Танымның адам өмірінде алатын рөлін мәтінге талдау жасау арқылы айқындау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... 3
І Бөлім
І Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың ғылыми.теориялық негізі
1.1. Көркем мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Тілдік құрылымдардың көркем мәтін тілінде алатын орны ... ... ... ... ..14
1.3 Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың психологиямен
байланысы ... ... ... ... ... ...23
ІІ Бөлім
ІІ Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың мәні мен маңызы
2.1. Лексиканы танымдық тұрғыдан талдау .
2 .2 Одағайды танымдық тұрғыдан талдау .
2.3 Көркем мәтін тілінің танымдық ерекшелігін айқындауда диалог пен монологтың алатын рөлі ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ..53
І Бөлім
І Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың ғылыми.теориялық негізі
1.1. Көркем мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Тілдік құрылымдардың көркем мәтін тілінде алатын орны ... ... ... ... ..14
1.3 Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың психологиямен
байланысы ... ... ... ... ... ...23
ІІ Бөлім
ІІ Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың мәні мен маңызы
2.1. Лексиканы танымдық тұрғыдан талдау .
2 .2 Одағайды танымдық тұрғыдан талдау .
2.3 Көркем мәтін тілінің танымдық ерекшелігін айқындауда диалог пен монологтың алатын рөлі ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ..53
Мәтін тілінің танымдық сипатын айқындау адам факторының ішкі жан-дүниесіндегі ерекшеліктерді тіл арқылы тануға негіз болады. Адамның ішкі әлемі, құпия қалтарыстарына лингвистикалық тұрғыда сараптама жасалғанда адам болмысының, танымының шексіз әлемі танылады. Оны мәтін тілі арқылы зерттеудің маңыздылығы мынада: біріншіден, мәтін тілі арқылы автордың психологиялық танымы, оның бойындағы ерекше қасиеттер, тапқырлық, ұшқырлық, шеберлік, адамгершілік т.б сияқты қасиеттері айқындалады. Бұл тілдік қолданыстар арқылы ұлттық болмысымызға тән ерекшеліктерді айқындауға негіз болады. Адам бойындағы психологиялық құбылыстарды арнайы ғылыми сараптама тұрғысында емес, тіл арқылы танытуда мәтіннің алар орны ерекше. Адамға тән жақсы қасиеттерді игерудің, жаман қасиеттерден жиренудің жолдарын танымдық тұрғыда жеткізуде әр түрлі тілдік тәсілдер қолданылған шығармаларға лингвистикалық талдау жүргізудің бір қыры танымдық ерешеліктерден көрініс табады;
Екіншіден, кейіпкерлерді сөйлетудің жолдары арқылы адамның ішкі сезімін, жай-күйін, жалпы, психологиялық бітімін айқындайды. Кейіпкердің әр түрлі қалыптағы ішкі ой-толғаныстарының өзгеруін, сезім қайшылықтарының мәнін ашудың жолдарын айқындаудағы тілдік қолданыстар да мәтін тілінің танымдық сипатын ашары сөзсіз. Көркем мәтін тіліне танымдық сараптама жасау адам болмысының мәнін ашатын тіл мен психологияның сабақтастығынан туындайды. Мәтін тілінің танымдық сипатын ашатын тілдік амалдар адамның сезімін, ойын, толғанысын тереңдетіп көрсетеді. Ол тілдің барлық қабаттарында өмір сүріп, тілдің құрылымдық жүйесінен бастап, концептілік деңгейге дейін танылады.
Көркем мәтін ─ автордың есінде сақталған қабылдау мен елестерді қайтадан өңдеп, сұрыптаудың нәтижесінде белгілі бір қоғамда өмір сүретін, жаңа кейіпкерлердің бейнесін жасайтын коммуникативтік бірліктер жиынтығы. Ол шығармашылық еңбек болғандықтан, ойлау процесімен тығыз байланыста келіп, автордың алдын ала болатын жайтты болжауы жаңа бейнені жасауы, іске асырылған нәрсені елестету арқылы жүзеге асады.
Көркем мәтінде адам басында үздіксіз пайда болып отыратын мол бейнелер, яғни, бұрын көрген, естіген, білген нәрселер автор санасында қайта жаңғырады. Бұл қиял қызметінен туындайтын коммуникативтік бірлік болғандықтан, адам факторының психологиялық жақтарын танытып, кейіпкердің сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын, көңіл-күйін, жалпы психологиялық жай- күйін көрсетеді.
Екіншіден, кейіпкерлерді сөйлетудің жолдары арқылы адамның ішкі сезімін, жай-күйін, жалпы, психологиялық бітімін айқындайды. Кейіпкердің әр түрлі қалыптағы ішкі ой-толғаныстарының өзгеруін, сезім қайшылықтарының мәнін ашудың жолдарын айқындаудағы тілдік қолданыстар да мәтін тілінің танымдық сипатын ашары сөзсіз. Көркем мәтін тіліне танымдық сараптама жасау адам болмысының мәнін ашатын тіл мен психологияның сабақтастығынан туындайды. Мәтін тілінің танымдық сипатын ашатын тілдік амалдар адамның сезімін, ойын, толғанысын тереңдетіп көрсетеді. Ол тілдің барлық қабаттарында өмір сүріп, тілдің құрылымдық жүйесінен бастап, концептілік деңгейге дейін танылады.
Көркем мәтін ─ автордың есінде сақталған қабылдау мен елестерді қайтадан өңдеп, сұрыптаудың нәтижесінде белгілі бір қоғамда өмір сүретін, жаңа кейіпкерлердің бейнесін жасайтын коммуникативтік бірліктер жиынтығы. Ол шығармашылық еңбек болғандықтан, ойлау процесімен тығыз байланыста келіп, автордың алдын ала болатын жайтты болжауы жаңа бейнені жасауы, іске асырылған нәрсені елестету арқылы жүзеге асады.
Көркем мәтінде адам басында үздіксіз пайда болып отыратын мол бейнелер, яғни, бұрын көрген, естіген, білген нәрселер автор санасында қайта жаңғырады. Бұл қиял қызметінен туындайтын коммуникативтік бірлік болғандықтан, адам факторының психологиялық жақтарын танытып, кейіпкердің сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын, көңіл-күйін, жалпы психологиялық жай- күйін көрсетеді.
1. Маслова В.А Когнитивная лингвистика.Учебное пособие. – Минск.Тетра системе, 2004 -296 стр
2. Лурия А.Р. Письмо и речь. Нейролингвистическая исследования. М, 2002. 318
3. Лотман Ю.М., Успенский Б.А. О семантическом механизме культуры // Ученные записки Тартуского университета. 1974. Том 5. -284 стр
4. Афанасьев Н.А. От слова к тексту // Материал в всероссийской конференций 26-27окт. 2000. в 3-х т. Т.2. Динамика синхроний. Описание русского языка как этнокультурного феномена. Язык художественной литературы.- СПб: Филологический факультет. СПбГУ, 2001 – 345 стр.
5. Бектемірова С.Б. Түркі және славян тілдеріндегі «ит» семасына салғастырмалы-типологиялық талдау // ҚазМУ Хабаршысы. Филология сериясы. Алматы, 2001, №11 -265
6 Манкеева Ж.А. Тілдік таным мен тіл тарихы сабақтастығы.\ Жұбанов тағылымы: ІҮ Республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. Ақтөбе. 2004.- 324 бет
7. Хасанұлы Б. Махамбеттің тілдік тұлғасы: әлеуметтік лингвистикалық және танымдық сыр-сипаты. \\ Таным және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі жай күйі және болашағы. Халықаралық конференция материалдары. Алматы, 2003 – 284
8. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2005- 439
9 Кон И.С. Психология половых различий // Вопросы психологии, – Москва, 1986 №1-269
10 Мамаева Г. Ерлер мен әйелдердің сөз қолданысындағы ерекшеліктер.– ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. А, 2003 126
11 Жарықбаев Қ.., Ә.Табылдиев. Әдеп және жантану. Алматы, Атамұра, 1994. -144
12 Жинкин Н.И. О кодовых переходах во внутренней речи\\ Вопросы языкознания. 1964. № 6- 228
13 Жұбанов. Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1999. -581
14 Залевская А.А.Введение в психолингвистику. Москва, 1999.-381.
15 ЛеонтьевА.А.Основы психолингвистики.М, 1997.
16 Кәрімов Х. Қанатты тіл. Алматы, 1995-173
17 Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы мен әдістемесі: Алматы, РБК, 2000- 207
18 Выготский Л. С. Избранные психологические исследования. Мышление и речь Проблема психологического развитие ребенка. М., 1956. –
19 Гречко. В.А. Теория языкознания. Москва , 2003- 432
20 Қ.Жарықбаев. Жантануға кіріспе. А, 2005. 136
21 Қазақ совет энциклопедиясы. ҮІ том Алматы. 1975.- 579
22 Веселовскии Л. Н. Историческая поэтика. Москва.: Высшая школа., 1989. 405
23 Залевская А.А. Таным и усвоение языка. Жизнь языка и язык в жизни. Сборник статей посвященный юбилею Э.Д.Сулейменовой. Алматы, 2005. -478 стр.
24 Жұмабаев М. Педагогика. А, 1993-240
25 Блумфильд Л. Язык. М, Прогресс 1986 - 607
26 Сыздық. Р.Абайдың сөз өрнегі. Алматы, 1995, 207
27 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы, Жазушы. 1980 -416 бет
28 Болғанбаев. Ә.Қазақ тілінің лексикологиясы.А,1979- 176 бет
29 Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис, -Астана, 2002-784.
30 Әлкебаева Д. Қазақ тілі стилистикасының прагматикасы. Филол.ғыл.док. дисс. Автореф.- 2006 – 32 бет
31 Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. Алматы.: Санат, 1996- 336
32 Гальперин И.Р. Очерки по стилистике английского языка М.Изд. Лит.на иностр.яз. 1984 -459
33 Серғалиев.М. Көркем әдебиет тілі.оқу құралы. Алматы. Мектеп, 1995-172
34 Әмір Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері.Алматы, Мектеп, 1977- 192
35 Галкина-Федорук. Е.М. О некоторых особенностях языка ранних драматургических произведений Горького \\ Вестник Московского университета. Серия общественных наук.- 1953. Выпуск 1 – 114 стр
36 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы,Ана тілі 1991.- 384
37 Аханов. К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, Мектеп. 1978.- 496 бет
38 Бырдина Г.В. Динамическая структура русской диологической речи. ─ Тверь: Тверьский государственный университет. 1992 ─185
39 Шалабай Б. Көркем проза тілі Алматы, 1994- 128 бет
40 Өнер алды қызыл тіл. Мақалалар жинағы. Алматы, 1986.- 289
41 Авакова Р.А. Фразеологиялық қордың ұлттық-мәдени мәртебесі.. \\ сб.Жизнь языка и язык в жизни. Алматы. 2005.- 478
42 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.- 457 стр
43 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. Алматы 1978.- 192
44 Құралұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. Алматы, Сөздік Словарь. 1998.128 бет
45 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері -Алматы: Ғылым.1998-196 бет
46 Теофраст «Мінез» трактаты\\ Ұлан,1991 13- тамыз.
47 Жарықбаев. Қ. Психология Алматы, 1982 -280.
2. Лурия А.Р. Письмо и речь. Нейролингвистическая исследования. М, 2002. 318
3. Лотман Ю.М., Успенский Б.А. О семантическом механизме культуры // Ученные записки Тартуского университета. 1974. Том 5. -284 стр
4. Афанасьев Н.А. От слова к тексту // Материал в всероссийской конференций 26-27окт. 2000. в 3-х т. Т.2. Динамика синхроний. Описание русского языка как этнокультурного феномена. Язык художественной литературы.- СПб: Филологический факультет. СПбГУ, 2001 – 345 стр.
5. Бектемірова С.Б. Түркі және славян тілдеріндегі «ит» семасына салғастырмалы-типологиялық талдау // ҚазМУ Хабаршысы. Филология сериясы. Алматы, 2001, №11 -265
6 Манкеева Ж.А. Тілдік таным мен тіл тарихы сабақтастығы.\ Жұбанов тағылымы: ІҮ Республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. Ақтөбе. 2004.- 324 бет
7. Хасанұлы Б. Махамбеттің тілдік тұлғасы: әлеуметтік лингвистикалық және танымдық сыр-сипаты. \\ Таным және әлеуметтік тіл білімі: қазіргі жай күйі және болашағы. Халықаралық конференция материалдары. Алматы, 2003 – 284
8. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2005- 439
9 Кон И.С. Психология половых различий // Вопросы психологии, – Москва, 1986 №1-269
10 Мамаева Г. Ерлер мен әйелдердің сөз қолданысындағы ерекшеліктер.– ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. А, 2003 126
11 Жарықбаев Қ.., Ә.Табылдиев. Әдеп және жантану. Алматы, Атамұра, 1994. -144
12 Жинкин Н.И. О кодовых переходах во внутренней речи\\ Вопросы языкознания. 1964. № 6- 228
13 Жұбанов. Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1999. -581
14 Залевская А.А.Введение в психолингвистику. Москва, 1999.-381.
15 ЛеонтьевА.А.Основы психолингвистики.М, 1997.
16 Кәрімов Х. Қанатты тіл. Алматы, 1995-173
17 Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы мен әдістемесі: Алматы, РБК, 2000- 207
18 Выготский Л. С. Избранные психологические исследования. Мышление и речь Проблема психологического развитие ребенка. М., 1956. –
19 Гречко. В.А. Теория языкознания. Москва , 2003- 432
20 Қ.Жарықбаев. Жантануға кіріспе. А, 2005. 136
21 Қазақ совет энциклопедиясы. ҮІ том Алматы. 1975.- 579
22 Веселовскии Л. Н. Историческая поэтика. Москва.: Высшая школа., 1989. 405
23 Залевская А.А. Таным и усвоение языка. Жизнь языка и язык в жизни. Сборник статей посвященный юбилею Э.Д.Сулейменовой. Алматы, 2005. -478 стр.
24 Жұмабаев М. Педагогика. А, 1993-240
25 Блумфильд Л. Язык. М, Прогресс 1986 - 607
26 Сыздық. Р.Абайдың сөз өрнегі. Алматы, 1995, 207
27 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. Алматы, Жазушы. 1980 -416 бет
28 Болғанбаев. Ә.Қазақ тілінің лексикологиясы.А,1979- 176 бет
29 Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис, -Астана, 2002-784.
30 Әлкебаева Д. Қазақ тілі стилистикасының прагматикасы. Филол.ғыл.док. дисс. Автореф.- 2006 – 32 бет
31 Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. Алматы.: Санат, 1996- 336
32 Гальперин И.Р. Очерки по стилистике английского языка М.Изд. Лит.на иностр.яз. 1984 -459
33 Серғалиев.М. Көркем әдебиет тілі.оқу құралы. Алматы. Мектеп, 1995-172
34 Әмір Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері.Алматы, Мектеп, 1977- 192
35 Галкина-Федорук. Е.М. О некоторых особенностях языка ранних драматургических произведений Горького \\ Вестник Московского университета. Серия общественных наук.- 1953. Выпуск 1 – 114 стр
36 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. Алматы,Ана тілі 1991.- 384
37 Аханов. К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, Мектеп. 1978.- 496 бет
38 Бырдина Г.В. Динамическая структура русской диологической речи. ─ Тверь: Тверьский государственный университет. 1992 ─185
39 Шалабай Б. Көркем проза тілі Алматы, 1994- 128 бет
40 Өнер алды қызыл тіл. Мақалалар жинағы. Алматы, 1986.- 289
41 Авакова Р.А. Фразеологиялық қордың ұлттық-мәдени мәртебесі.. \\ сб.Жизнь языка и язык в жизни. Алматы. 2005.- 478
42 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.- 457 стр
43 Қоңыров Т. Қазақ теңеулері. Алматы 1978.- 192
44 Құралұлы А. Қазақ дәстүрлі мәдениетінің анықтамалығы. Алматы, Сөздік Словарь. 1998.128 бет
45 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері -Алматы: Ғылым.1998-196 бет
46 Теофраст «Мінез» трактаты\\ Ұлан,1991 13- тамыз.
47 Жарықбаев. Қ. Психология Алматы, 1982 -280.
Мазмұны
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------3
І Бөлім
І Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың ғылыми-теориялық негізі
1.1. Көркем мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер----------------------- ----
--------5
1.2. Тілдік құрылымдардың көркем мәтін тілінде алатын орны ----------------
--14
1.3 Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың психологиямен
байланысы ----------------------------------- ------------------------------
------------------23
ІІ Бөлім
ІІ Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың мәні мен маңызы
2.1. Лексиканы танымдық тұрғыдан талдау ----------------------------------
--------34
2 .2 Одағайды танымдық тұрғыдан талдау ----------------------------------
---------41
3. Көркем мәтін тілінің танымдық ерекшелігін айқындауда диалог пен
монологтың алатын рөлі ----------------------------------- ----------------
-------------44
Қорытынды----------------------------------- --------------------------------
-----------------51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ----------------
------------53
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Диплом жұмысының өзектілігі. Мәтін тілінің танымдық сипатын айқындау
адам факторының ішкі жан-дүниесіндегі ерекшеліктерді тіл арқылы тануға
негіз болады. Адамның ішкі әлемі, құпия қалтарыстарына лингвистикалық
тұрғыда сараптама жасалғанда адам болмысының, танымының шексіз әлемі
танылады. Оны мәтін тілі арқылы зерттеудің маңыздылығы мынада: біріншіден,
мәтін тілі арқылы автордың психологиялық танымы, оның бойындағы ерекше
қасиеттер, тапқырлық, ұшқырлық, шеберлік, адамгершілік т.б сияқты
қасиеттері айқындалады. Бұл тілдік қолданыстар арқылы ұлттық болмысымызға
тән ерекшеліктерді айқындауға негіз болады. Адам бойындағы психологиялық
құбылыстарды арнайы ғылыми сараптама тұрғысында емес, тіл арқылы танытуда
мәтіннің алар орны ерекше. Адамға тән жақсы қасиеттерді игерудің, жаман
қасиеттерден жиренудің жолдарын танымдық тұрғыда жеткізуде әр түрлі тілдік
тәсілдер қолданылған шығармаларға лингвистикалық талдау жүргізудің бір
қыры танымдық ерешеліктерден көрініс табады;
Екіншіден, кейіпкерлерді сөйлетудің жолдары арқылы адамның ішкі сезімін,
жай-күйін, жалпы, психологиялық бітімін айқындайды. Кейіпкердің әр түрлі
қалыптағы ішкі ой-толғаныстарының өзгеруін, сезім қайшылықтарының мәнін
ашудың жолдарын айқындаудағы тілдік қолданыстар да мәтін тілінің танымдық
сипатын ашары сөзсіз. Көркем мәтін тіліне танымдық сараптама жасау адам
болмысының мәнін ашатын тіл мен психологияның сабақтастығынан туындайды.
Мәтін тілінің танымдық сипатын ашатын тілдік амалдар адамның сезімін, ойын,
толғанысын тереңдетіп көрсетеді. Ол тілдің барлық қабаттарында өмір сүріп,
тілдің құрылымдық жүйесінен бастап, концептілік деңгейге дейін танылады.
Көркем мәтін ─ автордың есінде сақталған қабылдау мен елестерді
қайтадан өңдеп, сұрыптаудың нәтижесінде белгілі бір қоғамда өмір сүретін,
жаңа кейіпкерлердің бейнесін жасайтын коммуникативтік бірліктер жиынтығы.
Ол шығармашылық еңбек болғандықтан, ойлау процесімен тығыз байланыста
келіп, автордың алдын ала болатын жайтты болжауы жаңа бейнені жасауы, іске
асырылған нәрсені елестету арқылы жүзеге асады.
Көркем мәтінде адам басында үздіксіз пайда болып отыратын мол бейнелер,
яғни, бұрын көрген, естіген, білген нәрселер автор санасында қайта
жаңғырады. Бұл қиял қызметінен туындайтын коммуникативтік бірлік
болғандықтан, адам факторының психологиялық жақтарын танытып, кейіпкердің
сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын, көңіл-күйін, жалпы психологиялық жай-
күйін көрсетеді.
Диплом жұмысының нысаны. Көркем мәтінді танымдық әдіс арқылы
меңгерту.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты –
танымның адам өмірінде алатын рөлін мәтінге талдау жасау арқылы айқындау.
Таным ғылымын зерттеуші ғалымдар пікірлеріне тоқталу. Осы мақсатқа жету
үшін мынандай міндеттерді шешу көзделді:
― когнитивтік лингвистика туралы ой-пікірлерге шолу жасау;
― танымдық әдістің мәніне, оның психологиялық негіздеріне сүйене отырып,
көркем мәтінді талдаудың жолдарын айқындау;
― лексиканы, фразеологизмдерді, одағайларды танымдық әдіс арқылы оқытудың
маңызына тоқталып, адам бойындағы танымдық қабілеттердің дұрыс дамуының,
ойлау жүйесі жетілуінің алға шарттарын таныту;
― көркем мәтіннің танымдық сипаты функционалдық, коммуникативтік, мәдени-
эстетикалық жақтан жүйеленетінін мысалдар арқылы дәлелдеу.
Диплом жұмысының ғылыми болжамы. Көркем мәтінді танымдық әдіс
арқылы оқыту студенттердің тілдік қабілетінің дұрыс дамуына, ойлау
жүйесінің жетілуіне көмектеседі. Талдау барысында ұсынылған тапсырмалар
тілді сапалы және жан-жақты меңгертуге, студенттердің сөздік қорын
байытуға мүмкіндік жасайды.
Диплом жұмысының жетекші идеясы. Қазақ тілі сабақтарында көркем
мәтінді танымдық тұрғыдан талдау тілдің қоғамдық-әлеуметтік рөлін арттыруға
көмектеседі. Студенттердің қызығушылығын туғызуға ықпал етеді. Тапсырмалар
олардың өз бетінше ізденуін, білімге ұмтылысын тудырады.
Диплом жұмысының әдістанымдық негізі. Қазақ тіл білімінің теориясы
мен әдістемесі бойынша әдіскер-ғалымдардың жинақтаған тәжірибелері, шетел
тілдерін оқыту әдістемесі жөніндегі зерттеу еңбектер, халықтық педагогика,
психология ілімдерінің жетістіктері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысында қолданылған әдістер.. Жұмыста ғылыми-теориялық әдіс,
жинақтау, сұрыптау, салыстыру, талдау, қорытындылау әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың құндылығы. Көркем мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер
ауызекі сөйлеу тіліндегі, жазба тіліндегі, бұқаралық ақпарат тіліндегі
ерекшеліктер тұрғысында талданады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
― көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың жолдары көрсетілді;
― танымдық әдістің қазақ тілін терең меңгертудегі рөлі айқындалды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Көркем мәтінді танымдық әдіс арқылы меңгертудің ғылыми-теориялық
негізі
1.1. Көркем мәтін тіліндегі танымдың ерекшеліктер
Көркем мәтінді танымдық талдауда адамның ішкі дүниесіне, мінезіне,
жалпы адам баласына қатысты деректерді алға тарту маңызды. Бұл адамның
ішкі жан қуаттарының ерекшелігін танытады. Көркем мәтінге танымдық талдау
жүргізу Шәкәрімнің тән сезіп, құлақ естіп, көзбен көрмек, мұрын – иіс,
тіл – дәмнен хабар бермек, бесеуінен мидағы ой хабар алып, жақсы-жаман әр
істі сол тексермек деген танымдық тұжырымына сай келеді. Өйткені, адамның
жан-дүниесіндегі сезім күй жақсы-жаман ұғымының негізінде тілде көрініс
табады. Осы тұрғыдан алғанда, көркем мәтіннің танымдық сипатын тілдік
модель және психологиялық модель деп екі топқа бөлуге болады. Тілдік модель
мен психологиялық модель мәтін тілінің екі жақты мәнін ашады. Тілдік
модельдер концептілердің лингвофилософиялық жағын танытады да,
психологиялық модельдер концептілердің танымдық жағын танытады. Мысалы,
Шалкиіз жыраудың мына өлең жолдары жақсы мен жаман концептілерінің тілдік
моделі болып табылады.
Батыр жігіт жау бастар,
Аға жігіт қол бастар.
Шешен адам сөз бастар,
Бір жақсымен дос болсаң,
Азбас, тозбас мүлкі етер...
Жақсылардың өзі өлсе де сөзі сау.
Ойлап тұрсам жаманның
Жалаңдаған өз басына тілі жау.
Бұл тілдік модель жақсы жаман ұғымының лингвофилософиялық мәнін
айқындап тұр. Психологиялық модель лингвофилософиялық ұғымның моральдық-
психологиялық нормаларын айқындайды. Мәселен, жақсы лингвофилософиялық
ұғымының психологиялық моделі адамгершілік, имандылық, адалдық, шыншылдық,
мейірімділік, ізгілік, жауапкершілік, қайырымдылық, кішіпейілділік,
қамқорлық, ізеттілік т.б сияқты әдептік-психологиялық қасиеттердің адам
бойындағы көрінісімен байланысты келеді. Оның тілдік моделі көбінесе, бата,
тілек, қанатты сөздер мен мақал-мәтелдерден анық көрінеді. Сабақ барысында
студенттерге мынандай мысалдарды талдатуға болады:
Тілдік моделі Психологиялық моделі
Нақыл сөздер Кісілік, адамгершілік, инабаттылық,
Мінезді болса алғаның, одан артық біліктілік, батырлық, ерлік,
жар бар ма? достық, адалдық, намысшылдық,
(Ақтамберді жырау) қамқорлық , тазалық ұқыптылық, т.б
Ат биеден туады, алып анадан
Ел ағадан туады, топ жағадан
Қатын ерден үлгі алар, іні ағадан
(Жанақ ақын)
Жақсы болса әйелің, Үйіңдегі ырысың.
Жақсы болса ұл балаң, Қайрап қойған
қылышың. Жақсы болса келінің, Басып
қойған күрішің,
Жақсы болса қыз балаң, Жайлы қоныс,
тынысың
(Құлтума ақын)
Жақсы туған жігітті
Жаным десе жарасар,
Жақсы ұл туған қатынды
Ханым десе жарасар ( Төле би)
Жаман еркектің басын жақсы әйел хан
қылады (Төле би)
Фразеологизмдер
Ананың ақ сүтін ақтады; Атадан асып
туды; Аталықтай ақсақал, аналықтай
бәйбіше;Қыздың жиған жүгіндей; Қыз
мінезді; Ата баласы теңдікке тұрса
да, кемдікке тұрмайды; бала мінез;
балаша мәз болды;
Мақал-мәтелдер
Өсектен сау сонау қыз, Шайқалмаған
сары уыз; Жемісті ағаш жергі иіліп
тәжім етеді, Жетелі жігіт елге иіліп
тәжім етеді; Қыз қылығымен көпке
жағады; Суды құм бөгейді, дауды қыз
бөгейді; Жігіттің екі өнері бар:
атқанда ─ жыққан, ашқанда ─ оқыған;
Өнерлі жігіт өрде озар, Өнерсіз
жігіт жер соғар; Қапияда әйел ақыл
табады; Жақсы еркектің ішінде алтын
ерлі ат жатар, Жақсы әйелдің ішінде
алтын бесікті ұл жатар; Жақсы әйел
жарының жақсысын асырар, жаманын
жасырар; Ерін баққан әйел елін де
бағар, Еріне жаққан әйел елге де
жағар; Ана жақсылығын ауырсаң
білерсің; Ана алдынды құрмет, Ата
алдында қызмет; Таза сабаның қымызын
іш, Мейірбан ананың қызын ал;
Бата
Ақ жүрек болсын жолдасың, адалдық
сені қолдасын, жақсылық үшін
тірессе, жаныңды арың қорғасын;
найзадай болсын намысың, қиындық
көрсең мұқалма, ауырлық көрсең
жұқарма, қамқоршы бол кішіге,
үлкенді үлгі тұт алға
Мақал-мәтелдер ибалылық, кішіпейілділік, ақылдылық,
Атадан жақсы ұл туса, елінің қамын имандылық, адамгершілік, мейірім,
жер; сүйіспеншілік
Жақсы қыздың жасауын, жақын-жаран
жасайды, Жаман қыздың жасауын,
сұрап-тілеп жасайды.
Қатының жақсы болса шырағың, Атың
жақсы болса пырағың. Ел жақтаған
жігітті қыз жақтаған;
Ата даңқымен қыз өтер, Мата даңқымен
бөз өтер;
Фразеологизмдер
Ананың ақ сүтін кешті; Ата-баба
аруағы қолдасын; Бала балдан тәтті,
оттан ыстық, күннен жарық, мамықтан
жұмсақ;
Нақыл сөз
Атасынан ақыл алса, тентек ұл да
жөнделер ( М.Қашқари) Ата тұрып ұл
сөйлесе, ер жеткені болар, Ана тұрып
қыз сөйлесе, бой жеткені болар
(С.Датұлы) Әйел ердің тәңірісі,
Жарата да алады, Сүйдіре де, күйдіре
де алады ( М.Жұмабаев) Ата-ананың
ақылы қазулы қара жолмен тең
(Д.Бабатайұлы)
Кімде кімнің әділеті жоқ болса,
оның ұяты жоқ. Кімнің ұяты жоқ
болса, оның иманы жоқ. Ұят деген –
адамның өз бойындағы адамшылығы.
Нысап, ұят бұл ғадеттен шығады.
Жасанды кішіпейілділік – жақсы
қасиет емес. Кішіпейілділіктің
жетімсіздігі – ақылдың жетімсіздігі.
Егер де естілердің қатарында болғың
келсе, күніне бір мәрте, болмаса
жетісіне бір, ең болмаса айына бір
өзіңнен өзің есеп ал! ( Абай.)
Бата
Бала берсе адалынан, ағынан берсін!
Бұл модель адам концептісіне қатысты ұнамды әдеттерді, мінез-құлық
мәдениетін қалыптастырудың жолдарын ұсынады.
Жамандық лингвофилософиялық ұғымының тілдік моделі көбінесе, ұлы
адамдардың ұлағатты сөздері мен ой-түйіндерінде, мақал- мәтелдерде көрініс
табады. Мұхаммед пайғамбардан бастап, Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Әлішер
Науаи, Ахмед Иүгнеки, Махмуд Қашқари сынды ғұламалар мен Абай Құнанбайұлы,
Бауыржан Момышұлы, Кенен Әзірбайұлы т.б сияқты ұлыларымыз әр заманда ғұмыр
кешкенімен, адамдардың психологиясына тән нашар мінездердің болатынын,
олардың қоғамға кері әсерін жақсы түсінеді. Адамдардың жамандықтан
жиренуін, өзін-өзі тәрбиелеуін мақсат ете отырып, жамандыққа байланысты ой-
пікірлерін білдіріп отырады. Бұл жақсы, жаман концептісінің
лингвофилософиялық мәнге ие болуына мүмкіндік беріп, қазіргі таңда оның
тілдік моделі мен психологиялық моделін айқындауға жол ашты. Мәселен,
жаман ұғымының лингвофилософиялық мәнінің моделін былайша көрсетіп,
өздеріне осындай тапсырмалар жасап келу тапсырылады:
Тілдік моделі Психологиялық моделі
Мақал-мәтелдер Ұятсыздық пен арсыздық
Арсыз болса – қыз қорлық, ақылсыз
болса – ұл қорлық.
Әйелің жаман болса, жұрттың
тыныштығынан не пайда?
Жаман әйелдің мінезі қиық келер,
сөзі сұйық келер;
Нақыл сөздер
Екі жаман қосылса, ұяларлық ар бар
ма? (Ақтамберді жырау)
Керіскек болса, келінің жау (Үмбетей
жырау)
Қойныңдағы қатының жаман болса,
қаңтардағы мұзбен тең (Үмбетей
жырау)
Арсыз – адамның қоры. (Ж.Баласағұни)
Ұялмайтын бетке талмайтын жақ
береді.(К.Әзірбаев)
Опасызда ұят жоқ, ұятсызда опа жоқ.
(Ә.Науаи)
Кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы
жоқ. (А.Құнанбаев)
Арсыз адам – тұзсыз тағам.
Мақал-мәтелдер Ақымақтық пен ақылсыздық
Атадан жаман ұл туса, елінің малын
жейді;
Фразеологизмдер
Ақылсыз шынға сенбей, жоққа сенеді
(Абай Құнанбаев)
Ақымақ ақыр заман болса да мәз боп
жүреді (Ж.Баласағұни)
Мақал –мәтелдер:
Ақымақты мақтасаң – қуанады.
Әлсіз адам – сүріншек, ақылсыз адам
– еріншек
Сараң дүниенің малын жиса да Сараңдық пен пайдакүнемдік
тоймайды (А.Югнеки)
Өзі жетпей мал жинап сараң болады,
содан күні қараң болады. (М.Қашқари)
Сараңдық күш алса, қуаныш азаяды
(Ж.Баласағұни).
Екіжүзділіктің белгісі үшеу: өтірік Екіжүзділік, жағымпаздық
айту, уәдесінде тұрмау, аманатқа
қиянат жасау. (Мұхаммед пайғамбар)
Мақал- мәтелдер
Жағымсыз надан – жаудан жаман.
Жарлық айтпасаң, жалтақ жатып алады.
Жағымпаз – жасқаншақ, жаман –
мақтаншақ.
Өсекшілдік, өтірікшілдік
Жақындатпа өсекшіні жырынды, көріп
біліп елге жаяр сырыңды
(Ж.Баласағұн)
Өтіріктің балын жалап тірі жүргенше,
шындықтың уын ішіп өлген артық.
(Б.Момышұлы)
Мақал-мәтелдер:
Жақсы өтіріктен жаман шындық артық.
Өтірікші алдымен өзін алдар.
Күншілдік , іштарлық
Күншілдік – өзгенің мықтылығы мен
өзінің әлсіздігіңді түсінуден туған
құбылыс. (Бауыржан Момышұлы)
Жарақат жарықты сүймейді, күншіл
ғылымды сүймейді (Сайф Сараи)
Мақал мәтелдер:
Күншілдіктің күні кеш, еңбегі еш.
Күншіл адам – міншіл
Мақтаншақтық пен тәкаппарлық
Мақтаншақ кісі – өзімшіл, менмен
кісі; менмендік, тәкаппарлық –
адамның міні, тәрбиенің жоқтығы.
Тәкаппарлық – қай тілде болса да
қасиетсіз сөз. (Ж.Баласағұн)
Мақал-мәтелдер:
Жігіттің кеудесін көтергені – ақылы
жоқтығы.
Өр кеуде жігіт дауға жолығады.
Мақтаншақтық – өтірік айтқызады.
Еріншектік күллі дүниедегі өнердің Еріншектік пен жалқаулық
дұшпаны (А.Құнанбаев)
Еріншекке есік те асу көрінер,
жалқауға бұлт та жүк көрінер (Махмұт
Қашқари)
Мақал- мәтелдер:
Салақ қатынның үйінен сабақты ине
табылмас; Еріншек әйелдің етегі
жыртық, ерке қатынның ерні тыртық;
Олақ қатынның пісірген сүті іріп
кетер, илеген терісі шіріп кетер;
Еріншектің ерні жібімес, жалқаудың
ісі мандымас.
Еріншекке бүгіннен ертең оңай.
Еріншек түске дейін ұйықтайды, кешке
дейін есінейді.
Маскүнемдік – адамның басын өзі Маскүнемдік, нашақорлық
масқаралап, қорлауы. Арақкеш – мал
сияқты өзін-өзі айуанның қатарына
апарып қосады.
( В.А. Сухомлинский)
Мақал-мәтелдер:
Арақ ішу– айып, мас болу қылмыс.
Ішіп мас боп жатады, сөйтіп құдай
атады.
Мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер концепт теориясы,
коммуникативтік теория негізінде тілтаным мен оны сыртқа шығарушы тілдік
амал-тәсілдердің өзара байланысуынан қалыптасады.
Мәселен, Жігіт концептісінің танымдық ерекшелігінің мәтін тіліндегі
көрінісін осы тұрғыда былайша талдатып, түсіндіруге болады:
Ақан серінің Айтамын замандасқа біраз кеңес өлеңі бойынша
Жігіт концептісінің танымдық қасиеттері
Тілдік фактілері Танымдық сипаты
Бір мінезді, әрі дана, дархан лебіз,ақылдылық, ақкөңілділік, уәдеге
Айнымас темір қазық уәдесі беріктік
Екінші бір жігіт бар баулы құстай, Батылдық, күштілік, төзімділік
Бауынан босанбайды жазы, қыстай.
Ерігіп құсқа салса, ілмей түспес,
Бостар тегеуріні мықтап қыспай,
Зауыттан жаңа шыққан екі жүзді
Алмастай, майысатын емес мыстай
Ауызбен нағыз асыл жігітпін деп, Өркөкіректік, жалқаулық, енжарлық
Кеудесін көтеретін таудай зоры.
Құлашын жас кезінде сермей қалмас,
Жетсе де неше апатқа созған қолы
Білемін бір жігіттің білсе дағы, не Пайдасыз білімділік, білгіштік
керек зайығы кеткен білген молы (Білімді бірақ, оның басқаға пайдасы
жоқ)
Құйқылжытып ақ бүркіттей төңкеріліп,Жылпос, жәдігөй, пысықай
Сөйлейді әр мәжіліске әрбір түрлі.
Жігіттің оңды солды құлқын танып,
Әркімнің өзіне сай табар тілді
Тасандап шана тартқан өгіздей боп, Сабырлылық, шыдамдылық
Шығармас сырын сыртқа сондай берік.
Кісіден алса алып, өзі бермей, Айла Арамдық, қулық, сараңдық
мен ақылына болған серік
Оныншы бір жігіт бар қатын жанды, Жасқаншақтық, жігерсіздік
Киеді қатынынан артылғанды. Аяғын
қия жерге бір баспайды, Алдынан
құрулы арқан тартылғанды
Бұл жігіт он бірінші өсек айтар, өсекшілдік, жүгенсіздік
Ауызбен көп адамды ол байытар.
Кішкене торсығына сөз құйып ап,
Апарып әр ауылға барып шайқар.
Бір жігіт он екінші кербез салды, талпынушылық, дербестілік,
Бойына адамдықты жиып алды. Өзіне өзсалмақтылық , адамгершілік
жұмысы мақұл болып, Өзіне кеңес
айтар емес жанды
Сіресіп сықырлаған тәкәппар боп, Тәкәппарлық, өркөкіректік, менмендік
Ойланып, өзгелерден білмес халды.
Майданда кейбір жігіт жалғыз тұрар, Отансүйгіштік, ақылдылық,
Ойға алмай, санамастан дүние малды парасаттылық
Жігіттің тағы бірі түссін еске, Күштілік, ақкөңілділік, аңқаулық.
Семірген ол бір сабаз қара күшке.
Базары жігіттіктің ойында жоқ,
Ойланып, білмек түгіл, кірмес түске
А.В..Маслованың: ...концепт ─ есте сақтаудың, ментальдык лексиконның,
концептуалдық жүйе мен тілдің, ақыл-ойдың адам жүйкесінде бейнеленген
дүниенің бүкіл бейнесінің мазмұндық бірлігі деген тұжырымына сүйене
отырып, концепт теориясының бір бағыты таныммен ұштасады деп танимыз.[1.35]
Мәтін тілінің танымдық сипаты концепт теориясы тұрғысында талданады.
Концептілер сөйлеу мен ойлаудың бірлігі тұрғысынан алғанда, танымдық мәнге
ие тілдік тұлға ретінде танылады. Ойда адамның айтайын деген тақырыбы
белгіленеді. Сол тақырып туралы не айту, қалай айту керек деген предикатты
мазмұн ішкі сөйлеуде жүзеге асырылады. Ол қысқа, фрагментарлы, аморфты
сипатта болады. Бұл тұрғыда ішкі сөйлеу ішкі субективтік мәнді сыртқы
аршылған мағыналар жүйесіне айналдыратын механизмі болып табылады...
Естілген сөзді ұғынуда 1-саты сөз мағынасын айыру, яғни көпмағыналықтан
нақты мағынаны айыру болып табылады. 2- саты сөйлем жүйесін білу (егер сөз
мағынасын шамалап түсініп, ал сөйлем құрылымын білмесе, күңгірт түсінік
түрінде қалады.) 3- саты бүкіл хабарды түсіну керек. Мұнда 1,2 саты тілдік
ережелер аясында жүрсе, соңғысы тілдік ойлау психологиясына барады. [ 2.
89 ] Тілдік ойлау психологиясы ─ мәтін тілінде айқын көрініс табады. Мәтін
тілі тіл мен ойлаудың органикалық бірлігін танытып, концептілердің танымдық
мәнін, мазмұнын ашады.
Мәселен, Шәкәрімнің Ашу мен ынсап өлеңі ашу және ынсап
концептісінің мәнін айқындауда тілдік ойлау психологиясына негізделген.
Үміт деген қорқақ Ой,
Дірілдеді қалшылдап.
Мүмкін емес мұны қой,–
Деп жалынды жалпылдап.
Бір жағымнан Еріншек,
Тағы келді салпылдап.
Болмаймын деп келіншек,
Ашу келді арсылдап.
Елді сөк те жаманда, –
Деп ұрысты Ашуым,–
Жамандықтан аман ба
Шыңнан қалай қашуың?
Қиын болды баяндап,
Аяқты қалай басуым.
Сабыр келді аяңдап,
Жарамас – деп сасуың.
Бәріне де хабар сал,
Рақым, ұят, ар қайда?
Қаруыңды жиып ал,
Құр ашудан не пайда?
Қайратың мен сақтығың
Көріне ме маңайда?
Өлше істің ақтығын,
Ынсап бар ма оңайда, – дейді. ( Ш.Құдайбердіұлы. Өлеңдері мен поэмалары.
Алматы,1990)
Өлең жолдарында ой, еріншек, ашу, сабыр, рақым, ұят, ар, қайрат,
сақтық, ынсап сияқты психологиялық модель құрайтын ассоциациялар тілдік
ойлау психологиясының негізі болып табылады.
Адам концептісіне тән тілдік модельдер пәлсапалық тұжырымдарды,
суреттеу, мәнерлеу, әсірелеу, бейнелеудің шеберлігін, сөз асылдарының әр
түрлі астарларда қолданылуын көрсетеді. Психологиялық модельдер – моральдық-
психологиялық нормаларға негізделген тілдік құбылыс. Мәселен, жоғарыда
берілген жақсы ұғымының психологиялық моделі – кісінің бастаған ісінің
сәтті болып аяқталатынына алдын-ала сендіріп, оның қайрат-жігерін тасытып,
рухын көтереді.
Адам концептісіне байланысты қолданылатын модельдердің эмоциялық
әсерлілігі басым болады. Сондықтан, олар адамдарға психологиялық әсер
тудыратын тілдік құбылыс ретінде танымдық мәнге ие. Мысалы, Жас баланың
күлкісін, жомарттың қолын, сапарлының жолын, қыздың қылығын, судың тұнығын,
асаудың арынын, бұлбұлдың таңғы үнін, гүлдің нәзіктігін, теңіздің
тереңдігін қыранның көрегендігін, елдің көңілін, нағыз достың тілегін,
мәңгі бақи ажырамас шын ғашықтың жүрегін бер! деген бата-тілектің танымдық
мәні биопсихологиялық күш тудырады.
Биопсихологиялық күштің тірегі – сенім. Сенім адамның дүниетанымына
негізделеді. Сенім жоқ жерде тиянақты дүниетаным, тұрақты мінез-құлық
болмайды. Сенімге берілудің деңгейіне қарай адамдар ұлттық дәстүр, әдет-
ғұрып, салт-сана, амандық, денсаулық, парасаттылық, отаншылдық, ізеттілік,
зерделілік, біліктілік, мейірімділік т.б сияқты адам концептісіне қатысты
ұғым түсініктерді өз бойына қалыптастырады. Оларды ұрпақтан ұрпаққа жеткізу
ата-баба дәстүріне, ұлттық психологиялық салтқа, халықтық ерекшелікке
байланысты болады.
1. 2. Көркем мәтінді танымдық әдіс арқылы оқытудың психологиялық негізі
Адам факторының мәнін ашу мен суреттеуде мәтін лингвистикасы
маңызды рөл атқарады. Себебі, мәтін лингвистикасында концепт мазмұнын
құрайтын тарихи фактілер, этнография, мәдениет, психология т.б сияқты
факторлар тілдің ментальді құрылымын айқындаушы деректер ретіне жұмсалады.
Әлем бейнесінің ментальды құрылымы автордың дүниеге деген көзқарасынан
қалыптасады. Автордың дүниеге деген көзқарасы адамға тән сезімдік
қабылдау, қиял, эмоция арқылы жеке және қоғамдық сананың негізінде
қалыптасады. Жеке және қоғамдық сананың тілдегі көрінісі ұжымдық сананың
рухани мәдениетін танытады. Рухани мәдениет ұжымның жадында жинақталған
жүйе. Оның басты міндеті айналадағы қоршаған ортаны белгілі бір құрылымдық
жүйеге тәртіпке келтіру. Осы процесс ғалам моделінде көрініс табады. [3 ,
146-147 ]
Ғалам моделінің көрінісін этнос пен автордың танымдық әлемімен
байланыстырып, мәтін тілін олардың дүниеге деген көзқарасының ортақ моделі
деп тануға болады. Өйткені, көркем мәтін халықпен бірге жасап, сол халықтың
ұлттық болмысын, генетикалық ерекшелігін суреттейді. Дүниені танудың
ұлттық сипатын бейнелейді.
Лингвомәдениеттанудың ең негізгі әрі басты категориясы – әлем
бейнесі ұғымы. Жекелеген адам үшін, кеңінен қарастырғанда, этнос үшін өте
маңызды ұғымдар мен концептілерді тану – ғылым саласы ретіндегі
мәдениеттанудың басты мақсатын айқындайды. Бұл қаншалықты анықтала түскен
сайын, қолданыстардың ұлттық-танымдық концептуалдануының әлемнің тілдік
бейнесімен байланыста болуының себебі де соншалықты түсінікті бола түседі.
Ұғым мен концептілерді танып білудің негізінде олардың қандай тілдік
таңбалармен таңбаланатынына назар аудару жатады, – дейді ғалым Б.Момынова.
[4,136 ] Концепт теориясында тілдік таңбалаушының қызметі образ- концепт
–символ жүйесі бойынша зерттеледі. Ол мәтін тіліндегі концепт ұғымының
мәнін ашады. Концептіге тән бұл қасиет жазушының дүниеге деген көзқарасын,
рухани байлығын, материалдық мәдениетін, тұрмысын, білім қорын айқындауға
негіз бола алады. Ақын-жазушылар дүниеге деген көзқарасын, ойтүйіндеулерін,
дүниетанымын, әлемге деген бағасын поэтикалық образ арқылы суреттеуде
концептілерге сүйенеді. Оның мазмұны табиғаттың типін, ұлттық мінезді,
ойлау ерекшелігін танытады. Әр халықтың өзіне тән ерекшелігіне қарай,
этностың болмысын танытатын ғалам бейнесі ұлттық сипат алады.
Ұлттық сипаттағы ғалам бейнесі концептуалды әдістердің негізінде
ғаламды өзінше бейнелейді. Олардың астарында ерекше модель бар. Жазушы осы
модельге байланысты өз ойын жинақтап баяндайды. Нәтижесінде ғаламның
тілдік бейнесі арқылы әлемді анықтап, сонымен қатар, он сегіз мың ғаламның
жалпы көрінісін қамтиды. Оған ақын- жазушылардың таным дүниесіндегі
сабақтастығы мен тұлғалық шығармашылық даралығы негіз болады. Ол ақын-
жазушылардың өмірлік тәжірибесімен, әлеуметтік тарихи статусымен байланысты
қарастырылады. Себебі, тіл адамның ішкі құбылыстары мен сыртқы әлем
көріністерін көрсетеді. Тілдің танымдық қасиетінен әлемнің алуан түрлі
құпиясы ашылады, бүкіл халықтың өзіндік ерекшелігі сарапталады. Яғни
дүниенің тілдік суреті көрінеді. Дүниенің тілдік суреті тілде көрініс
тапқан, жалпы ұлт өкілдеріне және ұлттық әлеуметтік мәдени өкілдеріне ортақ
ұжымдық ұлттық-мәдени тәжірибе негізінде жиналған білім жүйесі. Дүниенің
тілдік суретінің объективті дүние суретінен болмайтынын, тек ол белгілі бір
ұлттық нақыш беретінін айтып өткіміз келеді.[5. 29 ] Тілдің танымдық
қасиеті, дүниенің тілдік суреті этникалық дүниетанымның басты көрсеткіші
болып табылады. Ол ұлттық сипаттағы ғалам бейнесін танытатын тілдік
фактілер арқылы көрінеді. Тілдік фактілердің жиынтығы - көркем мәтін.
Көркем мәтінде адам болмысына байланысты халық дүниетанымы, психологиясы
айқын көрініс береді.
Адамзат баласына тән табиғи, биологиялық, психологиялық,
эмоционалдық процестердің адамның ішкі жан дүниесінде алатын орнын
бейнелеп көрсету арқылы көркем мәтіннің психлингвистикалық мәні ашылады.
Мәтін тілінде адам факторына байланысты қолданылатын сан ғасырлық көркемдік
ойлаудың жүйесі халықтың арман-мұраты, рухани қажеттілігі сақталады. Олар
көркем мәтін тілінің танымдық қырларын танытады. Көркем мәтін тілінің
танымдық қырлары образды-сиволдық түрде кейіпкердің психологиялық мотивін,
инстинкті тілегін, талабын, эмоциясын және сезімін яғни бүкіл адам
санасының астарындағы алуан түрлі психологиялық жай күйін танытады. Олардың
алғашқы толқыны ауыз әдебиетінің үлгісін танытатын аңыз ертегілер,
батырлық эпос жырлары, ғашықтық дастандар болып, оның жалғасы өлең-
жырларда, романдарда, повестерде, әңгімелерде т.б сабақтастық тауып жатыр.
Бұл туындылардың қалыптасуы ─ жеке тұлғаның әлеуметтік бөліну процесін,
оның өзіндік санасының өскенін айқындайтын бірден-бір фактор.
Концептуалдық мәндегі тілдік қолданыстар көркем мәтін тіліндегі
адам факторының рөлін анықтап, танымдық көрінісін айқындап тұрады. Сондай-
ақ, жазушының авторлық шеберлігін танытады. Авторлық шеберлік ұлттың
болмысын, даналығын, дүниетанымын танытудан көрінеді. Ендеше, ұлттың
болмысы ғасырлар қойнауында тіл арқылы сақталады.
Әрбір дәуірде қажет болған құрал-сайманның, қару- жарақ пен киер
киімнің, ішер азықтың, тұрмыстық заттар мен салт- санаға, әдет-ғұрып, наным-
сенімге, ойын-күлкі, той-томалаққа байланысты ұғымдардың аты -жөні, сыр-
сипаты тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері,
фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер арқылы ғана бізге жетуі мүмкін[6, 34]
екенін ескере келе, тіл фактілері ұлт болмысының иесі адам факторының
гендерлік, әлеуметтік, психологиялық, физиологиялық, мәдени ерекшеліктерін
ашуға да негіз болады.
Мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер автордың стильдік,
психологиялық, тақырыптық ерекшеліктерін және автор сөзі мен кейіпкерлер
тілінің сөз қолданысындағы ерекшеліктерін анықтаумен де құнды. Себебі, ол
әлеуметтік-мәдени ортада маңызды рөл атқарады. Көркем мәтін тілі өзімізге
таныс фактілерді көрсете отырып, психологиялық дифференцацияны есепке
алады.
Көркем мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер адам концептісінің
танымдық сипатын айқындайтын лингвомәдениеттаным, әлеуметтік лингвистика,
таным, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, гендерлік лингвистикамен
ұштастырып, жазу мәдениетімен тығыз байланысты қарастырылады. Көркем мәтін
─ тіл мен жазудың сабақтастығынан туындайтын таным құралы, көркем құрал,
эстетикалық және лингвистикалық категория. Ол адам және қоғам
арасындағы күрделі процестің танымдық жемісі.
Көркем мәтін тіліндегі гносеологиялық тұжырымдардың қолданылу аясын
танымдық тұрғыда зерттеудің бірнеше жолдары болады. Шығарманы жазған адам
қалай болғанмен де, негізінен, мәтін арқылы танылады. Тұлғаны (мәтін
түзушіні) тілден (мәтіннен) іздеу қазіргі анропоорталық (антропоцентризм)
бағытына деген замана бетбұрысымен қиысады. Ал мәтін тілі сол заманның
тарихи-мәдени жағдайларымен тығыз байланыста алынуы шарт. Тіл тарихындағы
мәтін түзушінің сөз саптау өрнегін зерттеу, оған когнитивтік – танымдық
әрекеттердің әсерін ескеру ғылымда жаңа функционализм (неофункционализм)
ағымын жеделтете түскендей. Шынында, бұл тіл қызметін зерттейтін
социолингвистиканың негізгі пәні,─ деген профессор Б Хасанұлының пікіріне
сүйене отырып, мәтін тілі арқылы, оның лингвистикалық білім қорындағы
өзіндік ерекшеліктері арқылы, көтеріп отырған тақырыптары арқылы т.б
олардың өзіндік ерекшеліктерін айқындауға болады. [7. 233] Екіншіден,
көркем мәтіннің танымдық сипаты кейіпкерлер тілінің сөз қолданысындағы
ерекшеліктері арқылы танылады. Дәлірек айтқанда, кейіпкерлердің сөз
қолданысындағы ерекшеліктерді айқындауда көркем мәтін тілдік факт болып
табылады да, ол анртопоцентристік заңдылықтар мен қағидаларға негізделеді.
Өйткені, палеонтологиялық лингвистиканың, танымның, әлеуметтік
лингвистиканың, гендерлік лингвистиканың зерттеу нысанына айналған тілдік
фактілер мәтін тілінде концептілік мәнге ие болады. Палеонтологиялық
лингвистика ─ қазіргі қоғамдық ғылымдар жүйесінде ескі сана, әлеуметтік
антропология, этногенез, рухани және материалдық мәдениет тарихымен тығыз
байланысты болса, [8. 244] олардың бірлігінен халықтың өмір сүрген
ортасы, этностың болмысы тіл арқылы танылып, одан ғаламның тілдік бейнесі
көрініс табады. Тілде әдебиет тарихымен байланысты қалыптасқан сөздер
тілдің әлеуметтік көрсеткіші ретінде танымның лексикалық сипатын анықтап,
олардың ассоциативті типтерін белгілейді. Тілдің әлеуметтік көрсеткіші
қоғам өміріндегі тілдің атқаратын қызметін айқындап, әлеуметтік
лингвистикамен байланысады да, олардың ассоциативті типтері таныммен
сабақтасады. Нәтижесінде тіліміздегі сөздер танымдық сипатқа ие болып,
мәдени, тарихи, әлеуметтік жағдайларға қарай оппозициялық топ құрайды.
Таным адам болмысымен байланысты қарастырылатындықтан, ол тіл мен
психологияның сабақтастығынан туындайды. Өйткені, психология ─ адам
болмысымен бірлікте жүретін құбылыс. Олардың тілдегі көрінісі көркем мәтін
тілі арқылы айқындалады.
Көркем мәтінде кейіпкер эмоциясын танытатын, адамның мінез-құлқын
айқындайтын тілдік психологиялық фактілер тіл мен психологияның өзара тығыз
байланысын анықтайды. Кейіпкердің эмоциясына белгілі бір дәрежеде реңк
беретін қуану, қорқу, таңдану процесі мен кісінің мінез-бітістерінің
суреттелуі көңіл-күйді көрсететін психикалық процесс ретінде танымның
аясында қарастырылады. Адамның ішкі жан дүниесіндегі сезім толқындары оның
сыртқы қимылынан, іс-әрекетінен көрініс береді. Көңіл- күй ішкі, сыртқы
әсерлерден туындайды. Көңіл- күйді меңгеруде әйелдер мен ерлердің арасында
біршама ерекшеліктер болады. Ол, әсіресе, қуану мен қорқуда анық
байқалады.
Қуану – адам мінез- құлқының, алған әсерінің жоғарғы деңгейі. Бұл
процесте субъектіге адам жеке және эмоционалды бағасын береді. Қуану
сәтінде олар ішкі сезімдерін, алған әсерін бүкпей қасындағыларға айқын
көрсетеді. Адамдар арасында қуану түрлі деңгейлі, біренеше өлшемді болады.
Әйел заты ерлерге қарағанда жиі қуанады. Оларды қуанту үшін маңызды
себептер қажет емес. Әйелге отбасының, бала-шағасының амандығы – қуаныш.
Әйелдер қасындағылардың ойнап күлгеніне, денсаулығының зор болғанына,
табиғаттың сұлулығына, бөтен адамның қуанышына, баласының әрбір сүйікті
қылығына т.б осындай күнделікті болып жатқан оқиғаларға да қуанады.
Әйелдер өмірге үйлесімді, әдемі көріністерді тамашалау немесе табиғаттағы,
өнердегі, өмірдегі шынайы әсем нәрселерден ләззат алуына байланысты көңіл-
күйі көтеріліп, қуаныш сезімдерін сыртқа шығарып отырады. Себебі, әйелдер
нәзік, тәуелді, тіл алғыш, әлсіз, ең бастысы, жас, көрікті, пәк. Сондықтан
әйелдердің қуану сәті ерлерге қарағанда көбірек орын алады. Ерлердің қуану
сезімі маңызды септермен байланысты ғана сыртқа шығады. Мәселен, қуану
сәтінде әйелдер “Құдайға”, ”Жаратқанға” қатысты сөздерді жиі айтатыны рас.
Әйелдерге тән бұл ерекшелікті де шығарма тілінен көптеп кездестіруге
болады. Олар көркем мәтін тілінің танымдық ерекшеліктерін танытатын факт.
Қалампырдың жүрегі лүп ете қалды. Құдай тілеуіңді бергір Қатира,– деді
ішінен асығыс киініп жатып.– Ақ тілеуіңді періште аумин десін. Бала-
шағаңның игілігін көргірдің ниеті қандай түзу еді! (Д.И.339)
Көркем мәтін тілінде қуану эмоционалды-экспрессивті лексика, орын
алмастыру (анограмма), сөздегі дыбыстардың созылыңқы айтылуы, одағай
сөздер, қарапайым сөздер, сөз тіркесімділігінің лексика-семантикалық
заңдылығынан уәжді ауытқулар арқылы көрініс табады.
С.Мұратбековтың Күсен- күсеке әңгімесінде:
– Күсеке, мен аман-есен құтылдым, бұл соның тойы,- дейді Бисұлтан.
– Ой, бәрекелде, құтылғаның жақсы болған азаматым,- деді Күсен
қуанып.
– Сіздердің арқаларыңызда машинам да өзімде қалды.
Бәлі, шіркін, бұл күнде ер қанаты осы ғой. Дұрыс болған екен. (С.М.370)
Мемлекетті, елді тонап, мойнына ақша мінген жігіттің жылпос мінезі, оның
қуаныш сезімі осы мәселенің дұрыс шешілуімен және көлігінің өзінде қалуымен
маңызды. Қуану үстіндегі сөз қолданысынан оның жылпос, тоғышарлық қасиеті
басым адам екені байқалады. Оған Сіздердің арқаларыңызда машинам өзімде
қалды деген сөз қолданысының экпрессивтік мәні айғақ болып тұр. Бұдан
кейіпкердің өз ісіне, еңбегіне қатынасын білдіретін жалқаулық, жылпостық
мінезі де көрінеді. Ал, Күсеннің басқалармен қатынас жасауда адал, аңқау
екендігі елдің қуанышымен қуана білетіндігінен көрінеді.
Эмоцияның түрлері ұялу, қымсыну, қуану т.б болып келсе,
эмоционалдылықтың өзі ерлер мен әйелдердің арасында әр түрлі болатыны
белгілі. Олардың көркем мәтін тіліндегі көрінісін талдай келгенде мынадай
тұжырымдар жасалады. Ер кейіпкерлер ризашылықты білдіруге байланысты
сезімдерін еркін жеткізеді. Облыстан келгендер де алғашқы әзірейіл қалпын
өзгерткен. Күліп: Молодец”– деп арқасынан қақты (О.Б. 239)
Жазушы макронизм, яғни бөгде тiлдiк элементi қолдану арқылы ер адамдардың
ішкі эмоциясын ашып көрсетеді.
Қазақ әйелдері риза болуға байланысты ішкі сезімін орынсыз сыртқа
шығара бермейді. Оларға ұялшақтық қасиет тән. Психолог мамандардың
зерттеулеріне сүйенсек, ұялшақтық қасиет әйелдерде басымырақ болады.
Көркем мәтінде ерлер мен әйелдердің психофизиологиялық ерекшеліктері
де айқын көрінеді.
Есік ашқан апасы бұған әлдене деп ұрысып, жер-жебіріне жетіп, көпе-
көрнеу Танаға айдап салды. (С.М.48.2)
Мұндағы ұрысу, жер-жебіріне жету әрекетін әйелдерге тән
психофизиологиялық ерекшелік ретінде тануға болады. Сонымен қатар ұрысу
әрекеті арқылы әйел адамның көп сөз қолданатыны белгілі болса, жер-
жебіріне жету фразеологиялық тіркесін қолдану арқылы автор ашулануға
байланысты әйел адамдардың психологиясында, сөз қолданысында ерекшеліктің
болатынын баса көрсеткен. Оны С.Мұратбековтың “Жанболат” әңгімесіндегі
Жанболаттың жеңгесінің мына сөздері арқылы да дәлелдей түсуге болады:
– О, жайрағыр. Бәсе, біреудің жүрген дүбірі естілгендей болып еді.
Әйел енді маған еңкейіп, үңіле қарады да ояу екенімді көріп:
– Ұят-ай, әлгі жайрағырды көрдіңіз бе? – деді шағым еткендей зар қағып.
– Өстіп берекені алады ғой ол. Ел қайдан білсін, кінәләса ғой баяғы бізді
кіналайды.
– Жаңа ғана көшеге шықты. Қайда барар дейсіз, – дедім мен әйелдің сонша
ашулануының түпкі мәніне түсінбесем де.
– Япырай, мына көктей солғыр, мойның астыңнан келгір жетімекті-ай, ә! –
деп әйел Жанболатты біраз қарғап-сілеп алды. (232)
Шығарма тілінен эмоционалдық әсер- күші жоғары болатын қарапайым
сөздерді әйел тіліне қолдану арқылы да, ер адамның тіліне қолдану арқылы да
оның психологиялық жай-күйі мен тіліндегі ерекшеліктерді және олардың
мінез-құлқындағы айырмашылықтарды анықтауға болады. Жоғарыдағы аталған
үзіндіде әйел тіліндегі қарапайым сөздер (жайрағыр, көктей солғыр, мойның
астыңнан келгір) оның тіліндегі ерекшелікті ғана емес, мінезіндегі
ерекшеліктерді де көрсетеді.
Қарапайым сөздерді қолдануға байланысты ер адамдардың сөз қолданысы
шығарма тілінде былайша суреттеледі:
“О, кеще,– деді ішінен Шөмішбай. – Кеще болмасаң осылай дер ме едің. Өз
күнімізді өзіміз көреміз ғой!” Мен сонда кім үшін тырбанып жүрмін?
Жинаған дүниенің рахатын сендер көрмесеңдер, о дүниеге өзіммен бірге ала
кетемін бе. Мына малғұнның сөзін қарашы-ай бұл, о-о әжине! Көсіліп жатсаң
сирағың сыртқа шығатын құрқылтайдың ұясындай тамда отырып өз күндерін
өздері көргіш-ақ. Қартайғанда оның ояз боламын деп жүр ме екен, одан да
жұрт қатарлы баспана сатып алмай ма түге, ауылдағы жесір кемпірдің
Тұңғышбай тентегі құрлы жоқ па? Ертең күн суытса ана баланы ауыртып
өлтіреді бұлар, айтпады деме. Е-е, бірақ бұл немелер жаз өтіп, қыс
келерін ойлайды дейсің бе, әлеулаймен күн көреміз деп отыр ғой өстіп”
(Д.И.315) Кейіпкер ер адам болғандықтан жазушы оның ішкі сезімін,
эмоциясын сыртқа шығармай, ішкі сөйлесімді монолог формасы арқылы
жеткізеді. Мұның өзі әйелдер мен ер адамдардың жан-дүниелері мен
эмоционалдылығының әр түрлі екенін және оның сөз қолдануда ерекшелігі
болатынын көрсетеді.
Ерлердің қарым-қатынас жасауда қолданатын сөз қолданысы нақты әрі
қысқа болатыны да психофизиологиялық ерекшелігіне байланысты болса керек.
“Ерлер әр нәрсенің жай-жапсарына нақты тоқталып, соның қыр-сырын анық
ұғынған соң ғана іске кірісе алады,”– дейді ғалым С.И.Кон.[9.5] Ерлерге тән
бұл қасиет те шығарма тілінен көрініс табады.
Ойда жоқ бәлеге ұрындырған Қорғасбайға ызасы келді. Қамшысын қолына
бүктеп, ұрып жібере жаздап, ызбарлана зірк етті:
– Көтер, ей, басыңды! Қатын құсап қашамысың енді, күрес!..
– Кешіріңіз, ата! Бір иттік жасадым.
– Жаңа мені де ит қылғансың, енді екі ит болдық. Жұрт қызығымызды көрсін,
кел, екі ит төбелесейік.(Б.Н)
Мұнда жазушы ер адамдардың қарым-қатынасы арқылы олардың көп сөзге
салынбай, нақты іске кірісетінін көрсетеді.
Көркем шығарма тілінен діни ұғымдар мен наным-сенімдерге
байланысты тілдік қолданыстар кейіпкердің психологиялық жай күйі мен
әлеуметтік ерекшеліктерді ажыратуға болады.
– Харамы тірлік! – деді Рәт ақсақал бетін орамалмен сүртіп жатып.– Бұл
кәпірдің аузынан шашыраған шайдан харам судың иісі шығады дүр! (Д.И.483)
Діни ұғымға байланысты айтылатын харам- арам фонетикалық вариантының
шығарма тілінде харам вариантының қолданылуы кейіпкердің өмір сүрген
уақытындағы әлеуметтік топ тілінің ерекшелігін көрсетеді. Сонымен бірге жас
ерекшелік изотонын анықтайды. Кітаби тіл элементтері ескіше оқыған үлкен
адамдар тілінде қолданылатын болғандықтан діни ұғымға байланысты сөз
қолдану аясын автор жасы үлкен әрі ер адамның тілінде сөйлетіп отыр. Бұл –
жеке адамның психикалық тұрпатынан көрінетін мінез- құлықтар. Адамның мінез-
құлқы оның дүниеге көзқарасын, сенімін, адамдармен қарым-қатынасқа түсудің
жолдарын, яғни адам іс-әрекетінің басты белгілерін танытады.
Қорқу адамдардың ұстамдылық сапасын анықтайтын қасиеттерден
туындайды. Ерлер мен әйелдердің арақатынасын анықтауда бұл сезімнің де
алатын орны ерекше. Әйелдердің психологиясында қорқу эмоциясы басым болады.
Бұл туралы зерттеуші Г. Мамаева: Жалпы психологиясына қарай әйел адамдар
қорқақ болады. Қорқу эмоциясын олар ашық, айқын, елге түсінікті етіп
көрсетеді. Қорқу, үрей оларда кез келген ситуацияларда бола береді. Әйелдер
әрбір басқан қадамы сайын қорқады. Олар үйде жалғыз қалғанда, күйеуі
жұмыстан кешіксе, бір заты жоғалса да немесе оны сындырып аламын деп те
қорқады. Кейде жас сәбиі ауырып қалады деп немесе оған көз тиеді деп
қорқады. Сондықтан әйелдер психикасында қорқу сезімінің түрі жан-жақты,–
дейді. [10. 42-43]
Б.Нұржекеевтің Күтумен кешкен ғұмыр романында ерлер мен әйелдердің қорқу
сезіміне байланысты өзіндік айырмашылығы былайша суреттеледі:
– Алла-ай! – деп Қайныкеш атының басын тартты.
– Жайылып жүрген жылқы ғой,– деп Әтіке өзі ілгерілей түсті. Ат
пысқырығы қарағай жақ тұстан шыққандықтан, қорқыныш оның да өңменіне
суық қанжардай қадалған, бірақ оны сездірмеуге тырысты.
– Ойбай, әне! – деп қалды Қайныкеш.
Мұнда қорқу эмоциясын әйелдер ашық, айқын көрсететіні оның тілі арқылы
анықталады. Ерлер қорқу сезімін білдірмеуге тырысады. Әсіресе, қазақ тәлім-
тәрбиесінде ерлердің қорқақтығы олардың әлсіздігін, намыссыздығын
көрсетеді. Сондықтан олардың тілінде қорқу эмоциясын айшықтайтын сөздер
қолданылмайды. Әтікенің Жайылып жүрген жылқы ғой деген сөз қолданысы
кейіпкердің ұстамдылығын көрсетеді. Оның ілгері жүруі қорқытып отырған
объектіге оның қарсы шыққанын көрсетеді. Бұл ерлердің қорқыныш сезімін
ішіне сақтап, оны жасыра білетін өжет мінезінен туындайды.
Адамзат баласына тән танымдық ерекшеліктер олардың мінез бітістері
арқылы айқындалады. . Адамның өз ісіне, еңбегіне қатынасын білдіретін мінез
бітістеріне еңбексүйгіштік, құнттылық, инициативтілік, жинақылық және
осыларға қарама-қарсы жалқаулық, салақтық, тиянақсыздық, кертартпалық т.б
бітістер кіреді. Адамның өзіне-өзі қатынасын білдіретін мінез сипаттары да
осы топтың негізгі бір жағы. Бұларға кішіпейілділік, қарапайымдылық, өзін-
өзі сынай білу, талап қоя білушілік және бұларға қарама-қарсы өркөкіректік,
мақтаншақтық, жасқаншақтық т.б кіреді. [11. 27]
Адамдардың мінезі батылдық, шыдамдылық, ерлік, жинақылық, сенгіштік,
қыңырлық ұстамсыздық, жүгенсіздік т. б сияқты әр түрлі сапалық белгілерді
де анықтайды. Осы белгілердің көркем мәтінде орын алуы көркем мәтіндегі
танымдық ерекшеліктерді айқындаудың тағы бір амалы болмақ. Д.
Исабековтың Кемпірлер әңгімесінде:
– Бұл ауылдың келіндері қайда түге,- деп өктем сөйлеп жүр.
– Бір ұрттам су қалмапты ғой, ішек-қарынды немен жумақ бұлар! Ай,
Қатира, қайда әлгі бес келінің, біреуін суға жіберсеңші.
– Өлігің әдірә қалғыр, әлгінде қазір барамын деп еді ғой, күйбеңдеп
шыға алмай жүрген шығар. Шелегің қайда мен-ақ әкеле салайын,
солардан өзіміз жылдамбыз осы. (Д.И. 343)
С.Мұратбековтың Жеңеше әңгімесінде:
Салиха жеңгей даурыға сөйледі:
– Тілепберген-ау! О не дегенің. Сенің тізгініңді осындайда тартпасақ
ағайыншылығымыз қайсы. Әдіре қалғырды, тұғиян жоқ шырылдап далада
қалғанынан тауып ап адам еткем, енді қатын болғанында оған бір
сөзімді өткізе алмасам...
Жә, оттама ,- деп Мақмұт қарт кесіп тастаған. (С.М. 191)
– Қойыңдар, азаматын алыс жолға шығарып салып тұрып жаман ырым
шақырғаны не? Жылағанша тілеуін тіле! Бірдің басына емес, көпке
түскен қиыншылыққа қайрат қылса жарайды,– деп Әтиім бізге әл айтқан
болады.
– Пәк сәби, сен ақ тілеу айт: Әкемнің жолын оңғар, аман барып сау
қайтсын!– де. Иә, құдай жалғызыма жар бола көр!– деп енем
жалбарынады.
Жолдың үстінде көп арба шұбап көрінгенде күткен жұрт жапырлап жолға
жүгірді.
– Апа! ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------3
І Бөлім
І Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың ғылыми-теориялық негізі
1.1. Көркем мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер----------------------- ----
--------5
1.2. Тілдік құрылымдардың көркем мәтін тілінде алатын орны ----------------
--14
1.3 Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың психологиямен
байланысы ----------------------------------- ------------------------------
------------------23
ІІ Бөлім
ІІ Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың мәні мен маңызы
2.1. Лексиканы танымдық тұрғыдан талдау ----------------------------------
--------34
2 .2 Одағайды танымдық тұрғыдан талдау ----------------------------------
---------41
3. Көркем мәтін тілінің танымдық ерекшелігін айқындауда диалог пен
монологтың алатын рөлі ----------------------------------- ----------------
-------------44
Қорытынды----------------------------------- --------------------------------
-----------------51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ----------------
------------53
Жұмыстың жалпы сипаттамасы
Диплом жұмысының өзектілігі. Мәтін тілінің танымдық сипатын айқындау
адам факторының ішкі жан-дүниесіндегі ерекшеліктерді тіл арқылы тануға
негіз болады. Адамның ішкі әлемі, құпия қалтарыстарына лингвистикалық
тұрғыда сараптама жасалғанда адам болмысының, танымының шексіз әлемі
танылады. Оны мәтін тілі арқылы зерттеудің маңыздылығы мынада: біріншіден,
мәтін тілі арқылы автордың психологиялық танымы, оның бойындағы ерекше
қасиеттер, тапқырлық, ұшқырлық, шеберлік, адамгершілік т.б сияқты
қасиеттері айқындалады. Бұл тілдік қолданыстар арқылы ұлттық болмысымызға
тән ерекшеліктерді айқындауға негіз болады. Адам бойындағы психологиялық
құбылыстарды арнайы ғылыми сараптама тұрғысында емес, тіл арқылы танытуда
мәтіннің алар орны ерекше. Адамға тән жақсы қасиеттерді игерудің, жаман
қасиеттерден жиренудің жолдарын танымдық тұрғыда жеткізуде әр түрлі тілдік
тәсілдер қолданылған шығармаларға лингвистикалық талдау жүргізудің бір
қыры танымдық ерешеліктерден көрініс табады;
Екіншіден, кейіпкерлерді сөйлетудің жолдары арқылы адамның ішкі сезімін,
жай-күйін, жалпы, психологиялық бітімін айқындайды. Кейіпкердің әр түрлі
қалыптағы ішкі ой-толғаныстарының өзгеруін, сезім қайшылықтарының мәнін
ашудың жолдарын айқындаудағы тілдік қолданыстар да мәтін тілінің танымдық
сипатын ашары сөзсіз. Көркем мәтін тіліне танымдық сараптама жасау адам
болмысының мәнін ашатын тіл мен психологияның сабақтастығынан туындайды.
Мәтін тілінің танымдық сипатын ашатын тілдік амалдар адамның сезімін, ойын,
толғанысын тереңдетіп көрсетеді. Ол тілдің барлық қабаттарында өмір сүріп,
тілдің құрылымдық жүйесінен бастап, концептілік деңгейге дейін танылады.
Көркем мәтін ─ автордың есінде сақталған қабылдау мен елестерді
қайтадан өңдеп, сұрыптаудың нәтижесінде белгілі бір қоғамда өмір сүретін,
жаңа кейіпкерлердің бейнесін жасайтын коммуникативтік бірліктер жиынтығы.
Ол шығармашылық еңбек болғандықтан, ойлау процесімен тығыз байланыста
келіп, автордың алдын ала болатын жайтты болжауы жаңа бейнені жасауы, іске
асырылған нәрсені елестету арқылы жүзеге асады.
Көркем мәтінде адам басында үздіксіз пайда болып отыратын мол бейнелер,
яғни, бұрын көрген, естіген, білген нәрселер автор санасында қайта
жаңғырады. Бұл қиял қызметінен туындайтын коммуникативтік бірлік
болғандықтан, адам факторының психологиялық жақтарын танытып, кейіпкердің
сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын, көңіл-күйін, жалпы психологиялық жай-
күйін көрсетеді.
Диплом жұмысының нысаны. Көркем мәтінді танымдық әдіс арқылы
меңгерту.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты –
танымның адам өмірінде алатын рөлін мәтінге талдау жасау арқылы айқындау.
Таным ғылымын зерттеуші ғалымдар пікірлеріне тоқталу. Осы мақсатқа жету
үшін мынандай міндеттерді шешу көзделді:
― когнитивтік лингвистика туралы ой-пікірлерге шолу жасау;
― танымдық әдістің мәніне, оның психологиялық негіздеріне сүйене отырып,
көркем мәтінді талдаудың жолдарын айқындау;
― лексиканы, фразеологизмдерді, одағайларды танымдық әдіс арқылы оқытудың
маңызына тоқталып, адам бойындағы танымдық қабілеттердің дұрыс дамуының,
ойлау жүйесі жетілуінің алға шарттарын таныту;
― көркем мәтіннің танымдық сипаты функционалдық, коммуникативтік, мәдени-
эстетикалық жақтан жүйеленетінін мысалдар арқылы дәлелдеу.
Диплом жұмысының ғылыми болжамы. Көркем мәтінді танымдық әдіс
арқылы оқыту студенттердің тілдік қабілетінің дұрыс дамуына, ойлау
жүйесінің жетілуіне көмектеседі. Талдау барысында ұсынылған тапсырмалар
тілді сапалы және жан-жақты меңгертуге, студенттердің сөздік қорын
байытуға мүмкіндік жасайды.
Диплом жұмысының жетекші идеясы. Қазақ тілі сабақтарында көркем
мәтінді танымдық тұрғыдан талдау тілдің қоғамдық-әлеуметтік рөлін арттыруға
көмектеседі. Студенттердің қызығушылығын туғызуға ықпал етеді. Тапсырмалар
олардың өз бетінше ізденуін, білімге ұмтылысын тудырады.
Диплом жұмысының әдістанымдық негізі. Қазақ тіл білімінің теориясы
мен әдістемесі бойынша әдіскер-ғалымдардың жинақтаған тәжірибелері, шетел
тілдерін оқыту әдістемесі жөніндегі зерттеу еңбектер, халықтық педагогика,
психология ілімдерінің жетістіктері басшылыққа алынды.
Диплом жұмысында қолданылған әдістер.. Жұмыста ғылыми-теориялық әдіс,
жинақтау, сұрыптау, салыстыру, талдау, қорытындылау әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың құндылығы. Көркем мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер
ауызекі сөйлеу тіліндегі, жазба тіліндегі, бұқаралық ақпарат тіліндегі
ерекшеліктер тұрғысында талданады.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
― көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың жолдары көрсетілді;
― танымдық әдістің қазақ тілін терең меңгертудегі рөлі айқындалды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Көркем мәтінді танымдық әдіс арқылы меңгертудің ғылыми-теориялық
негізі
1.1. Көркем мәтін тіліндегі танымдың ерекшеліктер
Көркем мәтінді танымдық талдауда адамның ішкі дүниесіне, мінезіне,
жалпы адам баласына қатысты деректерді алға тарту маңызды. Бұл адамның
ішкі жан қуаттарының ерекшелігін танытады. Көркем мәтінге танымдық талдау
жүргізу Шәкәрімнің тән сезіп, құлақ естіп, көзбен көрмек, мұрын – иіс,
тіл – дәмнен хабар бермек, бесеуінен мидағы ой хабар алып, жақсы-жаман әр
істі сол тексермек деген танымдық тұжырымына сай келеді. Өйткені, адамның
жан-дүниесіндегі сезім күй жақсы-жаман ұғымының негізінде тілде көрініс
табады. Осы тұрғыдан алғанда, көркем мәтіннің танымдық сипатын тілдік
модель және психологиялық модель деп екі топқа бөлуге болады. Тілдік модель
мен психологиялық модель мәтін тілінің екі жақты мәнін ашады. Тілдік
модельдер концептілердің лингвофилософиялық жағын танытады да,
психологиялық модельдер концептілердің танымдық жағын танытады. Мысалы,
Шалкиіз жыраудың мына өлең жолдары жақсы мен жаман концептілерінің тілдік
моделі болып табылады.
Батыр жігіт жау бастар,
Аға жігіт қол бастар.
Шешен адам сөз бастар,
Бір жақсымен дос болсаң,
Азбас, тозбас мүлкі етер...
Жақсылардың өзі өлсе де сөзі сау.
Ойлап тұрсам жаманның
Жалаңдаған өз басына тілі жау.
Бұл тілдік модель жақсы жаман ұғымының лингвофилософиялық мәнін
айқындап тұр. Психологиялық модель лингвофилософиялық ұғымның моральдық-
психологиялық нормаларын айқындайды. Мәселен, жақсы лингвофилософиялық
ұғымының психологиялық моделі адамгершілік, имандылық, адалдық, шыншылдық,
мейірімділік, ізгілік, жауапкершілік, қайырымдылық, кішіпейілділік,
қамқорлық, ізеттілік т.б сияқты әдептік-психологиялық қасиеттердің адам
бойындағы көрінісімен байланысты келеді. Оның тілдік моделі көбінесе, бата,
тілек, қанатты сөздер мен мақал-мәтелдерден анық көрінеді. Сабақ барысында
студенттерге мынандай мысалдарды талдатуға болады:
Тілдік моделі Психологиялық моделі
Нақыл сөздер Кісілік, адамгершілік, инабаттылық,
Мінезді болса алғаның, одан артық біліктілік, батырлық, ерлік,
жар бар ма? достық, адалдық, намысшылдық,
(Ақтамберді жырау) қамқорлық , тазалық ұқыптылық, т.б
Ат биеден туады, алып анадан
Ел ағадан туады, топ жағадан
Қатын ерден үлгі алар, іні ағадан
(Жанақ ақын)
Жақсы болса әйелің, Үйіңдегі ырысың.
Жақсы болса ұл балаң, Қайрап қойған
қылышың. Жақсы болса келінің, Басып
қойған күрішің,
Жақсы болса қыз балаң, Жайлы қоныс,
тынысың
(Құлтума ақын)
Жақсы туған жігітті
Жаным десе жарасар,
Жақсы ұл туған қатынды
Ханым десе жарасар ( Төле би)
Жаман еркектің басын жақсы әйел хан
қылады (Төле би)
Фразеологизмдер
Ананың ақ сүтін ақтады; Атадан асып
туды; Аталықтай ақсақал, аналықтай
бәйбіше;Қыздың жиған жүгіндей; Қыз
мінезді; Ата баласы теңдікке тұрса
да, кемдікке тұрмайды; бала мінез;
балаша мәз болды;
Мақал-мәтелдер
Өсектен сау сонау қыз, Шайқалмаған
сары уыз; Жемісті ағаш жергі иіліп
тәжім етеді, Жетелі жігіт елге иіліп
тәжім етеді; Қыз қылығымен көпке
жағады; Суды құм бөгейді, дауды қыз
бөгейді; Жігіттің екі өнері бар:
атқанда ─ жыққан, ашқанда ─ оқыған;
Өнерлі жігіт өрде озар, Өнерсіз
жігіт жер соғар; Қапияда әйел ақыл
табады; Жақсы еркектің ішінде алтын
ерлі ат жатар, Жақсы әйелдің ішінде
алтын бесікті ұл жатар; Жақсы әйел
жарының жақсысын асырар, жаманын
жасырар; Ерін баққан әйел елін де
бағар, Еріне жаққан әйел елге де
жағар; Ана жақсылығын ауырсаң
білерсің; Ана алдынды құрмет, Ата
алдында қызмет; Таза сабаның қымызын
іш, Мейірбан ананың қызын ал;
Бата
Ақ жүрек болсын жолдасың, адалдық
сені қолдасын, жақсылық үшін
тірессе, жаныңды арың қорғасын;
найзадай болсын намысың, қиындық
көрсең мұқалма, ауырлық көрсең
жұқарма, қамқоршы бол кішіге,
үлкенді үлгі тұт алға
Мақал-мәтелдер ибалылық, кішіпейілділік, ақылдылық,
Атадан жақсы ұл туса, елінің қамын имандылық, адамгершілік, мейірім,
жер; сүйіспеншілік
Жақсы қыздың жасауын, жақын-жаран
жасайды, Жаман қыздың жасауын,
сұрап-тілеп жасайды.
Қатының жақсы болса шырағың, Атың
жақсы болса пырағың. Ел жақтаған
жігітті қыз жақтаған;
Ата даңқымен қыз өтер, Мата даңқымен
бөз өтер;
Фразеологизмдер
Ананың ақ сүтін кешті; Ата-баба
аруағы қолдасын; Бала балдан тәтті,
оттан ыстық, күннен жарық, мамықтан
жұмсақ;
Нақыл сөз
Атасынан ақыл алса, тентек ұл да
жөнделер ( М.Қашқари) Ата тұрып ұл
сөйлесе, ер жеткені болар, Ана тұрып
қыз сөйлесе, бой жеткені болар
(С.Датұлы) Әйел ердің тәңірісі,
Жарата да алады, Сүйдіре де, күйдіре
де алады ( М.Жұмабаев) Ата-ананың
ақылы қазулы қара жолмен тең
(Д.Бабатайұлы)
Кімде кімнің әділеті жоқ болса,
оның ұяты жоқ. Кімнің ұяты жоқ
болса, оның иманы жоқ. Ұят деген –
адамның өз бойындағы адамшылығы.
Нысап, ұят бұл ғадеттен шығады.
Жасанды кішіпейілділік – жақсы
қасиет емес. Кішіпейілділіктің
жетімсіздігі – ақылдың жетімсіздігі.
Егер де естілердің қатарында болғың
келсе, күніне бір мәрте, болмаса
жетісіне бір, ең болмаса айына бір
өзіңнен өзің есеп ал! ( Абай.)
Бата
Бала берсе адалынан, ағынан берсін!
Бұл модель адам концептісіне қатысты ұнамды әдеттерді, мінез-құлық
мәдениетін қалыптастырудың жолдарын ұсынады.
Жамандық лингвофилософиялық ұғымының тілдік моделі көбінесе, ұлы
адамдардың ұлағатты сөздері мен ой-түйіндерінде, мақал- мәтелдерде көрініс
табады. Мұхаммед пайғамбардан бастап, Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Әлішер
Науаи, Ахмед Иүгнеки, Махмуд Қашқари сынды ғұламалар мен Абай Құнанбайұлы,
Бауыржан Момышұлы, Кенен Әзірбайұлы т.б сияқты ұлыларымыз әр заманда ғұмыр
кешкенімен, адамдардың психологиясына тән нашар мінездердің болатынын,
олардың қоғамға кері әсерін жақсы түсінеді. Адамдардың жамандықтан
жиренуін, өзін-өзі тәрбиелеуін мақсат ете отырып, жамандыққа байланысты ой-
пікірлерін білдіріп отырады. Бұл жақсы, жаман концептісінің
лингвофилософиялық мәнге ие болуына мүмкіндік беріп, қазіргі таңда оның
тілдік моделі мен психологиялық моделін айқындауға жол ашты. Мәселен,
жаман ұғымының лингвофилософиялық мәнінің моделін былайша көрсетіп,
өздеріне осындай тапсырмалар жасап келу тапсырылады:
Тілдік моделі Психологиялық моделі
Мақал-мәтелдер Ұятсыздық пен арсыздық
Арсыз болса – қыз қорлық, ақылсыз
болса – ұл қорлық.
Әйелің жаман болса, жұрттың
тыныштығынан не пайда?
Жаман әйелдің мінезі қиық келер,
сөзі сұйық келер;
Нақыл сөздер
Екі жаман қосылса, ұяларлық ар бар
ма? (Ақтамберді жырау)
Керіскек болса, келінің жау (Үмбетей
жырау)
Қойныңдағы қатының жаман болса,
қаңтардағы мұзбен тең (Үмбетей
жырау)
Арсыз – адамның қоры. (Ж.Баласағұни)
Ұялмайтын бетке талмайтын жақ
береді.(К.Әзірбаев)
Опасызда ұят жоқ, ұятсызда опа жоқ.
(Ә.Науаи)
Кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы
жоқ. (А.Құнанбаев)
Арсыз адам – тұзсыз тағам.
Мақал-мәтелдер Ақымақтық пен ақылсыздық
Атадан жаман ұл туса, елінің малын
жейді;
Фразеологизмдер
Ақылсыз шынға сенбей, жоққа сенеді
(Абай Құнанбаев)
Ақымақ ақыр заман болса да мәз боп
жүреді (Ж.Баласағұни)
Мақал –мәтелдер:
Ақымақты мақтасаң – қуанады.
Әлсіз адам – сүріншек, ақылсыз адам
– еріншек
Сараң дүниенің малын жиса да Сараңдық пен пайдакүнемдік
тоймайды (А.Югнеки)
Өзі жетпей мал жинап сараң болады,
содан күні қараң болады. (М.Қашқари)
Сараңдық күш алса, қуаныш азаяды
(Ж.Баласағұни).
Екіжүзділіктің белгісі үшеу: өтірік Екіжүзділік, жағымпаздық
айту, уәдесінде тұрмау, аманатқа
қиянат жасау. (Мұхаммед пайғамбар)
Мақал- мәтелдер
Жағымсыз надан – жаудан жаман.
Жарлық айтпасаң, жалтақ жатып алады.
Жағымпаз – жасқаншақ, жаман –
мақтаншақ.
Өсекшілдік, өтірікшілдік
Жақындатпа өсекшіні жырынды, көріп
біліп елге жаяр сырыңды
(Ж.Баласағұн)
Өтіріктің балын жалап тірі жүргенше,
шындықтың уын ішіп өлген артық.
(Б.Момышұлы)
Мақал-мәтелдер:
Жақсы өтіріктен жаман шындық артық.
Өтірікші алдымен өзін алдар.
Күншілдік , іштарлық
Күншілдік – өзгенің мықтылығы мен
өзінің әлсіздігіңді түсінуден туған
құбылыс. (Бауыржан Момышұлы)
Жарақат жарықты сүймейді, күншіл
ғылымды сүймейді (Сайф Сараи)
Мақал мәтелдер:
Күншілдіктің күні кеш, еңбегі еш.
Күншіл адам – міншіл
Мақтаншақтық пен тәкаппарлық
Мақтаншақ кісі – өзімшіл, менмен
кісі; менмендік, тәкаппарлық –
адамның міні, тәрбиенің жоқтығы.
Тәкаппарлық – қай тілде болса да
қасиетсіз сөз. (Ж.Баласағұн)
Мақал-мәтелдер:
Жігіттің кеудесін көтергені – ақылы
жоқтығы.
Өр кеуде жігіт дауға жолығады.
Мақтаншақтық – өтірік айтқызады.
Еріншектік күллі дүниедегі өнердің Еріншектік пен жалқаулық
дұшпаны (А.Құнанбаев)
Еріншекке есік те асу көрінер,
жалқауға бұлт та жүк көрінер (Махмұт
Қашқари)
Мақал- мәтелдер:
Салақ қатынның үйінен сабақты ине
табылмас; Еріншек әйелдің етегі
жыртық, ерке қатынның ерні тыртық;
Олақ қатынның пісірген сүті іріп
кетер, илеген терісі шіріп кетер;
Еріншектің ерні жібімес, жалқаудың
ісі мандымас.
Еріншекке бүгіннен ертең оңай.
Еріншек түске дейін ұйықтайды, кешке
дейін есінейді.
Маскүнемдік – адамның басын өзі Маскүнемдік, нашақорлық
масқаралап, қорлауы. Арақкеш – мал
сияқты өзін-өзі айуанның қатарына
апарып қосады.
( В.А. Сухомлинский)
Мақал-мәтелдер:
Арақ ішу– айып, мас болу қылмыс.
Ішіп мас боп жатады, сөйтіп құдай
атады.
Мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер концепт теориясы,
коммуникативтік теория негізінде тілтаным мен оны сыртқа шығарушы тілдік
амал-тәсілдердің өзара байланысуынан қалыптасады.
Мәселен, Жігіт концептісінің танымдық ерекшелігінің мәтін тіліндегі
көрінісін осы тұрғыда былайша талдатып, түсіндіруге болады:
Ақан серінің Айтамын замандасқа біраз кеңес өлеңі бойынша
Жігіт концептісінің танымдық қасиеттері
Тілдік фактілері Танымдық сипаты
Бір мінезді, әрі дана, дархан лебіз,ақылдылық, ақкөңілділік, уәдеге
Айнымас темір қазық уәдесі беріктік
Екінші бір жігіт бар баулы құстай, Батылдық, күштілік, төзімділік
Бауынан босанбайды жазы, қыстай.
Ерігіп құсқа салса, ілмей түспес,
Бостар тегеуріні мықтап қыспай,
Зауыттан жаңа шыққан екі жүзді
Алмастай, майысатын емес мыстай
Ауызбен нағыз асыл жігітпін деп, Өркөкіректік, жалқаулық, енжарлық
Кеудесін көтеретін таудай зоры.
Құлашын жас кезінде сермей қалмас,
Жетсе де неше апатқа созған қолы
Білемін бір жігіттің білсе дағы, не Пайдасыз білімділік, білгіштік
керек зайығы кеткен білген молы (Білімді бірақ, оның басқаға пайдасы
жоқ)
Құйқылжытып ақ бүркіттей төңкеріліп,Жылпос, жәдігөй, пысықай
Сөйлейді әр мәжіліске әрбір түрлі.
Жігіттің оңды солды құлқын танып,
Әркімнің өзіне сай табар тілді
Тасандап шана тартқан өгіздей боп, Сабырлылық, шыдамдылық
Шығармас сырын сыртқа сондай берік.
Кісіден алса алып, өзі бермей, Айла Арамдық, қулық, сараңдық
мен ақылына болған серік
Оныншы бір жігіт бар қатын жанды, Жасқаншақтық, жігерсіздік
Киеді қатынынан артылғанды. Аяғын
қия жерге бір баспайды, Алдынан
құрулы арқан тартылғанды
Бұл жігіт он бірінші өсек айтар, өсекшілдік, жүгенсіздік
Ауызбен көп адамды ол байытар.
Кішкене торсығына сөз құйып ап,
Апарып әр ауылға барып шайқар.
Бір жігіт он екінші кербез салды, талпынушылық, дербестілік,
Бойына адамдықты жиып алды. Өзіне өзсалмақтылық , адамгершілік
жұмысы мақұл болып, Өзіне кеңес
айтар емес жанды
Сіресіп сықырлаған тәкәппар боп, Тәкәппарлық, өркөкіректік, менмендік
Ойланып, өзгелерден білмес халды.
Майданда кейбір жігіт жалғыз тұрар, Отансүйгіштік, ақылдылық,
Ойға алмай, санамастан дүние малды парасаттылық
Жігіттің тағы бірі түссін еске, Күштілік, ақкөңілділік, аңқаулық.
Семірген ол бір сабаз қара күшке.
Базары жігіттіктің ойында жоқ,
Ойланып, білмек түгіл, кірмес түске
А.В..Маслованың: ...концепт ─ есте сақтаудың, ментальдык лексиконның,
концептуалдық жүйе мен тілдің, ақыл-ойдың адам жүйкесінде бейнеленген
дүниенің бүкіл бейнесінің мазмұндық бірлігі деген тұжырымына сүйене
отырып, концепт теориясының бір бағыты таныммен ұштасады деп танимыз.[1.35]
Мәтін тілінің танымдық сипаты концепт теориясы тұрғысында талданады.
Концептілер сөйлеу мен ойлаудың бірлігі тұрғысынан алғанда, танымдық мәнге
ие тілдік тұлға ретінде танылады. Ойда адамның айтайын деген тақырыбы
белгіленеді. Сол тақырып туралы не айту, қалай айту керек деген предикатты
мазмұн ішкі сөйлеуде жүзеге асырылады. Ол қысқа, фрагментарлы, аморфты
сипатта болады. Бұл тұрғыда ішкі сөйлеу ішкі субективтік мәнді сыртқы
аршылған мағыналар жүйесіне айналдыратын механизмі болып табылады...
Естілген сөзді ұғынуда 1-саты сөз мағынасын айыру, яғни көпмағыналықтан
нақты мағынаны айыру болып табылады. 2- саты сөйлем жүйесін білу (егер сөз
мағынасын шамалап түсініп, ал сөйлем құрылымын білмесе, күңгірт түсінік
түрінде қалады.) 3- саты бүкіл хабарды түсіну керек. Мұнда 1,2 саты тілдік
ережелер аясында жүрсе, соңғысы тілдік ойлау психологиясына барады. [ 2.
89 ] Тілдік ойлау психологиясы ─ мәтін тілінде айқын көрініс табады. Мәтін
тілі тіл мен ойлаудың органикалық бірлігін танытып, концептілердің танымдық
мәнін, мазмұнын ашады.
Мәселен, Шәкәрімнің Ашу мен ынсап өлеңі ашу және ынсап
концептісінің мәнін айқындауда тілдік ойлау психологиясына негізделген.
Үміт деген қорқақ Ой,
Дірілдеді қалшылдап.
Мүмкін емес мұны қой,–
Деп жалынды жалпылдап.
Бір жағымнан Еріншек,
Тағы келді салпылдап.
Болмаймын деп келіншек,
Ашу келді арсылдап.
Елді сөк те жаманда, –
Деп ұрысты Ашуым,–
Жамандықтан аман ба
Шыңнан қалай қашуың?
Қиын болды баяндап,
Аяқты қалай басуым.
Сабыр келді аяңдап,
Жарамас – деп сасуың.
Бәріне де хабар сал,
Рақым, ұят, ар қайда?
Қаруыңды жиып ал,
Құр ашудан не пайда?
Қайратың мен сақтығың
Көріне ме маңайда?
Өлше істің ақтығын,
Ынсап бар ма оңайда, – дейді. ( Ш.Құдайбердіұлы. Өлеңдері мен поэмалары.
Алматы,1990)
Өлең жолдарында ой, еріншек, ашу, сабыр, рақым, ұят, ар, қайрат,
сақтық, ынсап сияқты психологиялық модель құрайтын ассоциациялар тілдік
ойлау психологиясының негізі болып табылады.
Адам концептісіне тән тілдік модельдер пәлсапалық тұжырымдарды,
суреттеу, мәнерлеу, әсірелеу, бейнелеудің шеберлігін, сөз асылдарының әр
түрлі астарларда қолданылуын көрсетеді. Психологиялық модельдер – моральдық-
психологиялық нормаларға негізделген тілдік құбылыс. Мәселен, жоғарыда
берілген жақсы ұғымының психологиялық моделі – кісінің бастаған ісінің
сәтті болып аяқталатынына алдын-ала сендіріп, оның қайрат-жігерін тасытып,
рухын көтереді.
Адам концептісіне байланысты қолданылатын модельдердің эмоциялық
әсерлілігі басым болады. Сондықтан, олар адамдарға психологиялық әсер
тудыратын тілдік құбылыс ретінде танымдық мәнге ие. Мысалы, Жас баланың
күлкісін, жомарттың қолын, сапарлының жолын, қыздың қылығын, судың тұнығын,
асаудың арынын, бұлбұлдың таңғы үнін, гүлдің нәзіктігін, теңіздің
тереңдігін қыранның көрегендігін, елдің көңілін, нағыз достың тілегін,
мәңгі бақи ажырамас шын ғашықтың жүрегін бер! деген бата-тілектің танымдық
мәні биопсихологиялық күш тудырады.
Биопсихологиялық күштің тірегі – сенім. Сенім адамның дүниетанымына
негізделеді. Сенім жоқ жерде тиянақты дүниетаным, тұрақты мінез-құлық
болмайды. Сенімге берілудің деңгейіне қарай адамдар ұлттық дәстүр, әдет-
ғұрып, салт-сана, амандық, денсаулық, парасаттылық, отаншылдық, ізеттілік,
зерделілік, біліктілік, мейірімділік т.б сияқты адам концептісіне қатысты
ұғым түсініктерді өз бойына қалыптастырады. Оларды ұрпақтан ұрпаққа жеткізу
ата-баба дәстүріне, ұлттық психологиялық салтқа, халықтық ерекшелікке
байланысты болады.
1. 2. Көркем мәтінді танымдық әдіс арқылы оқытудың психологиялық негізі
Адам факторының мәнін ашу мен суреттеуде мәтін лингвистикасы
маңызды рөл атқарады. Себебі, мәтін лингвистикасында концепт мазмұнын
құрайтын тарихи фактілер, этнография, мәдениет, психология т.б сияқты
факторлар тілдің ментальді құрылымын айқындаушы деректер ретіне жұмсалады.
Әлем бейнесінің ментальды құрылымы автордың дүниеге деген көзқарасынан
қалыптасады. Автордың дүниеге деген көзқарасы адамға тән сезімдік
қабылдау, қиял, эмоция арқылы жеке және қоғамдық сананың негізінде
қалыптасады. Жеке және қоғамдық сананың тілдегі көрінісі ұжымдық сананың
рухани мәдениетін танытады. Рухани мәдениет ұжымның жадында жинақталған
жүйе. Оның басты міндеті айналадағы қоршаған ортаны белгілі бір құрылымдық
жүйеге тәртіпке келтіру. Осы процесс ғалам моделінде көрініс табады. [3 ,
146-147 ]
Ғалам моделінің көрінісін этнос пен автордың танымдық әлемімен
байланыстырып, мәтін тілін олардың дүниеге деген көзқарасының ортақ моделі
деп тануға болады. Өйткені, көркем мәтін халықпен бірге жасап, сол халықтың
ұлттық болмысын, генетикалық ерекшелігін суреттейді. Дүниені танудың
ұлттық сипатын бейнелейді.
Лингвомәдениеттанудың ең негізгі әрі басты категориясы – әлем
бейнесі ұғымы. Жекелеген адам үшін, кеңінен қарастырғанда, этнос үшін өте
маңызды ұғымдар мен концептілерді тану – ғылым саласы ретіндегі
мәдениеттанудың басты мақсатын айқындайды. Бұл қаншалықты анықтала түскен
сайын, қолданыстардың ұлттық-танымдық концептуалдануының әлемнің тілдік
бейнесімен байланыста болуының себебі де соншалықты түсінікті бола түседі.
Ұғым мен концептілерді танып білудің негізінде олардың қандай тілдік
таңбалармен таңбаланатынына назар аудару жатады, – дейді ғалым Б.Момынова.
[4,136 ] Концепт теориясында тілдік таңбалаушының қызметі образ- концепт
–символ жүйесі бойынша зерттеледі. Ол мәтін тіліндегі концепт ұғымының
мәнін ашады. Концептіге тән бұл қасиет жазушының дүниеге деген көзқарасын,
рухани байлығын, материалдық мәдениетін, тұрмысын, білім қорын айқындауға
негіз бола алады. Ақын-жазушылар дүниеге деген көзқарасын, ойтүйіндеулерін,
дүниетанымын, әлемге деген бағасын поэтикалық образ арқылы суреттеуде
концептілерге сүйенеді. Оның мазмұны табиғаттың типін, ұлттық мінезді,
ойлау ерекшелігін танытады. Әр халықтың өзіне тән ерекшелігіне қарай,
этностың болмысын танытатын ғалам бейнесі ұлттық сипат алады.
Ұлттық сипаттағы ғалам бейнесі концептуалды әдістердің негізінде
ғаламды өзінше бейнелейді. Олардың астарында ерекше модель бар. Жазушы осы
модельге байланысты өз ойын жинақтап баяндайды. Нәтижесінде ғаламның
тілдік бейнесі арқылы әлемді анықтап, сонымен қатар, он сегіз мың ғаламның
жалпы көрінісін қамтиды. Оған ақын- жазушылардың таным дүниесіндегі
сабақтастығы мен тұлғалық шығармашылық даралығы негіз болады. Ол ақын-
жазушылардың өмірлік тәжірибесімен, әлеуметтік тарихи статусымен байланысты
қарастырылады. Себебі, тіл адамның ішкі құбылыстары мен сыртқы әлем
көріністерін көрсетеді. Тілдің танымдық қасиетінен әлемнің алуан түрлі
құпиясы ашылады, бүкіл халықтың өзіндік ерекшелігі сарапталады. Яғни
дүниенің тілдік суреті көрінеді. Дүниенің тілдік суреті тілде көрініс
тапқан, жалпы ұлт өкілдеріне және ұлттық әлеуметтік мәдени өкілдеріне ортақ
ұжымдық ұлттық-мәдени тәжірибе негізінде жиналған білім жүйесі. Дүниенің
тілдік суретінің объективті дүние суретінен болмайтынын, тек ол белгілі бір
ұлттық нақыш беретінін айтып өткіміз келеді.[5. 29 ] Тілдің танымдық
қасиеті, дүниенің тілдік суреті этникалық дүниетанымның басты көрсеткіші
болып табылады. Ол ұлттық сипаттағы ғалам бейнесін танытатын тілдік
фактілер арқылы көрінеді. Тілдік фактілердің жиынтығы - көркем мәтін.
Көркем мәтінде адам болмысына байланысты халық дүниетанымы, психологиясы
айқын көрініс береді.
Адамзат баласына тән табиғи, биологиялық, психологиялық,
эмоционалдық процестердің адамның ішкі жан дүниесінде алатын орнын
бейнелеп көрсету арқылы көркем мәтіннің психлингвистикалық мәні ашылады.
Мәтін тілінде адам факторына байланысты қолданылатын сан ғасырлық көркемдік
ойлаудың жүйесі халықтың арман-мұраты, рухани қажеттілігі сақталады. Олар
көркем мәтін тілінің танымдық қырларын танытады. Көркем мәтін тілінің
танымдық қырлары образды-сиволдық түрде кейіпкердің психологиялық мотивін,
инстинкті тілегін, талабын, эмоциясын және сезімін яғни бүкіл адам
санасының астарындағы алуан түрлі психологиялық жай күйін танытады. Олардың
алғашқы толқыны ауыз әдебиетінің үлгісін танытатын аңыз ертегілер,
батырлық эпос жырлары, ғашықтық дастандар болып, оның жалғасы өлең-
жырларда, романдарда, повестерде, әңгімелерде т.б сабақтастық тауып жатыр.
Бұл туындылардың қалыптасуы ─ жеке тұлғаның әлеуметтік бөліну процесін,
оның өзіндік санасының өскенін айқындайтын бірден-бір фактор.
Концептуалдық мәндегі тілдік қолданыстар көркем мәтін тіліндегі
адам факторының рөлін анықтап, танымдық көрінісін айқындап тұрады. Сондай-
ақ, жазушының авторлық шеберлігін танытады. Авторлық шеберлік ұлттың
болмысын, даналығын, дүниетанымын танытудан көрінеді. Ендеше, ұлттың
болмысы ғасырлар қойнауында тіл арқылы сақталады.
Әрбір дәуірде қажет болған құрал-сайманның, қару- жарақ пен киер
киімнің, ішер азықтың, тұрмыстық заттар мен салт- санаға, әдет-ғұрып, наным-
сенімге, ойын-күлкі, той-томалаққа байланысты ұғымдардың аты -жөні, сыр-
сипаты тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері,
фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер арқылы ғана бізге жетуі мүмкін[6, 34]
екенін ескере келе, тіл фактілері ұлт болмысының иесі адам факторының
гендерлік, әлеуметтік, психологиялық, физиологиялық, мәдени ерекшеліктерін
ашуға да негіз болады.
Мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер автордың стильдік,
психологиялық, тақырыптық ерекшеліктерін және автор сөзі мен кейіпкерлер
тілінің сөз қолданысындағы ерекшеліктерін анықтаумен де құнды. Себебі, ол
әлеуметтік-мәдени ортада маңызды рөл атқарады. Көркем мәтін тілі өзімізге
таныс фактілерді көрсете отырып, психологиялық дифференцацияны есепке
алады.
Көркем мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер адам концептісінің
танымдық сипатын айқындайтын лингвомәдениеттаным, әлеуметтік лингвистика,
таным, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, гендерлік лингвистикамен
ұштастырып, жазу мәдениетімен тығыз байланысты қарастырылады. Көркем мәтін
─ тіл мен жазудың сабақтастығынан туындайтын таным құралы, көркем құрал,
эстетикалық және лингвистикалық категория. Ол адам және қоғам
арасындағы күрделі процестің танымдық жемісі.
Көркем мәтін тіліндегі гносеологиялық тұжырымдардың қолданылу аясын
танымдық тұрғыда зерттеудің бірнеше жолдары болады. Шығарманы жазған адам
қалай болғанмен де, негізінен, мәтін арқылы танылады. Тұлғаны (мәтін
түзушіні) тілден (мәтіннен) іздеу қазіргі анропоорталық (антропоцентризм)
бағытына деген замана бетбұрысымен қиысады. Ал мәтін тілі сол заманның
тарихи-мәдени жағдайларымен тығыз байланыста алынуы шарт. Тіл тарихындағы
мәтін түзушінің сөз саптау өрнегін зерттеу, оған когнитивтік – танымдық
әрекеттердің әсерін ескеру ғылымда жаңа функционализм (неофункционализм)
ағымын жеделтете түскендей. Шынында, бұл тіл қызметін зерттейтін
социолингвистиканың негізгі пәні,─ деген профессор Б Хасанұлының пікіріне
сүйене отырып, мәтін тілі арқылы, оның лингвистикалық білім қорындағы
өзіндік ерекшеліктері арқылы, көтеріп отырған тақырыптары арқылы т.б
олардың өзіндік ерекшеліктерін айқындауға болады. [7. 233] Екіншіден,
көркем мәтіннің танымдық сипаты кейіпкерлер тілінің сөз қолданысындағы
ерекшеліктері арқылы танылады. Дәлірек айтқанда, кейіпкерлердің сөз
қолданысындағы ерекшеліктерді айқындауда көркем мәтін тілдік факт болып
табылады да, ол анртопоцентристік заңдылықтар мен қағидаларға негізделеді.
Өйткені, палеонтологиялық лингвистиканың, танымның, әлеуметтік
лингвистиканың, гендерлік лингвистиканың зерттеу нысанына айналған тілдік
фактілер мәтін тілінде концептілік мәнге ие болады. Палеонтологиялық
лингвистика ─ қазіргі қоғамдық ғылымдар жүйесінде ескі сана, әлеуметтік
антропология, этногенез, рухани және материалдық мәдениет тарихымен тығыз
байланысты болса, [8. 244] олардың бірлігінен халықтың өмір сүрген
ортасы, этностың болмысы тіл арқылы танылып, одан ғаламның тілдік бейнесі
көрініс табады. Тілде әдебиет тарихымен байланысты қалыптасқан сөздер
тілдің әлеуметтік көрсеткіші ретінде танымның лексикалық сипатын анықтап,
олардың ассоциативті типтерін белгілейді. Тілдің әлеуметтік көрсеткіші
қоғам өміріндегі тілдің атқаратын қызметін айқындап, әлеуметтік
лингвистикамен байланысады да, олардың ассоциативті типтері таныммен
сабақтасады. Нәтижесінде тіліміздегі сөздер танымдық сипатқа ие болып,
мәдени, тарихи, әлеуметтік жағдайларға қарай оппозициялық топ құрайды.
Таным адам болмысымен байланысты қарастырылатындықтан, ол тіл мен
психологияның сабақтастығынан туындайды. Өйткені, психология ─ адам
болмысымен бірлікте жүретін құбылыс. Олардың тілдегі көрінісі көркем мәтін
тілі арқылы айқындалады.
Көркем мәтінде кейіпкер эмоциясын танытатын, адамның мінез-құлқын
айқындайтын тілдік психологиялық фактілер тіл мен психологияның өзара тығыз
байланысын анықтайды. Кейіпкердің эмоциясына белгілі бір дәрежеде реңк
беретін қуану, қорқу, таңдану процесі мен кісінің мінез-бітістерінің
суреттелуі көңіл-күйді көрсететін психикалық процесс ретінде танымның
аясында қарастырылады. Адамның ішкі жан дүниесіндегі сезім толқындары оның
сыртқы қимылынан, іс-әрекетінен көрініс береді. Көңіл- күй ішкі, сыртқы
әсерлерден туындайды. Көңіл- күйді меңгеруде әйелдер мен ерлердің арасында
біршама ерекшеліктер болады. Ол, әсіресе, қуану мен қорқуда анық
байқалады.
Қуану – адам мінез- құлқының, алған әсерінің жоғарғы деңгейі. Бұл
процесте субъектіге адам жеке және эмоционалды бағасын береді. Қуану
сәтінде олар ішкі сезімдерін, алған әсерін бүкпей қасындағыларға айқын
көрсетеді. Адамдар арасында қуану түрлі деңгейлі, біренеше өлшемді болады.
Әйел заты ерлерге қарағанда жиі қуанады. Оларды қуанту үшін маңызды
себептер қажет емес. Әйелге отбасының, бала-шағасының амандығы – қуаныш.
Әйелдер қасындағылардың ойнап күлгеніне, денсаулығының зор болғанына,
табиғаттың сұлулығына, бөтен адамның қуанышына, баласының әрбір сүйікті
қылығына т.б осындай күнделікті болып жатқан оқиғаларға да қуанады.
Әйелдер өмірге үйлесімді, әдемі көріністерді тамашалау немесе табиғаттағы,
өнердегі, өмірдегі шынайы әсем нәрселерден ләззат алуына байланысты көңіл-
күйі көтеріліп, қуаныш сезімдерін сыртқа шығарып отырады. Себебі, әйелдер
нәзік, тәуелді, тіл алғыш, әлсіз, ең бастысы, жас, көрікті, пәк. Сондықтан
әйелдердің қуану сәті ерлерге қарағанда көбірек орын алады. Ерлердің қуану
сезімі маңызды септермен байланысты ғана сыртқа шығады. Мәселен, қуану
сәтінде әйелдер “Құдайға”, ”Жаратқанға” қатысты сөздерді жиі айтатыны рас.
Әйелдерге тән бұл ерекшелікті де шығарма тілінен көптеп кездестіруге
болады. Олар көркем мәтін тілінің танымдық ерекшеліктерін танытатын факт.
Қалампырдың жүрегі лүп ете қалды. Құдай тілеуіңді бергір Қатира,– деді
ішінен асығыс киініп жатып.– Ақ тілеуіңді періште аумин десін. Бала-
шағаңның игілігін көргірдің ниеті қандай түзу еді! (Д.И.339)
Көркем мәтін тілінде қуану эмоционалды-экспрессивті лексика, орын
алмастыру (анограмма), сөздегі дыбыстардың созылыңқы айтылуы, одағай
сөздер, қарапайым сөздер, сөз тіркесімділігінің лексика-семантикалық
заңдылығынан уәжді ауытқулар арқылы көрініс табады.
С.Мұратбековтың Күсен- күсеке әңгімесінде:
– Күсеке, мен аман-есен құтылдым, бұл соның тойы,- дейді Бисұлтан.
– Ой, бәрекелде, құтылғаның жақсы болған азаматым,- деді Күсен
қуанып.
– Сіздердің арқаларыңызда машинам да өзімде қалды.
Бәлі, шіркін, бұл күнде ер қанаты осы ғой. Дұрыс болған екен. (С.М.370)
Мемлекетті, елді тонап, мойнына ақша мінген жігіттің жылпос мінезі, оның
қуаныш сезімі осы мәселенің дұрыс шешілуімен және көлігінің өзінде қалуымен
маңызды. Қуану үстіндегі сөз қолданысынан оның жылпос, тоғышарлық қасиеті
басым адам екені байқалады. Оған Сіздердің арқаларыңызда машинам өзімде
қалды деген сөз қолданысының экпрессивтік мәні айғақ болып тұр. Бұдан
кейіпкердің өз ісіне, еңбегіне қатынасын білдіретін жалқаулық, жылпостық
мінезі де көрінеді. Ал, Күсеннің басқалармен қатынас жасауда адал, аңқау
екендігі елдің қуанышымен қуана білетіндігінен көрінеді.
Эмоцияның түрлері ұялу, қымсыну, қуану т.б болып келсе,
эмоционалдылықтың өзі ерлер мен әйелдердің арасында әр түрлі болатыны
белгілі. Олардың көркем мәтін тіліндегі көрінісін талдай келгенде мынадай
тұжырымдар жасалады. Ер кейіпкерлер ризашылықты білдіруге байланысты
сезімдерін еркін жеткізеді. Облыстан келгендер де алғашқы әзірейіл қалпын
өзгерткен. Күліп: Молодец”– деп арқасынан қақты (О.Б. 239)
Жазушы макронизм, яғни бөгде тiлдiк элементi қолдану арқылы ер адамдардың
ішкі эмоциясын ашып көрсетеді.
Қазақ әйелдері риза болуға байланысты ішкі сезімін орынсыз сыртқа
шығара бермейді. Оларға ұялшақтық қасиет тән. Психолог мамандардың
зерттеулеріне сүйенсек, ұялшақтық қасиет әйелдерде басымырақ болады.
Көркем мәтінде ерлер мен әйелдердің психофизиологиялық ерекшеліктері
де айқын көрінеді.
Есік ашқан апасы бұған әлдене деп ұрысып, жер-жебіріне жетіп, көпе-
көрнеу Танаға айдап салды. (С.М.48.2)
Мұндағы ұрысу, жер-жебіріне жету әрекетін әйелдерге тән
психофизиологиялық ерекшелік ретінде тануға болады. Сонымен қатар ұрысу
әрекеті арқылы әйел адамның көп сөз қолданатыны белгілі болса, жер-
жебіріне жету фразеологиялық тіркесін қолдану арқылы автор ашулануға
байланысты әйел адамдардың психологиясында, сөз қолданысында ерекшеліктің
болатынын баса көрсеткен. Оны С.Мұратбековтың “Жанболат” әңгімесіндегі
Жанболаттың жеңгесінің мына сөздері арқылы да дәлелдей түсуге болады:
– О, жайрағыр. Бәсе, біреудің жүрген дүбірі естілгендей болып еді.
Әйел енді маған еңкейіп, үңіле қарады да ояу екенімді көріп:
– Ұят-ай, әлгі жайрағырды көрдіңіз бе? – деді шағым еткендей зар қағып.
– Өстіп берекені алады ғой ол. Ел қайдан білсін, кінәләса ғой баяғы бізді
кіналайды.
– Жаңа ғана көшеге шықты. Қайда барар дейсіз, – дедім мен әйелдің сонша
ашулануының түпкі мәніне түсінбесем де.
– Япырай, мына көктей солғыр, мойның астыңнан келгір жетімекті-ай, ә! –
деп әйел Жанболатты біраз қарғап-сілеп алды. (232)
Шығарма тілінен эмоционалдық әсер- күші жоғары болатын қарапайым
сөздерді әйел тіліне қолдану арқылы да, ер адамның тіліне қолдану арқылы да
оның психологиялық жай-күйі мен тіліндегі ерекшеліктерді және олардың
мінез-құлқындағы айырмашылықтарды анықтауға болады. Жоғарыдағы аталған
үзіндіде әйел тіліндегі қарапайым сөздер (жайрағыр, көктей солғыр, мойның
астыңнан келгір) оның тіліндегі ерекшелікті ғана емес, мінезіндегі
ерекшеліктерді де көрсетеді.
Қарапайым сөздерді қолдануға байланысты ер адамдардың сөз қолданысы
шығарма тілінде былайша суреттеледі:
“О, кеще,– деді ішінен Шөмішбай. – Кеще болмасаң осылай дер ме едің. Өз
күнімізді өзіміз көреміз ғой!” Мен сонда кім үшін тырбанып жүрмін?
Жинаған дүниенің рахатын сендер көрмесеңдер, о дүниеге өзіммен бірге ала
кетемін бе. Мына малғұнның сөзін қарашы-ай бұл, о-о әжине! Көсіліп жатсаң
сирағың сыртқа шығатын құрқылтайдың ұясындай тамда отырып өз күндерін
өздері көргіш-ақ. Қартайғанда оның ояз боламын деп жүр ме екен, одан да
жұрт қатарлы баспана сатып алмай ма түге, ауылдағы жесір кемпірдің
Тұңғышбай тентегі құрлы жоқ па? Ертең күн суытса ана баланы ауыртып
өлтіреді бұлар, айтпады деме. Е-е, бірақ бұл немелер жаз өтіп, қыс
келерін ойлайды дейсің бе, әлеулаймен күн көреміз деп отыр ғой өстіп”
(Д.И.315) Кейіпкер ер адам болғандықтан жазушы оның ішкі сезімін,
эмоциясын сыртқа шығармай, ішкі сөйлесімді монолог формасы арқылы
жеткізеді. Мұның өзі әйелдер мен ер адамдардың жан-дүниелері мен
эмоционалдылығының әр түрлі екенін және оның сөз қолдануда ерекшелігі
болатынын көрсетеді.
Ерлердің қарым-қатынас жасауда қолданатын сөз қолданысы нақты әрі
қысқа болатыны да психофизиологиялық ерекшелігіне байланысты болса керек.
“Ерлер әр нәрсенің жай-жапсарына нақты тоқталып, соның қыр-сырын анық
ұғынған соң ғана іске кірісе алады,”– дейді ғалым С.И.Кон.[9.5] Ерлерге тән
бұл қасиет те шығарма тілінен көрініс табады.
Ойда жоқ бәлеге ұрындырған Қорғасбайға ызасы келді. Қамшысын қолына
бүктеп, ұрып жібере жаздап, ызбарлана зірк етті:
– Көтер, ей, басыңды! Қатын құсап қашамысың енді, күрес!..
– Кешіріңіз, ата! Бір иттік жасадым.
– Жаңа мені де ит қылғансың, енді екі ит болдық. Жұрт қызығымызды көрсін,
кел, екі ит төбелесейік.(Б.Н)
Мұнда жазушы ер адамдардың қарым-қатынасы арқылы олардың көп сөзге
салынбай, нақты іске кірісетінін көрсетеді.
Көркем шығарма тілінен діни ұғымдар мен наным-сенімдерге
байланысты тілдік қолданыстар кейіпкердің психологиялық жай күйі мен
әлеуметтік ерекшеліктерді ажыратуға болады.
– Харамы тірлік! – деді Рәт ақсақал бетін орамалмен сүртіп жатып.– Бұл
кәпірдің аузынан шашыраған шайдан харам судың иісі шығады дүр! (Д.И.483)
Діни ұғымға байланысты айтылатын харам- арам фонетикалық вариантының
шығарма тілінде харам вариантының қолданылуы кейіпкердің өмір сүрген
уақытындағы әлеуметтік топ тілінің ерекшелігін көрсетеді. Сонымен бірге жас
ерекшелік изотонын анықтайды. Кітаби тіл элементтері ескіше оқыған үлкен
адамдар тілінде қолданылатын болғандықтан діни ұғымға байланысты сөз
қолдану аясын автор жасы үлкен әрі ер адамның тілінде сөйлетіп отыр. Бұл –
жеке адамның психикалық тұрпатынан көрінетін мінез- құлықтар. Адамның мінез-
құлқы оның дүниеге көзқарасын, сенімін, адамдармен қарым-қатынасқа түсудің
жолдарын, яғни адам іс-әрекетінің басты белгілерін танытады.
Қорқу адамдардың ұстамдылық сапасын анықтайтын қасиеттерден
туындайды. Ерлер мен әйелдердің арақатынасын анықтауда бұл сезімнің де
алатын орны ерекше. Әйелдердің психологиясында қорқу эмоциясы басым болады.
Бұл туралы зерттеуші Г. Мамаева: Жалпы психологиясына қарай әйел адамдар
қорқақ болады. Қорқу эмоциясын олар ашық, айқын, елге түсінікті етіп
көрсетеді. Қорқу, үрей оларда кез келген ситуацияларда бола береді. Әйелдер
әрбір басқан қадамы сайын қорқады. Олар үйде жалғыз қалғанда, күйеуі
жұмыстан кешіксе, бір заты жоғалса да немесе оны сындырып аламын деп те
қорқады. Кейде жас сәбиі ауырып қалады деп немесе оған көз тиеді деп
қорқады. Сондықтан әйелдер психикасында қорқу сезімінің түрі жан-жақты,–
дейді. [10. 42-43]
Б.Нұржекеевтің Күтумен кешкен ғұмыр романында ерлер мен әйелдердің қорқу
сезіміне байланысты өзіндік айырмашылығы былайша суреттеледі:
– Алла-ай! – деп Қайныкеш атының басын тартты.
– Жайылып жүрген жылқы ғой,– деп Әтіке өзі ілгерілей түсті. Ат
пысқырығы қарағай жақ тұстан шыққандықтан, қорқыныш оның да өңменіне
суық қанжардай қадалған, бірақ оны сездірмеуге тырысты.
– Ойбай, әне! – деп қалды Қайныкеш.
Мұнда қорқу эмоциясын әйелдер ашық, айқын көрсететіні оның тілі арқылы
анықталады. Ерлер қорқу сезімін білдірмеуге тырысады. Әсіресе, қазақ тәлім-
тәрбиесінде ерлердің қорқақтығы олардың әлсіздігін, намыссыздығын
көрсетеді. Сондықтан олардың тілінде қорқу эмоциясын айшықтайтын сөздер
қолданылмайды. Әтікенің Жайылып жүрген жылқы ғой деген сөз қолданысы
кейіпкердің ұстамдылығын көрсетеді. Оның ілгері жүруі қорқытып отырған
объектіге оның қарсы шыққанын көрсетеді. Бұл ерлердің қорқыныш сезімін
ішіне сақтап, оны жасыра білетін өжет мінезінен туындайды.
Адамзат баласына тән танымдық ерекшеліктер олардың мінез бітістері
арқылы айқындалады. . Адамның өз ісіне, еңбегіне қатынасын білдіретін мінез
бітістеріне еңбексүйгіштік, құнттылық, инициативтілік, жинақылық және
осыларға қарама-қарсы жалқаулық, салақтық, тиянақсыздық, кертартпалық т.б
бітістер кіреді. Адамның өзіне-өзі қатынасын білдіретін мінез сипаттары да
осы топтың негізгі бір жағы. Бұларға кішіпейілділік, қарапайымдылық, өзін-
өзі сынай білу, талап қоя білушілік және бұларға қарама-қарсы өркөкіректік,
мақтаншақтық, жасқаншақтық т.б кіреді. [11. 27]
Адамдардың мінезі батылдық, шыдамдылық, ерлік, жинақылық, сенгіштік,
қыңырлық ұстамсыздық, жүгенсіздік т. б сияқты әр түрлі сапалық белгілерді
де анықтайды. Осы белгілердің көркем мәтінде орын алуы көркем мәтіндегі
танымдық ерекшеліктерді айқындаудың тағы бір амалы болмақ. Д.
Исабековтың Кемпірлер әңгімесінде:
– Бұл ауылдың келіндері қайда түге,- деп өктем сөйлеп жүр.
– Бір ұрттам су қалмапты ғой, ішек-қарынды немен жумақ бұлар! Ай,
Қатира, қайда әлгі бес келінің, біреуін суға жіберсеңші.
– Өлігің әдірә қалғыр, әлгінде қазір барамын деп еді ғой, күйбеңдеп
шыға алмай жүрген шығар. Шелегің қайда мен-ақ әкеле салайын,
солардан өзіміз жылдамбыз осы. (Д.И. 343)
С.Мұратбековтың Жеңеше әңгімесінде:
Салиха жеңгей даурыға сөйледі:
– Тілепберген-ау! О не дегенің. Сенің тізгініңді осындайда тартпасақ
ағайыншылығымыз қайсы. Әдіре қалғырды, тұғиян жоқ шырылдап далада
қалғанынан тауып ап адам еткем, енді қатын болғанында оған бір
сөзімді өткізе алмасам...
Жә, оттама ,- деп Мақмұт қарт кесіп тастаған. (С.М. 191)
– Қойыңдар, азаматын алыс жолға шығарып салып тұрып жаман ырым
шақырғаны не? Жылағанша тілеуін тіле! Бірдің басына емес, көпке
түскен қиыншылыққа қайрат қылса жарайды,– деп Әтиім бізге әл айтқан
болады.
– Пәк сәби, сен ақ тілеу айт: Әкемнің жолын оңғар, аман барып сау
қайтсын!– де. Иә, құдай жалғызыма жар бола көр!– деп енем
жалбарынады.
Жолдың үстінде көп арба шұбап көрінгенде күткен жұрт жапырлап жолға
жүгірді.
– Апа! ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz