Танымның адам өмірінде алатын рөлін мәтінге талдау жасау арқылы айқындау

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе3

І Бөлім

І Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың ғылыми-теориялық негізі

1. 1. Көркем мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер5

1. 2. Тілдік құрылымдардың көркем мәтін тілінде алатын орны 14

1. 3 Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың психологиямен

байланысы 23

ІІ Бөлім

ІІ Көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың мәні мен маңызы

2. 1. Лексиканы танымдық тұрғыдан талдау 34

2 . 2 Одағайды танымдық тұрғыдан талдау 41

Көркем мәтін тілінің танымдық ерекшелігін айқындауда диалог пен монологтың алатын рөлі 44

Қорытынды51

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі53

Жұмыстың жалпы сипаттамасы

Диплом жұмысының өзектілігі . Мәтін тілінің танымдық сипатын айқындау адам факторының ішкі жан-дүниесіндегі ерекшеліктерді тіл арқылы тануға негіз болады. Адамның ішкі әлемі, құпия қалтарыстарына лингвистикалық тұрғыда сараптама жасалғанда адам болмысының, танымының шексіз әлемі танылады. Оны мәтін тілі арқылы зерттеудің маңыздылығы мынада: біріншіден, мәтін тілі арқылы автордың психологиялық танымы, оның бойындағы ерекше қасиеттер, тапқырлық, ұшқырлық, шеберлік, адамгершілік т. б сияқты қасиеттері айқындалады. Бұл тілдік қолданыстар арқылы ұлттық болмысымызға тән ерекшеліктерді айқындауға негіз болады. Адам бойындағы психологиялық құбылыстарды арнайы ғылыми сараптама тұрғысында емес, тіл арқылы танытуда мәтіннің алар орны ерекше. Адамға тән жақсы қасиеттерді игерудің, жаман қасиеттерден жиренудің жолдарын танымдық тұрғыда жеткізуде әр түрлі тілдік тәсілдер қолданылған шығармаларға лингвистикалық талдау жүргізудің бір қыры танымдық ерешеліктерден көрініс табады;

Екіншіден, кейіпкерлерді сөйлетудің жолдары арқылы адамның ішкі сезімін, жай-күйін, жалпы, психологиялық бітімін айқындайды. Кейіпкердің әр түрлі қалыптағы ішкі ой-толғаныстарының өзгеруін, сезім қайшылықтарының мәнін ашудың жолдарын айқындаудағы тілдік қолданыстар да мәтін тілінің танымдық сипатын ашары сөзсіз. Көркем мәтін тіліне танымдық сараптама жасау адам болмысының мәнін ашатын тіл мен психологияның сабақтастығынан туындайды. Мәтін тілінің танымдық сипатын ашатын тілдік амалдар адамның сезімін, ойын, толғанысын тереңдетіп көрсетеді. Ол тілдің барлық қабаттарында өмір сүріп, тілдің құрылымдық жүйесінен бастап, концептілік деңгейге дейін танылады.

Көркем мәтін ─ автордың есінде сақталған қабылдау мен елестерді қайтадан өңдеп, сұрыптаудың нәтижесінде белгілі бір қоғамда өмір сүретін, жаңа кейіпкерлердің бейнесін жасайтын коммуникативтік бірліктер жиынтығы. Ол шығармашылық еңбек болғандықтан, ойлау процесімен тығыз байланыста келіп, автордың алдын ала болатын жайтты болжауы жаңа бейнені жасауы, іске асырылған нәрсені елестету арқылы жүзеге асады.

Көркем мәтінде адам басында үздіксіз пайда болып отыратын мол бейнелер, яғни, бұрын көрген, естіген, білген нәрселер автор санасында қайта жаңғырады. Бұл қиял қызметінен туындайтын коммуникативтік бірлік болғандықтан, адам факторының психологиялық жақтарын танытып, кейіпкердің сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын, көңіл-күйін, жалпы психологиялық жай- күйін көрсетеді.

Диплом жұмысының нысаны . Көркем мәтінді танымдық әдіс арқылы меңгерту.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты - танымның адам өмірінде алатын рөлін мәтінге талдау жасау арқылы айқындау. Таным ғылымын зерттеуші ғалымдар пікірлеріне тоқталу. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделді:

― когнитивтік лингвистика туралы ой-пікірлерге шолу жасау;

― танымдық әдістің мәніне, оның психологиялық негіздеріне сүйене отырып, көркем мәтінді талдаудың жолдарын айқындау;

― лексиканы, фразеологизмдерді, одағайларды танымдық әдіс арқылы оқытудың маңызына тоқталып, адам бойындағы танымдық қабілеттердің дұрыс дамуының, ойлау жүйесі жетілуінің алға шарттарын таныту;

― көркем мәтіннің танымдық сипаты функционалдық, коммуникативтік, мәдени-эстетикалық жақтан жүйеленетінін мысалдар арқылы дәлелдеу.

Диплом жұмысының ғылыми болжамы . Көркем мәтінді танымдық әдіс арқылы оқыту студенттердің тілдік қабілетінің дұрыс дамуына, ойлау жүйесінің жетілуіне көмектеседі. Талдау барысында ұсынылған тапсырмалар тілді сапалы және жан-жақты меңгертуге, студенттердің сөздік қорын байытуға мүмкіндік жасайды.

Диплом жұмысының ж етекші идеясы. Қазақ тілі сабақтарында көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдау тілдің қоғамдық-әлеуметтік рөлін арттыруға көмектеседі. Студенттердің қызығушылығын туғызуға ықпал етеді. Тапсырмалар олардың өз бетінше ізденуін, білімге ұмтылысын тудырады.

Диплом жұмысының әдістанымдық негізі. Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі бойынша әдіскер-ғалымдардың жинақтаған тәжірибелері, шетел тілдерін оқыту әдістемесі жөніндегі зерттеу еңбектер, халықтық педагогика, психология ілімдерінің жетістіктері басшылыққа алынды.

Диплом жұмысында қолданылған әдістер. . Жұмыста ғылыми-теориялық әдіс, жинақтау, сұрыптау, салыстыру, талдау, қорытындылау әдістері пайдаланылды.

Жұмыстың құндылығы. Көркем мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер ауызекі сөйлеу тіліндегі, жазба тіліндегі, бұқаралық ақпарат тіліндегі ерекшеліктер тұрғысында талданады.

Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:

― көркем мәтінді танымдық тұрғыдан талдаудың жолдары көрсетілді;

― танымдық әдістің қазақ тілін терең меңгертудегі рөлі айқындалды.

Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І Көркем мәтінді танымдық әдіс арқылы меңгертудің ғылыми-теориялық негізі

1. 1. Көркем мәтін тіліндегі танымдың ерекшеліктер

Көркем мәтінді танымдық талдауда адамның ішкі дүниесіне, мінезіне, жалпы адам баласына қатысты деректерді алға тарту маңызды. Бұл адамның ішкі жан қуаттарының ерекшелігін танытады. Көркем мәтінге танымдық талдау жүргізу Шәкәрімнің «тән сезіп, құлақ естіп, көзбен көрмек, мұрын - иіс, тіл - дәмнен хабар бермек, бесеуінен мидағы ой хабар алып, жақсы-жаман әр істі сол тексермек» деген танымдық тұжырымына сай келеді. Өйткені, адамның жан-дүниесіндегі сезім күй жақсы-жаман ұғымының негізінде тілде көрініс табады. Осы тұрғыдан алғанда, көркем мәтіннің танымдық сипатын тілдік модель және психологиялық модель деп екі топқа бөлуге болады. Тілдік модель мен психологиялық модель мәтін тілінің екі жақты мәнін ашады. Тілдік модельдер концептілердің лингвофилософиялық жағын танытады да, психологиялық модельдер концептілердің танымдық жағын танытады. Мысалы, Шалкиіз жыраудың мына өлең жолдары жақсы мен жаман концептілерінің тілдік моделі болып табылады.

Батыр жігіт жау бастар,

Аға жігіт қол бастар.

Шешен адам сөз бастар,

Бір жақсымен дос болсаң,

Азбас, тозбас мүлкі етер . . .

Жақсылардың өзі өлсе де сөзі сау.

Ойлап тұрсам жаманның

Жалаңдаған өз басына тілі жау.

Бұл тілдік модель жақсы жаман ұғымының лингвофилософиялық мәнін айқындап тұр. Психологиялық модель лингвофилософиялық ұғымның моральдық-психологиялық нормаларын айқындайды. Мәселен, жақсы лингвофилософиялық ұғымының психологиялық моделі адамгершілік, имандылық, адалдық, шыншылдық, мейірімділік, ізгілік, жауапкершілік, қайырымдылық, кішіпейілділік, қамқорлық, ізеттілік т. б сияқты әдептік-психологиялық қасиеттердің адам бойындағы көрінісімен байланысты келеді. Оның тілдік моделі көбінесе, бата, тілек, қанатты сөздер мен мақал-мәтелдерден анық көрінеді. Сабақ барысында студенттерге мынандай мысалдарды талдатуға болады:

Тілдік моделі

Психологиялық моделі

Тілдік моделі:

Нақыл сөздер

Мінезді болса алғаның, одан артық жар бар ма?

(Ақтамберді жырау)

Ат биеден туады, алып анадан

Ел ағадан туады, топ жағадан

Қатын ерден үлгі алар, іні ағадан

(Жанақ ақын)

Жақсы болса әйелің, Үйіңдегі ырысың. Жақсы болса ұл балаң, Қайрап қойған қылышың. Жақсы болса келінің, Басып қойған күрішің,

Жақсы болса қыз балаң, Жайлы қоныс, тынысың

(Құлтума ақын)

Жақсы туған жігітті

Жаным десе жарасар,

Жақсы ұл туған қатынды

Ханым десе жарасар ( Төле би)

Жаман еркектің басын жақсы әйел хан қылады (Төле би)

Фразеологизмдер

Ананың ақ сүтін ақтады; Атадан асып туды; Аталықтай ақсақал, аналықтай бәйбіше; Қыздың жиған жүгіндей; Қыз мінезді; Ата баласы теңдікке тұрса да, кемдікке тұрмайды; бала мінез; балаша мәз болды;

Мақал-мәтелдер

Өсектен сау сонау қыз, Шайқалмаған сары уыз; Жемісті ағаш жергі иіліп тәжім етеді, Жетелі жігіт елге иіліп тәжім етеді; Қыз қылығымен көпке жағады; Суды құм бөгейді, дауды қыз бөгейді; Жігіттің екі өнері бар: атқанда ─ жыққан, ашқанда ─ оқыған; Өнерлі жігіт өрде озар, Өнерсіз жігіт жер соғар; Қапияда әйел ақыл табады; Жақсы еркектің ішінде алтын ерлі ат жатар, Жақсы әйелдің ішінде алтын бесікті ұл жатар; Жақсы әйел жарының жақсысын асырар, жаманын жасырар; Ерін баққан әйел елін де бағар, Еріне жаққан әйел елге де жағар; Ана жақсылығын ауырсаң білерсің; Ана алдынды құрмет, Ата алдында қызмет; Таза сабаның қымызын іш, Мейірбан ананың қызын ал;

Бата

Ақ жүрек болсын жолдасың, адалдық сені қолдасын, жақсылық үшін тірессе, жаныңды арың қорғасын; найзадай болсын намысың, қиындық көрсең мұқалма, ауырлық көрсең жұқарма, қамқоршы бол кішіге, үлкенді үлгі тұт алға

Психологиялық моделі: Кісілік, адамгершілік, инабаттылық, біліктілік, батырлық, ерлік, достық, адалдық, намысшылдық, қамқорлық, тазалық ұқыптылық, т. б

Тілдік моделі:

Мақал-мәтелдер

Атадан жақсы ұл туса, елінің қамын жер;

Жақсы қыздың жасауын, жақын-жаран жасайды, Жаман қыздың жасауын, сұрап-тілеп жасайды.

Қатының жақсы болса шырағың, Атың жақсы болса пырағың. Ел жақтаған жігітті қыз жақтаған;

Ата даңқымен қыз өтер, Мата даңқымен бөз өтер;

Фразеологизмдер

Ананың ақ сүтін кешті; Ата-баба аруағы қолдасын; Бала балдан тәтті, оттан ыстық, күннен жарық, мамықтан жұмсақ;

Нақыл сөз

Атасынан ақыл алса, тентек ұл да жөнделер ( М. Қашқари) Ата тұрып ұл сөйлесе, ер жеткені болар, Ана тұрып қыз сөйлесе, бой жеткені болар (С. Датұлы) Әйел ердің тәңірісі, Жарата да алады, Сүйдіре де, күйдіре де алады ( М. Жұмабаев) Ата-ананың ақылы қазулы қара жолмен тең (Д. Бабатайұлы)

« Кімде кімнің әділеті жоқ болса, оның ұяты жоқ. Кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы жоқ. Ұят деген - адамның өз бойындағы адамшылығы. Нысап, ұят бұл ғадеттен шығады. Жасанды кішіпейілділік - жақсы қасиет емес. Кішіпейілділіктің жетімсіздігі - ақылдың жетімсіздігі. Егер де естілердің қатарында болғың келсе, күніне бір мәрте, болмаса жетісіне бір, ең болмаса айына бір өзіңнен өзің есеп ал! »( Абай. )

Бата

Бала берсе адалынан, ағынан берсін!

Психологиялық моделі: ибалылық, кішіпейілділік, ақылдылық, имандылық, адамгершілік, мейірім, сүйіспеншілік

Бұл модель адам концептісіне қатысты ұнамды әдеттерді, мінез-құлық мәдениетін қалыптастырудың жолдарын ұсынады.

«Жамандық» лингвофилософиялық ұғымының тілдік моделі көбінесе, ұлы адамдардың ұлағатты сөздері мен ой-түйіндерінде, мақал- мәтелдерде көрініс табады. Мұхаммед пайғамбардан бастап, Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Әлішер Науаи, Ахмед Иүгнеки, Махмуд Қашқари сынды ғұламалар мен Абай Құнанбайұлы, Бауыржан Момышұлы, Кенен Әзірбайұлы т. б сияқты ұлыларымыз әр заманда ғұмыр кешкенімен, адамдардың психологиясына тән нашар мінездердің болатынын, олардың қоғамға кері әсерін жақсы түсінеді. Адамдардың жамандықтан жиренуін, өзін-өзі тәрбиелеуін мақсат ете отырып, жамандыққа байланысты ой-пікірлерін білдіріп отырады. Бұл «жақсы», «жаман» концептісінің лингвофилософиялық мәнге ие болуына мүмкіндік беріп, қазіргі таңда оның тілдік моделі мен психологиялық моделін айқындауға жол ашты. Мәселен, жаман ұғымының лингвофилософиялық мәнінің моделін былайша көрсетіп, өздеріне осындай тапсырмалар жасап келу тапсырылады:

Тілдік моделі

Психологиялық моделі

Тілдік моделі:

Мақал-мәтелдер

Арсыз болса - қыз қорлық , ақылсыз болса - ұл қорлық.

Әйелің жаман болса, жұрттың тыныштығынан не пайда?

Жаман әйелдің мінезі қиық келер, сөзі сұйық келер;

Нақыл сөздер

Екі жаман қосылса, ұяларлық ар бар ма? (Ақтамберді жырау)

Керіскек болса, келінің жау (Үмбетей жырау)

Қойныңдағы қатының жаман болса, қаңтардағы мұзбен тең (Үмбетей жырау)

Арсыз - адамның қоры . (Ж. Баласағұни)

Ұялмайтын бетке талмайтын жақ береді . (К. Әзірбаев)

Опасызда ұят жоқ, ұятсызда опа жоқ. (Ә. Науаи)

Кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы жоқ. (А. Құнанбаев)

Арсыз адам - тұзсыз тағам.

Психологиялық моделі: Ұятсыздық пен арсыздық

Тілдік моделі:

Мақал-мәтелдер

Атадан жаман ұл туса, елінің малын жейді;

Фразеологизмдер

Ақылсыз шынға сенбей, жоққа сенеді (Абай Құнанбаев)

Ақымақ ақыр заман болса да мәз боп жүреді (Ж. Баласағұни)

Мақал -мәтелдер:

Ақымақты мақтасаң - қуанады.

Әлсіз адам - сүріншек, ақылсыз адам - еріншек

Психологиялық моделі: Ақымақтық пен ақылсыздық

Тілдік моделі:

Сараң дүниенің малын жиса да тоймайды (А. Югнеки)

Өзі жетпей мал жинап сараң болады, содан күні қараң болады. (М. Қашқари)

Сараңдық күш алса, қуаныш азаяды (Ж. Баласағұни) .

Психологиялық моделі:

Сараңдық пен пайдакүнемдік

Тілдік моделі:

Екіжүзділіктің белгісі үшеу: өтірік айту, уәдесінде тұрмау, аманатқа қиянат жасау. (Мұхаммед пайғамбар)

Мақал- мәтелдер

Жағымсыз надан - жаудан жаман.

Жарлық айтпасаң, жалтақ жатып алады.

Жағымпаз - жасқаншақ, жаман - мақтаншақ.

Психологиялық моделі:

Екіжүзділік, жағымпаздық

Тілдік моделі:

Жақындатпа өсекшіні жырынды, көріп біліп елге жаяр сырыңды (Ж. Баласағұн)

Өтіріктің балын жалап тірі жүргенше, шындықтың уын ішіп өлген артық. (Б. Момышұлы)

Мақал-мәтелдер:

Жақсы өтіріктен жаман шындық артық.

Өтірікші алдымен өзін алдар.

Психологиялық моделі:

Өсекшілдік, өтірікшілдік

Тілдік моделі:

Күншілдік - өзгенің мықтылығы мен өзінің әлсіздігіңді түсінуден туған құбылыс. (Бауыржан Момышұлы)

Жарақат жарықты сүймейді, күншіл ғылымды сүймейді (Сайф Сараи)

Мақал мәтелдер:

Күншілдіктің күні кеш, еңбегі еш.

Күншіл адам - міншіл

Психологиялық моделі:

Күншілдік, іштарлық

Тілдік моделі:

Мақтаншақ кісі - өзімшіл, менмен кісі; менмендік, тәкаппарлық - адамның міні, тәрбиенің жоқтығы.

Тәкаппарлық - қай тілде болса да қасиетсіз сөз. (Ж. Баласағұн)

Мақал-мәтелдер:

Жігіттің кеудесін көтергені - ақылы жоқтығы.

Өр кеуде жігіт дауға жолығады.

Мақтаншақтық - өтірік айтқызады.

Психологиялық моделі:

Мақтаншақтық пен тәкаппарлық

Тілдік моделі:

Еріншектік күллі дүниедегі өнердің дұшпаны (А. Құнанбаев)

Еріншекке есік те асу көрінер, жалқауға бұлт та жүк көрінер (Махмұт Қашқари)

Мақал- мәтелдер:

Салақ қатынның үйінен сабақты ине табылмас; Еріншек әйелдің етегі жыртық, ерке қатынның ерні тыртық; Олақ қатынның пісірген сүті іріп кетер, илеген терісі шіріп кетер;

Еріншектің ерні жібімес, жалқаудың ісі мандымас.

Еріншекке бүгіннен ертең оңай.

Еріншек түске дейін ұйықтайды, кешке дейін есінейді.

Психологиялық моделі:

Еріншектік пен жалқаулық

Тілдік моделі:

Маскүнемдік - адамның басын өзі масқаралап, қорлауы. Арақкеш - мал сияқты өзін-өзі айуанның қатарына апарып қосады.

( В. А. Сухомлинский)

Мақал-мәтелдер:

Арақ ішу- айып, мас болу қылмыс.

Ішіп мас боп жатады, сөйтіп құдай атады.

Психологиялық моделі:

Маскүнемдік, нашақорлық

Мәтін тіліндегі танымдық ерекшеліктер концепт теориясы, коммуникативтік теория негізінде тілтаным мен оны сыртқа шығарушы тілдік амал-тәсілдердің өзара байланысуынан қалыптасады.

Мәселен, «Жігіт» концептісінің танымдық ерекшелігінің мәтін тіліндегі көрінісін осы тұрғыда былайша талдатып, түсіндіруге болады:

Ақан серінің «Айтамын замандасқа біраз кеңес» өлеңі бойынша

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Тілдік фактілері

Танымдық сипаты

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Бір мінезді, әрі дана, дархан лебіз, Айнымас темір қазық уәдесі

ақылдылық, ақкөңілділік, уәдеге беріктік

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Екінші бір жігіт бар баулы құстай, Бауынан босанбайды жазы, қыстай. Ерігіп құсқа салса, ілмей түспес, Бостар тегеуріні мықтап қыспай, Зауыттан жаңа шыққан екі жүзді Алмастай, майысатын емес мыстай

Батылдық, күштілік, төзімділік

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Ауызбен «нағыз асыл жігітпін» деп, Кеудесін көтеретін таудай зоры. Құлашын жас кезінде сермей қалмас, Жетсе де неше апатқа созған қолы

Өркөкіректік, жалқаулық, енжарлық

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Білемін бір жігіттің білсе дағы, не керек зайығы кеткен білген молы

Пайдасыз білімділік, білгіштік

(Білімді бірақ, оның басқаға пайдасы жоқ)

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Құйқылжытып ақ бүркіттей төңкеріліп, Сөйлейді әр мәжіліске әрбір түрлі. Жігіттің оңды солды құлқын танып, Әркімнің өзіне сай табар тілді

Жылпос, жәдігөй, пысықай

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Тасандап шана тартқан өгіздей боп, Шығармас сырын сыртқа сондай берік.

Сабырлылық, шыдамдылық

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Кісіден алса алып, өзі бермей, Айла мен ақылына болған серік

Арамдық, қулық, сараңдық

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Оныншы бір жігіт бар қатын жанды, Киеді қатынынан артылғанды. Аяғын қия жерге бір баспайды, Алдынан құрулы арқан тартылғанды

Жасқаншақтық, жігерсіздік

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Бұл жігіт он бірінші өсек айтар, Ауызбен көп адамды ол байытар. Кішкене торсығына сөз құйып ап, Апарып әр ауылға барып шайқар.

өсекшілдік, жүгенсіздік

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Бір жігіт он екінші кербез салды, Бойына адамдықты жиып алды. Өзіне өз жұмысы мақұл болып, Өзіне кеңес айтар емес жанды

талпынушылық, дербестілік, салмақтылық, адамгершілік

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Сіресіп сықырлаған тәкәппар боп, Ойланып, өзгелерден білмес халды.

Тәкәппарлық, өркөкіректік, менмендік

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Майданда кейбір жігіт жалғыз тұрар, Ойға алмай, санамастан дүние малды

Отансүйгіштік, ақылдылық, парасаттылық

«Жігіт» концептісінің танымдық қасиеттері: Жігіттің тағы бірі түссін еске, Семірген ол бір сабаз қара күшке. Базары жігіттіктің ойында жоқ, Ойланып, білмек түгіл, кірмес түске

Күштілік, ақкөңілділік, аңқаулық.

А. В. . Маслованың: « . . . концепт ─ есте сақтаудың, ментальдык лексиконның, концептуалдық жүйе мен тілдің, ақыл-ойдың адам жүйкесінде бейнеленген дүниенің бүкіл бейнесінің мазмұндық бірлігі» деген тұжырымына сүйене отырып, концепт теориясының бір бағыты таныммен ұштасады деп танимыз. [1. 35]

Мәтін тілінің танымдық сипаты концепт теориясы тұрғысында талданады. Концептілер сөйлеу мен ойлаудың бірлігі тұрғысынан алғанда, танымдық мәнге ие тілдік тұлға ретінде танылады. «Ойда адамның айтайын деген тақырыбы белгіленеді. Сол тақырып туралы не айту, қалай айту керек деген предикатты мазмұн ішкі сөйлеуде жүзеге асырылады. Ол қысқа, фрагментарлы, аморфты сипатта болады. Бұл тұрғыда ішкі сөйлеу ішкі субективтік мәнді сыртқы аршылған мағыналар жүйесіне айналдыратын механизмі болып табылады . . . Естілген сөзді ұғынуда 1-саты сөз мағынасын айыру, яғни көпмағыналықтан нақты мағынаны айыру болып табылады. 2- саты сөйлем жүйесін білу (егер сөз мағынасын шамалап түсініп, ал сөйлем құрылымын білмесе, күңгірт түсінік түрінде қалады. ) 3- саты бүкіл хабарды түсіну керек. Мұнда 1, 2 саты тілдік ережелер аясында жүрсе, соңғысы тілдік ойлау психологиясына барады. » [ 2. 89 ] Тілдік ойлау психологиясы ─ мәтін тілінде айқын көрініс табады. Мәтін тілі тіл мен ойлаудың органикалық бірлігін танытып, концептілердің танымдық мәнін, мазмұнын ашады.

Мәселен, Шәкәрімнің «Ашу мен ынсап» өлеңі ашу және ынсап концептісінің мәнін айқындауда тілдік ойлау психологиясына негізделген.

Үміт деген қорқақ Ой,

Дірілдеді қалшылдап.

«Мүмкін емес мұны қой», -

Деп жалынды жалпылдап.

Бір жағымнан Еріншек,

Тағы келді салпылдап.

Болмаймын деп келіншек,

Ашу келді арсылдап.

«Елді сөк те жаманда, -

Деп ұрысты Ашуым, -

Жамандықтан аман ба

Шыңнан қалай қашуың?»

Қиын болды баяндап,

Аяқты қалай басуым.

Сабыр келді аяңдап,

« Жарамас - деп сасуың.

Бәріне де хабар сал,

Рақым, ұят, ар қайда?

Қаруыңды жиып ал,

Құр ашудан не пайда?

Қайратың мен сақтығың

Көріне ме маңайда?

Өлше істің ақтығын,

Ынсап бар ма оңайда», - дейді. ( Ш. Құдайбердіұлы. Өлеңдері мен поэмалары. Алматы, 1990)

Өлең жолдарында ой, еріншек, ашу, сабыр, рақым, ұят, ар, қайрат, сақтық, ынсап сияқты психологиялық модель құрайтын ассоциациялар тілдік ойлау психологиясының негізі болып табылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.