанда, әсіресе Конституция түрақты, үзақ мерзімге
есептелген болуы қажет. Мәні бойынша Конституцияның шегінде, оның
қағидаларының негізінде бүкіл мемлекеттік механизм реттеледі және
азаматтардың қүқықгары мен бостандықтары қорғалады, қамтамасыз етіледі,
қоғамдық дамудың көптеген сфералары: экономикалық, әлеуметтік, мәдени
салалары анықталады. Олай болса, негізгі заңның түрақтылығы конституциялық
бақылау жүйесін құруды қажет етеді. Ал, конституциялық қадағалау немесе
бақылау дегеніміз - бүл заңдар мен өзге актілердің Конституцияға
сәйкестігін тексеруді, азаматтардың құқықгары мен бостандықгарын жоғары
деңгейде қорғауды, билікті бөлу қағидасын орындауды қамтамасыз ететін
демократиялық институттардың бірі [2. 226 б.]. Басқаша айтқанда,
конституциялық бақылау (қадағалау) - бүл эдетте конституциялық соттар
немесе арнайы қүрылған мемлекеттік орган жүзеге асыратын, заңдардың жэне
өзге нормативтік құқықтық актілердің Конституция ережелеріне сэйкес келуін
бақылау.
Конституциялық бақылау (қадағалау) билік бөлінісі мен саяси жэне
идеологиялық плюрализм орын алған жэне жеке түлғаның қүқықтары мен
бостандықтары кепілдендірілген қүқықтық, демократиялық мемлекет үшін тэн
институт болып саналады. ҚР Конституциясына сәйкес Конституциялық Кеңес
конституциялық бақылауды жүзеге асырады. Конституциялық бақылау
органдарының тагайымы мемлекет пен қогамның Негізгі заңын қорғауда болып
табылады. Тиісті мақсатта олар қажет болған жагдайда заң шыгарушы, мемлекет
басшысы мен үкімет қандай да бір себептерге байланысты Конституциядан қыңыр
кеткен жагдайда оларды түзеп қояды. Конституциялық бақылау органдары
конституциялық заңдылық демократияның және оның саяси мәдениетінің табиги
элементі болып табылауына жәрдем жасау үшін қүрылган деп айтуга болады.
Жалпы алганда Конституцияны қоргау өзге мемлекеттік органдармен де жүзеге
асырылуы мүмкін, бірақ қүқықтың басты қайнар көзі ретінде оның жогарылыгын
қамтамасыз ету - конституциялық бақылау органдарының айрықша құзыры болып
табылады.
Конституцияның жогарылыгын, оның бүзылмауын бақылау міндеті
конституциялық қадағалау органдарына жүктелген. Әдетте олар тгормативтік
құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігін тексеруді жүзеге асырады.
Бүдан конституциялық қадагалау деген заңцардың, сондай-ақ басқа да
актілердің мазмұнына түсініктеме беріп, оның Конституцияға сәйкестігін
тексерудің арнайы формасы екендігін көреміз. Сонымен қатар конституциялық
қадағалау билікті бөлу принципін жүзёге асырудағы қайшылықты дауларды
шешуге байланысты мемлекеттік билікті жүзеге асыру процесі туралы мәселелер
мен дауларды шешетін және билікті шектейтін қызмет ретінде де
қарастырылады. Сонымен конституциялық қадағалу функциясы - бүл
конституциялық заңдылықгы қамтамасыз ету мен заңсыздыққа жол бермеу
функциясы болып табылады.
Конституциялық қадағалау доктринасын алғаш рет Джон Маршаллдың
басшылығымен АҚШ Жоғары Соты қалыптастырып, қолданды. 1803 жылы АКДІ Жоғары
Соты "Сот құрылысы туралы" заңның 13 бөлімін АҚШ Конституциясына қайшы
келеді деп танып, оның қолданылуына тыйым салды. Бүл конституциялық
қадағалау жүйесінің өмірде қалыптасуының алғашқы қадамы еді. . Осылайша АҚШ
Жоғары Соты конституциялық қадағалау органдарын қалыптастыру қажеттігіне
бастамашылық жасады. Қазіргі таңца конституциялық қадағалу институты әлемде
жазылған Конституциясы бар барлық дерлік елдерге енгізілген.
Ғылымда Конституцияның бүзылмауын, жоғарылығын қамтамасыз ететін
институтты конституциялық қадағалау деп те және конституциялық бақылау деп
те атай береді. "Конституциялық қадағалау" және "Конституциялық бақылау"
үғымдарының өзара қатынасына келсек, заң әдебиеттерінде бүл туралы әртүрлі
көзқарастар айтылған. Бір авторлар бүл үғымдарды үқсас, бірдей деп
есептесе, келесілері оларды бір-бірінен бөліп қарайды, ал үшінші бір топ
авторлар қадағалауды конституциялық бақылаудың бір түріне жатқызады.
Ғылымда бүл үғымдар толық көлемде бірдей емес, бірақ көбінесе синоним
ретінде қолданылады. Ал, С. Алексеев заңдылықтың кепілдіктері туралы
айтқанда, қадағалау және бақылау жүйесін көрсетеді [3. с.92]. Ал,
Конституциялық Кеңестің экс-төрағасы Ю.Ким бүл екі үғымды бірге
қарастырады. Оның пікірінше "біздің зандылықта қадағалау және бақылау
үғымдары әрқашанда қатаң түрде шектелмейді. Сондықтан әдебиетте осы
үғымдардың қатынасы түсінігі әртүрлі. Бақылау - бүл бақылаушы органның өз
бақылауындағының актілерін жою құқын білдіреді, ал қадағалау - өз
қадағалауындағы органның актілерінің күшін тоқтата түру (приостановить)
мүмкіндігін көрсетеді. Үғымдардың осындай арақатынасын біз қадағалау мен
бақылауды сипаттау кезінде қолданамыз" [1. с.10].
Заң практикасында заңдылықтың және өзге актілердің конституциялығына
бақылау (қадағалау) кең етек алды. Алайда көп елдерде үзақ уақыт бойы
арнаулы конституциялық бақылау (қадағалау) органдары болған жоқ,
социалистік елдерде ол парламенттің түрақты алқалық органына жүктелді.
Конституциялық қадағалау (бақылау) институтының отаны - АҚШ болып
табылады. Онда бүл функция жалпы күзыретті соттарға берілген.
Конституциялық қадағалауды жүзеге асыру мәселелері әлемдік практикада
әртүрлі шешіледі.
Конституциялық бақылаудың жүйесі туралы айтсақ, қазіргі жағдайда
конституцияны қорғауды жүзеге асыратын органдардың үш, нүсқасы бар:
біріншісі — жалпы соттар — соңғы инстанциясы Жоғарғы Сот болып табылады;
екіншісі — арнайы құрылған Конституциялық соттар; үшіншісі — сотқа
жатпайтын Конституциялық Кеңестер, бүл органдарды "квазисот" органдары деп
те атайды. Ал, Ю.Ким конституциялық қадағалауды жүзеге асыратын органдардың
үш түрін емес, төрт түрін көрсетеді. Оның анықтауынша заңдардың
конституциялығын тексеру біріншіден - барлық соттарға жүктелген, екіншіден
— тек Жоғарғы Сотқа, үшіншіден — юстиция органдарынан бөлек конституциялық
сотқа және төртіншіден - соттық сипатта емес, арнайы органдарға жүктелген.
Яғни Ю.А.Ким конституциялық бақылауды жүзеге асыратын соттарды — жай соттар
және Жоғарғы Сот деп екіге бөліп қарастырып отыр.
Жалпы соттар жүзеге асыратын конституциялық бақылау негізінен
англосаксондық құқық елдерінде тараған — АҚШ, Дания, Австралия, Бразилия,
Норвегия, Индия т.е.с. (Үлыбританияның өзі бүған кірмейді). Мысалы, АКДІ
Конституциясының 1 тарауының 3 бабына сәйкес сот билігі Жоғаргы Сотқа және
төменгі соттарға берілген. АҚШ соты қылмыстық немесе азаматтық істі қарап
жатқан кезде кез-келген тарап оған процесте қолданылудағы заңның
конституциялық еместігі туралы арыздануы мүмкін. Бүл жағдайда негізгі
прцесс тоқгалады немесе кейінге қалдырылып, басқа мәселе — яғни заңнын
конституцияға сәйкес еместігі туралы іс қарау басталады. Конституцияға сай
емес деп танылған заң соттармен, әкімшілік және өзге органдармен
қолданылмайды, олай болса ол шынайы мәнінен айырылады. Бүрынғы КСРО
республикасының бірі - Эстонияда да осы 1 - ші модель қолданылды, ал Ю.А.
Кимнің айтуынша екінші модель, яғни Эстония Конституциясына сәйкес
Мемлекеттік (Жоғары) Сот бір мезгілде Конституциялық қадағалау Соты болып
табылады. Бүндай түрге -Гвинея, Камерун елдерін де жатқызуға болады. Істі
жоғаргы сот инстанциясына дейін жеткізудің үзақ, көп сатылы процедурасы,
заңның кушіне енгенге дейін алдын-ала бақылаудың мүмкін еместігі және
басқада да себептерден соңғы он жылдықта конституциялықты қамтамасыз етудің
бүл жүйесі кең таралмады. Осы жүйені қолданған кейбір елдер континентальдық
Европа мемлекеттері тандаган жолға көшті, яғни конституциялық соттар немесе
Конституциялық Кеңес түріндегі арнайы органдар құра бастады. Мысалы: ГФР —
да Федералдық Конституциялық Сот, Испанияда - Конституциялық Соттар
күрылды.
Конституциялық қадағалауды жүзеге асыратын конституциялық соттар
аталған елдерден басқа Австрия, Италия, Турция, Россия жэне бүрынгы одақтас
республикалардың кейбіреулерінде де құрылган.
Конституциялық соттардың құзыретіне кіретін мәселелерді 3 топқа бөлуге
болады:
1. бірінші топ құқықтық актілердің конституциялығы мәселелерін қамтиды,
яғни заңдар және басқа да нормативтік актілер конституциялық қадағалауға
жатады.
2. екінші топты лауазымды адамдардың қызметтерінің конституциялығы
мәселелері күрайды. Конституциялық бақылаумен қатар соттар өзге де
қызметтерді атқарады: мемлекеттің жоғарғы органдарының қүзыреттері туралы
дауларды қарайды, Президент сайлауын және референдумның өтуінің
дүрыстығын қарайды және т.б.
3. үшінші топқа жалпы соттардың конституциялық мәселелер жөніндегі
шешімдеріне қадағалау кіреді. Кейбір мемлекеттер мамандандырылған
конституциялық соттар құру кезінде жалпы соттар жүйесінен кейбір жеке
элементтерді алды. Италияда тікелей Конституциялық Сотқа өтініш білдіру
мүмкіндігімен қатар (ол белгілі бір орган мен лауазымды адамдарға
берілген) "жалпы құқық" тәртібі сақгалған, ягни процестегі тарап немесе,
судьяның өзі процесте қолданылып жатқан заңның конституцияға сай
келмейтіндігі туралы қорытындыға келсе, бүл мәселені Италия
Конституциялық Сотына бере алады.
Италиядағы конституциялық қадағалаудың бүл жағы біздің республикамызда
бекітілген конституцилық қадағалау институтының бір қырына үқсас келеді.
Ашып айтсақ, республика заңнамасына сәйкес жалпы соттар қандай - да бір іс
қарау кезінде белгілі бір заңның Республика Конституциясына қайшы
келетіндігін анықгаса, қарап жатқан ісін тоқгата түрып Республиканың
Конституциялық Кеңесіне сол актінің' конституцияға сәйкес еместігін қарау
туралы жолдануға тиіс. Бүл - Қазақстан Республикасында Конституциялық
Кеңеске жолданудың бір жолы болып табылады.
Жогарыда тоқталып кеткеніміздей, ҚР Конституциясына сэйкес
Конституциялық Кеңес конституциялық бақылауды жүзеге асырады, ягни
мемлекеттік орган ретінде ол Республиканың бүкіл аумагында Қазақстан
Республикасы Конституциясының жогары түруын қамтамасыз етеді. Өз
өкілеттігін жүзеге асыру кезінде ҚР Конституциялық Кеңесі дербес болып
табылады жэне мемлекеттік органдарга, үйымдарга, лауазымды адамдар мен
азаматтарга тэуелсіз, Республика Конституциясына гана багынады әрі саяси
жэне өзге себептерді негізге ала алмайды, Республика Конституциясы мен "ҚР
Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заңды басшылыққа ала отырып,
соттардың немесе басқа мемлекеттік органдардың қүзыретіне жататын барлық
жагдайларда өзге мэселелерді анықтау мен зерттеугё бармай-ақ өз өкілеттігін
жүзеге асырады. ҚР Конституциялық Кеңесі ешбір билік тармагына жатпайды.
Көрші Ресей мемлекетімен қоса қарастырсақ, Ресей Федерациясында
конституциялық бақылауды жүзеге асыру қүқыгы мамандандырылған сот органы -
РФ Конституциялық Сотына жүктелген.
Ресей Федерациясының Конституциялық Соты сот билігінің біртүтас
жүйесіне кіреді. Ол конституциялық әділсотты жэне заңдылықты жүзеге асыруға
арналған органдардың қатарына кіреді. Оның қүқықтық мәртебесі, міндеттері
мен өкілеттіктері РФ Конституциясында, неғүрлым аңық және нақты түрде "РФ
Конституциялық соты туралы" конституциялық заңда анықталган.
Ресейдің және Қазақстанның конституциялық бақылау органдарының
мәртебесін қарай отырып мынаны айтуга болады: Ресейде де, Қазақстанда да
конституциялық бақылауды жүзеге асыратын аталмыш органдардың негізгі мэні -
Негізгі заңга нормативтік қүқықтық актілердің сэйкес келуін жэне бүкіл
мемлекет аумагында оның жогары заңи күшін қамтамасыз ету болып табылады.
Заңдар мен өзге де нормативтік қүқықтық актілердің конституциялығына
конституциялық бақылауды Конституциялық сот және Конституциялық Кеңес
әртүрлі нысандарда жүзеге асырады. Конституциялық Кеңес үшін неғүрлым
ескертушілік, алдын-алушылық (превентивтік) сипат тэн, ягни заңдар мен
халықаралық шарттардың конституцияғы сәйкестігі оларкүшіне енгенге дейін,
уэкілетті органмен бекітілгенге дейін тексеріледі. Ал, Конституциялық
Кеңестің қолданымдағы актілердің конституциялығын тексеруі жалпы
юрисдикциялы соттардың өтініштері болғанда ғана мүмкін болады. Мүндай
бақылауды әдетте кейінгі (последующий) конституциялық бақылау деп атайды.
Демек, Қазақстанның Конституциялық Кеңесінің басты бақылауы - алдын-ала
бақылау, тексеру болып табылады. Ал, Ресей Федерациясының Конституциялық
Соты алдын-ала да, кейінгі де конституциялық бақылауды қатар жүзеге асырады
Әлемдік практикамен танысу конституциялық қадағалудың объектілері
көбіне бір болып табылатындығын куәландырады. Конституциялық қадағалаудың
объектілері жай және конституциялық заңдар, конституцияға енгізілетін
өзгерістер мен толықтырулар, халықаралық келісім-шарттар, парламент
регламент^ мемлекеттік биліктің атқарушы органдарының нормативтік актілері.
Федеративтік нысандағы мемлекеттерде осы аталғандарға қоса конституциялық
қадағалаудың объектісіне одақ пен федерация субъектілерінің арасындағы
құзыреттерді шектеу мәселелері де жатқызылуы мүмкін. Бүл конституциялық
қадағалаудың' көп елдерде мойындалған объектілері. Бүған сай келетін де,
сай келмейтінде мемлекеттер кездеседі.
А.А.Караев конституциялық бақылаудың қазақстандық жүйесін бірқатар
артықшылықтарға ие деп көрсетеді және ол артықшылықтарға конституциялық
бақылау жүйесін қүрудың тиімділігін (өнімділігін), қүрамының шағындығын,
еңбекті бөлуді, жаңарып отыру қағидасын, оның орталықтандырылмауын
(децентрализация) жатқызады [4. с.38]. Конституциялық Кеңес ешбір билік
тармағына кірмейді, өз өкілеттіктерін жүзеге асыруда дербес эрі тэуелсіз.
Конституциялық Кеңестің қызмет ету практикасын саралау оның қазақстандық
конституциализмнің аса маңызды институтына айналғанын көрсетеді. Мысалы,
Конституциялық Кеңестің 2000 жылға дейінгі қызмет мерзімін алсақ, осы
аралықта о л 61 өтініш қараған, оның ішінде: 15 - Парламент қабылдаған
заңдардың конституциялығы туралы, 20 - Конституция нормаларын ресми
талқылау туралы, 26 - республика соттарының өтініштері бойынша [5. 136.].
Дегенмен, біраз ғалымдардың есептеуінше Қазақстан Республикасында
конституциялық бақылаудың тиімділігін көтеру үшін Конституциялық Кеңестің
құқықтық реттелуіне бірқатар толықтырулар енгізу қажет. Нақты айтсақ,
тиісті мәселені зерттеуші ғалым А.А.Караевтың есептеуінше "Конституцияда
мемлекеттік биліктің органы ретінде Конституциялық Кеңес биліктің дербес
тармағы ретінде анықталмаған, ал бүл біздің ойымызша үлкен кемшілік болып
табылады. Осы орайда, сонымен қатар Конституциялық Кеңес конституциялық
қүрылысты қорғауды, жеке адамдардың конституциялық қүқықтары мен
бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етеді, сондай-ақ, биліктің бөлінуі
принципінің сақталуын қамтамасыз етеді деп бекіту қажет.
Конституциялық бақылаудың (қадағалаудың) объектісі болуы тиісті
мэселелердің шегін кеңейту қажет. Мысалы, Парламент пен оның падаталарының
регламенттерін бақылау объектісіне кіргізу керек. Регламенттерге бақылауды
бекіту заң шығару билігінің ішкі ұйымдық мәселелерін шешудегі дэстүрлі
артықшылығын шектейді. Сонымен қатар, бұл саланы бақылау үйымдық жэне өзге
процедуралық мэселелерін шешу кезінде
Парламенттің конституциялық заңдылықты сақтауына ықпал етеді." [4. 36-
3766.] Аталмыш ғалым Конституциялық Кеңестің бақылау объектісіне саяси
партиялар мен өзге қоғамдық бірлестіктердің конституциялығын тексеруді де
жатқызуды ұсынады. Тиісті ұсынысын ол былай рэсімдейді: ҚР Конституциясында
Бас Прокурордың, Әділет Министрлігінің өтініші бойынша Конституциялық Кеңес
саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктердің конституциялығын белгілейді
деген ережені бекіту қажет.
Конституциялық Кеңес туралы заңға толықтыру енгізу арқылы нақтылауды
қажет ететін келесі мэселе - конституциялығы тексерілетін заңның түріне
байланысты қатынас. Конституцияға сэйкес біз заңдар конституциялық
бақылаудың негізгі объектісі болатындығын байқаймыз. Яғни, ҚР
Конституциясының 72 бабында Конституциялық Кеңес Парламент қабылдаған
заңдарға Президент қол қойғанға дейін олардың Конституцияға сәйкестігін
қарайтындығын белгілейтін ереже көрініс тапқан. Заңның үш түрі
болатындықтан - конституциялық заң, жай заң, конституцияға өзгертулер мен
толықтырулар енгізетін заң - олардың барлығының конституциялығы тексеріледі
ме деген сүрақ туады. Осы орайда конституцияға өзгертулер мен толықтырулар
енгізетін заңға бақылау жасау мүмкіндігі туралы туындайтын мәселе, сүрақ
аса маңызды болып табылады. А.А.Караев оған жауапты тиісті заңның қабылдану
тәртібіне тоқтала отырып береді, яғни конституцияға өзгертулер мен
толықтырулар біріншіден, Президенттің шешімі бойынша өткізілетін
республикалық референдуммен енгізілуі мүмкін; екіншіден, Палаталардың
бірлескен отырысында эр палата депутаттарының жалпы санының 34 немесе 45
дауысымен енгізіледі. Референдумда қабылданатын заңдар конституциялық
бақылаудың юрисдикциясына енбейді, демек бірінші жағдайда тиісті заңды
Конституциялық Кеңес тексермейді. Ал, Парламенттің үқсас заңына қатысты
қарастырсақ, бір қарағанда мүндай заңдар қисынды түрде конституциялық
бақылаудың объектісі бола алмайды. Себебі, онда заң шығарушы органның
абсолютті басым көпшілігінің еркі білдіріледі. Алайда, Конституцияға
өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдардың да конституциялығы
тексерілуі ықтимал жағдай. Бүл тұрғыда бақылау, біріншіден, конституцияны
өзгерту туралы үсыныстың енгізілу тэртібінің сақталуы мен оны өзгерту
процедурасының өзіне жүргізілуі мүмкін; екіншіден, мүндай заңдардың
мазмүнына. Олай болса, Парламенттің Конституцияға өзгертулермен
толықтырулар енгізетін заңдары (оған Президент қол қойғанға дейін)
конституциялық бақылау органының құзырына жатқызылуы мүмкін.
Конституциялық Кеңеспен кімнің актілерінің конституциялығы
тексерілетіні туралы айтар болсақ, Конституциялық Кеңес тек Парламентпен
қабылданған заңдарға ғана алдын-ала бақылауды жүзеге асырады. Мұнда
антипарламентарлық бағыт байқалады деп есептеледі. Себебі, мемлекет
басшысымен шығарылатын актілер, оның ішінде заң шығару өкілеттігін беру
тәртібімен қабылданатын заңдар да, заң күші бар жарлықтар да, сондай-ақ
үкіметтің актілері де конституциялық бақылаудың объектісі бола алмайды. Ал,
бүл өз кезегінде Қазақстанның бүкіл аумағында Конституцияның жоғарылығын
қамтамасыз ету жөніндегі Конституциялық Кеңестің сэтті қызмет етуіне өз
ықпалын тигізбесі анық.
Сонымен, жалпы қорыта айтқанда ҚР Конституциялық Кеңесі республикада
конституциялық заңцылықгың сақгалуын қамтамасыз етеді. Конституциялық
заңдылық тек конституциялық нормаларды сақгаумен және орындаумен ғана
шектелінбейді. Оны құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігі
позициясынан да, құқықтық ретттеудің объективтік қажеттіліктерін
білдіретін, оның ішіндё Конституцияда жария етілген басымдылықтар мен
күндылықтарды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін, Конституцияның нормаларын
жүзеге асырудағы қажетті мемлекеттік құрылымдар мен тетіктерді құрып, оны
қорғауды тиімді ететін зандардың жеткіліктігімен де бағалау қажет. Қүқықтық
мемлекеттің болашақга қалыптасуы Парламенттің қандай заңдар қабылдауына
байланысты. Өйткені, Республикадағы заңдардың түрақсыздығы елімізде
конституциялық заңдылықтың ахуалына теріс ықпал етеді.
Жоғарыда жай заңдарға қарағанда Конституция түрақты үзақ мерзімге
есептелген болуы керек деп әрі оның бүзылмауын қадағалау қажет деп айтып
кеткен едік. Осы орайда Конституцияның түрақтылығы, бүзылмауы оның үзақ
уақыт бойы ешбір ережесі өзгеріске үшырамастан қолданылуын
білдірмейтіндігін көрсеткіміз келеді. Заман талабына, даму ережесіне сәйкес
қоғам өзге заңдармен қоса Конституцияның да жаңашалануын, өзгертіліп
толықтырылуын талап етуі мүмкін. Яғни конституциялық реформа қоғаммен қажет
етілген болуы мүмкін. Мүндай реформаның өз жетістіктері, өз нәтижелері
болады. Бүған мысал ретінде республикада жүргізілген соңғы конституциялық
реформаны алуға болады. Республиканың қоғам мен мемлекет өмірінің
салаларында үлкен жетістіктерге жетуі жағдайында қолданымдағы Конституция
ары қарай да Негізгі Заң ретіндегі рөлін орындауға қабілетті ме деген
мәселе жиі қойылды. Қолданымдағы Конституцияның түрақтылығы жағдайында оған
тиісті өзгертулер мен толықтырулар енгізу үшін конституциялық реформаларды
тиісті деңгейде жүргізу мүмкіндігі жэне тіпті жүргізу қажеттігі мойындалды
[6. 256].
Тиісінше 21 мамыр 2007 жылы Конституцияның негіздерін, оның басты
қағидаттары мен базалық идеяларын түрақты сақтай отырып оған өзгертулер мен
толықтырулар енгізілді. Конституция л ық новел л ал ар да қоғамдық жэне
мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне жэне қоғамдық бірлестіктерді
мемлекеттік қаржыландыруға салынатын тыйымды алып тастау (Конституцияның 5-
бабы), өлім жазасын қолдану ауқымын шектеу (Конституцияның 15-бабы), тек
қана соттың санкциясымен түтқындау жэне қамауда үстау (Конституцияның 16-
бабы) көзделген. Конституцияға Республика Президенті сайланатын мерзімді
(41-бап), Парламенттің өкілеттігін, депутаттарының санын, оларды сайлау
тэртібін жэне өкілеттігін тоқтату негіздерін (50-58, 61-63-баптар),
Үкіметті (44, 56-баптар), Конституциялық Кеңесті (57, 71-баптар) жэне басқа
да кейбір мемлекеттік органдарды (57, 58-баптар) қүру рәсімдерін езгертетін
түзетулер енгізілді. Негізгі Заңның сот жэне қүқық қорғау жүйелерінің (75,
82, 84-баптар), жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару (86,
87, 89-баптар) қызметін регламенттейтін жэне басқа да кейбір нормалары -
өзгертілді.
Конституциялық реформа негізгі қоғамдық-саяси институттар мен олардың
даму келешегін түсінудегі жаңа тұжырымдамалық көзқарастарды айқындап берді.
Конституцияға енгізілген бірқатар өзгерістер мен толықтырулар (5, 43, 44,
51, 84, 89-баптар), өзара байланыса келе, мемлекеттік биліктің мақсатын,
мемлекет функциясының мазмүнын жаңаша түсіндіруге, мем^іекеттік
органдардың, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтардың өзара қарым-қатынасы
принциптерін айқындауға, азаматтык, қоғам институттарын мемлекеттік маңызы
бар мэселелерді шешуге кеңінен қатыстыруға, езгеріп отыратын қоғамдық
қатынастармен бара-бар заң нормаларын белгілеуге мүмкіндік береді. Бүл
аталған жағдайлар дүрыс жүргізілген конституциялық реформаны қүптауға
болатынын жэне ол (Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу)
Конституцияның түрақтылығына, жоғарылығына ешбір де кері эсер етпейтінін
көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы өзінің бірінші бабында
мемлекеттің ең қымбат қазынасы - адам, оның өмірі, күқықтары мен
бостандықгары деп көрсеткен, оларды абсолютті және бөлінбейді деп таныған.
Конституция баптарының едәуір бөлігі адам құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциялық қадағалау органы ретінде
Конституциялық Кеңестің қызметі де осыган есептеліп күрылған. Сол себепті
де республикамызда конституциялық қадағалау органының болуы -
мемлекетіміздің алдыңғы қатарлы дамыган, заңдылық шынайы жүзеге асырылатын,
адамдар мен азаматтардың мүдделері ең бағалы қазына деп таныган елдердің
қатарына қосылуына жасалған бірден — бір қадам.
1.2 Қазақстанда конституция л ық қадағалау институты ның қалыптасуы
және дамуы
Кез-келген өркениетті демократиялық мемлекеттердің мемлекеттік
құрылымында конституцияны қадағалаудың болуы осындай мемлекетті құқықтық
мемлекет деп танудың мәнді белгісінің бірі болып табылады. Сондықтан
"Мемлекеттік егемендік туралы" декларацияда (25.10.1990), "Мемлекеттік
тәуелсіздік туралы" конституциялық заңца (16.12.1991), 1993 және 1995 жылғы
Конституцияларда құқықгық мемлекет қүру міндеті нақгы түрде белгіленген.
Осы екі Конституцияда да конституциялық қадағалау органы көрініс тапты.
Конституцияның қоғамның негізгі бағытын және оның жогарғы заңи күшін
тани отырып Қазақстан Республикасы 1993 жылғы Конституциясында мынадай
қағидалық ережені бекітті: "Конституцияны қоргау ерекше органмен жүзеге
асырылуы тиіс". Мүндай орган болып 1992-1995 жылдар аралыгында республикада
әрекет етекен Конституциялық Сот табылды. 1993 жылғы Конституцияда
"Конституцияны соттық қорғау және оның үстемдігін қамтамасыз ету Қазақстан
Республикасының Конституциялық Сотына жүктеледі, ол Қазақстан
Республикасының заңдары мен өзге күжаттарының, халықаралық шарттар және
өзге де міндеттемелерінің ҚР Конституциясына сәйкестігі туралы талаптарды
қарайды" деп жазылған. Сонымен қатар Конституциялық Сот лауазымды
түлғалардың іс-әрекетінің конституциялығын қадағалап, конституцйиялық
мәселелер бойынша жалпы соттардың шешімдеріне де қадағалау жүргізді.
Конституциялық сот сот органы ретінде қылмыстық немесе азаматтық істерді
қарамады. Нақты бір түлғамен сайланатын Жоғары Соттан айырмашылыгы
Конституциялық Сот қарастырылып отырған сүрақты толығымен, ауытқусыз
қарауды қамтамасыз ету үшін аралас өкілдік негізінде қалыптасты. Қазақстан
республикасының Конституциялық Соты 11 судьядан: төраға, оның орынбасары
және 9 сот мүшелерінен түрды. Конституциялық Сот ҚР Жоғары Кеңесімен 10
жылға сайланатын. Конституциялық Сотта қадағалау процесі сот процедурасының
ережелері бойынша жүргізілетін.
Қазақстанда конституциялық қадағалау институты негізінен 1989 жылы
Қазақ КСР-інің Конституциялық қадағалау комитеті нысанында жарияланды.
Содан кейін 1991 жылы желтоқсанның 16 жүлдызында қабылданган "Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" конституциялық заңга
сәйкес 1992 жылдың маусым айында Қазақстан Республикасының Конституциялық
Соты күрылып, ол 1996 жылдың қазан айына дейін жүмыс істеді. 1993 жылы 28
қантарда қабылданған тәуелсіз Қазақстан Республикасының бірінші
Конституциясы Конституциялық Сот институтын Конституцияны қорғау жөніндегі
сот билігінің жоғарғы органы ретінде бекітті 7. Осы Конституцияның 40
бабына сэйкес азаматтар мен заңды түлғалар "азаматтардың қүқықтарын
шектейтін және бүзатын мемлекеттік органның, лауазымды адамдардың кез-
келген әрекеттері мен міндеттерін" сотқа, оның ішінде Конституциялық Сотқа
арыздануының шынайы мүмкіндігі туды. Конституциялық Соттың міндеті,
мақсаты, құрамы мен сайлану тэртібі, құзыреті, Конституциялық Сот
мүшелерінің мәртебесі 1992 жылы 5 маусымда қабылданған "Қазақстан
Республикасының Конституциялық Соты туралы" ҚР заңында, 1993 жылдың 15
сәуірінде "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" заңға
өзгерістер мен толықгырулар енгізетін заңца бекітілді.
30.08.1995 жылғы жаңа Конституцияның қабылдануымен Республикамызда
конституциялық бақылаудың төртінші моделі — Конституциялық Кеңес бекітілді.
Артынша сол жылдың 29 желтоқсанында "Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесі туралы" ҚР Президентінің конституциялық заң күші бар
жарлығы қабылданды. Жаңа Конституция мен Президенттің конституциялық заң
күші бар жарлығы Конституциялық Кеңеске республиканың бүкіл аумағында
Конституцияның жоғарылығын қамтамасыз етуді жүктеді. Конституциялық
Кеңестің көпшілік өкілеттіктері елімізде Өрекет ететін құқықгық актілер
жүйесінде Конституцияның жоғарылығын қамтамасыз етуге бағытталған.
Басты мақсаты үқсас конституциялық бақылау органы — Конституциялық
Соттың орнына Конституциялық Кеңестің неге келуі себептеріне тоқталсақ, бүл
туралы біраз нәрсе айтуга болады. Қазақстанның конституциялық Соты өзінің
өмір сүру уақытын аяқ асты тоқтатты. Бүл орган 1995 жылдың шілде айында
бүкіл халықтық талқылауға түскен қазіргі Конституцияның жобасында
қарастырылды. Ал референдумға бірнеше күн қалғанда баспа сөзде жаңа
Конституцияның соңғы варианты жарияланды. Оның ішінде конституциялық
бақылаудың жаңа моделі — Конституциялық Кеңес болды.
1993 жылгы Конституцияга сәйкестікте Конституциялық Сотты, Жогаргы
Сотты жэне Жогаргы Төрелік Сотты өзіне біріктірген күрделі, көп қүрылымды
сот жүйесі қүрылды. Мүндай жагдайда сот билігі біртүтас тармақ ретінде
эрекет ете алмады. Соңымен қоса, Конституциямен жасалган осындай жалпы
жүйеде сот органдарының біртүтас жүйесінде орын алмауы керек мәнді
қайшылықтар тұрақты түрде көрініс беріп отырды. Оган қоса, өзінің қүрамына,
қүрылымына және қүзыретіне қарай жогары сот инстанциясының функциясын
орындауга мүмкінсіз болса да, Конституциялық Сот сот билігінің жогары
органы болып танылды [6. 9 б.].
Конституциялық соттың саяси аренадан кетуі туралы коп адамдар әртүрлі
түсіндірмелер берді. Белгілі бір азаматтар Конституциялық Соттың негізгі
заңның беттерінен "өшірілуін" оның өзіне тым көп өкілеттіктер алғанымен
(әсіресе, соңғы Жогаргы Кеңесті тарату) түсіндірсе, келесі біреулері
Конституциялық Соттың ішкі құрылымында оның мүшелерінің екі топқа бөлінуі,
соның нәтижесінде құқықтық мәселелерді шешу мүмкіндігінен қалуы деп
түсіндірілді. Енді нақтырақ келсек, М.Байғазин өзінің "Үш жылдық биліктің
қайғылы нәтижесі" мақаласында Конституциялық Сот өз қызметінің алғашқы
қадамдарынан бастап әртүрлі саяси шым-шытырықтың ортасында болды. Оның
беделі жалған түрде қалыптасты. Конституциялық Сотты заң шығару және атқару
органы күрып қана қойды да одан әрі оның тағдырын өзінің қолына берді.
Мысалы, 12 шақырымдағы Жогаргы Кеңес талқылаған "барлық соттарды біріктіру
туралы" құжат бойынша дереу жоба жасаушыларға әртүрлі қарсылықгар коріне
бастады. Кейбір процесс өкілдері "Жогаргы Кеңес әлемдегі ең әділ (гуманный)
сот құрайын деп жатыр деп айғай сала бастады. Конституциялық Сот судьялары
осы идеяларға сүйеніп, қогам бүл сотты жаппай қолдайды деп ашық айта
бастады. Мемлекетіміздің жоғарғы буынындағылар жогары сот билігі
(конституциялық сот) ешқашан саяси шиеленіске араласпайтынына сенімді еді.
Бұл туралы Президент Конституциялық Сот судьяларымен кеңескенде
"Конституциялық сот саясаттан тыс және жоғары түруы тиіс" деп мәлімдеген
еді. Сотта конфликт оның қызметінің алғашқы күнінен-ақ басталда. Оның
қарауына 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы туралы талап қабылданды. Бүл процесс
бойынша алғашқы отырыс 1993 жылдың қантар айында өтті. Көптеген
дәлелдемелердің болмауы себепті бүл іс белгісіз мерзімге кейінге
қалдырылды. Тек бір жылдан кейін ғана жалғастырылды. Істі қозғаған судья
Рогов енді ол туралы әңгімеден қаша бастады. Ал кейбір судьялар бүл туралы
процестің жалгасып, өткен 1986 ж. желтоқсан оқигасына күқықгық бага
берілуін талап етті. Ягни әділеттікке бастаушылар шындықгьщ орнына екі
топқа бөлініп әрекет ете бастады. Ақырында бүл іс бойынша мәселе тиісті
органның қарауына жатпайды деп сот үрдісін қысқарту туралы шешім шыгарып
тоқгатылды [8. с.5[. Олай болса, Конституциялық Сот 1992 жылы күзде талап
арызды қабылдағанда қайда қарады деген сүрақ туады. Осы іс бойынша 2,5 жыл
ішінде эксперт мамандар жүмысында іс сапарларга көптёген қаржылар жүмсалды,
12 томдық күжаттар, басқа да бос әурешіліктер болды, заңның, Конституцияның
үстемдігін, орындалуын қамтамасыз етуші органның өзі іс қараудың 6 айлық
мерзімін бүзып, бүл мәселемен 2 жарым жылдай айналысты. Конституциялық
Соттың қызметінің дүрыс жүзеге аспағанына тағы да мына істі мысал ретінде
алуга болады: 1993 жылы Конституциялық Сотқа азамат Т.Лупаревтан
Президенттің Қазақ экономика, менеджмент жэне жобалау институтын (ҚЭМЖИ)
күру туралы жарлығын тексеру туралы талап арызы түсті. Бүл арызда бір емес,
екі судья тексеріп жарлық заңцы деп талап арызды кері қайтарса да,
конституциялық сот мүшесі И.Рогов істі өзі ақыры қозгады. Алайда сот шешімі
алдыңғы үйғарыммен келісуге мәжбүр болды. Бүған қарап Конституциялық
Соттьің қызметіне, әділсот екендігіне күмән туады, себебі бүл жалпы тагы да
бос әурешілік, бос шығын, судьяның іске қатыстылығына, арыздың қаралуына
қатысты кезекті күмәндер туындады.
Азымаз ғана уақыт әрекет еткен Конституциялық қадағалау органының
қызметіне қарап, талдау жасаған көптеген мамандар мен ғалым заңгерлер
Конституциялық Сотта қаралған істердің барлығы оның қызметіне жота бермеді
деп есептейді. Қызметінің басында-ақ заңды бүзуды және берілген күзыретінің
шегінен шығуды қалыпты іс ретінде қараған сот билігінің жогары органы
Конституциялық Сот Ата Заңымызда сот органы ретінде қалганда жоғарыда
айтылған қателіктер жалғаса берер ме еді, - деп есептейді біраз
қайраткерлер.
Өз уақытында Конституциялық Соттың тагдырының аідыр соңында сәтсіз
аяқталуына өзге де себептерді байланыстыратын пікірлер болды. Л.Муртазина
өзінің мақаласында Конституциялық Соттың орнына жаңа нысандағы органның
келуіне ел басы - Назарбаевтың қатыстылығын көрсетті: "Назарбаевтың
наразылығын Конституциялық Соттың оның жарлыгын конституциялық емес деп
тану туралы шешімі тудырды. Алайда президент имиджі үшін шындығында -
"Азат" мүшелерінің талап арызы бойынша қозгаған 1986 жылгы желтоқсан
оқиғасы туралы іс қауіп тудырды. "Без правых и левых" атты кітабында,
сондай-ақ әртүрлі пікір білдірулерде Н.Э. Назарбаев 1986 жылғы оқиғадагы
өзінің рөлін демонстранттар жақтаушысы ретінде болганын көрсетті, бірақ
жүмсақ айтқанда бүл шындыққа сая бермейді. Президент сотта "ыңгайсыз"
сүрақтарга жауап беру міндетінен қорғалуы үшін 1993 жылы Конституциялық Сот
қызметін шектеді, - деп жазды Л.Муртазина [9. с.4]. Ол сондай-ақ басқа да
бірнеше себептер көрсетті. Оның бірі Н.Шайкеновтың қатыстылығы.
Конституциялық Соттың үш жылдық қызметінің нәтижесін талдау әртүрлі ойларға
жетелейді. Көптеген сүрақгар жауапсыз қалды. Өз уағында көпшілік қауым
Конституциялық Соттың неге тыңыш таратылғанына түсінбеушілік танытты.
Алайда, жоғарьща аталған фактілерге сүйеніп бүл соттың аренадан кетуінің
бірден-бір себебі -конституциялық соттың өзін - өзі тығырыкқа тіреуі деп
түсінуге болады. Кез-келген сот органының мүшелері үшін олардың
қызметіндегі ең бастысы -күқық болуы тиіс. Өкінішке орай Конституциялық Сот
өзінің беделін күқықга емес, саясатта, саяси шиеленісте іздеді. Профессор
В.А.Ким өзінің бірталай кейін жазған Жасампаз жылдар кітабында
Конституциялық Соттың орнына Конституциялық Кеңесті күру қажеттігін жаңа
1995 жылгы Конституцияны қабылдаудың себептерінің бірі ретінде анықтай
отырып, оның себептерін негүрлым жинақы түрде былай көрсетеді: "Қазақстан
Республикасының 1995 жылгы Конституциясына дейін елімізде нормативтік
актілердің конституцияга сәйкестігін қадағалайтын конституциялық бақылау
органы - Конституциялық сот болып келгені мәлім. Дегенмен, осы органның
мәртебесінде кемшіліктердің болганы жасырын емес, Айталық, халық
өкілдігінің негізінде құралмаған орган мемлекеттің жоғары органдарының, бүл
ретте Жогаргы Кеңестің тагдырын шешу Күқьіғын иеленді, оның үстіне
Конституциялық сот сот жүйесінің бір бөлігі әрі оның жоғары буыны ретінде
қүрылып, өзіндік іс жүргізу күқығы нормаларын сақгайтын сот органы ретінде
қызмет жасады. Қандай да бір заңдардың Конституцияга сәйкестігі туралы
мәселені ғылыми пайым мен пікір сайысы қагидатының негізінде шешетін,
саясаттан тыс түратын білігі биік зияткерлерден құрылатын орган болудың
орнына ол сот жүргізу ережелерін басшылыққа алатын органға айналды." [10.
302-303 б.].
1995 жылгы Қазақстан Конституциясы Конституциялық Соттың орнына
Конституциялық Кеңесті құрды. Конституциялық Соттың үйымдастырылуы мен
қызметінде кемшіліктер де болса да, ол елімізде конституциялық заңдылықты
ныгайту үшін аса маңызды актілердің бірқатарын қабылдады. Біз жогарыда
Конституциялық соттың таратылып, орнына конституциялық қадагалаудың жаңа
органы - Конституциялық Кеңестің келуінің түрлі гылыми себептерін
көрсеттік. Енді соларды Президенттің өзінің сөзімен қорытсақ па деп
отырмыз, ягни оларга тоқтала отырып, Н.Э.Назарбаев бьілай деген еді: Елдің
тагдыры, былайша айтқанда, "барлық жүз процент мөлшерде" бүкілхалықтық
сенім мандатына ие болмаган бір топ адамның ерік-жігеріне тэуелді болмайды
жэне болуга да тиіс емес. Конституциялық сот үлгісі Конституцияны сот
түргысынан қоргау органы ретінде өзін әр уақытта бірдей ақтай алган жоқ.
Заңдардың Конституцияга сәйкестігін тексеруді оларга Президенттің қол
қойганына дейін жүзеге асыру дұрыс болып табылады. Қабылданган заңдардың
Конституция нормаларына сәйкестігін гылыми талдаулар мен пікір сайыстар
арқылы тексеруге арналган орган үшін қызмет етудің соттық-іс жүргізушілік
тэртібінің белгіленуі ақталмады. Сондықтан жеке елдердің тәжірибесі
ескеріле отырылып Конституциялық Соттың орнына Конституциялық Кеңес құрылды
[11. 433-434 бб.]
Қандай жағдай болғанына қарамастан мына ереже анық болуға тиіс: сот
органы күмәнді пайда іздемей, өзінің тікелей функционалдық міндеттерін
орындаумен айналысуға міндетті. Демек, бүкілхалықтық талқьыаудан кейін жаңа
- 1995 жылғы Конституцияның жобасына конституциялық қадағалаудың жаңа
моделі — Конституциялық Кеңесті құру туралы өзгерістің енгізілуі кездейсоқ
емес. Конституциялық Кеңес Конституциялық соттың орнына жоғарьща аталған
себептерге байланысты, қажет етіліп келген орган болды.
1.3 ҚР Конституциялық Кеңесінің қүрылуы және қүрамы
30.08.1995 жылғы жаңа Конституция Республикамызда конституциялық
бақылаудың жаңа моделі - Конституциялық Кеңесті бекітті.
Ол 1993 жылғы Конституциямен бекітілген Конституциялық сот секілді көп
қүрылымды сот жүйесіне кірген жоқ. Ол ешбір билік тармағына кірмейтін,
тәуелсіз, елімізде әрекет ететін құқықгық актілер жүйесінде Конституцияның
жоғарылығын қамтамасыз етуге бағытталған орган болды.
Конституцияның VI бөлім Конституциялық Кеңеске арналган.
"Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық
заңда Конституциялық Кеңестің мақсат, міндеттерімен қатар оның мәртебесі,
құрылу тәртібі реттелген. Конституциялық Кеңес мемлекеттік орган ретінде
Республиканың бүкіл аумагында Қазақстан республикасы Конституциясының
жоғары түруын қамтамасыз етеді. Өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде дербес
жэне мемлекеттік органдарга, ұйымдарга, лауазымды адамдар мен азаматтарга
тәуелсіз, Республика Конституциясына гана багынады әрі саяси жэне өзге
себептерді негізге ала алмайды. Республика Конституциясы мен тиісті
конституциялық заңды басшылыққа алып, соттардың немесе басқа да мемлекеттік
органдардың құзыретіне жататын мэселелерді анықтау мен зерттеуге бармай-ақ
өз өкілеттігін жүзеге асырады. Конституциялық Кеңестің құрамы жеті адамнан
түрады: төрагасы жэне алты мүшесі. Сонымен қатар экс-Президенттерге гүмыр
бойына Конституциялық Кеңестің мүшесі болуга қүқық берілген.
Конституциялық кеңес мүшелерінің өкілеттігі алты жылга созылады.
Конституциялық Кеңес мүшелерінің жартысы эрбір үш жыл сайын жаңартылып
отырады.
Конституциялық Кеңестің қүрамына отыз жасқа толган, Республика
аумагында түратын, жогары заң білімі, заң мамандыгы бойынша кемінде бес жыл
жүмыс стажы бар Республика азаматы тагайындала алады.
Конституциялық Кеңестің төрагасын ҚР Президенті қызметке тагайындайды
жэне қызметтен босатады. Дауыс тең бөлінген жагдайда оның даусы шешуші
болып табылады. Соңгы конституциялық өзгерістерге дейін Конституциялық
Кеңестің екі мүшесін - Республика Президенте екі-екі мүшеден тиісінше Сенат
пен Мәжіліс төрагалары тагайындады. "Конституциялық Кеңес қабылдайтын
шешімдердің эділетті болуы үшін осы мемлекеттік органды қалыптастыруга
Президент те, өз палаталарының басшылары арқылы Парламент те қатысады" [11.
433-434 бб.], - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС - КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУ ОРГАНЫ 6
Конституциялық қадағалаудың ұғымы және конституциялық қадағалау
органдарының жүйесі 6
Қазақстанда конституциялық қадағалау институтының қалыптасуы жэне дамуы
15
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің құрылуы және құрамы 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕСІНІҢ ҚЫЗМЕТІ 25
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің өкілеттіктері 25
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінде іс жүргізу 36
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
ҚОСЫМШАЛАР 58
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысым Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің
конституциялық-құқықтық мәртебесі тақырыбына арналған. Тиісінше жұмыста
конституциялық қадағалаудың ұғымы ашылып, Қазақстанда конституциялық
қадағалау инститытының қалыптасуы мен дамуы өзгешеліктері, конституциялық
қадағалау органы ретінде Конституциялық Кеңестің ұйымдастырылуы мен қызметі
қарастырылган.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан халқы өз Коңституциясында
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру ниеті туралы
мәлімдеді. Баршаға мәлім болгандай, құқықтық мемлекет өз саяси жүйесінің
конституциялыгымен, заңга сэйкес актілердің заңга багынуымен, мемлекеттің
жэне азаматтың өзара байланысымен, сондай-ақ эділсотты бекітуімен
ерекшелінеді. 1995 жылдың 30 тамызында дауыс беруге қатысқандардың 89.1 %-
нің дауысын алып республикалық референдумда ҚР Конституциясы қабылданды.
Бұл Конституция мемлекетіміздің негізгі институттарын жаңаша қалыптастырды,
адам және азаматтың мәртебесін бекітті және еліміздің барлық құқықшыгару
қызметінің мазмұнына белсенді түрде әрекет етті. 2007 жылдың мамыр айының
21-ші жүлдызында республика Президентінің бастамашылығымен демократиялық
қогамды дамыту және азаматтардың күқықтары мен бостандықтарының қоргалуын
қамтамсыз ету, нығайту жолында ҚР Конституциясына өзгерістер мен
толықтырулар енгізілді. 1995 жылгы Конституция мәртебесі өзгеріп жаңаша
қүрылган' органның бірі Конституциялық Кеңесті қалыптастырса, 21 мамырда
қабылданган Конституцияга өзгерістер мен толықтырулар Конституциялық
Кеңестің қызметін демократияны дамыту багытында жетілдіруде біразымаз қадам
жасады. О л бұрыңгыдай республика Конституциясын қоргау жөніндегі сот
билігінің органы емес, ешбір билік тармагына кірмейтін, мүшелері тәуелсіз
қызмет ететін конституциялық қадагалау органы болып табылады.
Әлемдік қауімдастықтың даму заңдылықтары нарықтық экономикалық
қатынастарды орнықтыру, билікті заң шыгару, атқару жэне сот тармақтарына
бөлу, Конституцияның реттеушілік рөлін арттырып, оның негізінде жэне
шегінде бүкіл мемлекеттік механизмді дамытуды қажет етті. Конституцияны
қорғау функциясы мемлекет пен түлғаның қүқықтары мен міндеттерінің бірлігін
корсетеді. Сондай-ақ Конституцияның қоргалуы азаматтар үшін де олардың
қүқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік органдардың сақтау кепілдіктерінің
шарты ретінде ауадай қажет. Сонымен, биліктің үш тармағының қалыпты
қызметін, Конституцияның жоғарылығы мен сақталуын, азаматтардың қүқықтары
мен бостандықтарын қамтамасыз етуді жүзеге асырушы орган - Конституциялық
Кеңес болып табылады. Конституциялық Кеңес билік тармақтарының қалыпты
жұмыс істеуін, азаматтардың қүқықтары мен бостандықтарын Конституция
нормаларының жогарылығын сақтау, қоргау арқылы қамтамасыз етеді.
Қазақстанда конституциялық қадагалау институтының дамуы,
конституциялық қадагалаудың мәні мен қажеттілігі, ҚР Конституциялық
Кеңесінің мәртебесі және қызметі біздің зерттеу жұмысымыздың пэні болып
табылады. Біз зерттеуімізді осы мәселелер шегінде жүргіздік.
Ж^мыстың жаңашылдығы. Бұл жұмыс Қазақстанда конституциялық қадағалау
институтының қалыптасуы мен дамуын, конституциялық-құқықтық реттелуін,
тиісті салада кездесетін проблемаларды зерттеуге арналған кешенді жүмыс
болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасында конституциялық қадағалау
институтының дамуының және қызметінің гылыми-теоретикалық және практикалық
проблемаларын зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
1. Конституцияны заңи қорғаудың маңызды нысаны ретінде конституциялық
қадағалаудың мәнін ашу, нысандарын талдау;
• Конституциялық қадағалау институтының даму кезеңдерін зерттеу;
• Конституциялық қадағалау органдарының мәртебесін анықтау және
құзыретінің аясын қарастыру;
1. Мемлекеттік органдар жүйесіндегі Конституциялық Кеңестің мәртебесінің
өзгешелігін анықтау.
Зерттеу объектісі: Қазақстанда конституциялық қадағалаудың жүзеге
асырылуы мен конституциялық іс жүргізу процесі.
Зерттеу пәні: Қазақстанда конституциялық қадағалау институтының дамуы,
конституциялық қадағалауды жүзеге асыратын органдардың ұйымдастырылуы мен
қызметі, конституциялық істерді қарау практикасы.
Тақырыпты ғылыми зерттеу дәрежесі. Конституциялық қадағалаудың
мәселелерін зерттеуге тәуелсіз Қазақстан кезеңінде болмаса кеңестік заманда
көп назар аударылмаган. Қазақстанда конституциялық қадагалау институтын
зерттеумен айналысатын бірқатар галым, қайраткерлерді көрсетуге болады.
Олардың ішінде, гылымдар Зиманов С.З., Сартаев С.С., Ким В.А., Кенжалиев
З.Ж., Сабикенов С.Н., Қопабаев Ө.Қ., Айтхожин К.К., Бейбитов М.С., Мицкая
Е.В., Караев А.А., Пильников А., т.б., қогам қайраткерлері Н.Ә.Назарбаевтың
өзі, Ю.В.Ким, А.Есенжанов, М.Кемалов т.б..
М.Байгазин, Л.Муртазина, Ким Ю.В. секілді галымдар конституциялық
қадагалау институты ретінде кешегі - Конституциялық Соттың қызметі
мәселелерін зерттесе, бүгінгі жас мамандар А.Караев, Конституциялық
Кеңестің қызметкері М.Кемалов секілді түлгалар Конституциялық Кеңстің
қызметін жетілдіру мәселелерін өздерінің түрақты зерттеу пэніне айналдырган
деп айтуга болады.
Шетелдік ғалымдардың ішінде де тиісті институтты зерттейтін галымдар
бірқатар: С.С.Алексеев, Осипов А.В, Боботов С.В, Кутафин А.С. т.б.
Жүмыстың практикалық маңызы. Жүмыста мазмүндалған қорытындылар мен
ұсыныстарды ең алдымен конституциялық заңнаманы жетілдіру саласында,
конституциялық құқық мәселелері бойынша ғылыми зерттеулер жүргізуде,
сонымен қатар "ҚР Конституциялық қүқығы" мен өзге арнайы курстарды оқытуда
пайдалануга болады.
Зреттеу жүмысының ғылыми-әдістемелік базасы. Жүмыстың ғылыми базасын
конституциялық қадағалау институтын зерттеумен айналысатын
отандық жэне бірқатар шетелдік ғалымдар мен қайраткерлердің еңбектері,
конституциялық қадағалау практикасы құрайды. Ал, зерттеудің әдістемелік
базасын қоғамдық, әлеуметтік, қүқықтық құбылыстарды зерттеудің теориялық-
қисындық, құқықтық тарихи және философиялық эдістері мен тұжырымдары,
танудың құқықтық ғылым үшін эдетті эдістері мен амалдары құрайды. Олар:
салыстырмалы, тарихи, талдау, қисындық, статистикалық және т.с.с.
Жұмыстың қүрылымы. Диплом жұмысымның құрылымы кіріспеден, 5 тармақты
қамтитын екі бөлімнен, қорытындыдан жэне пайдаланылған эдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС - КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚАДАҒАЛАУ
ОРГАНЫ
ІЛКонституциялық қадағалаудың үғымы және конституциялық
қадағалау органдарының жүйесі
Қазіргі уақытта, республикамызда конституциялық бақылау түрлерін
жетілдіру, Конституцияның дәлме-дәл орындалуын қамтамасыз ету түсында басқа
елдердің оны үйымдастыру тәжірибесін оку қажетті-ақ болып отыр.
Конституцияны қорғау қажеттігі оның ерекше мәні, маңызы бар акт болып
табылатындығынан туындайды.
Конституция — ата заңымыздың мәні қоғам мен мемлекет өмірінде
демократиялық бастамаларды бекітуде көрінеді. Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес Республикада бәрі заң жэне сот алдында тең. Тегіне,
әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жагдайына, жынысына, нәсіліне және
т.б. жағдайларға қарамастан Конституция адамдар мен азаматтардың қүқықтары
мен бостандықгарының теңдігіне кепілдік етеді. Олай болса, әрекет етудегі
Қазақстан Республикасы Конституциясы өз мәні бойынша демократиялық,
құқықтық мемлекеттің Конституциясы ретінде бағаланады.
Конституция — жоғары зандық күшке ие. Ал, бүл оның нормаларын
еліміздің заңдылықтарында қорғау басымдығын анықгайды. Конституцияның
мемлекеттің негізгі заңы ретінде рөлін мынадан байқауға да болады:
Конституция нормасымен ҚР-ның қүқықтық жүйесінің күрылу процесі үшін негіз
анықталған, конституциялық нормалар күқықгық актілердің түрлерін,
өзарақатынасын анықтайды. Осыған орай Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес барлық өзге нормативтік құқықтық актілер
Конституцияға және заңдарға қайшы келмеуі керек. Сонда осы актілердің
барлығы да заңға сәйкес актілер деген атқа ие болады. Жалпы Конституцияның
- негізгі заңның жоғарылығы дегеніміз не деген сүраққа келеек, бүл
дегеніміз кез-келген нормативтік акт, билік органының немесе оның лауазымды
адамының кез-келген әрекеті (немесе әрекетсіздігі) Конституцияға, оның
нормалары мен қагидаларына сәйкес болу тиістілігі. Конституцияның
жоғарылығы - қүқықтық актілердің кең жүйесінің біртүтастығын және қайшы
келмеуін қамтамасыз ету қажеттілігінен туындалады. Тек осылай ғана кез-
келген Конституцияның негізгі мақсаты жүзеге асырылуы мүмкін - азаматтың
құқықтарына кепілдік ету, биліктің демократиялық және рационалдық
құрылысын, оның демократиялық әрекет етуін қамтамасыз ету [1, с.11-12].
Қазақстан Республикасының Конституциясында "Конституция жоғары заңцық күшке
ие жэне республика аумағында тікелей қолданылады" деп бекер айтылмаған.
Конституцияның жоғарылығы қагидасы тиісті мемлекеттік органдар мен
лауазымды адамдардың өктем әрекеттерінің бастапқы қағидаларының бірі болуға
тиіс, алайда практикада ол әрқашан сақтала бермейді. Олай болса, бүл
қағиданы қамтамасыз ету үшін белгілі бір конституциялық кепілдіктер, оның
ішінде негізгісі — конституциялық бақылау немесе қадағалау институты қажет.
Конституцияның жогарылығының кепілдігінің жүйесін былай көрсетуге
болады. Жүйенің басында - Республика Президенті, кейін Республика
Парламенті, Конституциялық Кеңес, сот жүйесі, Прокуратура, Үкімет, қүқық
қорғау органдары. Конституцияның жоғарылығының негізгі кепілі туралы ереже
Конституцияның 40 бабының 2 тармағында көрсетілген: "Республика Президенті
— халық пен мемлекеттік билік бірлігінің, адам және азаматтардың қүқықгары
мен бостандықгарының, Конституцияның мызғымастығының кепілі әрі нышаны".
Олай болса, Конституцияның жоғарылығын қамтамасыз ету Президенттің басым
міндеттерінің бірі болып табылады.
Жоғарыда көрсетіліп кеткендей Конституцияның жоғарьшығын қамтамасыз
етуге Президенттен өзге көптеген органдар ат салысады. Бұл таң қаларлық іс
емес, өйткені конституцияның жоғарылығын шынайы қамтамасыз етпей құқықгық
мемлекет: күру, адам мен азаматтардың құқықтары мен мүдделерін сақтау,
мемлекетімізді экономикалық, әлеуметтік, саяси жағынан жетілген алдыңғы
қатарлы елдер қатарына қосу туралы сөз ету бекер.
Жай заңдарға қарағанда, әсіресе Конституция түрақты, үзақ мерзімге
есептелген болуы қажет. Мәні бойынша Конституцияның шегінде, оның
қағидаларының негізінде бүкіл мемлекеттік механизм реттеледі және
азаматтардың қүқықгары мен бостандықтары қорғалады, қамтамасыз етіледі,
қоғамдық дамудың көптеген сфералары: экономикалық, әлеуметтік, мәдени
салалары анықталады. Олай болса, негізгі заңның түрақтылығы конституциялық
бақылау жүйесін құруды қажет етеді. Ал, конституциялық қадағалау немесе
бақылау дегеніміз - бүл заңдар мен өзге актілердің Конституцияға
сәйкестігін тексеруді, азаматтардың құқықгары мен бостандықгарын жоғары
деңгейде қорғауды, билікті бөлу қағидасын орындауды қамтамасыз ететін
демократиялық институттардың бірі [2. 226 б.]. Басқаша айтқанда,
конституциялық бақылау (қадағалау) - бүл эдетте конституциялық соттар
немесе арнайы қүрылған мемлекеттік орган жүзеге асыратын, заңдардың жэне
өзге нормативтік құқықтық актілердің Конституция ережелеріне сэйкес келуін
бақылау.
Конституциялық бақылау (қадағалау) билік бөлінісі мен саяси жэне
идеологиялық плюрализм орын алған жэне жеке түлғаның қүқықтары мен
бостандықтары кепілдендірілген қүқықтық, демократиялық мемлекет үшін тэн
институт болып саналады. ҚР Конституциясына сәйкес Конституциялық Кеңес
конституциялық бақылауды жүзеге асырады. Конституциялық бақылау
органдарының тагайымы мемлекет пен қогамның Негізгі заңын қорғауда болып
табылады. Тиісті мақсатта олар қажет болған жагдайда заң шыгарушы, мемлекет
басшысы мен үкімет қандай да бір себептерге байланысты Конституциядан қыңыр
кеткен жагдайда оларды түзеп қояды. Конституциялық бақылау органдары
конституциялық заңдылық демократияның және оның саяси мәдениетінің табиги
элементі болып табылауына жәрдем жасау үшін қүрылган деп айтуга болады.
Жалпы алганда Конституцияны қоргау өзге мемлекеттік органдармен де жүзеге
асырылуы мүмкін, бірақ қүқықтың басты қайнар көзі ретінде оның жогарылыгын
қамтамасыз ету - конституциялық бақылау органдарының айрықша құзыры болып
табылады.
Конституцияның жогарылыгын, оның бүзылмауын бақылау міндеті
конституциялық қадағалау органдарына жүктелген. Әдетте олар тгормативтік
құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігін тексеруді жүзеге асырады.
Бүдан конституциялық қадагалау деген заңцардың, сондай-ақ басқа да
актілердің мазмұнына түсініктеме беріп, оның Конституцияға сәйкестігін
тексерудің арнайы формасы екендігін көреміз. Сонымен қатар конституциялық
қадағалау билікті бөлу принципін жүзёге асырудағы қайшылықты дауларды
шешуге байланысты мемлекеттік билікті жүзеге асыру процесі туралы мәселелер
мен дауларды шешетін және билікті шектейтін қызмет ретінде де
қарастырылады. Сонымен конституциялық қадағалу функциясы - бүл
конституциялық заңдылықгы қамтамасыз ету мен заңсыздыққа жол бермеу
функциясы болып табылады.
Конституциялық қадағалау доктринасын алғаш рет Джон Маршаллдың
басшылығымен АҚШ Жоғары Соты қалыптастырып, қолданды. 1803 жылы АКДІ Жоғары
Соты "Сот құрылысы туралы" заңның 13 бөлімін АҚШ Конституциясына қайшы
келеді деп танып, оның қолданылуына тыйым салды. Бүл конституциялық
қадағалау жүйесінің өмірде қалыптасуының алғашқы қадамы еді. . Осылайша АҚШ
Жоғары Соты конституциялық қадағалау органдарын қалыптастыру қажеттігіне
бастамашылық жасады. Қазіргі таңца конституциялық қадағалу институты әлемде
жазылған Конституциясы бар барлық дерлік елдерге енгізілген.
Ғылымда Конституцияның бүзылмауын, жоғарылығын қамтамасыз ететін
институтты конституциялық қадағалау деп те және конституциялық бақылау деп
те атай береді. "Конституциялық қадағалау" және "Конституциялық бақылау"
үғымдарының өзара қатынасына келсек, заң әдебиеттерінде бүл туралы әртүрлі
көзқарастар айтылған. Бір авторлар бүл үғымдарды үқсас, бірдей деп
есептесе, келесілері оларды бір-бірінен бөліп қарайды, ал үшінші бір топ
авторлар қадағалауды конституциялық бақылаудың бір түріне жатқызады.
Ғылымда бүл үғымдар толық көлемде бірдей емес, бірақ көбінесе синоним
ретінде қолданылады. Ал, С. Алексеев заңдылықтың кепілдіктері туралы
айтқанда, қадағалау және бақылау жүйесін көрсетеді [3. с.92]. Ал,
Конституциялық Кеңестің экс-төрағасы Ю.Ким бүл екі үғымды бірге
қарастырады. Оның пікірінше "біздің зандылықта қадағалау және бақылау
үғымдары әрқашанда қатаң түрде шектелмейді. Сондықтан әдебиетте осы
үғымдардың қатынасы түсінігі әртүрлі. Бақылау - бүл бақылаушы органның өз
бақылауындағының актілерін жою құқын білдіреді, ал қадағалау - өз
қадағалауындағы органның актілерінің күшін тоқтата түру (приостановить)
мүмкіндігін көрсетеді. Үғымдардың осындай арақатынасын біз қадағалау мен
бақылауды сипаттау кезінде қолданамыз" [1. с.10].
Заң практикасында заңдылықтың және өзге актілердің конституциялығына
бақылау (қадағалау) кең етек алды. Алайда көп елдерде үзақ уақыт бойы
арнаулы конституциялық бақылау (қадағалау) органдары болған жоқ,
социалистік елдерде ол парламенттің түрақты алқалық органына жүктелді.
Конституциялық қадағалау (бақылау) институтының отаны - АҚШ болып
табылады. Онда бүл функция жалпы күзыретті соттарға берілген.
Конституциялық қадағалауды жүзеге асыру мәселелері әлемдік практикада
әртүрлі шешіледі.
Конституциялық бақылаудың жүйесі туралы айтсақ, қазіргі жағдайда
конституцияны қорғауды жүзеге асыратын органдардың үш, нүсқасы бар:
біріншісі — жалпы соттар — соңғы инстанциясы Жоғарғы Сот болып табылады;
екіншісі — арнайы құрылған Конституциялық соттар; үшіншісі — сотқа
жатпайтын Конституциялық Кеңестер, бүл органдарды "квазисот" органдары деп
те атайды. Ал, Ю.Ким конституциялық қадағалауды жүзеге асыратын органдардың
үш түрін емес, төрт түрін көрсетеді. Оның анықтауынша заңдардың
конституциялығын тексеру біріншіден - барлық соттарға жүктелген, екіншіден
— тек Жоғарғы Сотқа, үшіншіден — юстиция органдарынан бөлек конституциялық
сотқа және төртіншіден - соттық сипатта емес, арнайы органдарға жүктелген.
Яғни Ю.А.Ким конституциялық бақылауды жүзеге асыратын соттарды — жай соттар
және Жоғарғы Сот деп екіге бөліп қарастырып отыр.
Жалпы соттар жүзеге асыратын конституциялық бақылау негізінен
англосаксондық құқық елдерінде тараған — АҚШ, Дания, Австралия, Бразилия,
Норвегия, Индия т.е.с. (Үлыбританияның өзі бүған кірмейді). Мысалы, АКДІ
Конституциясының 1 тарауының 3 бабына сәйкес сот билігі Жоғаргы Сотқа және
төменгі соттарға берілген. АҚШ соты қылмыстық немесе азаматтық істі қарап
жатқан кезде кез-келген тарап оған процесте қолданылудағы заңның
конституциялық еместігі туралы арыздануы мүмкін. Бүл жағдайда негізгі
прцесс тоқгалады немесе кейінге қалдырылып, басқа мәселе — яғни заңнын
конституцияға сәйкес еместігі туралы іс қарау басталады. Конституцияға сай
емес деп танылған заң соттармен, әкімшілік және өзге органдармен
қолданылмайды, олай болса ол шынайы мәнінен айырылады. Бүрынғы КСРО
республикасының бірі - Эстонияда да осы 1 - ші модель қолданылды, ал Ю.А.
Кимнің айтуынша екінші модель, яғни Эстония Конституциясына сәйкес
Мемлекеттік (Жоғары) Сот бір мезгілде Конституциялық қадағалау Соты болып
табылады. Бүндай түрге -Гвинея, Камерун елдерін де жатқызуға болады. Істі
жоғаргы сот инстанциясына дейін жеткізудің үзақ, көп сатылы процедурасы,
заңның кушіне енгенге дейін алдын-ала бақылаудың мүмкін еместігі және
басқада да себептерден соңғы он жылдықта конституциялықты қамтамасыз етудің
бүл жүйесі кең таралмады. Осы жүйені қолданған кейбір елдер континентальдық
Европа мемлекеттері тандаган жолға көшті, яғни конституциялық соттар немесе
Конституциялық Кеңес түріндегі арнайы органдар құра бастады. Мысалы: ГФР —
да Федералдық Конституциялық Сот, Испанияда - Конституциялық Соттар
күрылды.
Конституциялық қадағалауды жүзеге асыратын конституциялық соттар
аталған елдерден басқа Австрия, Италия, Турция, Россия жэне бүрынгы одақтас
республикалардың кейбіреулерінде де құрылган.
Конституциялық соттардың құзыретіне кіретін мәселелерді 3 топқа бөлуге
болады:
1. бірінші топ құқықтық актілердің конституциялығы мәселелерін қамтиды,
яғни заңдар және басқа да нормативтік актілер конституциялық қадағалауға
жатады.
2. екінші топты лауазымды адамдардың қызметтерінің конституциялығы
мәселелері күрайды. Конституциялық бақылаумен қатар соттар өзге де
қызметтерді атқарады: мемлекеттің жоғарғы органдарының қүзыреттері туралы
дауларды қарайды, Президент сайлауын және референдумның өтуінің
дүрыстығын қарайды және т.б.
3. үшінші топқа жалпы соттардың конституциялық мәселелер жөніндегі
шешімдеріне қадағалау кіреді. Кейбір мемлекеттер мамандандырылған
конституциялық соттар құру кезінде жалпы соттар жүйесінен кейбір жеке
элементтерді алды. Италияда тікелей Конституциялық Сотқа өтініш білдіру
мүмкіндігімен қатар (ол белгілі бір орган мен лауазымды адамдарға
берілген) "жалпы құқық" тәртібі сақгалған, ягни процестегі тарап немесе,
судьяның өзі процесте қолданылып жатқан заңның конституцияға сай
келмейтіндігі туралы қорытындыға келсе, бүл мәселені Италия
Конституциялық Сотына бере алады.
Италиядағы конституциялық қадағалаудың бүл жағы біздің республикамызда
бекітілген конституцилық қадағалау институтының бір қырына үқсас келеді.
Ашып айтсақ, республика заңнамасына сәйкес жалпы соттар қандай - да бір іс
қарау кезінде белгілі бір заңның Республика Конституциясына қайшы
келетіндігін анықгаса, қарап жатқан ісін тоқгата түрып Республиканың
Конституциялық Кеңесіне сол актінің' конституцияға сәйкес еместігін қарау
туралы жолдануға тиіс. Бүл - Қазақстан Республикасында Конституциялық
Кеңеске жолданудың бір жолы болып табылады.
Жогарыда тоқталып кеткеніміздей, ҚР Конституциясына сэйкес
Конституциялық Кеңес конституциялық бақылауды жүзеге асырады, ягни
мемлекеттік орган ретінде ол Республиканың бүкіл аумагында Қазақстан
Республикасы Конституциясының жогары түруын қамтамасыз етеді. Өз
өкілеттігін жүзеге асыру кезінде ҚР Конституциялық Кеңесі дербес болып
табылады жэне мемлекеттік органдарга, үйымдарга, лауазымды адамдар мен
азаматтарга тэуелсіз, Республика Конституциясына гана багынады әрі саяси
жэне өзге себептерді негізге ала алмайды, Республика Конституциясы мен "ҚР
Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық заңды басшылыққа ала отырып,
соттардың немесе басқа мемлекеттік органдардың қүзыретіне жататын барлық
жагдайларда өзге мэселелерді анықтау мен зерттеугё бармай-ақ өз өкілеттігін
жүзеге асырады. ҚР Конституциялық Кеңесі ешбір билік тармагына жатпайды.
Көрші Ресей мемлекетімен қоса қарастырсақ, Ресей Федерациясында
конституциялық бақылауды жүзеге асыру қүқыгы мамандандырылған сот органы -
РФ Конституциялық Сотына жүктелген.
Ресей Федерациясының Конституциялық Соты сот билігінің біртүтас
жүйесіне кіреді. Ол конституциялық әділсотты жэне заңдылықты жүзеге асыруға
арналған органдардың қатарына кіреді. Оның қүқықтық мәртебесі, міндеттері
мен өкілеттіктері РФ Конституциясында, неғүрлым аңық және нақты түрде "РФ
Конституциялық соты туралы" конституциялық заңда анықталган.
Ресейдің және Қазақстанның конституциялық бақылау органдарының
мәртебесін қарай отырып мынаны айтуга болады: Ресейде де, Қазақстанда да
конституциялық бақылауды жүзеге асыратын аталмыш органдардың негізгі мэні -
Негізгі заңга нормативтік қүқықтық актілердің сэйкес келуін жэне бүкіл
мемлекет аумагында оның жогары заңи күшін қамтамасыз ету болып табылады.
Заңдар мен өзге де нормативтік қүқықтық актілердің конституциялығына
конституциялық бақылауды Конституциялық сот және Конституциялық Кеңес
әртүрлі нысандарда жүзеге асырады. Конституциялық Кеңес үшін неғүрлым
ескертушілік, алдын-алушылық (превентивтік) сипат тэн, ягни заңдар мен
халықаралық шарттардың конституцияғы сәйкестігі оларкүшіне енгенге дейін,
уэкілетті органмен бекітілгенге дейін тексеріледі. Ал, Конституциялық
Кеңестің қолданымдағы актілердің конституциялығын тексеруі жалпы
юрисдикциялы соттардың өтініштері болғанда ғана мүмкін болады. Мүндай
бақылауды әдетте кейінгі (последующий) конституциялық бақылау деп атайды.
Демек, Қазақстанның Конституциялық Кеңесінің басты бақылауы - алдын-ала
бақылау, тексеру болып табылады. Ал, Ресей Федерациясының Конституциялық
Соты алдын-ала да, кейінгі де конституциялық бақылауды қатар жүзеге асырады
Әлемдік практикамен танысу конституциялық қадағалудың объектілері
көбіне бір болып табылатындығын куәландырады. Конституциялық қадағалаудың
объектілері жай және конституциялық заңдар, конституцияға енгізілетін
өзгерістер мен толықтырулар, халықаралық келісім-шарттар, парламент
регламент^ мемлекеттік биліктің атқарушы органдарының нормативтік актілері.
Федеративтік нысандағы мемлекеттерде осы аталғандарға қоса конституциялық
қадағалаудың объектісіне одақ пен федерация субъектілерінің арасындағы
құзыреттерді шектеу мәселелері де жатқызылуы мүмкін. Бүл конституциялық
қадағалаудың' көп елдерде мойындалған объектілері. Бүған сай келетін де,
сай келмейтінде мемлекеттер кездеседі.
А.А.Караев конституциялық бақылаудың қазақстандық жүйесін бірқатар
артықшылықтарға ие деп көрсетеді және ол артықшылықтарға конституциялық
бақылау жүйесін қүрудың тиімділігін (өнімділігін), қүрамының шағындығын,
еңбекті бөлуді, жаңарып отыру қағидасын, оның орталықтандырылмауын
(децентрализация) жатқызады [4. с.38]. Конституциялық Кеңес ешбір билік
тармағына кірмейді, өз өкілеттіктерін жүзеге асыруда дербес эрі тэуелсіз.
Конституциялық Кеңестің қызмет ету практикасын саралау оның қазақстандық
конституциализмнің аса маңызды институтына айналғанын көрсетеді. Мысалы,
Конституциялық Кеңестің 2000 жылға дейінгі қызмет мерзімін алсақ, осы
аралықта о л 61 өтініш қараған, оның ішінде: 15 - Парламент қабылдаған
заңдардың конституциялығы туралы, 20 - Конституция нормаларын ресми
талқылау туралы, 26 - республика соттарының өтініштері бойынша [5. 136.].
Дегенмен, біраз ғалымдардың есептеуінше Қазақстан Республикасында
конституциялық бақылаудың тиімділігін көтеру үшін Конституциялық Кеңестің
құқықтық реттелуіне бірқатар толықтырулар енгізу қажет. Нақты айтсақ,
тиісті мәселені зерттеуші ғалым А.А.Караевтың есептеуінше "Конституцияда
мемлекеттік биліктің органы ретінде Конституциялық Кеңес биліктің дербес
тармағы ретінде анықталмаған, ал бүл біздің ойымызша үлкен кемшілік болып
табылады. Осы орайда, сонымен қатар Конституциялық Кеңес конституциялық
қүрылысты қорғауды, жеке адамдардың конституциялық қүқықтары мен
бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етеді, сондай-ақ, биліктің бөлінуі
принципінің сақталуын қамтамасыз етеді деп бекіту қажет.
Конституциялық бақылаудың (қадағалаудың) объектісі болуы тиісті
мэселелердің шегін кеңейту қажет. Мысалы, Парламент пен оның падаталарының
регламенттерін бақылау объектісіне кіргізу керек. Регламенттерге бақылауды
бекіту заң шығару билігінің ішкі ұйымдық мәселелерін шешудегі дэстүрлі
артықшылығын шектейді. Сонымен қатар, бұл саланы бақылау үйымдық жэне өзге
процедуралық мэселелерін шешу кезінде
Парламенттің конституциялық заңдылықты сақтауына ықпал етеді." [4. 36-
3766.] Аталмыш ғалым Конституциялық Кеңестің бақылау объектісіне саяси
партиялар мен өзге қоғамдық бірлестіктердің конституциялығын тексеруді де
жатқызуды ұсынады. Тиісті ұсынысын ол былай рэсімдейді: ҚР Конституциясында
Бас Прокурордың, Әділет Министрлігінің өтініші бойынша Конституциялық Кеңес
саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктердің конституциялығын белгілейді
деген ережені бекіту қажет.
Конституциялық Кеңес туралы заңға толықтыру енгізу арқылы нақтылауды
қажет ететін келесі мэселе - конституциялығы тексерілетін заңның түріне
байланысты қатынас. Конституцияға сэйкес біз заңдар конституциялық
бақылаудың негізгі объектісі болатындығын байқаймыз. Яғни, ҚР
Конституциясының 72 бабында Конституциялық Кеңес Парламент қабылдаған
заңдарға Президент қол қойғанға дейін олардың Конституцияға сәйкестігін
қарайтындығын белгілейтін ереже көрініс тапқан. Заңның үш түрі
болатындықтан - конституциялық заң, жай заң, конституцияға өзгертулер мен
толықтырулар енгізетін заң - олардың барлығының конституциялығы тексеріледі
ме деген сүрақ туады. Осы орайда конституцияға өзгертулер мен толықтырулар
енгізетін заңға бақылау жасау мүмкіндігі туралы туындайтын мәселе, сүрақ
аса маңызды болып табылады. А.А.Караев оған жауапты тиісті заңның қабылдану
тәртібіне тоқтала отырып береді, яғни конституцияға өзгертулер мен
толықтырулар біріншіден, Президенттің шешімі бойынша өткізілетін
республикалық референдуммен енгізілуі мүмкін; екіншіден, Палаталардың
бірлескен отырысында эр палата депутаттарының жалпы санының 34 немесе 45
дауысымен енгізіледі. Референдумда қабылданатын заңдар конституциялық
бақылаудың юрисдикциясына енбейді, демек бірінші жағдайда тиісті заңды
Конституциялық Кеңес тексермейді. Ал, Парламенттің үқсас заңына қатысты
қарастырсақ, бір қарағанда мүндай заңдар қисынды түрде конституциялық
бақылаудың объектісі бола алмайды. Себебі, онда заң шығарушы органның
абсолютті басым көпшілігінің еркі білдіріледі. Алайда, Конституцияға
өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдардың да конституциялығы
тексерілуі ықтимал жағдай. Бүл тұрғыда бақылау, біріншіден, конституцияны
өзгерту туралы үсыныстың енгізілу тэртібінің сақталуы мен оны өзгерту
процедурасының өзіне жүргізілуі мүмкін; екіншіден, мүндай заңдардың
мазмүнына. Олай болса, Парламенттің Конституцияға өзгертулермен
толықтырулар енгізетін заңдары (оған Президент қол қойғанға дейін)
конституциялық бақылау органының құзырына жатқызылуы мүмкін.
Конституциялық Кеңеспен кімнің актілерінің конституциялығы
тексерілетіні туралы айтар болсақ, Конституциялық Кеңес тек Парламентпен
қабылданған заңдарға ғана алдын-ала бақылауды жүзеге асырады. Мұнда
антипарламентарлық бағыт байқалады деп есептеледі. Себебі, мемлекет
басшысымен шығарылатын актілер, оның ішінде заң шығару өкілеттігін беру
тәртібімен қабылданатын заңдар да, заң күші бар жарлықтар да, сондай-ақ
үкіметтің актілері де конституциялық бақылаудың объектісі бола алмайды. Ал,
бүл өз кезегінде Қазақстанның бүкіл аумағында Конституцияның жоғарылығын
қамтамасыз ету жөніндегі Конституциялық Кеңестің сэтті қызмет етуіне өз
ықпалын тигізбесі анық.
Сонымен, жалпы қорыта айтқанда ҚР Конституциялық Кеңесі республикада
конституциялық заңцылықгың сақгалуын қамтамасыз етеді. Конституциялық
заңдылық тек конституциялық нормаларды сақгаумен және орындаумен ғана
шектелінбейді. Оны құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігі
позициясынан да, құқықтық ретттеудің объективтік қажеттіліктерін
білдіретін, оның ішіндё Конституцияда жария етілген басымдылықтар мен
күндылықтарды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін, Конституцияның нормаларын
жүзеге асырудағы қажетті мемлекеттік құрылымдар мен тетіктерді құрып, оны
қорғауды тиімді ететін зандардың жеткіліктігімен де бағалау қажет. Қүқықтық
мемлекеттің болашақга қалыптасуы Парламенттің қандай заңдар қабылдауына
байланысты. Өйткені, Республикадағы заңдардың түрақсыздығы елімізде
конституциялық заңдылықтың ахуалына теріс ықпал етеді.
Жоғарыда жай заңдарға қарағанда Конституция түрақты үзақ мерзімге
есептелген болуы керек деп әрі оның бүзылмауын қадағалау қажет деп айтып
кеткен едік. Осы орайда Конституцияның түрақтылығы, бүзылмауы оның үзақ
уақыт бойы ешбір ережесі өзгеріске үшырамастан қолданылуын
білдірмейтіндігін көрсеткіміз келеді. Заман талабына, даму ережесіне сәйкес
қоғам өзге заңдармен қоса Конституцияның да жаңашалануын, өзгертіліп
толықтырылуын талап етуі мүмкін. Яғни конституциялық реформа қоғаммен қажет
етілген болуы мүмкін. Мүндай реформаның өз жетістіктері, өз нәтижелері
болады. Бүған мысал ретінде республикада жүргізілген соңғы конституциялық
реформаны алуға болады. Республиканың қоғам мен мемлекет өмірінің
салаларында үлкен жетістіктерге жетуі жағдайында қолданымдағы Конституция
ары қарай да Негізгі Заң ретіндегі рөлін орындауға қабілетті ме деген
мәселе жиі қойылды. Қолданымдағы Конституцияның түрақтылығы жағдайында оған
тиісті өзгертулер мен толықтырулар енгізу үшін конституциялық реформаларды
тиісті деңгейде жүргізу мүмкіндігі жэне тіпті жүргізу қажеттігі мойындалды
[6. 256].
Тиісінше 21 мамыр 2007 жылы Конституцияның негіздерін, оның басты
қағидаттары мен базалық идеяларын түрақты сақтай отырып оған өзгертулер мен
толықтырулар енгізілді. Конституция л ық новел л ал ар да қоғамдық жэне
мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне жэне қоғамдық бірлестіктерді
мемлекеттік қаржыландыруға салынатын тыйымды алып тастау (Конституцияның 5-
бабы), өлім жазасын қолдану ауқымын шектеу (Конституцияның 15-бабы), тек
қана соттың санкциясымен түтқындау жэне қамауда үстау (Конституцияның 16-
бабы) көзделген. Конституцияға Республика Президенті сайланатын мерзімді
(41-бап), Парламенттің өкілеттігін, депутаттарының санын, оларды сайлау
тэртібін жэне өкілеттігін тоқтату негіздерін (50-58, 61-63-баптар),
Үкіметті (44, 56-баптар), Конституциялық Кеңесті (57, 71-баптар) жэне басқа
да кейбір мемлекеттік органдарды (57, 58-баптар) қүру рәсімдерін езгертетін
түзетулер енгізілді. Негізгі Заңның сот жэне қүқық қорғау жүйелерінің (75,
82, 84-баптар), жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару (86,
87, 89-баптар) қызметін регламенттейтін жэне басқа да кейбір нормалары -
өзгертілді.
Конституциялық реформа негізгі қоғамдық-саяси институттар мен олардың
даму келешегін түсінудегі жаңа тұжырымдамалық көзқарастарды айқындап берді.
Конституцияға енгізілген бірқатар өзгерістер мен толықтырулар (5, 43, 44,
51, 84, 89-баптар), өзара байланыса келе, мемлекеттік биліктің мақсатын,
мемлекет функциясының мазмүнын жаңаша түсіндіруге, мем^іекеттік
органдардың, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтардың өзара қарым-қатынасы
принциптерін айқындауға, азаматтык, қоғам институттарын мемлекеттік маңызы
бар мэселелерді шешуге кеңінен қатыстыруға, езгеріп отыратын қоғамдық
қатынастармен бара-бар заң нормаларын белгілеуге мүмкіндік береді. Бүл
аталған жағдайлар дүрыс жүргізілген конституциялық реформаны қүптауға
болатынын жэне ол (Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу)
Конституцияның түрақтылығына, жоғарылығына ешбір де кері эсер етпейтінін
көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы өзінің бірінші бабында
мемлекеттің ең қымбат қазынасы - адам, оның өмірі, күқықтары мен
бостандықгары деп көрсеткен, оларды абсолютті және бөлінбейді деп таныған.
Конституция баптарының едәуір бөлігі адам құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етуге бағытталған. Конституциялық қадағалау органы ретінде
Конституциялық Кеңестің қызметі де осыган есептеліп күрылған. Сол себепті
де республикамызда конституциялық қадағалау органының болуы -
мемлекетіміздің алдыңғы қатарлы дамыган, заңдылық шынайы жүзеге асырылатын,
адамдар мен азаматтардың мүдделері ең бағалы қазына деп таныган елдердің
қатарына қосылуына жасалған бірден — бір қадам.
1.2 Қазақстанда конституция л ық қадағалау институты ның қалыптасуы
және дамуы
Кез-келген өркениетті демократиялық мемлекеттердің мемлекеттік
құрылымында конституцияны қадағалаудың болуы осындай мемлекетті құқықтық
мемлекет деп танудың мәнді белгісінің бірі болып табылады. Сондықтан
"Мемлекеттік егемендік туралы" декларацияда (25.10.1990), "Мемлекеттік
тәуелсіздік туралы" конституциялық заңца (16.12.1991), 1993 және 1995 жылғы
Конституцияларда құқықгық мемлекет қүру міндеті нақгы түрде белгіленген.
Осы екі Конституцияда да конституциялық қадағалау органы көрініс тапты.
Конституцияның қоғамның негізгі бағытын және оның жогарғы заңи күшін
тани отырып Қазақстан Республикасы 1993 жылғы Конституциясында мынадай
қағидалық ережені бекітті: "Конституцияны қоргау ерекше органмен жүзеге
асырылуы тиіс". Мүндай орган болып 1992-1995 жылдар аралыгында республикада
әрекет етекен Конституциялық Сот табылды. 1993 жылғы Конституцияда
"Конституцияны соттық қорғау және оның үстемдігін қамтамасыз ету Қазақстан
Республикасының Конституциялық Сотына жүктеледі, ол Қазақстан
Республикасының заңдары мен өзге күжаттарының, халықаралық шарттар және
өзге де міндеттемелерінің ҚР Конституциясына сәйкестігі туралы талаптарды
қарайды" деп жазылған. Сонымен қатар Конституциялық Сот лауазымды
түлғалардың іс-әрекетінің конституциялығын қадағалап, конституцйиялық
мәселелер бойынша жалпы соттардың шешімдеріне де қадағалау жүргізді.
Конституциялық сот сот органы ретінде қылмыстық немесе азаматтық істерді
қарамады. Нақты бір түлғамен сайланатын Жоғары Соттан айырмашылыгы
Конституциялық Сот қарастырылып отырған сүрақты толығымен, ауытқусыз
қарауды қамтамасыз ету үшін аралас өкілдік негізінде қалыптасты. Қазақстан
республикасының Конституциялық Соты 11 судьядан: төраға, оның орынбасары
және 9 сот мүшелерінен түрды. Конституциялық Сот ҚР Жоғары Кеңесімен 10
жылға сайланатын. Конституциялық Сотта қадағалау процесі сот процедурасының
ережелері бойынша жүргізілетін.
Қазақстанда конституциялық қадағалау институты негізінен 1989 жылы
Қазақ КСР-інің Конституциялық қадағалау комитеті нысанында жарияланды.
Содан кейін 1991 жылы желтоқсанның 16 жүлдызында қабылданган "Қазақстан
Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" конституциялық заңга
сәйкес 1992 жылдың маусым айында Қазақстан Республикасының Конституциялық
Соты күрылып, ол 1996 жылдың қазан айына дейін жүмыс істеді. 1993 жылы 28
қантарда қабылданған тәуелсіз Қазақстан Республикасының бірінші
Конституциясы Конституциялық Сот институтын Конституцияны қорғау жөніндегі
сот билігінің жоғарғы органы ретінде бекітті 7. Осы Конституцияның 40
бабына сэйкес азаматтар мен заңды түлғалар "азаматтардың қүқықтарын
шектейтін және бүзатын мемлекеттік органның, лауазымды адамдардың кез-
келген әрекеттері мен міндеттерін" сотқа, оның ішінде Конституциялық Сотқа
арыздануының шынайы мүмкіндігі туды. Конституциялық Соттың міндеті,
мақсаты, құрамы мен сайлану тэртібі, құзыреті, Конституциялық Сот
мүшелерінің мәртебесі 1992 жылы 5 маусымда қабылданған "Қазақстан
Республикасының Конституциялық Соты туралы" ҚР заңында, 1993 жылдың 15
сәуірінде "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" заңға
өзгерістер мен толықгырулар енгізетін заңца бекітілді.
30.08.1995 жылғы жаңа Конституцияның қабылдануымен Республикамызда
конституциялық бақылаудың төртінші моделі — Конституциялық Кеңес бекітілді.
Артынша сол жылдың 29 желтоқсанында "Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесі туралы" ҚР Президентінің конституциялық заң күші бар
жарлығы қабылданды. Жаңа Конституция мен Президенттің конституциялық заң
күші бар жарлығы Конституциялық Кеңеске республиканың бүкіл аумағында
Конституцияның жоғарылығын қамтамасыз етуді жүктеді. Конституциялық
Кеңестің көпшілік өкілеттіктері елімізде Өрекет ететін құқықгық актілер
жүйесінде Конституцияның жоғарылығын қамтамасыз етуге бағытталған.
Басты мақсаты үқсас конституциялық бақылау органы — Конституциялық
Соттың орнына Конституциялық Кеңестің неге келуі себептеріне тоқталсақ, бүл
туралы біраз нәрсе айтуга болады. Қазақстанның конституциялық Соты өзінің
өмір сүру уақытын аяқ асты тоқтатты. Бүл орган 1995 жылдың шілде айында
бүкіл халықтық талқылауға түскен қазіргі Конституцияның жобасында
қарастырылды. Ал референдумға бірнеше күн қалғанда баспа сөзде жаңа
Конституцияның соңғы варианты жарияланды. Оның ішінде конституциялық
бақылаудың жаңа моделі — Конституциялық Кеңес болды.
1993 жылгы Конституцияга сәйкестікте Конституциялық Сотты, Жогаргы
Сотты жэне Жогаргы Төрелік Сотты өзіне біріктірген күрделі, көп қүрылымды
сот жүйесі қүрылды. Мүндай жагдайда сот билігі біртүтас тармақ ретінде
эрекет ете алмады. Соңымен қоса, Конституциямен жасалган осындай жалпы
жүйеде сот органдарының біртүтас жүйесінде орын алмауы керек мәнді
қайшылықтар тұрақты түрде көрініс беріп отырды. Оган қоса, өзінің қүрамына,
қүрылымына және қүзыретіне қарай жогары сот инстанциясының функциясын
орындауга мүмкінсіз болса да, Конституциялық Сот сот билігінің жогары
органы болып танылды [6. 9 б.].
Конституциялық соттың саяси аренадан кетуі туралы коп адамдар әртүрлі
түсіндірмелер берді. Белгілі бір азаматтар Конституциялық Соттың негізгі
заңның беттерінен "өшірілуін" оның өзіне тым көп өкілеттіктер алғанымен
(әсіресе, соңғы Жогаргы Кеңесті тарату) түсіндірсе, келесі біреулері
Конституциялық Соттың ішкі құрылымында оның мүшелерінің екі топқа бөлінуі,
соның нәтижесінде құқықтық мәселелерді шешу мүмкіндігінен қалуы деп
түсіндірілді. Енді нақтырақ келсек, М.Байғазин өзінің "Үш жылдық биліктің
қайғылы нәтижесі" мақаласында Конституциялық Сот өз қызметінің алғашқы
қадамдарынан бастап әртүрлі саяси шым-шытырықтың ортасында болды. Оның
беделі жалған түрде қалыптасты. Конституциялық Сотты заң шығару және атқару
органы күрып қана қойды да одан әрі оның тағдырын өзінің қолына берді.
Мысалы, 12 шақырымдағы Жогаргы Кеңес талқылаған "барлық соттарды біріктіру
туралы" құжат бойынша дереу жоба жасаушыларға әртүрлі қарсылықгар коріне
бастады. Кейбір процесс өкілдері "Жогаргы Кеңес әлемдегі ең әділ (гуманный)
сот құрайын деп жатыр деп айғай сала бастады. Конституциялық Сот судьялары
осы идеяларға сүйеніп, қогам бүл сотты жаппай қолдайды деп ашық айта
бастады. Мемлекетіміздің жоғарғы буынындағылар жогары сот билігі
(конституциялық сот) ешқашан саяси шиеленіске араласпайтынына сенімді еді.
Бұл туралы Президент Конституциялық Сот судьяларымен кеңескенде
"Конституциялық сот саясаттан тыс және жоғары түруы тиіс" деп мәлімдеген
еді. Сотта конфликт оның қызметінің алғашқы күнінен-ақ басталда. Оның
қарауына 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы туралы талап қабылданды. Бүл процесс
бойынша алғашқы отырыс 1993 жылдың қантар айында өтті. Көптеген
дәлелдемелердің болмауы себепті бүл іс белгісіз мерзімге кейінге
қалдырылды. Тек бір жылдан кейін ғана жалғастырылды. Істі қозғаған судья
Рогов енді ол туралы әңгімеден қаша бастады. Ал кейбір судьялар бүл туралы
процестің жалгасып, өткен 1986 ж. желтоқсан оқигасына күқықгық бага
берілуін талап етті. Ягни әділеттікке бастаушылар шындықгьщ орнына екі
топқа бөлініп әрекет ете бастады. Ақырында бүл іс бойынша мәселе тиісті
органның қарауына жатпайды деп сот үрдісін қысқарту туралы шешім шыгарып
тоқгатылды [8. с.5[. Олай болса, Конституциялық Сот 1992 жылы күзде талап
арызды қабылдағанда қайда қарады деген сүрақ туады. Осы іс бойынша 2,5 жыл
ішінде эксперт мамандар жүмысында іс сапарларга көптёген қаржылар жүмсалды,
12 томдық күжаттар, басқа да бос әурешіліктер болды, заңның, Конституцияның
үстемдігін, орындалуын қамтамасыз етуші органның өзі іс қараудың 6 айлық
мерзімін бүзып, бүл мәселемен 2 жарым жылдай айналысты. Конституциялық
Соттың қызметінің дүрыс жүзеге аспағанына тағы да мына істі мысал ретінде
алуга болады: 1993 жылы Конституциялық Сотқа азамат Т.Лупаревтан
Президенттің Қазақ экономика, менеджмент жэне жобалау институтын (ҚЭМЖИ)
күру туралы жарлығын тексеру туралы талап арызы түсті. Бүл арызда бір емес,
екі судья тексеріп жарлық заңцы деп талап арызды кері қайтарса да,
конституциялық сот мүшесі И.Рогов істі өзі ақыры қозгады. Алайда сот шешімі
алдыңғы үйғарыммен келісуге мәжбүр болды. Бүған қарап Конституциялық
Соттьің қызметіне, әділсот екендігіне күмән туады, себебі бүл жалпы тагы да
бос әурешілік, бос шығын, судьяның іске қатыстылығына, арыздың қаралуына
қатысты кезекті күмәндер туындады.
Азымаз ғана уақыт әрекет еткен Конституциялық қадағалау органының
қызметіне қарап, талдау жасаған көптеген мамандар мен ғалым заңгерлер
Конституциялық Сотта қаралған істердің барлығы оның қызметіне жота бермеді
деп есептейді. Қызметінің басында-ақ заңды бүзуды және берілген күзыретінің
шегінен шығуды қалыпты іс ретінде қараған сот билігінің жогары органы
Конституциялық Сот Ата Заңымызда сот органы ретінде қалганда жоғарыда
айтылған қателіктер жалғаса берер ме еді, - деп есептейді біраз
қайраткерлер.
Өз уақытында Конституциялық Соттың тагдырының аідыр соңында сәтсіз
аяқталуына өзге де себептерді байланыстыратын пікірлер болды. Л.Муртазина
өзінің мақаласында Конституциялық Соттың орнына жаңа нысандағы органның
келуіне ел басы - Назарбаевтың қатыстылығын көрсетті: "Назарбаевтың
наразылығын Конституциялық Соттың оның жарлыгын конституциялық емес деп
тану туралы шешімі тудырды. Алайда президент имиджі үшін шындығында -
"Азат" мүшелерінің талап арызы бойынша қозгаған 1986 жылгы желтоқсан
оқиғасы туралы іс қауіп тудырды. "Без правых и левых" атты кітабында,
сондай-ақ әртүрлі пікір білдірулерде Н.Э. Назарбаев 1986 жылғы оқиғадагы
өзінің рөлін демонстранттар жақтаушысы ретінде болганын көрсетті, бірақ
жүмсақ айтқанда бүл шындыққа сая бермейді. Президент сотта "ыңгайсыз"
сүрақтарга жауап беру міндетінен қорғалуы үшін 1993 жылы Конституциялық Сот
қызметін шектеді, - деп жазды Л.Муртазина [9. с.4]. Ол сондай-ақ басқа да
бірнеше себептер көрсетті. Оның бірі Н.Шайкеновтың қатыстылығы.
Конституциялық Соттың үш жылдық қызметінің нәтижесін талдау әртүрлі ойларға
жетелейді. Көптеген сүрақгар жауапсыз қалды. Өз уағында көпшілік қауым
Конституциялық Соттың неге тыңыш таратылғанына түсінбеушілік танытты.
Алайда, жоғарьща аталған фактілерге сүйеніп бүл соттың аренадан кетуінің
бірден-бір себебі -конституциялық соттың өзін - өзі тығырыкқа тіреуі деп
түсінуге болады. Кез-келген сот органының мүшелері үшін олардың
қызметіндегі ең бастысы -күқық болуы тиіс. Өкінішке орай Конституциялық Сот
өзінің беделін күқықга емес, саясатта, саяси шиеленісте іздеді. Профессор
В.А.Ким өзінің бірталай кейін жазған Жасампаз жылдар кітабында
Конституциялық Соттың орнына Конституциялық Кеңесті күру қажеттігін жаңа
1995 жылгы Конституцияны қабылдаудың себептерінің бірі ретінде анықтай
отырып, оның себептерін негүрлым жинақы түрде былай көрсетеді: "Қазақстан
Республикасының 1995 жылгы Конституциясына дейін елімізде нормативтік
актілердің конституцияга сәйкестігін қадағалайтын конституциялық бақылау
органы - Конституциялық сот болып келгені мәлім. Дегенмен, осы органның
мәртебесінде кемшіліктердің болганы жасырын емес, Айталық, халық
өкілдігінің негізінде құралмаған орган мемлекеттің жоғары органдарының, бүл
ретте Жогаргы Кеңестің тагдырын шешу Күқьіғын иеленді, оның үстіне
Конституциялық сот сот жүйесінің бір бөлігі әрі оның жоғары буыны ретінде
қүрылып, өзіндік іс жүргізу күқығы нормаларын сақгайтын сот органы ретінде
қызмет жасады. Қандай да бір заңдардың Конституцияга сәйкестігі туралы
мәселені ғылыми пайым мен пікір сайысы қагидатының негізінде шешетін,
саясаттан тыс түратын білігі биік зияткерлерден құрылатын орган болудың
орнына ол сот жүргізу ережелерін басшылыққа алатын органға айналды." [10.
302-303 б.].
1995 жылгы Қазақстан Конституциясы Конституциялық Соттың орнына
Конституциялық Кеңесті құрды. Конституциялық Соттың үйымдастырылуы мен
қызметінде кемшіліктер де болса да, ол елімізде конституциялық заңдылықты
ныгайту үшін аса маңызды актілердің бірқатарын қабылдады. Біз жогарыда
Конституциялық соттың таратылып, орнына конституциялық қадагалаудың жаңа
органы - Конституциялық Кеңестің келуінің түрлі гылыми себептерін
көрсеттік. Енді соларды Президенттің өзінің сөзімен қорытсақ па деп
отырмыз, ягни оларга тоқтала отырып, Н.Э.Назарбаев бьілай деген еді: Елдің
тагдыры, былайша айтқанда, "барлық жүз процент мөлшерде" бүкілхалықтық
сенім мандатына ие болмаган бір топ адамның ерік-жігеріне тэуелді болмайды
жэне болуга да тиіс емес. Конституциялық сот үлгісі Конституцияны сот
түргысынан қоргау органы ретінде өзін әр уақытта бірдей ақтай алган жоқ.
Заңдардың Конституцияга сәйкестігін тексеруді оларга Президенттің қол
қойганына дейін жүзеге асыру дұрыс болып табылады. Қабылданган заңдардың
Конституция нормаларына сәйкестігін гылыми талдаулар мен пікір сайыстар
арқылы тексеруге арналган орган үшін қызмет етудің соттық-іс жүргізушілік
тэртібінің белгіленуі ақталмады. Сондықтан жеке елдердің тәжірибесі
ескеріле отырылып Конституциялық Соттың орнына Конституциялық Кеңес құрылды
[11. 433-434 бб.]
Қандай жағдай болғанына қарамастан мына ереже анық болуға тиіс: сот
органы күмәнді пайда іздемей, өзінің тікелей функционалдық міндеттерін
орындаумен айналысуға міндетті. Демек, бүкілхалықтық талқьыаудан кейін жаңа
- 1995 жылғы Конституцияның жобасына конституциялық қадағалаудың жаңа
моделі — Конституциялық Кеңесті құру туралы өзгерістің енгізілуі кездейсоқ
емес. Конституциялық Кеңес Конституциялық соттың орнына жоғарьща аталған
себептерге байланысты, қажет етіліп келген орган болды.
1.3 ҚР Конституциялық Кеңесінің қүрылуы және қүрамы
30.08.1995 жылғы жаңа Конституция Республикамызда конституциялық
бақылаудың жаңа моделі - Конституциялық Кеңесті бекітті.
Ол 1993 жылғы Конституциямен бекітілген Конституциялық сот секілді көп
қүрылымды сот жүйесіне кірген жоқ. Ол ешбір билік тармағына кірмейтін,
тәуелсіз, елімізде әрекет ететін құқықгық актілер жүйесінде Конституцияның
жоғарылығын қамтамасыз етуге бағытталған орган болды.
Конституцияның VI бөлім Конституциялық Кеңеске арналган.
"Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі туралы" конституциялық
заңда Конституциялық Кеңестің мақсат, міндеттерімен қатар оның мәртебесі,
құрылу тәртібі реттелген. Конституциялық Кеңес мемлекеттік орган ретінде
Республиканың бүкіл аумагында Қазақстан республикасы Конституциясының
жоғары түруын қамтамасыз етеді. Өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде дербес
жэне мемлекеттік органдарга, ұйымдарга, лауазымды адамдар мен азаматтарга
тәуелсіз, Республика Конституциясына гана багынады әрі саяси жэне өзге
себептерді негізге ала алмайды. Республика Конституциясы мен тиісті
конституциялық заңды басшылыққа алып, соттардың немесе басқа да мемлекеттік
органдардың құзыретіне жататын мэселелерді анықтау мен зерттеуге бармай-ақ
өз өкілеттігін жүзеге асырады. Конституциялық Кеңестің құрамы жеті адамнан
түрады: төрагасы жэне алты мүшесі. Сонымен қатар экс-Президенттерге гүмыр
бойына Конституциялық Кеңестің мүшесі болуга қүқық берілген.
Конституциялық кеңес мүшелерінің өкілеттігі алты жылга созылады.
Конституциялық Кеңес мүшелерінің жартысы эрбір үш жыл сайын жаңартылып
отырады.
Конституциялық Кеңестің қүрамына отыз жасқа толган, Республика
аумагында түратын, жогары заң білімі, заң мамандыгы бойынша кемінде бес жыл
жүмыс стажы бар Республика азаматы тагайындала алады.
Конституциялық Кеңестің төрагасын ҚР Президенті қызметке тагайындайды
жэне қызметтен босатады. Дауыс тең бөлінген жагдайда оның даусы шешуші
болып табылады. Соңгы конституциялық өзгерістерге дейін Конституциялық
Кеңестің екі мүшесін - Республика Президенте екі-екі мүшеден тиісінше Сенат
пен Мәжіліс төрагалары тагайындады. "Конституциялық Кеңес қабылдайтын
шешімдердің эділетті болуы үшін осы мемлекеттік органды қалыптастыруга
Президент те, өз палаталарының басшылары арқылы Парламент те қатысады" [11.
433-434 бб.], - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz