Көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларының халық ауыз әдебиеті арқылы сөз қорын молайту
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I . бөлім
Сөйлеу тілінің дамуының теориялық негіздері.
1.1. Сөйлеу тілінің дамыту ерекшеліктері, жолдары ... ..
1.2. Көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің ерекшеліктері ... ... .
1.3. Сөйлеу тілін дамытудағы халық ауыз әдебиетінің маңызы ... ... ...
II . бөлім Көмекші мектеп оқушыларының сөз қорының жағдайы.
2.1. Зерттеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
III . бөлім Балалар әдебиеті арқылы көмекші мектеп оқушыларының сөз қорын дамытудың жолдары ... ... ...
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I . бөлім
Сөйлеу тілінің дамуының теориялық негіздері.
1.1. Сөйлеу тілінің дамыту ерекшеліктері, жолдары ... ..
1.2. Көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің ерекшеліктері ... ... .
1.3. Сөйлеу тілін дамытудағы халық ауыз әдебиетінің маңызы ... ... ...
II . бөлім Көмекші мектеп оқушыларының сөз қорының жағдайы.
2.1. Зерттеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
III . бөлім Балалар әдебиеті арқылы көмекші мектеп оқушыларының сөз қорын дамытудың жолдары ... ... ...
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігін алу жағдайында қоғамды жаңарту демократиялау процесі болды. Қазақ тілі мемлекеттік тіл деген статусқа ие болу ол рухани мәдени- тарихтың өткен мұрагерін жаңғырту ең маңызды мәселердің бірі.
Адамды адам қылған, ары қарай даммытып әрқашан жетілу үстінде құбылыс ретінде ең алдымен тілді атауға болады. Тіл- адам ойын жетілдіру үшін, әлемді қоғамды танытушы. Тіл арқылы әр адам өз ойын, өз пікірін жеткізе алады, қоршаған ортамен қарым- қатынысқа түседі. Тілді тиімді әрі дұрыс пайдалану адамның сөздік қорының және оны орынды қолдануына байланысты. Қазіргі таңдағы білім беру жүйесінің негізгі бағыты оқушының сөздік қорларын дамыту, жетілдіру, қалыптастыру болып табылады.
Мектеп мұғалімдерінің негізі міндеттерінің бірі – оқушыларды жүйелі сөйлеуге үйрету және машықтандыру. Демек, ттіл дамыту жұмысы метепте үздіксіз және мақсатты түрде жүргізіледі.
Қазақ тілін оқыту ісі өткен ғасырда-ақ қолға алына бастады. Осы кезеңде қазақ зиялылары келесі еңбектер жазып, қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған ғалымдар оқушылардың сөздік қорларын мәндес сөздер арқылы таныта дамыту бойынша( Ы.Алтынсарин), тақырып боынша сөздерді топтастыру ерекшеліктерін (А.Байтұрсынов), оқушылардың сөздік қорларын байыту мәселесін мәтінді түсініп оқуымен байланыстырады. Ондағы кездескен түсініксіз сөздердің мәнін игерту, сөздік жұмыстары арқылы балалардың кітапты дұрыс түсініп оқуына ықпал жасауға болатындығын тауып көрсетеді.
Оқыту білімдік, танымдық және дамытушылық қызметтер атқарады. Сондықтан оқытылатын пәнге байланысты білім, біліктілік икемділік пен дағды қалыптасса, танымдық қызметте ғылыми таным жолдарын, көздерін, әдістерін игеру жүзеге сарылып, жеке тұлғаның қалыптасуына ықпалы болады.
Оқытудың дамытушылық қызметі білімді игеру үрдісіндегі оқушылардың ақыл- ой, іс- әрекетін ұйымдастыруға байланысты. Ол туралы К.Д. Ушинский: «Тілді ойдан бөлек дамыту мүмкін емес» деп анықтайды. Сондай- ақ ақыл- ойды және тілді дамыту танымға байланысты болады. Мәселен, А.Е. Власенков «Мектептегі тіл дамыту бойынша тапсырмалар оқушының танымдық қызметін жүзеге асыруға байланысты сұрақтардың ауқымын қамтиды,» деген пікіріне қарағанда, тіл дамыту танымды арттыру әректі арқылы жүргізіледі. Ал таным ойлау амалдары бойынша іске асады.
Психологиялық- педагогикалық зерттеулерде қалыптасқандай балаланың психикалық дамуының толықтығы ең маңызды мәелелерінің бірі- баланың сөйлеу тілі жағдайы.
Бәрімізге белгілі болғандай қалыпты сөйлеу тілінің даму кезеңі баланың мекиептегі келешкте оқушының сөздік қорының және тілдің грамматикалық формалары сауаттылықты меңгеруде дайындығығыың міндетті түрде қажет екені белгілі.
Фонетика- фонематикалық және ерекше сөйлеу тілінің лексика грамматикалық жағының жетіспеушілігі, басқа психиклық процестердің қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Сөйлеу тілін дамыту жұмыстарында зияты бұзылған балалардың арнайы мүмкіншіліктерін дағдылары ғана емес сонмен бірге коорекциялық тәрбиелік жұмыстың ұйымдастырылуы ескеріледі. Осы сөйлеу тілін дамыту мәелелернің аспектілірені зерттеу барысында фонематикалық қатарын, сөздік қорының құрамын, сөйлеу құрауын т.б. процестердің параметрі мен ( А.К. Аксенова, М.Ф. Гнездилов, Г.М. Дульнев, М.В. Занков, Г.В. Петрова) айналысқан.
Ал егерде біз қазақ жащушыларның жалпы тіл туралы мағлұматына көңіл бөлетін болсақ, мынадай пікірге тоқталамыз.
Адамынң жеке тұлға ретінде дамуына ықпал ететін факторлардың бірі – тіл. Тіл арқылы әрбір адам өз ойын, пікірін, сезімін, жеткізеді. А. Байтұрсынов: «Тіл адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын «адамдық белгі» болғандықтан, ол арқылы ұарым- қатынасқа түсу тек адамдардың болмсын, өз мәдениетін ана тілінде қалап дамытады.
Мектепте тілді оқыту жұмыстарына ерекше көңіл бөлінеді. Тіл арқылы балаға барлық ғылымның негізі үйретіледі. Ә. Садуақасовтың «Адамды бір- бірімен қоғамдастыратын басты құралдың бірі – тіл. Оқушылардың білімді болуының басы айтушының сөзін тыңдай білуден, сөйлеу алудан басталады. Әрбір пәннен тиянақты білім алу да тілге байланысты деуі де сондықтан.
Тілді оқыту баланың мектепке келген күнен бастап жүргізіледі. Қазақ тілі сабақтарында балаға тілдің фонетикалық құбылыстары, лексикалық ерекшеліктері, граммматикалық заңдылықтары үйретіледі. Сонымен бірге мұғалімнің алдына екі міндет қойылады. Бірі- тілдің әдеби тіл нормасы бойынша білім беру, яғни оқушыға орфоэпиялық және орфографиялық дағдыны меңгерту; екіншісі- сөздік қорын молйту сөздердің дұрыс тіркестіріп, даярлау. Мәселен, Ш.Уақпаев: « Сөздік қорын молайту, сөздерді өз орнына қолдана білуге жаттықтыру оларды өзара байланыстырып сөйлем құрастыруға төселдіру» екендігін нақтылай отырып; « Баланың сөздік қоры үрдіс. Оқушының неғұрлым сөздік қоры көп болып, ойлау қабілеті жақсы жетілсе, білімді тереңде тез үйренеді.» деп осы мақсатқа жетудің бір жолы лексикалық білімді игерту екендігін көрсетеді.
Зерттеу насаны- Көмекші мектеп оқушыларының сөз қорының қалыптасуы.
Зерттеу пәні- Көмекші мектептегі оқу процесі.
Зерттеу мақсаты- Көмекші метептің жоғарғы сынып оқушыларының счөз қорын дамыту жолдары.
Зерттеу міндеттері- 1. Арнайы әдебиеттерде берілген көмекші мектеп оқушыларының сөздік қоры ерекшелігі туралы мәселерге шолу жасау.
Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігін алу жағдайында қоғамды жаңарту демократиялау процесі болды. Қазақ тілі мемлекеттік тіл деген статусқа ие болу ол рухани мәдени- тарихтың өткен мұрагерін жаңғырту ең маңызды мәселердің бірі.
Адамды адам қылған, ары қарай даммытып әрқашан жетілу үстінде құбылыс ретінде ең алдымен тілді атауға болады. Тіл- адам ойын жетілдіру үшін, әлемді қоғамды танытушы. Тіл арқылы әр адам өз ойын, өз пікірін жеткізе алады, қоршаған ортамен қарым- қатынысқа түседі. Тілді тиімді әрі дұрыс пайдалану адамның сөздік қорының және оны орынды қолдануына байланысты. Қазіргі таңдағы білім беру жүйесінің негізгі бағыты оқушының сөздік қорларын дамыту, жетілдіру, қалыптастыру болып табылады.
Мектеп мұғалімдерінің негізі міндеттерінің бірі – оқушыларды жүйелі сөйлеуге үйрету және машықтандыру. Демек, ттіл дамыту жұмысы метепте үздіксіз және мақсатты түрде жүргізіледі.
Қазақ тілін оқыту ісі өткен ғасырда-ақ қолға алына бастады. Осы кезеңде қазақ зиялылары келесі еңбектер жазып, қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған ғалымдар оқушылардың сөздік қорларын мәндес сөздер арқылы таныта дамыту бойынша( Ы.Алтынсарин), тақырып боынша сөздерді топтастыру ерекшеліктерін (А.Байтұрсынов), оқушылардың сөздік қорларын байыту мәселесін мәтінді түсініп оқуымен байланыстырады. Ондағы кездескен түсініксіз сөздердің мәнін игерту, сөздік жұмыстары арқылы балалардың кітапты дұрыс түсініп оқуына ықпал жасауға болатындығын тауып көрсетеді.
Оқыту білімдік, танымдық және дамытушылық қызметтер атқарады. Сондықтан оқытылатын пәнге байланысты білім, біліктілік икемділік пен дағды қалыптасса, танымдық қызметте ғылыми таным жолдарын, көздерін, әдістерін игеру жүзеге сарылып, жеке тұлғаның қалыптасуына ықпалы болады.
Оқытудың дамытушылық қызметі білімді игеру үрдісіндегі оқушылардың ақыл- ой, іс- әрекетін ұйымдастыруға байланысты. Ол туралы К.Д. Ушинский: «Тілді ойдан бөлек дамыту мүмкін емес» деп анықтайды. Сондай- ақ ақыл- ойды және тілді дамыту танымға байланысты болады. Мәселен, А.Е. Власенков «Мектептегі тіл дамыту бойынша тапсырмалар оқушының танымдық қызметін жүзеге асыруға байланысты сұрақтардың ауқымын қамтиды,» деген пікіріне қарағанда, тіл дамыту танымды арттыру әректі арқылы жүргізіледі. Ал таным ойлау амалдары бойынша іске асады.
Психологиялық- педагогикалық зерттеулерде қалыптасқандай балаланың психикалық дамуының толықтығы ең маңызды мәелелерінің бірі- баланың сөйлеу тілі жағдайы.
Бәрімізге белгілі болғандай қалыпты сөйлеу тілінің даму кезеңі баланың мекиептегі келешкте оқушының сөздік қорының және тілдің грамматикалық формалары сауаттылықты меңгеруде дайындығығыың міндетті түрде қажет екені белгілі.
Фонетика- фонематикалық және ерекше сөйлеу тілінің лексика грамматикалық жағының жетіспеушілігі, басқа психиклық процестердің қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Сөйлеу тілін дамыту жұмыстарында зияты бұзылған балалардың арнайы мүмкіншіліктерін дағдылары ғана емес сонмен бірге коорекциялық тәрбиелік жұмыстың ұйымдастырылуы ескеріледі. Осы сөйлеу тілін дамыту мәелелернің аспектілірені зерттеу барысында фонематикалық қатарын, сөздік қорының құрамын, сөйлеу құрауын т.б. процестердің параметрі мен ( А.К. Аксенова, М.Ф. Гнездилов, Г.М. Дульнев, М.В. Занков, Г.В. Петрова) айналысқан.
Ал егерде біз қазақ жащушыларның жалпы тіл туралы мағлұматына көңіл бөлетін болсақ, мынадай пікірге тоқталамыз.
Адамынң жеке тұлға ретінде дамуына ықпал ететін факторлардың бірі – тіл. Тіл арқылы әрбір адам өз ойын, пікірін, сезімін, жеткізеді. А. Байтұрсынов: «Тіл адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын «адамдық белгі» болғандықтан, ол арқылы ұарым- қатынасқа түсу тек адамдардың болмсын, өз мәдениетін ана тілінде қалап дамытады.
Мектепте тілді оқыту жұмыстарына ерекше көңіл бөлінеді. Тіл арқылы балаға барлық ғылымның негізі үйретіледі. Ә. Садуақасовтың «Адамды бір- бірімен қоғамдастыратын басты құралдың бірі – тіл. Оқушылардың білімді болуының басы айтушының сөзін тыңдай білуден, сөйлеу алудан басталады. Әрбір пәннен тиянақты білім алу да тілге байланысты деуі де сондықтан.
Тілді оқыту баланың мектепке келген күнен бастап жүргізіледі. Қазақ тілі сабақтарында балаға тілдің фонетикалық құбылыстары, лексикалық ерекшеліктері, граммматикалық заңдылықтары үйретіледі. Сонымен бірге мұғалімнің алдына екі міндет қойылады. Бірі- тілдің әдеби тіл нормасы бойынша білім беру, яғни оқушыға орфоэпиялық және орфографиялық дағдыны меңгерту; екіншісі- сөздік қорын молйту сөздердің дұрыс тіркестіріп, даярлау. Мәселен, Ш.Уақпаев: « Сөздік қорын молайту, сөздерді өз орнына қолдана білуге жаттықтыру оларды өзара байланыстырып сөйлем құрастыруға төселдіру» екендігін нақтылай отырып; « Баланың сөздік қоры үрдіс. Оқушының неғұрлым сөздік қоры көп болып, ойлау қабілеті жақсы жетілсе, білімді тереңде тез үйренеді.» деп осы мақсатқа жетудің бір жолы лексикалық білімді игерту екендігін көрсетеді.
Зерттеу насаны- Көмекші мектеп оқушыларының сөз қорының қалыптасуы.
Зерттеу пәні- Көмекші мектептегі оқу процесі.
Зерттеу мақсаты- Көмекші метептің жоғарғы сынып оқушыларының счөз қорын дамыту жолдары.
Зерттеу міндеттері- 1. Арнайы әдебиеттерде берілген көмекші мектеп оқушыларының сөздік қоры ерекшелігі туралы мәселерге шолу жасау.
1. Аксенова А.К. Методика обучения русскому языку во вспомогательной школе. М., «Просвещение»,1974
2. Будницкая И.И. Предметное содержание рисунков и рассказов на заданную тему у учащихся массовом и вспомогательной школы.М., 1961
3. Бектаева К.Ж. Система работы над изложением в старших классах вспомогателной школы.В сб; Коррекционно- воспитаельная работа с учащимся вспомогательной школы. Алматы., 1982 г
4. Выготский Л.С. Умственное развитие детей в процессе обучения. М-Л., Учпедгиз,1935
5. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. М., Изд-во АПН РСФР 1956
6. Гнездилов М.Ф. Развитие устной речи умственно отсталых школьников М., Учпедгиз,1974
7. Гнездилов М.Ф. Методика русского языка во вспомогательной школе М., 1965
8. Гордиенко Е.А.Письменное сочинения по картинам во вспомогательной школе - «Дефектология», 1969 № 4
9. Данилькина Г.И. Об изменении содержания устных связных высказываний учащихся младших классов вспомогательной школы. Шестая научная сессия по дефектологии М., 1971
10. Дульнев Г.М.Об усвоении учащимся вспомогательной школы словарного состава родного языка. В сб, Учебно- воспитательная работа в специальных школах, вып 4.,1954
11. Жахина Б.Б. 5 сыныпты лексикамен оқытумен байланысты тіл дамытудың әдістемесі. Канд. Дисс. А.,1995
12. Еременко И.Г. Познавательные возможности учащихся вспомогательной школы. Киев,1972
13. Капинос В.И.Развитие речи, теория и обучения прктика 5-7 кл. М.,1991
14. Курвиц В.И. Тематические беседы и упражнения для развития навыков русской речи. Таллин.,1965
15. Қазақ фольклоры мен халық педагогикасының мәселері. /Под ред. Қоңыратбаев А.С. Алматы., 1984
16. Көкеев М.Ж. Ел аузынан жинаған әдебиет Алматы., 1990
17. Қазақ халық әдебиеті. Алматы., 1990
18. Занков Л.В.,Гнездилов М,Ф. Развитие устной и письменной речи школьников. В сб, Новые пути в дефектологии М.,Учпедгиз,1935
19. Ғабдуллин М. Қазақ халқының халық ауыз әдебиеті. Алматы., 1996
20. Луцкина Р.К. Коррекция речевого и умственного развития учащихся вспомогательной школы. Алматы.,1989
21. Лепилов В.П. Развитие русской речи учащихся 5-7 казахской школы Алматы.,1959
22. Луцкина Р.К. Особенности развития устной и писменной речи учащихся вспомогательной школы в процессе обучения. Канд дисс.М., 1974
23. Люблинская А.А. Очерки психического развития ребенка М., 1965
24. Лалаева Р.И. Особенности речевого развития умственно отсталых детей. \\ Дефектология 2003 №3
25. Особенности умственного развития учащихся вспомогательной школы. Под ред. Ж.И Шиф М.,1965
26. Петрова В.Г. Практическая и умственная деятельность детей олигофренов. М.,1968
27. Петрова В.Г. Развитие речи учащихся вспомогательной школы М.,1977
28. Политова Н.И. Развитие речи учащихся 5-7 кл на уроках русский язык. М., 1984
29. Өмірбекова Қ.Қ Некоторые приемы работы по формированию письменной речи.
30. Микляева Н.В. Развитие языковой способности у детей с общим недоразвитием речи \\ Дефектология 2003 № 2
31. Развитие речи учащихся 4-10 класс в процессе изучении литературы в школе ( состав.В.Я.Коровина) М.,1985
32. Развитие речи учащихся 4-7 классна урок литературы М.,1987
33. Соловьева М.С. Коррекционная работа на уроках русского языка при изучении темы «Глагол» в VII классе вспомогательной школы Канд.дисс.М., 1973
34. Сумарокова В.А. Усвоение текста учаимися вспомогательной школы при различных способах чтения. Седьмая научная сессия по дефектологии М., 1975
35. Сойкеев ХюМ. Сборник упражнении по развитии устной и письменной речи А., 1965
36. Сложеннина Н.Н. Опыт работы по изучении словарных слов на уроках русском старшем классе. \\Дефектология 1994 №2
37. Таубаева Ғ.З.Балалар әдебиеті және балалар жазушылары \\ Қаз МУ хабаршысы 2003, 9
38. Турсунов Д.Т. Развитие устной речи учащихся на уроках русский язык в казахском школе. А.,1977
39. Тарасенко н.В. Обогащение устной речи учащихся младших классов вспомогательной школы именами прилагательными Канд. Дисс. М.,1973
40. Тұрмаханов Е.С. Оқушылардың сөздік қорын байытудың теориялық әдістемелік негіздері, Канд. Дисс. А., 2005
41. Шадаева Н.К. Қазақ мектебінің 5 сыныпта лексиканы деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту әдістемесі. Канд. Дисс. А., 2003
42. Федченко А.П. Некоторые особенности построения предложений в устной речи учащихся VIII класса вспомогательной школы .Шестая научная сессия по дефектологии М.,1971
2. Будницкая И.И. Предметное содержание рисунков и рассказов на заданную тему у учащихся массовом и вспомогательной школы.М., 1961
3. Бектаева К.Ж. Система работы над изложением в старших классах вспомогателной школы.В сб; Коррекционно- воспитаельная работа с учащимся вспомогательной школы. Алматы., 1982 г
4. Выготский Л.С. Умственное развитие детей в процессе обучения. М-Л., Учпедгиз,1935
5. Выготский Л.С. Избранные психологические исследования. М., Изд-во АПН РСФР 1956
6. Гнездилов М.Ф. Развитие устной речи умственно отсталых школьников М., Учпедгиз,1974
7. Гнездилов М.Ф. Методика русского языка во вспомогательной школе М., 1965
8. Гордиенко Е.А.Письменное сочинения по картинам во вспомогательной школе - «Дефектология», 1969 № 4
9. Данилькина Г.И. Об изменении содержания устных связных высказываний учащихся младших классов вспомогательной школы. Шестая научная сессия по дефектологии М., 1971
10. Дульнев Г.М.Об усвоении учащимся вспомогательной школы словарного состава родного языка. В сб, Учебно- воспитательная работа в специальных школах, вып 4.,1954
11. Жахина Б.Б. 5 сыныпты лексикамен оқытумен байланысты тіл дамытудың әдістемесі. Канд. Дисс. А.,1995
12. Еременко И.Г. Познавательные возможности учащихся вспомогательной школы. Киев,1972
13. Капинос В.И.Развитие речи, теория и обучения прктика 5-7 кл. М.,1991
14. Курвиц В.И. Тематические беседы и упражнения для развития навыков русской речи. Таллин.,1965
15. Қазақ фольклоры мен халық педагогикасының мәселері. /Под ред. Қоңыратбаев А.С. Алматы., 1984
16. Көкеев М.Ж. Ел аузынан жинаған әдебиет Алматы., 1990
17. Қазақ халық әдебиеті. Алматы., 1990
18. Занков Л.В.,Гнездилов М,Ф. Развитие устной и письменной речи школьников. В сб, Новые пути в дефектологии М.,Учпедгиз,1935
19. Ғабдуллин М. Қазақ халқының халық ауыз әдебиеті. Алматы., 1996
20. Луцкина Р.К. Коррекция речевого и умственного развития учащихся вспомогательной школы. Алматы.,1989
21. Лепилов В.П. Развитие русской речи учащихся 5-7 казахской школы Алматы.,1959
22. Луцкина Р.К. Особенности развития устной и писменной речи учащихся вспомогательной школы в процессе обучения. Канд дисс.М., 1974
23. Люблинская А.А. Очерки психического развития ребенка М., 1965
24. Лалаева Р.И. Особенности речевого развития умственно отсталых детей. \\ Дефектология 2003 №3
25. Особенности умственного развития учащихся вспомогательной школы. Под ред. Ж.И Шиф М.,1965
26. Петрова В.Г. Практическая и умственная деятельность детей олигофренов. М.,1968
27. Петрова В.Г. Развитие речи учащихся вспомогательной школы М.,1977
28. Политова Н.И. Развитие речи учащихся 5-7 кл на уроках русский язык. М., 1984
29. Өмірбекова Қ.Қ Некоторые приемы работы по формированию письменной речи.
30. Микляева Н.В. Развитие языковой способности у детей с общим недоразвитием речи \\ Дефектология 2003 № 2
31. Развитие речи учащихся 4-10 класс в процессе изучении литературы в школе ( состав.В.Я.Коровина) М.,1985
32. Развитие речи учащихся 4-7 классна урок литературы М.,1987
33. Соловьева М.С. Коррекционная работа на уроках русского языка при изучении темы «Глагол» в VII классе вспомогательной школы Канд.дисс.М., 1973
34. Сумарокова В.А. Усвоение текста учаимися вспомогательной школы при различных способах чтения. Седьмая научная сессия по дефектологии М., 1975
35. Сойкеев ХюМ. Сборник упражнении по развитии устной и письменной речи А., 1965
36. Сложеннина Н.Н. Опыт работы по изучении словарных слов на уроках русском старшем классе. \\Дефектология 1994 №2
37. Таубаева Ғ.З.Балалар әдебиеті және балалар жазушылары \\ Қаз МУ хабаршысы 2003, 9
38. Турсунов Д.Т. Развитие устной речи учащихся на уроках русский язык в казахском школе. А.,1977
39. Тарасенко н.В. Обогащение устной речи учащихся младших классов вспомогательной школы именами прилагательными Канд. Дисс. М.,1973
40. Тұрмаханов Е.С. Оқушылардың сөздік қорын байытудың теориялық әдістемелік негіздері, Канд. Дисс. А., 2005
41. Шадаева Н.К. Қазақ мектебінің 5 сыныпта лексиканы деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту әдістемесі. Канд. Дисс. А., 2003
42. Федченко А.П. Некоторые особенности построения предложений в устной речи учащихся VIII класса вспомогательной школы .Шестая научная сессия по дефектологии М.,1971
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Тақырыбы: Көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларының халық ауыз әдебиеті
арқылы сөз қорын молайту
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------
I – бөлім
Сөйлеу тілінің дамуының теориялық негіздері.
1.1. Сөйлеу тілінің дамыту ерекшеліктері, жолдары------
1.2. Көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің ерекшеліктері---------
1.3. Сөйлеу тілін дамытудағы халық ауыз әдебиетінің маңызы-----------
II – бөлім Көмекші мектеп оқушыларының сөз қорының жағдайы.
2.1. Зерттеу әдістемесі------------------------- -----------------
2.2. Зерттеу нәтижелері.------------------------ ----------------
III – бөлім Балалар әдебиеті арқылы көмекші мектеп оқушыларының сөз
қорын дамытудың жолдары-----------
Қортынды--------------------------- -------------------------------
Қолданылған әдебиеттер тізімі.---------------------------- ---
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігін алу жағдайында қоғамды жаңарту
демократиялау процесі болды. Қазақ тілі мемлекеттік тіл деген статусқа ие
болу ол рухани мәдени- тарихтың өткен мұрагерін жаңғырту ең маңызды
мәселердің бірі.
Адамды адам қылған, ары қарай даммытып әрқашан жетілу үстінде құбылыс
ретінде ең алдымен тілді атауға болады. Тіл- адам ойын жетілдіру үшін,
әлемді қоғамды танытушы. Тіл арқылы әр адам өз ойын, өз пікірін жеткізе
алады, қоршаған ортамен қарым- қатынысқа түседі. Тілді тиімді әрі дұрыс
пайдалану адамның сөздік қорының және оны орынды қолдануына байланысты.
Қазіргі таңдағы білім беру жүйесінің негізгі бағыты оқушының сөздік
қорларын дамыту, жетілдіру, қалыптастыру болып табылады.
Мектеп мұғалімдерінің негізі міндеттерінің бірі – оқушыларды жүйелі
сөйлеуге үйрету және машықтандыру. Демек, ттіл дамыту жұмысы метепте
үздіксіз және мақсатты түрде жүргізіледі.
Қазақ тілін оқыту ісі өткен ғасырда-ақ қолға алына бастады. Осы кезеңде
қазақ зиялылары келесі еңбектер жазып, қазақ тілін оқыту әдістемесінің
негізін қалаған ғалымдар оқушылардың сөздік қорларын мәндес сөздер арқылы
таныта дамыту бойынша( Ы.Алтынсарин), тақырып боынша сөздерді топтастыру
ерекшеліктерін (А.Байтұрсынов), оқушылардың сөздік қорларын байыту
мәселесін мәтінді түсініп оқуымен байланыстырады. Ондағы кездескен
түсініксіз сөздердің мәнін игерту, сөздік жұмыстары арқылы балалардың
кітапты дұрыс түсініп оқуына ықпал жасауға болатындығын тауып көрсетеді.
Оқыту білімдік, танымдық және дамытушылық қызметтер атқарады.
Сондықтан оқытылатын пәнге байланысты білім, біліктілік икемділік пен дағды
қалыптасса, танымдық қызметте ғылыми таным жолдарын, көздерін, әдістерін
игеру жүзеге сарылып, жеке тұлғаның қалыптасуына ықпалы болады.
Оқытудың дамытушылық қызметі білімді игеру үрдісіндегі оқушылардың ақыл-
ой, іс- әрекетін ұйымдастыруға байланысты. Ол туралы К.Д. Ушинский: Тілді
ойдан бөлек дамыту мүмкін емес деп анықтайды. Сондай- ақ ақыл- ойды және
тілді дамыту танымға байланысты болады. Мәселен, А.Е. Власенков Мектептегі
тіл дамыту бойынша тапсырмалар оқушының танымдық қызметін жүзеге асыруға
байланысты сұрақтардың ауқымын қамтиды, деген пікіріне қарағанда, тіл
дамыту танымды арттыру әректі арқылы жүргізіледі. Ал таным ойлау амалдары
бойынша іске асады.
Психологиялық- педагогикалық зерттеулерде қалыптасқандай балаланың
психикалық дамуының толықтығы ең маңызды мәелелерінің бірі- баланың сөйлеу
тілі жағдайы.
Бәрімізге белгілі болғандай қалыпты сөйлеу тілінің даму кезеңі баланың
мекиептегі келешкте оқушының сөздік қорының және тілдің грамматикалық
формалары сауаттылықты меңгеруде дайындығығыың міндетті түрде қажет екені
белгілі.
Фонетика- фонематикалық және ерекше сөйлеу тілінің лексика
грамматикалық жағының жетіспеушілігі, басқа психиклық процестердің
қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Сөйлеу тілін дамыту жұмыстарында зияты
бұзылған балалардың арнайы мүмкіншіліктерін дағдылары ғана емес сонмен
бірге коорекциялық тәрбиелік жұмыстың ұйымдастырылуы ескеріледі. Осы сөйлеу
тілін дамыту мәелелернің аспектілірені зерттеу барысында фонематикалық
қатарын, сөздік қорының құрамын, сөйлеу құрауын т.б. процестердің параметрі
мен ( А.К. Аксенова, М.Ф. Гнездилов, Г.М. Дульнев, М.В. Занков, Г.В.
Петрова) айналысқан.
Ал егерде біз қазақ жащушыларның жалпы тіл туралы мағлұматына көңіл
бөлетін болсақ, мынадай пікірге тоқталамыз.
Адамынң жеке тұлға ретінде дамуына ықпал ететін факторлардың бірі –
тіл. Тіл арқылы әрбір адам өз ойын, пікірін, сезімін, жеткізеді. А.
Байтұрсынов: Тіл адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын адамдық
белгі болғандықтан, ол арқылы ұарым- қатынасқа түсу тек адамдардың
болмсын, өз мәдениетін ана тілінде қалап дамытады.
Мектепте тілді оқыту жұмыстарына ерекше көңіл бөлінеді. Тіл арқылы
балаға барлық ғылымның негізі үйретіледі. Ә. Садуақасовтың Адамды бір-
бірімен қоғамдастыратын басты құралдың бірі – тіл. Оқушылардың білімді
болуының басы айтушының сөзін тыңдай білуден, сөйлеу алудан басталады.
Әрбір пәннен тиянақты білім алу да тілге байланысты деуі де сондықтан.
Тілді оқыту баланың мектепке келген күнен бастап жүргізіледі. Қазақ тілі
сабақтарында балаға тілдің фонетикалық құбылыстары, лексикалық
ерекшеліктері, граммматикалық заңдылықтары үйретіледі. Сонымен бірге
мұғалімнің алдына екі міндет қойылады. Бірі- тілдің әдеби тіл нормасы
бойынша білім беру, яғни оқушыға орфоэпиялық және орфографиялық дағдыны
меңгерту; екіншісі- сөздік қорын молйту сөздердің дұрыс тіркестіріп,
даярлау. Мәселен, Ш.Уақпаев: Сөздік қорын молайту, сөздерді өз орнына
қолдана білуге жаттықтыру оларды өзара байланыстырып сөйлем құрастыруға
төселдіру екендігін нақтылай отырып; Баланың сөздік қоры үрдіс.
Оқушының неғұрлым сөздік қоры көп болып, ойлау қабілеті жақсы жетілсе,
білімді тереңде тез үйренеді. деп осы мақсатқа жетудің бір жолы лексикалық
білімді игерту екендігін көрсетеді.
Зерттеу насаны- Көмекші мектеп оқушыларының сөз қорының қалыптасуы.
Зерттеу пәні- Көмекші мектептегі оқу процесі.
Зерттеу мақсаты- Көмекші метептің жоғарғы сынып оқушыларының счөз қорын
дамыту жолдары.
Зерттеу міндеттері- 1. Арнайы әдебиеттерде берілген көмекші мектеп
оқушыларының сөздік қоры ерекшелігі туралы мәселерге шолу жасау.
2. Көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларның сөз тқорын дамуын
анықтау
3. Сөздік қорын тексеру әдістерін құрастыру.
4. Көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларының халық ауыз пайдалану
арқылы сөз қорын дамыту тәсілдерін қарастыру.
Жетекші идея. Гер мектеп оқушыларының сөздік қоры байыса, онда
біліктілігі мен сөздерді дұрыс пайдалану арқылы оқушылардың шығармашылық
қабілеті дамиды. Баланың танымдық процестері жетіліп, жеке тұлға ретінде
қалыптасып, қарым-қатынас мәдениеті жетіледі.
Зерттеудің ғылыми жаңылығы. Көмекші мектептің жоғарғы сынып
оқушыларның сөз қорының жағдайын анықтау, оны жетілдіру бағыттары, әдіс-
тәсілдері құрастырылады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Қазақ тілінде көмекші мектеп
оқушыларының сөз қорының кейбір ерекшеліктері анықталып, арнайы мағлұматтар
аланды. Бұл мәселенің теориялық жағдайы толықтырылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Көмекші мектептің жоғарғы сынып
оқушыларының сөз қорын тексеруге әдістеме құрастырылып, жүйелейді.Зерттеу
барысында қарастырылған жұмыс бағыттарын арнайы мекиептің оқу процесінде
қолдануға болады.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер көмекші мектептің әдебиет сабағында
мақсатты және жүйелі түрде халық ауыз әдебиеті үлгілерін ( ертегі, жұмбақ,
жаңылтпаш, мақал- мәтел, өтірік өлеңдер т.б.) енігізіпе пайдаланса, онда
бұл оқушылардың сөз қорын дамыта отырып, жетілдіруге болады, өйткені
фольклорлық материалдар бала қабілетіне лайықтығымен, логикалық
жүйелігімен, тәрбиенің маңыздылығымен, эстетикалық талғамдылығымен бағалы.
Зерттеу базасы. Ғылыми зерттеу жұмысына қатысты материалдао
дайындалған оқу- әдістемелік құралдар. Алматы қаласындағы Бегалин атындағы
№3 көмекші мектепте іс- тәірбиелік сынақтан өткізілді.
І- бөлім Сөйлеу тілінің дамуының теориялық негіздері.
1. Сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері.
Қазіргі қазақ тілінің сөздік қоры қазақ халқының тарихымен қатар дамып
қалыптасқан. Сондықтанда сөздердің пайда болуы әр түрлі себепке және
тарихқа байланысты. Тіл- тілдің өзіне тән төл лексикасы және грамматикалық
тұрмысы болады. Бірақ онымен шектеліп қалатын тіл жоқ. Халықтар қашанда
тұйық өмір өмір сүрмейді, өзге халықтармен эконимикалық, саяси мәдениетте
байланыста болады. Ал бұл қатынас тілге әсерін тигізіп отырады. Соның
ішінде тез қабылданатын, тез өзгеріске түсетін лексика болады.
Қазақ халқы да әр дәуірде әр түрлі халықтармен байланыста болып, сөздік
құрамынбайытып отырған. Тілдің сөздік құрамындағы басты нәрсе барлық сөздің
ұйытқысы болып табылатын түбір сөздер- негізгі сөздік қор. Демек, тілдің
негізгі қоры талай ғасырды басыныа кешіргендіктен, олар байырғы көне сөздер
деп аталады.
Тілдегі сөздердің бәрі қосылып, тілдің сөздік құрамы дегенді жасайды.
Тілдің сөздік құрамы үнемі дамуда, өзгерісте болады. Тіл қоғам тарихымен
қоғам өндірісімен тікелей байланысты, әрі талай ғасырдың жемісі
болғандықтан, сөздік құрамы біркелкі болуы мүмкін емес.
Сөздік құрамда байырғы төл сөзднрге, шеттен кірген сөздер болуы заңды.
Тілдің даму барысында жаңа сөздер пайда болуымен қатар, оны қайсы біреулері
күнделікті өмірдің қажетіне қарай қосымша жаңа мағынаға, кейбіреулері
бұрынғы көп мағынасы бір мағынамен шектеліп келеді.
Тіл тілдің өзара бір- бірімен байланысты екі жағы болады. Оның бірі-
тілдің грамматикалық және фонетикалық жақтары. Тілдің осы екі жағының
бірлігінің тұтас тіл құралы да, айтылатын ой түсінікті болып, тіл нағыз
қатынас туралы ретінде қызмет ете аладаы.
Сөздік пен грамматикалық құрылыс үнемі біллікте жұмсалады. Олардың
қайсынының өзіне тән ерекшіліктері мен қызметтері әрқайсысының өз жүйесі
болғандықтан, тілдің сөздігін лексикология тексереді де, грамматикалық
құрлысын грамматика ғылымы зерттейді.
Бірақ тіл ғылымыныңы бұл саларныңы тексеретін объектілері басқа
болғанымен, өзара байланыстары да күшті, өйткені оның бұл екі саласы-
лексикология да граммматикада өздернің тексеру объектісінің негізі етіп
сөзді алады, демек тексеруді жеке сөзден бастайды.
Сөз дегеніміз- қыр сыры мол, күрделі тілдік категория. Сөздік мағыналық,
дыбыстық шығу төркіні, даму тарихы, қолданылуы, ерекшілігі, жасалу жолы
өзегру жүйесі және басқа алуан түрлі жақтары бар.
Тіл ғылымыныңы әр саласы сөзді әрқилы тұрғыда қарап тексеоеді. Мысалы:
сөздің дыбыстық жағының сыр сипатын оның белгілі бір дыбыстық комплекс
арқылы құлаққа естілініін айтамыз.
Білігілі әдіскер ғалым Ш.Х. Сарыбаевтың диссертациясында зерттеген
мәселесенің бірі- оқушының сөздік қорының байыту мәселесінде әдіскер ғалым
оқушыға үйретілітін сөздерді таңдауға мән берген. Бұл ретте ғалым
оқушыларға нақтылы деректерді заттардың атын үйретуден бастаудың пайдалы
екенін дәлелдеген. Әдіскер ғалым оқушыға үйреткен сөздер сен сөз тірекстері
бір- бірімен байланысты болу қажет деген пікірді дәлелдеген. Ал енді
оқушының сөздік қорын молайтудың амал- тәсілдері бойынша әдіскер ғалымның
ұсынған, дәлеледенген бірсыпыра құнды пікірлері бар.
Ш.К.Сарыбаев сөздік қорды жинау, байыту үшін оқушы сөздерді түсінбей
жаттап алмауы керек деп санайды. Ол дұрыс, өйткені сөздер тез ұмытылады.
Әдіскер ғалым сөздерді үйрету табиғи жағдайда оқушының есту, көру, сезіну,
сияқты қабілеттрін түгел қатыстыру арқылы іске асуы қажет деп дәлелелдеген.
Әрине бұл үнемі жүзеге асыруға қиын мәселе. Сабақ оқылатын бөлме, оның
ішіндегі заттар, оқушы, мұғалым оқу құралдарының аттарын үйрету табиғи
жағдайда үйрету қиын.
Диссертацияда ғалым дәлелденген келесі құнды пікір оқушыны сөз
мағынасына мән беруге баулу. Мысалы; мағынасы жақын сөздерді тану, қарама-
қарсы сөздерді ілу өздері білетін сөздерді мағынасын жақсы түсінуінің
ерекшелкітерін ажырата алуға дағдыландыру мәселесін диссертацияда ғалым
арнайы сөз еткеен. Бұл сөздерді жаттау емес, шамалы түрде түсіну, ұғу деген
мәселеге салды. Әрине, бұл қағиданың тілід саналы үйретуге пайдалы екені
сөзсіз.
Қазақ тілі сабағында оқыту, жазу, оқу грамматикасы, тіл дамыиу, сөздік
қорын молайту сияқты мәелелер бір- бірімен жүргізіеледі деп санайды.
Неігзгі міндет- оқушылардың сөз қорын молайту, тілдерін дамыту.
Ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин ана тілінің тазалығы мен сөздрідің дұрыс
қолдануына үлкен мән беріп, баланың тілін, сөздік қорын дамыиудағы
түсіндермелі оқу ісінің маңыздылығын көрсетті. Ал А.Байтұрсынов тіл
мәдениетіне, тілдің қисынды болуына мән бере келе, айтушы ойын өзі үшін
айтпайды, өзге үшін айтатынына назар аудартты. Сондықтан ол өз ойын өзгелер
қиналмай түсінетін қлып айту керектігін ескертті. Ол үшін айтушы сөйлейтін
сөзін жақсы қолдана білу тиіс деген талап қойды. С. Жиенбаев оқушының сөз
байлығын молайту үшін оқушының сөз сапасын арттратын, ойлағыны дәлелдеп,
жүйелеп айтуға дағдыландарытын, дұрыс жазуға үйрететін жұмыстар жүргізу
керек деп есептеді. Ш.Сарыбаев оқушыардың тілін дамытуды, оның ішінде
сөздік қорды арттыруды грамматиканы оқыту мен байланыстыра жүргізуді
қуаттаса, Ғ.Бегалиев сөз мағынасын игерту әдіс- тәсілдеріне мән берді.
Қазақ тілін дамыта оқыту арқылы баланың сөздік қорын байыту мәселесіне
Д.Әлімжанов, И.Маманов, Х.Арғынов, С.Рахметова Қ.Шәукенов т.б. Тұжырымдай
айтқанда, баланың танымын, ойын, тілін дамытып қатысымдық әрекетін жүйелі
де нәтижелі жүргізу үшін алдымен сөз бен оның мағынасын игрітледі. Сонымен
бірге ол сөздерді бір- бірмен байланыстырып сөйлем құрасыьруға жаттығады.
Соның негізінде ауызша және жазбаша сөйлеу әпекеті, икемділіктері мен
дағдылары қалыптастырылды.
Сөздік қорды байытудың мазмұны мен жүйесі тармақшасында сөздік қорды
байытудың ьла тілін дамытудағы маңызы, алатын орны және тіл дамыта оқыту
жүйесі мен қалыптастыралтаын имекділіктер мен дағдылар қарастырылды.
Қазақ тілін оқытуда тіл туралы білм берумен бірге оқушыны тілдік қарым-
қатынасқа дарялау міндеті қойылады. Ол баланың тілін дамыта оқыту, сөздік
қорын молайту; сөз , сөйлем, мәтіннің мағынасы мен ұғымы, ойы және мазмұны
арқылы оқушылардың ойында ұлттық танымды қалыптастыру.
Оқушының сөйлеу әрекетін дамыту, ең алдымен оқыту үрдісінде тілдің
лексикалық, грамматикалық білім нормаларын игертуге байланысты болса,
екіншіден, сөйлеу икемділіг пен дағдылары сөйлеу әрекетінің оқу, тыңдау,
айту жазумен байланысты болады. Сондықтанда қатысымдық икемділік пен дағды
сөйлеу қарым- қатынастың түрткісіне мақсат- міндеттерні орай жүргізіліп,
екніші жағынан әлеуметтік норамалар, яғн тіл мәденитенің негізінде
ұйымдастыру болып табылады.
Баланың сөздік қорының қалыптасу ерекешеліктері және сөздік қор
психикалық үрдістер арасындағы байланыстар мен олрдың рақатынасы
сипатталады.
Баланың таным үрдістері ұлғайған сайын оның сөйлеуге қажетсінетін
сөздер саны да өсіп отыр. Мұның өзі баланың психикасы мен сөздік қорының
арасындағы байланысты білдіреді. Сондықтан, оқушылардың сөздік қорын
молайту жұмыстырында сөздік қор мен психикалық қаситтерның арасындағы
қатынастар анықталды. Мәселен,сөздік қор мынадай психикалық қаситттермен
байланысты:1) сөздік қор және ойлау; 2) сөздік қор және сөйлеу; 3) сөздік
қор және ұғым.
Игертуге тиісті материалдар мен оқу амал- әректінің бірлігін қамтасыз
ететін ойлауды дамыту тілді дамытудың негізгі шарты. Сондықтан баланың
сөздік қорының баюда да ойлау әрекетіне байланысты болады.
Адам әрекеті- күрделі үрдіс. Оның құрамына қозғалыстырдың жүйесі де
кіреді. Бала әректтер мен амалдар арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді түрде
ьайланыс жасап, оны өз шамасында өзгертіп, дамытып отырады. Сондықтан адам
писихкасы іс- әрекет үсьтінде дамып қалыптасады. Ал адам әреткетінің
әрқайсысы) ойын, оқу, еңбек, және нұсқаулар) әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады. Бұл теориялық пікірлер тіл дамту
мәселесінде ерекше орны алмақ. Сөйлеу әрекетінің жүйелі мазмұнды болуы ақыл-
ойы еңбегінің нәтижесімен бірге логкалық ой амалдары туралы( жинақтау,
талдау, нақтылау, бстракциялау, жалпылау, салыстыру, жіктеу, қортындылау)
дағдысына байланысты. Ал оны одан әрі дамыту, түрлі ойлау тәсілдеріне
сүйене отырып жасайды. Демек, логикалық ойлау анализдеу мен синтездеуден,
салыструдан дерексіздендіру мен ой қорытудан тұрады.
Сөйлеу әрекетінің дұрыс жүргізіліуі оқушыда психолгиялық
категорилардың қалыптасуына негізделеді. Өйткені сөйлеумен бірге ой
дамиды. Сондықтан оқу материалдарын ұғынуда талдау мен жинақтау маңызды
роль атқарады. Өйткені ойлау дегеніміз- түйсік пен қабылдаудағы талдау мен
жианақтаудың жаңа мазмұнға ие болған түрі. Талдау дегеніміз- ой арқылы
түрлізаттар мен құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөлшектерге ажырату
арқылы тану деп есептеледі.
Тұжырымдай айтқанда, адамға қорашан ортадағы шындықты дұрыс тануға
көмектесетін, әртүлі құбылыстардың бір- бірінен айырмашылықтары мен ұқсас
белгілірін анықтайтын ұғымдар логиклық ойау амалдары негізінде жасалып,
ойлау мен сөйлеуді жетілдіреді, нәтижесінде сөздің мағынасы, ұғымы
игеріледі.
Қазақ тілін игеру мұғалімнің сөздерін немесе оқулық материалдарын
құрғақ сөздер ретінде есте сақтау емес. Ол күрделі ақыл- ой еңбегі,
балалардың санасында шындық дүниедігі заттармен құбылыстардың туралы
елестерді, ғылыми ұғымдарды қалыптастырудың үрдісі, құбылыстардың өзара
байланыстары дамыиуға байлансыты жұмыстарда балалардың жас ерекшелктерін
мен жеке ерекшіліктері, олрдың зейін, ес, ойлау, қабалдау, сезім, қиял
ерекшеліктерін ескеріледі.
Л.С.Выготский, А.Н. Леонтьев, В.И.Лубовский, А.Р. Лурия осы психологтар
баситауыш метеп оқушыларының ерекшеліктеріне байланысты зейіннің
тұрақтылығының әлсіздігін ескертеді. Осыған байланысты мұғалім оқушы
зейінін сабақ материалдарның ауытқуымен тәрбиелеуі керек. Бұл тіл үйренуді
жеңілденетін мәселеге жатады. Психолог пен педагог ғалымдарының пікірінше
оқушының сөйлеу тілін дамытту, оны жазбаша тілін,ғ сөздік қорын байыту
жұмыстарымен байланыстыра оқыту да оқушылардың жас еркешеліктерін ескеріге
негіздейді.
Баланың сөздік қорын қалыптастыру туралы Л.С.Выготский, А.Н.
Люблинская баланың психолгиялық үрдістерін дамытуға, олардың түрлі іс-
әрекеттерін жетілдіруге сөздің әсері туралды А.Р. Лурия; ал сөздің дбыстық
құрамын меңгеру ерекшеліктері жөнініде Н.В.ИхвачкинА.В.Гвоздев граматикалық
ерекшеліктердің бала тілінде қалыптастыру үрдістері жөніндегі Ф.А. Сохин,
И.Н.Попова сөздік қорды меңгеру заңдылықтары туралы Н.А. Рыбникова,
К.И.Чуковский еңбектерінің алатын ролі зор.
Баланың басқа адамдармен қарым- қатынасты айналадағы қоршаған ортаны
бақылап білуі, тануы арқылы сөздік сөздік қоры меңгереді. Тілді игеру екі
мақсатта іске асырылады; бірі- сөздік қорының дамуы мен ойлау қабілітінің
жетілуіне байланысты болса, екіншісі- сезімі мен саналы игеруге жалғаса
отырып жүргізіледі.
Мектеп оқушының қазақша сөздік қорының толуғуын, тілдің грамматикалық
құрылысты туралы түсігін жүйелі, саналы түрде қалыптасытыруға тиісті.
Сонымен бірге тілден берілетін білім баланың жалпы дамуымен байланыстыра
қарастырыдаы, яғни оқушының сөздік қорын молайту барасында сөздің
мағыналары бойынша жұмыс істеу оқушының орташа тануы артады, ойы дамиды.
Сөздік құрам тілдегі лексиканың тілдегі лексиканың барлығын
қамтығанмен де ол тілдің негізі бола алмайды, өйткені құрамдағы лексиканың
бір бөлігі өзгеріске ұшырап отарды. Тілдің негізі- сөздік қор.
Үнемі өсудің нәтижесінде тілдің сөздік құрамы молая береді, өйткені
ескіріп шығып қалатын сөздің саны көп болады. Солай бола тұрса да тілдің
сөздік қоры бүкіл негізмен сақталады және тілідің сөздің құрамының негізі
ретінде пайдаланылады.
Тілдік сөздік құраммен тілдегі сөздің бәрі де жатады. Ендеше сөздік
құрамға сөздік қор да жатады. Тілідң сөздік құрамындағы басты нәрсе негізгі
сөздік қор,яғни негізгі сөздік қор сөздік құрамынан тыс қаралмайды.
Сөздік құраммен негізгі сөздік қордың арасында айырмашылық бар, сөздік
құрам негізенен өзгергіш келіп, өзінің құрамына жаңа сөздерді қабылдағыш
болдаы, сөз ішіндегі ескірген , көнерген сөздерді шығарып тастап отырады.
Ал негігі сөздік қорға келсек, бұл сөздік құрамының ішіндегі ең тұрақты
ұйытқысы болып саналады. Мысалы, адам, күн,ай, жер, тас, тау, ат,қой, мал,
аң, сары, т.б. тәрізді сөздер ертеден келе жатқан сөздер. Әрине бұдан бұл
сөздердің мағынасы дамымайды деген ұғым тумайды, бұлардың да мағыналары
өзгереді, бұлр да дамыды; бірақ сөздік құрамды тұтас алғанда оның негізгі
сөздік қоры баяу өзгереді. Тілдің сөздік құрамының гөрі негізгі сөздік
қорының көлемі кемірек, бірақ сөздік қор өте ұзақ ғасырлар бойы өмір сүреді
және тілде жаңа сөздермен жасалуына негіз бойы өмір сүреді және тілде жаңа
сөздер жасалуына негіз болады. Сөйтіп негізгі сөздік қор баянды, тұрақты
болды.
1.Негізгі сөздік қор талай ғасырдың басынан кеміргендіктен, көбінесе
көне дәуірден келе жатқан сөздер болады. Бірақ тілідің даму процесінде
кейбір сөздер неігзгі сөздік қордан шығып қалып отырса, кейбір сөздер оған
қосылып отырады.
2. Неігзгі сөздік қорға енетін жеке сөздер сол бір тілдің ішінде жаңа
сөз жасауға негізнен ұйытқы және икемді болады.
3. Неізгі сөздік қорға енетін сөздердің жалпы халықтың мәніболады,
көпшілігі бір буынды болып келеді. Мысалы, ас, от, ор, мал, бар, кез, он,
күн, т.б.
4. Қазақ тіліндегі сөздік қорға ентетін сөздердің көпшілігі өзге түркі
хлықтарының тілінідегі сөздермен түбірлес, мәндес болып келеді. Мысалы;
қазақ, қырғыз, қарақалпақ.
5. Сөздік қорға кіретін сөздер күнделікті өмірге қажетті сөздер
болдаы. Сөздік қорға енетін сөздердің саны тілдің сөздік құрамындағы
сөздерге қарағанда аз болады.
Қазаіргі қазақ тілінің сөздік қорындағы кейбір сөздердің осыдан мың
жарым жыл бұрын осы күнгі мәнінде қолданылғаны туралы бір дерке келтірейік.
Мсыалы: ат, ер, отыз, қалмыш, сияқты сөздер V- ғасырдың ескерткіші қазіргі
Жамбыл облысы Талас өзеннің бойындағы Айыртам-ай делінетін жерден табылған
тас жасуда кездеседі.
VII- VIII ғ ескерткіші делінетін Архонский жазуларныдағы сөздердің
көпшілігі қазіргі қазақ тілінің негізгі сөздік қорында бар. Мысалы; ат,
күн, түн, пышақ т.б.Негізгі сөздік қор тілде жаңа сөздер жасауға негіз
болса, сөздік құрам жаңа сөздер жасауға ұйытқы бола алмайды. Мысалы; жол,
жолаушы, жолақ, жолдас, жолығу т.б. дегендерге ұйытқысы болып тұрған жол
деген түбір сөз десек осыдан өніп тұрған жолай, жолшыбайға дегендерден
қазаргі тілімізде сөз жасалмайды.
1.1 а. Оқушының сөздік қорын байытудың лингвистикалық негіздері.
Тіл – адамдардың бір – бірімен қарым – қатынас жасауының құралы болса,
адамдар тіл арқылы қарым – қатынас жасау үшін алдымен сөзді, сонан соң
сөздерді қалай қолдануды білуі шарт. Міне, сондықтан да тілді үйретуде
оқушының сөздік қорын байыту мен сөздердің қалай қолданатынын үйрететін
грамматиканы оқыту қатар жүріп отырады.
Ана тілін оқыту әдістемесінде де оқушының сөздік қорын байытуға ерекше
мән берілетіні де бұл мәселердің сөйлеуде атқаратын зор қызметіне
байланысты. Ал екінші тілді оқытуда сөзді білу, сөздік қорының мол болуы
оқушының тілді меңгеру дәрежесінің негізгі көрсеткішінің бірі.
Оқушының сөздік қоры неғұрлым бай болса, соғұрлым оқушының ойын
толық, дәл, анық жеткізуге мүмкіндігі мол болады. Бұлардың әрқайсысы өте
үлкен мәселелер, олар қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізгі объектісі.
Сөйлеу үшін, ойын басқаға жеткізу үшін адамдаро ойын жеткізуге қатысты
сөздерді білу керек. Сөздерді білмейінше адам ойын басқаға жеткізе алмайды.
Сөсіз тіл арқылы қарым – қатынас жасау мүмкін емес. Тәжірбиеде екінші тідлі
үйрене бастаған адамның ойын жеткізуге қажетті сөзді білмей дағдарып,
әдепті тұрғаны жиі кездеседі. Сөздік қоры мол адамдар ондай қиындыққа
кездеспейді. Сондықтанда халықта тіл байлығы мол, шебер сөйлей білу
адамның мәдениетінің көрсеткішінің бірі болып саналады. Ол туралы
әдістемеші ғалым А.В. Текучевтің пікірін келтірейік: Әрбір жеке адамның
сөйлеу тілі – оның жалпы мәдениетінің деңгейлік көрсеткіші .
Оқушылардың сөйлеу тілін дамыту барысында әрбір оқушының табиғи өзінің
сөйлеу тілін дамытуға үлкен көңіл бөлу керек;
Сөйлеу тілін дамытудағы жаттығулар үнемі көркем әдебиетпен тығыз
байланыста болу керек.
Әдеби мәтін оқушылардың сөйлеу тілін дамытудағы ең маңызды әдебиет,
сөйлеу тілін дамытудағы және тағы да қосымша әдебиеттер, газет –
журналдар, іс-құжаттар, қоршаған ортағы сөйлеу тіл;
Сөйлеу тілін дамытуға тағы бір негізгі мән беретін мәселе ол мәтінді
анық,дұрыс оқу,оқушылардың лексикалық,әдістемелік,грамматикалы қ және де ана
тілі байлығы және сөйлеу тілінің әдеби нормадағы сөзі.
Сөйлеу тілін дамытудағы жетістік жұмыстың мазмұнды,мақсатқа бағытталған
негізге жетеді.
Егер де біз оқушылрдан сөйлеу тілінде олардың түсінбейтін сөздерді
талап ететін болсақ, ол ешқандай жақсы нәтижеге жеткізбейді. Дағды мен
біліктілікті білмей келесі әңгімеге өтіп кетпеу керек.
Сонымен, сөйлеу тілін дамыту барысында мынадай жұмыс жүйесі ұсынылады.
1. сабақтың әр түрлігі
2. Біртіндеп жұмыстың сыныпқа, тақырыпқа байланысты қиындауы.
3. Кейбір енген жаңа формаларда әрбір сыныптың басында соңында
қолдану Сонымен, сөйлеу тілін дамыту барысында мынадай
жұмыс жүйесі ұсынылады.
4. сабақтың әр түрлігі
5. Біртіндеп жұмыстың сыныпқа, тақырыпқа байланысты қиындауы.
6. Кейбір енген жаңа формаларда әрбір сыныптың басында соңында
қолдану
Сыныптағы сабақтарға қарай сөйлеу тілін дамыту жөнінде сыныптан
тыс :
қабырға газет шығару, шығармашылық әдеби және лингвистикалық үйірмелерге
қатысу т.б.
Міне,бұл лексиканы оқыту,жаңа сөздерді үйрету,оқушының сөздік қорын
байыту мәселерін зерттеудің қаншалықты қажет екенін көрсете алады.Оқушының
сөздік қорын байытудың жолдары мен амал – тәсілдерін белгілеу,сөздерді
меңгерудің ұтымды жолдарын анықтау,сөзді оқушының күнделікті қолданысындағы
белсенді сөзге айналдыру,оқушыда сөздерді орынды саналы қолдану дағдысын
қалыптастыру сияқты толып жатқан мәселерді анықтау оқушының сөздік
қорын байытуға жол ашады.
Оқушының сөздік қорын байыту,біртіндеп оны дамыту тілдің байлығын
ұғынуға жетектеуді қажет етеді.Оқушыны алғашқы кезден бастап ойын жеткізуге
мағыналас сөздердің ішінен ойын дәл білдіретін сөзді таңдай білуге үйрету
қажет.Ол үшін оқушыға синоним сөздерді де үйрету керек. Сондықтан бастауыш
сыныптарында синоним сөздерге тиісті орын беріп,оқушының сөздік қорында
ондай сөздерде болуға тиісті.Оқушының сөздік қорына кіретін сөз мазмұны,
мағынасы жағынан ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелейтін, жас сәбидің
жанына жақсылықтың нұрын себетін сөздер болғаны дұрыс.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл болып, оны мектепте жүйелі түрде оқыту
қазір күн тәртібіндегі маңызды мәселеге айналып отырған кезде оқушының
тілін байыту өте қажет болып отыр. Сондықтанда бұл мәселедегі ғалымдар
пікіріне, алдыңғы қатарлы мұғалімдер тәжірбиесіне 38-39ж өз тәжірбиемізге
сүйене отырып арнайы зерттеуді қажет деп таптық.Оқулық авторлары да, тіл
оқыту әдістемесінің әртүрлі мәселеріне арналған еңбектерде де, әдістеме
мәселеріне арналған еңбектерде де ғалымдар оқушыларға, студенттерге, тіл
үйретушілерге үйретілуге тиісті сөзді таңдап алуға ерекше мән беріп
отырған, ол осы ғылыми мәселенің маңыздылығына байланысты деп түсіну қажет.
Қорыта келгенде, сөздік қорды байыту,лингвистикалық білім негізінде
жүргізіледі.
- фонетикалық білім беру сөздің дыбысталуы арқылы мағына мен ұғымын,
сөйлемдегі ойды, мәтіндегі мазмұнды,пікірді түсіну арқылы өзіне таныс
не таныс емес жаңа сөздерді игеру арақылы жүзеге асады;
- лексикалық білім беру арқылы сөздердің мағынасын(тура, ауыс
мағыналарын),белсенді,енжар лексикалары игеріледі. Соның нәтижесінде
оқушылардың сөздік қорын сандық жағыныа, яғни сөздерді сөйлеу
әрекетінде қолдана білуге жаттығу арқылы дамытылады;
- грамматикалық білім беру арқылы жеке сөздерді бір-бірімен
байланыстыру арқылы қолдана алуға жаттықтырылса, қосымшалар арқылы сөз
таптарына сәйкес сөз жасау қабіліттері мен дағдылыары қалыптасады.
Оқушылар сөздің мағынасы,сөйлемнің ойы,мәтіннң мазмұны арқылы ұлттық сана-
сезімі қалыптасады, ұлттық таным негізінде тәрбиеленеді.
1.1 б. Сөздік қорды байытудың психологиялық негіздері.
Тіл- тарих халыктың даналық көзі.Тіл- арқылы балаға ата-аналарымыздың
асыл мұрағаттары өмір тәжірбиелері, нақыл сөздері мен ұғындырылады.
Бұл ұлттық қалыптасуы мен өмір сүруінің, жеке ұлт ретінде өмір
сүруінің алғы шарты. Бұл жөнінде М.Жұмабаев Тілсіз ұлт,тілінен айрылған
ұлт дүниеде ұлт болып, жасай алмақ емес,ондай ұлт құрымақ деген.
Сонымен бірге, тіл – бүкіл адамзаттың жеткен жетістіктерінң жиынтығы мен
білім қайнарының бұлағы. Тілді үйрену арқылы балалар, білім негіздерінің
ұңғыл-шұңғылдарын үйренеді.
Тілдік қарым-қатынаста берілетін ақпараттарды адамдар қабылдау,түйсіну,
ойлау, секілді психикалық процесс негізінде сөйлеу процессі арқылы
меңгеріп, оны қайтадан сыртқа шығарады.
Тілдің осындай көпжақтылығына байланысты тілді үш жақтама зерттеудің
бағыттары бар:
1. лингвистикалық
2. психолингвистикалық
3. социолингвистикалық
Бұл бағыттар тілді әр қырынан:тілдің теориясы(лингвистика), тілдің
психикалық ерекшелегі(психолингвистика), тілдің әлеуметтік
ерекешелігі(социолингвистика) туралы зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Бізге
қажеттесі психолингвистикалық бағыт.Себебі тілді меңгеру психикалық ойлау,
қабылдау, қиял, зейін т.б. процестер арқылы жүзеге асады. Осы тұрғыдан тіл
психикалық зерттеудің объектісі болып табылады.
Психология ғылымында тілді-тіл және сөйлеу деп бөледі. Тілді тіл және
сөйлеудің алғаш рет жіктеген Ф.де Соссюр, Е.И.Негневицкал мен А.М.Шахнорвич
те Фде Соссюрдің қозқарасын ары қарай дамытып былай Когда мы употребляем
слова язык мы имеем виду вещи- язык и речь,деп, тілдің сөйлеумен
байланыстылығы атап көрсетеді
Тіл – қарым-қатынас құралы болғандықтан, қатысым әрекетінде ғана өзінің
бүкіл қызметін айқындап, көрсете алады.” Лишь рассматривая язык в процессе
речевой деятельности, мы способны вскрыть реальный механизм общественного
функционирования языка “ (А.А.Леонтьев) Бұл пікірге Б.В.Беляев те қосылады:
Если язык есть явление лингвистическое, то владение, языком есть явление
психологические Олай болса, психикалық тұрғысынан тілге адамдардың өз
ойын, пікірін басқа адамға жеткізуі жатады. Себебі бала өзінің ойлаған
ойын, мұң-мұқтажын, қуанышын, ренішін, пікірін тілді қарым-қатынас құралы
ретінде пайдаланған кезде ғана сырқа шығарады. Бла сөйлеу процесінде өзінің
сөз байлығын пайдаланады. Сондықтан сөздік қордағы әрбір сөз баланың ойлау
қабілетіне, жеке тұлға болып қалыптасуына әсер етуші рөлінде қолданы.
1. Сөз затты, оның белгісін, қалпын әрекетін, байланысын білдіре
отырып,оларды көрінетін етеді. Сөзбен бейнеленген
жинақталған сипатқа не заттар мен олардың қасиеттері
тураалы
мұндай сезімдік сигнал таным объектісчі бола
тұра,жағдайға арналған оқып үйренбей-ақ сол орнында тез танылады.
1. Кез- келген сөз жинақтаушы мәнге ие болғандықтан, балалар анық
қабылдаған заттарын белгілі бір категорияға жатқыза алады.
2. Табиғаттағы заттар мен құбылыстар арасындағы ьайланыстар да
сөзбен беріледі.
3. Қажет және болмайды деген сөздерде ересектердің бала тәртібіне ,
мінез құлық ережесіне қойылатын негізгі талаптары
білдірілген.Бұл ережелерді бала меңгере отырып, оларды өз
бетімен әртүрлі жағдайда қолданады, соған сәйкес әрекет жасап
үйренеді.
4. Сөз әрекеттің мағынасын білдіреді.
5. Сөзбен өзінің қайғы-қасіретін бастан өткізген сезімдерін, өзінің
бір нәрсегее қатыстылығын білдіреді.
6. Ақыл-ой әрекетін бағыттарын сұрақ қойылып, сөзьен міндет
жүктеледі.
7. Балада іс жүзінде ең алдымен заттармен өзара әрекетте және
адамдармен қарым-қатынасында, өз күшін байқау формасында сана
–сезім дамиды.Алайда бала әрекеттің субъектісі екендігін тек сөз
арқылы түсінеді.
8. Сөйлеуді меңгере отырып, бала басқа адамдармен араласуды, оларды
түсінуді, оларға әсер етуді,ересектермен және бақа балармен
сөйлесуді үйренеді.
Демек, тіл арқылы бала өзінің қоғамының бір бөлшегі, қоғамға қатысты
екендігін сезінеді. Бұл баланың психикалық дамуына оның жеке тұлға болып
қалыптасуына ықпалын тигізеді.Тіл – қоғамдық құбылыс болғандықтан, сөздік
қорда тек қоғам бар жерде ғана жинақталады. Қоғам жоқ жерде сөздік қор
дамымайды, жетілмейді.
Ғалымдар (Л.С.Выготский, А.В. Ярмоленко сәбидің күлкісін, былдарлауын,
ым- шараларын ( қолымен бір затты нұсқағанын ) қатысым амалдарына
жатқызып, мұның барлығы баланың қаршаған ортаға өзінің сезімін көңіл- күйін
білдіреді дейді. Бала былдырлап сөйлегенде қршаған ортаиысындағы естіген
дыбыстарын қайталайды.
Сәбилер 3-9 айлық арасында тілдің бүкіл дыбыстық жүйесін дбыстай
алады.Осы кезеңнен бастап сәбилердің сөздік қоры зор қарқынмен дамиды.Бала
психикасының дамуына оның тілді меңгеруі, оны сөйлеу процесінде қолдануды
ерекше роль
атқарады. Сөйлеу әрекетінде бала өзінің жинақтаған
қамбасы сөздік қорды пайдаланады. Сондықтан оның
түсінікті сөйлеу
дағдыларының жетелуі, лексикалық қорының сандық және
сапалық
жағынан дамуы т.б. Мәселелер психолог, дефектолог- педагог, тілші
ғалымдарды ғасырлар бойы мазалап келеді.
Тұжырымдағанда сөздік қор сөйлеудің құрамдас бөлігі болғандықтан, оның
баланың ойлау қабілетіне де қатысы бар. Психолог ғалымдар сөздік қордың
бірлігі сөздің ойлауға қатысы “барлығын айта келіп, сөз ойлаудың ,,
клеткасы дейді . Бұл жөнінде А.Р. Лурия : “ что слова является не
только средство замещения вещи, представления, оно является и клеточной
мышления,- деп сөздің ойлау құралы екендігіне де көңіл бөледі.Л.С
Выготский ой сөзде өмір сүрмейді, сөзді құраушы мағынаны сөз бен ойдың
арасындағы дәнекер деп атайды. “ мысль не выражается в слове, а совершается
в нем, значение находиться как бы между мыслью и словам, вот почему
значение пересекается коммуникация и мышления.
Қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеудің, ол туралы ғылыми ой –
пікірлердің айтыла бастағанына талай уақыт өтті, оның бастау көзі тереңде
жатыр.
Бұл ретте қазақ халқының оқу – ағарту ісінің бастау кезінде тұрғаны
атап кетуге болады.
Ы.Алтынсарин өз еңбектерінде оқушының сөздік қорын қамтамасыз етуді
бірінші орынға қойып отыр. Оның ішінде адам сөйлеуіне нысана болатын зат
атауларын үйретуге ерекше мән берген. Сонымен бірге оқулықта келтірілген
сөздерден шектелмей, одан молырақ тоқталу қажет деу арқылы оқушының
сөздік қорын байытып отыру мәселесін көтерген. Ұлы ғалымның бұл пікірлерін
қазіргі әдістемеші ғалымдар да өз зерттеуіне жұмысына өзек етеді.
Тілдің үйренудің негізгі мақсаты - сөйлесе пікірлесе білуге үйрету. Ал
сөйлесу үшін алдымен сол тілдегі сөздерді білу қажет, сөзсіз ойын жеткізу
мүмкін емес. Адамның сөздік қоры неғұрлым бай болса, соғұрлым ол ойын толық
дәл жеткізе алады. Әрине тек сөздерді ғана білу сөйлесуді қамтамасыз ете
алмайтыны түсінікті. Сондықтан да Ы.Алтынсарин оқушыға сөздердің өзгеруін
игерту керек екенін жоғарыда көрсеткен. Сөйтіп; бұл еңбекте ғалым жаттығу
жұмысына, ойын ауызша және жазбаша дұрыс айтып, жаза білуге еркін сөйлеуге
үлкен мән берген Ы.Алтынсарин оқулығындағы берілген мәтіндер оқушының
сөздік қорын молайтып,тілін дамытуға,халықтілін білуге атап айтқанда мәтін
барысында баланың тілін дамытудың негізін салғандығын анық байқауға болады.
Оқушының сөздік қорын байыту,біртіндеп оны дамыту тілдің байлығын
ұғынуға жетектеуді қажет етеді. Оқушының алғашқы кезден бастап ойын
жеткізуге мағыналас сөздердің ішінен ойын дәл білдіретін сөзді таңдай
білуге үйрету керек. Сондықтан бастауыш сыныптарында синоним сөздерге
тиісті орын беріп оқушының сөздік қорына кіретін сөз мазмұны, мағынасы
жағынан ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелейтін, жақсылықтың нұрын себетін
сөздер болғаны дұрыс.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл болып, оны мектепте жүйелі түрде оқыту қазір
күн тәртібіндегі маңызды мәселеге айналып отырған кезде оқушының тілін
байыту өте қажет болып отыр. Сондықтанда бұл мәселедегі ғалымдар пікіріне,
алдыңғы қатарлы мұғалімдер тәжірбиесіне 38 – 39 жыл өз тәжірбиемізге сүйене
отырып арнайы зерттеуді қажет деп таптық. Оқулық авторлары да, тіл оқыту
әдістемесінің әр түрлі мәселеріне арналған
Бұл аталғандарған шығатын қортынды мектеп оқушының сөздік қорын байыту
ең маңызды мәселе болып табылады. Оқушының сөздік қорына кіретін сөздерді
ғылыми енігізде, белігілі жүйеге асыру қажет. Оқушының сөздік қоры
мұғалімнің бақылауымен, белгілі жүйеде қалыптасуына керек етеді.
Оқушының белсенді сөздік сөздік қорын белсенді қорға айнылдыру үшін
мұғалім сөздерді қолданудың жолдарын көрсетіп отырады. Оқушының оқу кезінде
сөздік қорын белсенді қорға айналдыру үшін сабақ үстінде арнайы
ұйымдастырған жұмыстары, сондай-ақ дағдыландыру жаттығулары үнемі
жүргізіліп отырылады.
Оқушының сабақта сөздік қорын дамытуда сөздік жұмысы дұрыс
ұйымдастырудың қажеті зор. Ойланбай, жүйесіз жүргізген оқыту үстінде жақсы
нәтиже бермейді. Бұл жұмыс түрі әр сабақта өткізілуі тиіс,оқытушы үйренген
сөзді мағынасын түсініп саналы меңгеріп, мұны есінде сақтауы қажет.
Орыстың ұлы педагогы К.Ушинский ана тілінің білім алудағы асыл қазына
екендігін айта келіп:”өзінің ана тілінің мазмұнын мағынасын жете
түсінбеген,оны жазбаша сөйлеу дағдысын дұрыс түсінуге қабілеті бломайды,ол
бүкіл өміріне зиян келтіреді”-деген еді.Сондықтан К.Д.Ушинский ана тілін
оқыту арқылы баланың ой өрісін кеңейтіп мәдениетін игеру керектігін айтады.
Сонымен бірге үйренген, меңгерген сөздерді сөйлеу тілінде қолданып, өз
ойын айта алу қажет.
Бастауыш сыныптардағы сөздік жұмысының негізгі сабақ сайын жаңа
сөздерді үйренуден басталады. Мұның өзі сынып жоғарылаған сайын оқушыны
сөздік қорын жылма – жыл молаюына, баюына апарады.
Сөздік жұмысы – тілді дамытудың негізгі – қадамы.
Қазіргі қоғамның мемлекеттік тілде сөйлей алатын, қоғам талаптарына сай,
іскер тұлғаларды дайындауды қажет етіп отыр. Осындай тұлғаны дайырлау
бағытында қазақ тілі, әдебиет пәндерінің мұғалімдерінің міндеттері
ерекше. Ең негізгі мақсат – оқушылардың сөйлеу қабілеттерін арттыру ауыз
екі тілдерін дамыту. Сөздік жұмыс тек жаңа сөздерді жаттау мен
шектелмей,оның түрлі жолдарын тиімді пайдаланған дұрыс. Жоғарғы сыныпта
сөздік жұмысы түрленіп оқушының ойлау қабілеттерін арттырып, шығармашылыққа
жетелейді. Бұл сыныптарда сөздік жұымысы сөздің ой тұлғасы деген шартты
атпен жүргізіледі. Оқушылар жаңа сөздердің ой тұлғасын қарастырып, өз
бетінше сөздік қорын байытып отырады. Мысалы:
күзету күзетіп отыр
күзеткім келеді
күзетеді
күзетсең
Күзет
күзетті
күзететін
күзетші күзетермін
Оқушылардың сөздік қорын дамытудың бір жолы – оқушы сөздік қоры туралы
мұғалімнің үнемі толық мағлұматты болуы мен байланысты, ол сөзді оқытып
жүрген сыныптарға оқушылардың қаншылықты сөздік қоры барлығын үнеиі біліп
отыру қажет. Сондықтан оқушының сөздік қорының даму барысын мұғалімін
қадағалап отыру қажет.Сонда ғана мұғалім бұл үсте кемшілік болса, оны
жоюдың жолдарын оны түзетуге алады.
Оқушының сөздік қорын анықтау түрлі жолдармен жүргізіледі. Ол үшін
оқытушылар мен белгілі бір тақырыптарда әңгімелесу мазмұндама жазғызу,
мәтін мазмұнын ауызша баяндау сияқты тақырыптарға түрлі жұмыстың түрлері
жүргізіледі:
1. Айналадағы қоршаған орта туралы
2. Мектеп, сынып оқу құралдарының аттары
3. Киім-кешек, үй – жиһаздары, ыдыс – аяқ атаулар
4. Отбасы мүшелері туралы
5. Ата – аналардың кәсібі, мамандығы
6. Қоғамдық өмірлерге байланысты атаулары (мерекекөліктер, көшелер, қала
аттары, кинолар, мектептер.)
7. Оқи алу біліктерін түсініктерін байқау
8. Табиғат құбылыстары туралы
9. Жылдың төрт мезгілдерінің атаулары
10. Бау – бақша атаулары
11. Үй жануарлары, жабайы жануарлар, құстар, өсімдіктер т.б.
12.Түрлі дидактикалық ойындар арқылы диафильм, кинофильм көрсету арқылы
оқушылардың сөздік қорын анықтауға мүмкіншіліктері бар.
Бұл орайда сөздік жұмысы, оны жүргізу әдістерін түрлендіріп қолдануының
маңызы зор. Оларға төмендегідей талаған түрлер жатады:
1. Әңгімелесу, әңгіме құрату - өзін қоршаған орта туралы: Үй іші,
мектебі, сыныбы, ата – анасы оқу құралдары т.б.
2. Оқушының күнделекті жиі пайдаланатын заттарды көрсету арқылы оны
атау (киім – кешек, ыдыс – аяқ, төсек орын, үй жиһаздары )
3. Сөзді түсініп айту дәрежесін тексеру (таныс емес затарды көрсету)
Сөздік жұмысын жүргізудің әдіс - тәсілдері алуан түрлі мұғалім оқу
жылының алғашқы күнінен бастап – ақ сабақта өтілетін грамматикалық
тақырыптың тұсында сөздің жұмысын жоспарлы,белгілі бір мақсат қоя отырып
жүргізіледі.
Сөздік жұмысын ұйымдастырудың басты ұстамына – оқушының логикалық
материалын белсенді түрде меңгеріп, оны сөйлеу тілінде түрлі тұлғада
қолдана білуі, яғни оқушы ол сөзді кез – келген грамматикалық мағынада
қолдана алу қажет. Мысалы: оқу, оқып, оқыған, оқығанда, оқитын, оқыса,
оқымақ т.б. Сөздік жұмсының екінші ұстанымы – жаңа сөзді оқушыға бірінші
рет түсіндіруде зат есім, сын есім, есімдік, сан есім түрлері.
Сөздік қорды байытудың мазұны мен жүйесіне толығырақ тоқталып өтелік.
Сөздік қорды байытудың бала тілін дамытудағы маңызы,алатын орны және
тіл дамыта оқыту жүйесі мен қалыптастырылатын икемділіктер мен дағдылар
қарастырылады.
Әдістемеде оқушы сөздігі ұғымы бар.Ол оқушының белгілі сатыдағы
меңгерген сөздік құрамының көлемін білдіреді.Ал енді оқушының сөздігін
байыту деген-оның сөздігінің сандық өсуі ғана емес, ұғым көлемін кеңітетін
сапалық өзгеруі, сөз мағыналарын нақтылай тусуі,белгілі сөздің жаңа
мағыналарымен таныс болу, сонымен қатар сөзді орынды, жатық қолдану.
Қзақ тілін оқытуда тіл туралы білім берумен бірге оқушыны тілдік қарым-
қатынасқа даярлау міндеті қойылады.Ол: баланың тілін дамыта оқыту, сздік
қорын молайту;сөз, сөйлем, мәтіннің мағынасы, ұғымы, ойы және мазмұны
арқылы оқушылардың бойында ұлттық танымды қалыптастыру.
Оқушының сөйлеу әрекетін дамыту, ең алдымен, оқыту үрдісінде тілдің
лексикалық, грамматикалық білім нормалырын игертуге байланысты болса,
екіншіден, сөйлеу икемділігімен дағдылары сөйлеу әректінің оқу,
тыңдау,айту, жазумен байланысты болады.Сондықтан қатысымдық икемділік пен
дағды сөйлеу қарым-қатынастың түрткісіне мақсат-міндеттеріне орай
жүргізіліп, екінші жағынан әлеуметтік нормалар, яғни тіл мәдениетінің
негіізінде ұйымдастыру ьолып табылады.
Мектеп көлеміндегі оқылатын тілдік теориялық мәліметтер мен материалдар
қазақ тілі пәнінің типтік бағдарламасымен белгіленеді.Ал тіл дамыту сол
бағдарламалық тілдік материалдарды игертуге негізделіп, нәтижесінде мынадай
икемділік пен дағдылар қалыптастыырылады:
- баланың сөздік қорының бай болу, сол сөздердің мағынасына,
стилистикалық мәніне байланысты дұрыс қолдана білу шеберлігі;
- бір мағына, ұғымды әртүрлі синоним вариант, тәсілдермен бере біліу
икемділігі;
- ойын орай сөйлем құрастыра алу қабілеті;
- белгілі мазмұнға сай сөйлемдерді байланыстырып, бір ой-пікір
білдіретін қайырым құрастыра алу дағдысы;
- бірнеше қайырымнан мәтін түзе білу икемділігі;
- мәрінді функциональды силь түрлеріне сай құрастыра білу машығы;
- ауызша, жазбаша қарым-қатынас жасау біліктілігі.
Сөйлеу икемділігі мен дегеннің мнәі мына төиендегі мәселерді қамтиды:
а) қатысымдық әрекеттің белгілі жылдамдығы, мәселен, бала өз ойын сипаттап
образды айтуға төселу үшін, белгілі бір жылдамдықта тілдің көркедегіш және
бейнелегіш құралдарын таңдай ьілу дағдысы мен қалыптасқан болуы тиіс;
ә) дағды жүйелі, бір тұтас болуы яғни бала белгілі бір тақырып, мәсле
жөнінде әңгімелеп бергісі келсе, сөөздерді байланыстыра білу арылы
сөйлемдердегі ойдың жүйелі құрылыуы; оқушылардың сөздерді тіркестере
білуі,сөздермен сөйлемдерді айтылатын ойға сәйкес байланыстырып қайырым
құра білу дағдысы қалыптасуы;
б) сөздерді дұрыс таңдай білу,сөйлем әректіне қатысуға даяр болуы, мәселен,
диалогтағы шақырушы сұраққа жауап беру немесе әңгімені одан әрі жалғастыра
білу дағдысы,тақырыпқа орай, мәтін құрастыра білу дағдысы мен икемділігінің
қалыптасуы;
в) дағды сапасының тұрақты болуы;мәселен, бала бір мәтелдерді білу,оны
өзінің сөйлеу әрекетінде дұрыс ыңғайлы қолдана алуы;бала мәтел мазмұынын,
ондағы сөз тіркестерінің грамматикалық мағыналарын өзінің сөзінде тұрақты
байланыстырып қолдану дағдысының қалыптаспағынын қалыптастыру;
г)сөйлеу әрекетіне бейімділіктің қалыптасуы( бұл құбылыс жаңа
ахуалға,жағдайға байланысты сөйлеу әрекетіне бейімді болу дағдысы және
тілдік құралдарды жаңа сөйлеу әрекетіне ыңғайлы түрде қолдана білу
дағдыларының қалыптасуы негізінде жүргізіледі.Бұлардың барлығы да сөз ұғмын
игеріп, оны тәжірбиесінде қолдана білу икемділігіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларының халық ауыз әдебиеті
арқылы сөз қорын молайту
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------
I – бөлім
Сөйлеу тілінің дамуының теориялық негіздері.
1.1. Сөйлеу тілінің дамыту ерекшеліктері, жолдары------
1.2. Көмекші мектеп оқушыларының сөйлеу тілінің ерекшеліктері---------
1.3. Сөйлеу тілін дамытудағы халық ауыз әдебиетінің маңызы-----------
II – бөлім Көмекші мектеп оқушыларының сөз қорының жағдайы.
2.1. Зерттеу әдістемесі------------------------- -----------------
2.2. Зерттеу нәтижелері.------------------------ ----------------
III – бөлім Балалар әдебиеті арқылы көмекші мектеп оқушыларының сөз
қорын дамытудың жолдары-----------
Қортынды--------------------------- -------------------------------
Қолданылған әдебиеттер тізімі.---------------------------- ---
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігін алу жағдайында қоғамды жаңарту
демократиялау процесі болды. Қазақ тілі мемлекеттік тіл деген статусқа ие
болу ол рухани мәдени- тарихтың өткен мұрагерін жаңғырту ең маңызды
мәселердің бірі.
Адамды адам қылған, ары қарай даммытып әрқашан жетілу үстінде құбылыс
ретінде ең алдымен тілді атауға болады. Тіл- адам ойын жетілдіру үшін,
әлемді қоғамды танытушы. Тіл арқылы әр адам өз ойын, өз пікірін жеткізе
алады, қоршаған ортамен қарым- қатынысқа түседі. Тілді тиімді әрі дұрыс
пайдалану адамның сөздік қорының және оны орынды қолдануына байланысты.
Қазіргі таңдағы білім беру жүйесінің негізгі бағыты оқушының сөздік
қорларын дамыту, жетілдіру, қалыптастыру болып табылады.
Мектеп мұғалімдерінің негізі міндеттерінің бірі – оқушыларды жүйелі
сөйлеуге үйрету және машықтандыру. Демек, ттіл дамыту жұмысы метепте
үздіксіз және мақсатты түрде жүргізіледі.
Қазақ тілін оқыту ісі өткен ғасырда-ақ қолға алына бастады. Осы кезеңде
қазақ зиялылары келесі еңбектер жазып, қазақ тілін оқыту әдістемесінің
негізін қалаған ғалымдар оқушылардың сөздік қорларын мәндес сөздер арқылы
таныта дамыту бойынша( Ы.Алтынсарин), тақырып боынша сөздерді топтастыру
ерекшеліктерін (А.Байтұрсынов), оқушылардың сөздік қорларын байыту
мәселесін мәтінді түсініп оқуымен байланыстырады. Ондағы кездескен
түсініксіз сөздердің мәнін игерту, сөздік жұмыстары арқылы балалардың
кітапты дұрыс түсініп оқуына ықпал жасауға болатындығын тауып көрсетеді.
Оқыту білімдік, танымдық және дамытушылық қызметтер атқарады.
Сондықтан оқытылатын пәнге байланысты білім, біліктілік икемділік пен дағды
қалыптасса, танымдық қызметте ғылыми таным жолдарын, көздерін, әдістерін
игеру жүзеге сарылып, жеке тұлғаның қалыптасуына ықпалы болады.
Оқытудың дамытушылық қызметі білімді игеру үрдісіндегі оқушылардың ақыл-
ой, іс- әрекетін ұйымдастыруға байланысты. Ол туралы К.Д. Ушинский: Тілді
ойдан бөлек дамыту мүмкін емес деп анықтайды. Сондай- ақ ақыл- ойды және
тілді дамыту танымға байланысты болады. Мәселен, А.Е. Власенков Мектептегі
тіл дамыту бойынша тапсырмалар оқушының танымдық қызметін жүзеге асыруға
байланысты сұрақтардың ауқымын қамтиды, деген пікіріне қарағанда, тіл
дамыту танымды арттыру әректі арқылы жүргізіледі. Ал таным ойлау амалдары
бойынша іске асады.
Психологиялық- педагогикалық зерттеулерде қалыптасқандай балаланың
психикалық дамуының толықтығы ең маңызды мәелелерінің бірі- баланың сөйлеу
тілі жағдайы.
Бәрімізге белгілі болғандай қалыпты сөйлеу тілінің даму кезеңі баланың
мекиептегі келешкте оқушының сөздік қорының және тілдің грамматикалық
формалары сауаттылықты меңгеруде дайындығығыың міндетті түрде қажет екені
белгілі.
Фонетика- фонематикалық және ерекше сөйлеу тілінің лексика
грамматикалық жағының жетіспеушілігі, басқа психиклық процестердің
қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Сөйлеу тілін дамыту жұмыстарында зияты
бұзылған балалардың арнайы мүмкіншіліктерін дағдылары ғана емес сонмен
бірге коорекциялық тәрбиелік жұмыстың ұйымдастырылуы ескеріледі. Осы сөйлеу
тілін дамыту мәелелернің аспектілірені зерттеу барысында фонематикалық
қатарын, сөздік қорының құрамын, сөйлеу құрауын т.б. процестердің параметрі
мен ( А.К. Аксенова, М.Ф. Гнездилов, Г.М. Дульнев, М.В. Занков, Г.В.
Петрова) айналысқан.
Ал егерде біз қазақ жащушыларның жалпы тіл туралы мағлұматына көңіл
бөлетін болсақ, мынадай пікірге тоқталамыз.
Адамынң жеке тұлға ретінде дамуына ықпал ететін факторлардың бірі –
тіл. Тіл арқылы әрбір адам өз ойын, пікірін, сезімін, жеткізеді. А.
Байтұрсынов: Тіл адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын адамдық
белгі болғандықтан, ол арқылы ұарым- қатынасқа түсу тек адамдардың
болмсын, өз мәдениетін ана тілінде қалап дамытады.
Мектепте тілді оқыту жұмыстарына ерекше көңіл бөлінеді. Тіл арқылы
балаға барлық ғылымның негізі үйретіледі. Ә. Садуақасовтың Адамды бір-
бірімен қоғамдастыратын басты құралдың бірі – тіл. Оқушылардың білімді
болуының басы айтушының сөзін тыңдай білуден, сөйлеу алудан басталады.
Әрбір пәннен тиянақты білім алу да тілге байланысты деуі де сондықтан.
Тілді оқыту баланың мектепке келген күнен бастап жүргізіледі. Қазақ тілі
сабақтарында балаға тілдің фонетикалық құбылыстары, лексикалық
ерекшеліктері, граммматикалық заңдылықтары үйретіледі. Сонымен бірге
мұғалімнің алдына екі міндет қойылады. Бірі- тілдің әдеби тіл нормасы
бойынша білім беру, яғни оқушыға орфоэпиялық және орфографиялық дағдыны
меңгерту; екіншісі- сөздік қорын молйту сөздердің дұрыс тіркестіріп,
даярлау. Мәселен, Ш.Уақпаев: Сөздік қорын молайту, сөздерді өз орнына
қолдана білуге жаттықтыру оларды өзара байланыстырып сөйлем құрастыруға
төселдіру екендігін нақтылай отырып; Баланың сөздік қоры үрдіс.
Оқушының неғұрлым сөздік қоры көп болып, ойлау қабілеті жақсы жетілсе,
білімді тереңде тез үйренеді. деп осы мақсатқа жетудің бір жолы лексикалық
білімді игерту екендігін көрсетеді.
Зерттеу насаны- Көмекші мектеп оқушыларының сөз қорының қалыптасуы.
Зерттеу пәні- Көмекші мектептегі оқу процесі.
Зерттеу мақсаты- Көмекші метептің жоғарғы сынып оқушыларының счөз қорын
дамыту жолдары.
Зерттеу міндеттері- 1. Арнайы әдебиеттерде берілген көмекші мектеп
оқушыларының сөздік қоры ерекшелігі туралы мәселерге шолу жасау.
2. Көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларның сөз тқорын дамуын
анықтау
3. Сөздік қорын тексеру әдістерін құрастыру.
4. Көмекші мектептің жоғарғы сынып оқушыларының халық ауыз пайдалану
арқылы сөз қорын дамыту тәсілдерін қарастыру.
Жетекші идея. Гер мектеп оқушыларының сөздік қоры байыса, онда
біліктілігі мен сөздерді дұрыс пайдалану арқылы оқушылардың шығармашылық
қабілеті дамиды. Баланың танымдық процестері жетіліп, жеке тұлға ретінде
қалыптасып, қарым-қатынас мәдениеті жетіледі.
Зерттеудің ғылыми жаңылығы. Көмекші мектептің жоғарғы сынып
оқушыларның сөз қорының жағдайын анықтау, оны жетілдіру бағыттары, әдіс-
тәсілдері құрастырылады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Қазақ тілінде көмекші мектеп
оқушыларының сөз қорының кейбір ерекшеліктері анықталып, арнайы мағлұматтар
аланды. Бұл мәселенің теориялық жағдайы толықтырылды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Көмекші мектептің жоғарғы сынып
оқушыларының сөз қорын тексеруге әдістеме құрастырылып, жүйелейді.Зерттеу
барысында қарастырылған жұмыс бағыттарын арнайы мекиептің оқу процесінде
қолдануға болады.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер көмекші мектептің әдебиет сабағында
мақсатты және жүйелі түрде халық ауыз әдебиеті үлгілерін ( ертегі, жұмбақ,
жаңылтпаш, мақал- мәтел, өтірік өлеңдер т.б.) енігізіпе пайдаланса, онда
бұл оқушылардың сөз қорын дамыта отырып, жетілдіруге болады, өйткені
фольклорлық материалдар бала қабілетіне лайықтығымен, логикалық
жүйелігімен, тәрбиенің маңыздылығымен, эстетикалық талғамдылығымен бағалы.
Зерттеу базасы. Ғылыми зерттеу жұмысына қатысты материалдао
дайындалған оқу- әдістемелік құралдар. Алматы қаласындағы Бегалин атындағы
№3 көмекші мектепте іс- тәірбиелік сынақтан өткізілді.
І- бөлім Сөйлеу тілінің дамуының теориялық негіздері.
1. Сөйлеу тілінің даму ерекшеліктері.
Қазіргі қазақ тілінің сөздік қоры қазақ халқының тарихымен қатар дамып
қалыптасқан. Сондықтанда сөздердің пайда болуы әр түрлі себепке және
тарихқа байланысты. Тіл- тілдің өзіне тән төл лексикасы және грамматикалық
тұрмысы болады. Бірақ онымен шектеліп қалатын тіл жоқ. Халықтар қашанда
тұйық өмір өмір сүрмейді, өзге халықтармен эконимикалық, саяси мәдениетте
байланыста болады. Ал бұл қатынас тілге әсерін тигізіп отырады. Соның
ішінде тез қабылданатын, тез өзгеріске түсетін лексика болады.
Қазақ халқы да әр дәуірде әр түрлі халықтармен байланыста болып, сөздік
құрамынбайытып отырған. Тілдің сөздік құрамындағы басты нәрсе барлық сөздің
ұйытқысы болып табылатын түбір сөздер- негізгі сөздік қор. Демек, тілдің
негізгі қоры талай ғасырды басыныа кешіргендіктен, олар байырғы көне сөздер
деп аталады.
Тілдегі сөздердің бәрі қосылып, тілдің сөздік құрамы дегенді жасайды.
Тілдің сөздік құрамы үнемі дамуда, өзгерісте болады. Тіл қоғам тарихымен
қоғам өндірісімен тікелей байланысты, әрі талай ғасырдың жемісі
болғандықтан, сөздік құрамы біркелкі болуы мүмкін емес.
Сөздік құрамда байырғы төл сөзднрге, шеттен кірген сөздер болуы заңды.
Тілдің даму барысында жаңа сөздер пайда болуымен қатар, оны қайсы біреулері
күнделікті өмірдің қажетіне қарай қосымша жаңа мағынаға, кейбіреулері
бұрынғы көп мағынасы бір мағынамен шектеліп келеді.
Тіл тілдің өзара бір- бірімен байланысты екі жағы болады. Оның бірі-
тілдің грамматикалық және фонетикалық жақтары. Тілдің осы екі жағының
бірлігінің тұтас тіл құралы да, айтылатын ой түсінікті болып, тіл нағыз
қатынас туралы ретінде қызмет ете аладаы.
Сөздік пен грамматикалық құрылыс үнемі біллікте жұмсалады. Олардың
қайсынының өзіне тән ерекшіліктері мен қызметтері әрқайсысының өз жүйесі
болғандықтан, тілдің сөздігін лексикология тексереді де, грамматикалық
құрлысын грамматика ғылымы зерттейді.
Бірақ тіл ғылымыныңы бұл саларныңы тексеретін объектілері басқа
болғанымен, өзара байланыстары да күшті, өйткені оның бұл екі саласы-
лексикология да граммматикада өздернің тексеру объектісінің негізі етіп
сөзді алады, демек тексеруді жеке сөзден бастайды.
Сөз дегеніміз- қыр сыры мол, күрделі тілдік категория. Сөздік мағыналық,
дыбыстық шығу төркіні, даму тарихы, қолданылуы, ерекшілігі, жасалу жолы
өзегру жүйесі және басқа алуан түрлі жақтары бар.
Тіл ғылымыныңы әр саласы сөзді әрқилы тұрғыда қарап тексеоеді. Мысалы:
сөздің дыбыстық жағының сыр сипатын оның белгілі бір дыбыстық комплекс
арқылы құлаққа естілініін айтамыз.
Білігілі әдіскер ғалым Ш.Х. Сарыбаевтың диссертациясында зерттеген
мәселесенің бірі- оқушының сөздік қорының байыту мәселесінде әдіскер ғалым
оқушыға үйретілітін сөздерді таңдауға мән берген. Бұл ретте ғалым
оқушыларға нақтылы деректерді заттардың атын үйретуден бастаудың пайдалы
екенін дәлелдеген. Әдіскер ғалым оқушыға үйреткен сөздер сен сөз тірекстері
бір- бірімен байланысты болу қажет деген пікірді дәлелдеген. Ал енді
оқушының сөздік қорын молайтудың амал- тәсілдері бойынша әдіскер ғалымның
ұсынған, дәлеледенген бірсыпыра құнды пікірлері бар.
Ш.К.Сарыбаев сөздік қорды жинау, байыту үшін оқушы сөздерді түсінбей
жаттап алмауы керек деп санайды. Ол дұрыс, өйткені сөздер тез ұмытылады.
Әдіскер ғалым сөздерді үйрету табиғи жағдайда оқушының есту, көру, сезіну,
сияқты қабілеттрін түгел қатыстыру арқылы іске асуы қажет деп дәлелелдеген.
Әрине бұл үнемі жүзеге асыруға қиын мәселе. Сабақ оқылатын бөлме, оның
ішіндегі заттар, оқушы, мұғалым оқу құралдарының аттарын үйрету табиғи
жағдайда үйрету қиын.
Диссертацияда ғалым дәлелденген келесі құнды пікір оқушыны сөз
мағынасына мән беруге баулу. Мысалы; мағынасы жақын сөздерді тану, қарама-
қарсы сөздерді ілу өздері білетін сөздерді мағынасын жақсы түсінуінің
ерекшелкітерін ажырата алуға дағдыландыру мәселесін диссертацияда ғалым
арнайы сөз еткеен. Бұл сөздерді жаттау емес, шамалы түрде түсіну, ұғу деген
мәселеге салды. Әрине, бұл қағиданың тілід саналы үйретуге пайдалы екені
сөзсіз.
Қазақ тілі сабағында оқыту, жазу, оқу грамматикасы, тіл дамыиу, сөздік
қорын молайту сияқты мәелелер бір- бірімен жүргізіеледі деп санайды.
Неігзгі міндет- оқушылардың сөз қорын молайту, тілдерін дамыту.
Ұлы ағартушы Ы.Алтынсарин ана тілінің тазалығы мен сөздрідің дұрыс
қолдануына үлкен мән беріп, баланың тілін, сөздік қорын дамыиудағы
түсіндермелі оқу ісінің маңыздылығын көрсетті. Ал А.Байтұрсынов тіл
мәдениетіне, тілдің қисынды болуына мән бере келе, айтушы ойын өзі үшін
айтпайды, өзге үшін айтатынына назар аудартты. Сондықтан ол өз ойын өзгелер
қиналмай түсінетін қлып айту керектігін ескертті. Ол үшін айтушы сөйлейтін
сөзін жақсы қолдана білу тиіс деген талап қойды. С. Жиенбаев оқушының сөз
байлығын молайту үшін оқушының сөз сапасын арттратын, ойлағыны дәлелдеп,
жүйелеп айтуға дағдыландарытын, дұрыс жазуға үйрететін жұмыстар жүргізу
керек деп есептеді. Ш.Сарыбаев оқушыардың тілін дамытуды, оның ішінде
сөздік қорды арттыруды грамматиканы оқыту мен байланыстыра жүргізуді
қуаттаса, Ғ.Бегалиев сөз мағынасын игерту әдіс- тәсілдеріне мән берді.
Қазақ тілін дамыта оқыту арқылы баланың сөздік қорын байыту мәселесіне
Д.Әлімжанов, И.Маманов, Х.Арғынов, С.Рахметова Қ.Шәукенов т.б. Тұжырымдай
айтқанда, баланың танымын, ойын, тілін дамытып қатысымдық әрекетін жүйелі
де нәтижелі жүргізу үшін алдымен сөз бен оның мағынасын игрітледі. Сонымен
бірге ол сөздерді бір- бірмен байланыстырып сөйлем құрасыьруға жаттығады.
Соның негізінде ауызша және жазбаша сөйлеу әпекеті, икемділіктері мен
дағдылары қалыптастырылды.
Сөздік қорды байытудың мазмұны мен жүйесі тармақшасында сөздік қорды
байытудың ьла тілін дамытудағы маңызы, алатын орны және тіл дамыта оқыту
жүйесі мен қалыптастыралтаын имекділіктер мен дағдылар қарастырылды.
Қазақ тілін оқытуда тіл туралы білм берумен бірге оқушыны тілдік қарым-
қатынасқа дарялау міндеті қойылады. Ол баланың тілін дамыта оқыту, сөздік
қорын молайту; сөз , сөйлем, мәтіннің мағынасы мен ұғымы, ойы және мазмұны
арқылы оқушылардың ойында ұлттық танымды қалыптастыру.
Оқушының сөйлеу әрекетін дамыту, ең алдымен оқыту үрдісінде тілдің
лексикалық, грамматикалық білім нормаларын игертуге байланысты болса,
екіншіден, сөйлеу икемділіг пен дағдылары сөйлеу әрекетінің оқу, тыңдау,
айту жазумен байланысты болады. Сондықтанда қатысымдық икемділік пен дағды
сөйлеу қарым- қатынастың түрткісіне мақсат- міндеттерні орай жүргізіліп,
екніші жағынан әлеуметтік норамалар, яғн тіл мәденитенің негізінде
ұйымдастыру болып табылады.
Баланың сөздік қорының қалыптасу ерекешеліктері және сөздік қор
психикалық үрдістер арасындағы байланыстар мен олрдың рақатынасы
сипатталады.
Баланың таным үрдістері ұлғайған сайын оның сөйлеуге қажетсінетін
сөздер саны да өсіп отыр. Мұның өзі баланың психикасы мен сөздік қорының
арасындағы байланысты білдіреді. Сондықтан, оқушылардың сөздік қорын
молайту жұмыстырында сөздік қор мен психикалық қаситтерның арасындағы
қатынастар анықталды. Мәселен,сөздік қор мынадай психикалық қаситттермен
байланысты:1) сөздік қор және ойлау; 2) сөздік қор және сөйлеу; 3) сөздік
қор және ұғым.
Игертуге тиісті материалдар мен оқу амал- әректінің бірлігін қамтасыз
ететін ойлауды дамыту тілді дамытудың негізгі шарты. Сондықтан баланың
сөздік қорының баюда да ойлау әрекетіне байланысты болады.
Адам әрекеті- күрделі үрдіс. Оның құрамына қозғалыстырдың жүйесі де
кіреді. Бала әректтер мен амалдар арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді түрде
ьайланыс жасап, оны өз шамасында өзгертіп, дамытып отырады. Сондықтан адам
писихкасы іс- әрекет үсьтінде дамып қалыптасады. Ал адам әреткетінің
әрқайсысы) ойын, оқу, еңбек, және нұсқаулар) әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады. Бұл теориялық пікірлер тіл дамту
мәселесінде ерекше орны алмақ. Сөйлеу әрекетінің жүйелі мазмұнды болуы ақыл-
ойы еңбегінің нәтижесімен бірге логкалық ой амалдары туралы( жинақтау,
талдау, нақтылау, бстракциялау, жалпылау, салыстыру, жіктеу, қортындылау)
дағдысына байланысты. Ал оны одан әрі дамыту, түрлі ойлау тәсілдеріне
сүйене отырып жасайды. Демек, логикалық ойлау анализдеу мен синтездеуден,
салыструдан дерексіздендіру мен ой қорытудан тұрады.
Сөйлеу әрекетінің дұрыс жүргізіліуі оқушыда психолгиялық
категорилардың қалыптасуына негізделеді. Өйткені сөйлеумен бірге ой
дамиды. Сондықтан оқу материалдарын ұғынуда талдау мен жинақтау маңызды
роль атқарады. Өйткені ойлау дегеніміз- түйсік пен қабылдаудағы талдау мен
жианақтаудың жаңа мазмұнға ие болған түрі. Талдау дегеніміз- ой арқылы
түрлізаттар мен құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөлшектерге ажырату
арқылы тану деп есептеледі.
Тұжырымдай айтқанда, адамға қорашан ортадағы шындықты дұрыс тануға
көмектесетін, әртүлі құбылыстардың бір- бірінен айырмашылықтары мен ұқсас
белгілірін анықтайтын ұғымдар логиклық ойау амалдары негізінде жасалып,
ойлау мен сөйлеуді жетілдіреді, нәтижесінде сөздің мағынасы, ұғымы
игеріледі.
Қазақ тілін игеру мұғалімнің сөздерін немесе оқулық материалдарын
құрғақ сөздер ретінде есте сақтау емес. Ол күрделі ақыл- ой еңбегі,
балалардың санасында шындық дүниедігі заттармен құбылыстардың туралы
елестерді, ғылыми ұғымдарды қалыптастырудың үрдісі, құбылыстардың өзара
байланыстары дамыиуға байлансыты жұмыстарда балалардың жас ерекшелктерін
мен жеке ерекшіліктері, олрдың зейін, ес, ойлау, қабалдау, сезім, қиял
ерекшеліктерін ескеріледі.
Л.С.Выготский, А.Н. Леонтьев, В.И.Лубовский, А.Р. Лурия осы психологтар
баситауыш метеп оқушыларының ерекшеліктеріне байланысты зейіннің
тұрақтылығының әлсіздігін ескертеді. Осыған байланысты мұғалім оқушы
зейінін сабақ материалдарның ауытқуымен тәрбиелеуі керек. Бұл тіл үйренуді
жеңілденетін мәселеге жатады. Психолог пен педагог ғалымдарының пікірінше
оқушының сөйлеу тілін дамытту, оны жазбаша тілін,ғ сөздік қорын байыту
жұмыстарымен байланыстыра оқыту да оқушылардың жас еркешеліктерін ескеріге
негіздейді.
Баланың сөздік қорын қалыптастыру туралы Л.С.Выготский, А.Н.
Люблинская баланың психолгиялық үрдістерін дамытуға, олардың түрлі іс-
әрекеттерін жетілдіруге сөздің әсері туралды А.Р. Лурия; ал сөздің дбыстық
құрамын меңгеру ерекшеліктері жөнініде Н.В.ИхвачкинА.В.Гвоздев граматикалық
ерекшеліктердің бала тілінде қалыптастыру үрдістері жөніндегі Ф.А. Сохин,
И.Н.Попова сөздік қорды меңгеру заңдылықтары туралы Н.А. Рыбникова,
К.И.Чуковский еңбектерінің алатын ролі зор.
Баланың басқа адамдармен қарым- қатынасты айналадағы қоршаған ортаны
бақылап білуі, тануы арқылы сөздік сөздік қоры меңгереді. Тілді игеру екі
мақсатта іске асырылады; бірі- сөздік қорының дамуы мен ойлау қабілітінің
жетілуіне байланысты болса, екіншісі- сезімі мен саналы игеруге жалғаса
отырып жүргізіледі.
Мектеп оқушының қазақша сөздік қорының толуғуын, тілдің грамматикалық
құрылысты туралы түсігін жүйелі, саналы түрде қалыптасытыруға тиісті.
Сонымен бірге тілден берілетін білім баланың жалпы дамуымен байланыстыра
қарастырыдаы, яғни оқушының сөздік қорын молайту барасында сөздің
мағыналары бойынша жұмыс істеу оқушының орташа тануы артады, ойы дамиды.
Сөздік құрам тілдегі лексиканың тілдегі лексиканың барлығын
қамтығанмен де ол тілдің негізі бола алмайды, өйткені құрамдағы лексиканың
бір бөлігі өзгеріске ұшырап отарды. Тілдің негізі- сөздік қор.
Үнемі өсудің нәтижесінде тілдің сөздік құрамы молая береді, өйткені
ескіріп шығып қалатын сөздің саны көп болады. Солай бола тұрса да тілдің
сөздік қоры бүкіл негізмен сақталады және тілідің сөздің құрамының негізі
ретінде пайдаланылады.
Тілдік сөздік құраммен тілдегі сөздің бәрі де жатады. Ендеше сөздік
құрамға сөздік қор да жатады. Тілідң сөздік құрамындағы басты нәрсе негізгі
сөздік қор,яғни негізгі сөздік қор сөздік құрамынан тыс қаралмайды.
Сөздік құраммен негізгі сөздік қордың арасында айырмашылық бар, сөздік
құрам негізенен өзгергіш келіп, өзінің құрамына жаңа сөздерді қабылдағыш
болдаы, сөз ішіндегі ескірген , көнерген сөздерді шығарып тастап отырады.
Ал негігі сөздік қорға келсек, бұл сөздік құрамының ішіндегі ең тұрақты
ұйытқысы болып саналады. Мысалы, адам, күн,ай, жер, тас, тау, ат,қой, мал,
аң, сары, т.б. тәрізді сөздер ертеден келе жатқан сөздер. Әрине бұдан бұл
сөздердің мағынасы дамымайды деген ұғым тумайды, бұлардың да мағыналары
өзгереді, бұлр да дамыды; бірақ сөздік құрамды тұтас алғанда оның негізгі
сөздік қоры баяу өзгереді. Тілдің сөздік құрамының гөрі негізгі сөздік
қорының көлемі кемірек, бірақ сөздік қор өте ұзақ ғасырлар бойы өмір сүреді
және тілде жаңа сөздермен жасалуына негіз бойы өмір сүреді және тілде жаңа
сөздер жасалуына негіз болады. Сөйтіп негізгі сөздік қор баянды, тұрақты
болды.
1.Негізгі сөздік қор талай ғасырдың басынан кеміргендіктен, көбінесе
көне дәуірден келе жатқан сөздер болады. Бірақ тілідің даму процесінде
кейбір сөздер неігзгі сөздік қордан шығып қалып отырса, кейбір сөздер оған
қосылып отырады.
2. Неігзгі сөздік қорға енетін жеке сөздер сол бір тілдің ішінде жаңа
сөз жасауға негізнен ұйытқы және икемді болады.
3. Неізгі сөздік қорға енетін сөздердің жалпы халықтың мәніболады,
көпшілігі бір буынды болып келеді. Мысалы, ас, от, ор, мал, бар, кез, он,
күн, т.б.
4. Қазақ тіліндегі сөздік қорға ентетін сөздердің көпшілігі өзге түркі
хлықтарының тілінідегі сөздермен түбірлес, мәндес болып келеді. Мысалы;
қазақ, қырғыз, қарақалпақ.
5. Сөздік қорға кіретін сөздер күнделікті өмірге қажетті сөздер
болдаы. Сөздік қорға енетін сөздердің саны тілдің сөздік құрамындағы
сөздерге қарағанда аз болады.
Қазаіргі қазақ тілінің сөздік қорындағы кейбір сөздердің осыдан мың
жарым жыл бұрын осы күнгі мәнінде қолданылғаны туралы бір дерке келтірейік.
Мсыалы: ат, ер, отыз, қалмыш, сияқты сөздер V- ғасырдың ескерткіші қазіргі
Жамбыл облысы Талас өзеннің бойындағы Айыртам-ай делінетін жерден табылған
тас жасуда кездеседі.
VII- VIII ғ ескерткіші делінетін Архонский жазуларныдағы сөздердің
көпшілігі қазіргі қазақ тілінің негізгі сөздік қорында бар. Мысалы; ат,
күн, түн, пышақ т.б.Негізгі сөздік қор тілде жаңа сөздер жасауға негіз
болса, сөздік құрам жаңа сөздер жасауға ұйытқы бола алмайды. Мысалы; жол,
жолаушы, жолақ, жолдас, жолығу т.б. дегендерге ұйытқысы болып тұрған жол
деген түбір сөз десек осыдан өніп тұрған жолай, жолшыбайға дегендерден
қазаргі тілімізде сөз жасалмайды.
1.1 а. Оқушының сөздік қорын байытудың лингвистикалық негіздері.
Тіл – адамдардың бір – бірімен қарым – қатынас жасауының құралы болса,
адамдар тіл арқылы қарым – қатынас жасау үшін алдымен сөзді, сонан соң
сөздерді қалай қолдануды білуі шарт. Міне, сондықтан да тілді үйретуде
оқушының сөздік қорын байыту мен сөздердің қалай қолданатынын үйрететін
грамматиканы оқыту қатар жүріп отырады.
Ана тілін оқыту әдістемесінде де оқушының сөздік қорын байытуға ерекше
мән берілетіні де бұл мәселердің сөйлеуде атқаратын зор қызметіне
байланысты. Ал екінші тілді оқытуда сөзді білу, сөздік қорының мол болуы
оқушының тілді меңгеру дәрежесінің негізгі көрсеткішінің бірі.
Оқушының сөздік қоры неғұрлым бай болса, соғұрлым оқушының ойын
толық, дәл, анық жеткізуге мүмкіндігі мол болады. Бұлардың әрқайсысы өте
үлкен мәселелер, олар қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізгі объектісі.
Сөйлеу үшін, ойын басқаға жеткізу үшін адамдаро ойын жеткізуге қатысты
сөздерді білу керек. Сөздерді білмейінше адам ойын басқаға жеткізе алмайды.
Сөсіз тіл арқылы қарым – қатынас жасау мүмкін емес. Тәжірбиеде екінші тідлі
үйрене бастаған адамның ойын жеткізуге қажетті сөзді білмей дағдарып,
әдепті тұрғаны жиі кездеседі. Сөздік қоры мол адамдар ондай қиындыққа
кездеспейді. Сондықтанда халықта тіл байлығы мол, шебер сөйлей білу
адамның мәдениетінің көрсеткішінің бірі болып саналады. Ол туралы
әдістемеші ғалым А.В. Текучевтің пікірін келтірейік: Әрбір жеке адамның
сөйлеу тілі – оның жалпы мәдениетінің деңгейлік көрсеткіші .
Оқушылардың сөйлеу тілін дамыту барысында әрбір оқушының табиғи өзінің
сөйлеу тілін дамытуға үлкен көңіл бөлу керек;
Сөйлеу тілін дамытудағы жаттығулар үнемі көркем әдебиетпен тығыз
байланыста болу керек.
Әдеби мәтін оқушылардың сөйлеу тілін дамытудағы ең маңызды әдебиет,
сөйлеу тілін дамытудағы және тағы да қосымша әдебиеттер, газет –
журналдар, іс-құжаттар, қоршаған ортағы сөйлеу тіл;
Сөйлеу тілін дамытуға тағы бір негізгі мән беретін мәселе ол мәтінді
анық,дұрыс оқу,оқушылардың лексикалық,әдістемелік,грамматикалы қ және де ана
тілі байлығы және сөйлеу тілінің әдеби нормадағы сөзі.
Сөйлеу тілін дамытудағы жетістік жұмыстың мазмұнды,мақсатқа бағытталған
негізге жетеді.
Егер де біз оқушылрдан сөйлеу тілінде олардың түсінбейтін сөздерді
талап ететін болсақ, ол ешқандай жақсы нәтижеге жеткізбейді. Дағды мен
біліктілікті білмей келесі әңгімеге өтіп кетпеу керек.
Сонымен, сөйлеу тілін дамыту барысында мынадай жұмыс жүйесі ұсынылады.
1. сабақтың әр түрлігі
2. Біртіндеп жұмыстың сыныпқа, тақырыпқа байланысты қиындауы.
3. Кейбір енген жаңа формаларда әрбір сыныптың басында соңында
қолдану Сонымен, сөйлеу тілін дамыту барысында мынадай
жұмыс жүйесі ұсынылады.
4. сабақтың әр түрлігі
5. Біртіндеп жұмыстың сыныпқа, тақырыпқа байланысты қиындауы.
6. Кейбір енген жаңа формаларда әрбір сыныптың басында соңында
қолдану
Сыныптағы сабақтарға қарай сөйлеу тілін дамыту жөнінде сыныптан
тыс :
қабырға газет шығару, шығармашылық әдеби және лингвистикалық үйірмелерге
қатысу т.б.
Міне,бұл лексиканы оқыту,жаңа сөздерді үйрету,оқушының сөздік қорын
байыту мәселерін зерттеудің қаншалықты қажет екенін көрсете алады.Оқушының
сөздік қорын байытудың жолдары мен амал – тәсілдерін белгілеу,сөздерді
меңгерудің ұтымды жолдарын анықтау,сөзді оқушының күнделікті қолданысындағы
белсенді сөзге айналдыру,оқушыда сөздерді орынды саналы қолдану дағдысын
қалыптастыру сияқты толып жатқан мәселерді анықтау оқушының сөздік
қорын байытуға жол ашады.
Оқушының сөздік қорын байыту,біртіндеп оны дамыту тілдің байлығын
ұғынуға жетектеуді қажет етеді.Оқушыны алғашқы кезден бастап ойын жеткізуге
мағыналас сөздердің ішінен ойын дәл білдіретін сөзді таңдай білуге үйрету
қажет.Ол үшін оқушыға синоним сөздерді де үйрету керек. Сондықтан бастауыш
сыныптарында синоним сөздерге тиісті орын беріп,оқушының сөздік қорында
ондай сөздерде болуға тиісті.Оқушының сөздік қорына кіретін сөз мазмұны,
мағынасы жағынан ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелейтін, жас сәбидің
жанына жақсылықтың нұрын себетін сөздер болғаны дұрыс.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл болып, оны мектепте жүйелі түрде оқыту
қазір күн тәртібіндегі маңызды мәселеге айналып отырған кезде оқушының
тілін байыту өте қажет болып отыр. Сондықтанда бұл мәселедегі ғалымдар
пікіріне, алдыңғы қатарлы мұғалімдер тәжірбиесіне 38-39ж өз тәжірбиемізге
сүйене отырып арнайы зерттеуді қажет деп таптық.Оқулық авторлары да, тіл
оқыту әдістемесінің әртүрлі мәселеріне арналған еңбектерде де, әдістеме
мәселеріне арналған еңбектерде де ғалымдар оқушыларға, студенттерге, тіл
үйретушілерге үйретілуге тиісті сөзді таңдап алуға ерекше мән беріп
отырған, ол осы ғылыми мәселенің маңыздылығына байланысты деп түсіну қажет.
Қорыта келгенде, сөздік қорды байыту,лингвистикалық білім негізінде
жүргізіледі.
- фонетикалық білім беру сөздің дыбысталуы арқылы мағына мен ұғымын,
сөйлемдегі ойды, мәтіндегі мазмұнды,пікірді түсіну арқылы өзіне таныс
не таныс емес жаңа сөздерді игеру арақылы жүзеге асады;
- лексикалық білім беру арқылы сөздердің мағынасын(тура, ауыс
мағыналарын),белсенді,енжар лексикалары игеріледі. Соның нәтижесінде
оқушылардың сөздік қорын сандық жағыныа, яғни сөздерді сөйлеу
әрекетінде қолдана білуге жаттығу арқылы дамытылады;
- грамматикалық білім беру арқылы жеке сөздерді бір-бірімен
байланыстыру арқылы қолдана алуға жаттықтырылса, қосымшалар арқылы сөз
таптарына сәйкес сөз жасау қабіліттері мен дағдылыары қалыптасады.
Оқушылар сөздің мағынасы,сөйлемнің ойы,мәтіннң мазмұны арқылы ұлттық сана-
сезімі қалыптасады, ұлттық таным негізінде тәрбиеленеді.
1.1 б. Сөздік қорды байытудың психологиялық негіздері.
Тіл- тарих халыктың даналық көзі.Тіл- арқылы балаға ата-аналарымыздың
асыл мұрағаттары өмір тәжірбиелері, нақыл сөздері мен ұғындырылады.
Бұл ұлттық қалыптасуы мен өмір сүруінің, жеке ұлт ретінде өмір
сүруінің алғы шарты. Бұл жөнінде М.Жұмабаев Тілсіз ұлт,тілінен айрылған
ұлт дүниеде ұлт болып, жасай алмақ емес,ондай ұлт құрымақ деген.
Сонымен бірге, тіл – бүкіл адамзаттың жеткен жетістіктерінң жиынтығы мен
білім қайнарының бұлағы. Тілді үйрену арқылы балалар, білім негіздерінің
ұңғыл-шұңғылдарын үйренеді.
Тілдік қарым-қатынаста берілетін ақпараттарды адамдар қабылдау,түйсіну,
ойлау, секілді психикалық процесс негізінде сөйлеу процессі арқылы
меңгеріп, оны қайтадан сыртқа шығарады.
Тілдің осындай көпжақтылығына байланысты тілді үш жақтама зерттеудің
бағыттары бар:
1. лингвистикалық
2. психолингвистикалық
3. социолингвистикалық
Бұл бағыттар тілді әр қырынан:тілдің теориясы(лингвистика), тілдің
психикалық ерекшелегі(психолингвистика), тілдің әлеуметтік
ерекешелігі(социолингвистика) туралы зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Бізге
қажеттесі психолингвистикалық бағыт.Себебі тілді меңгеру психикалық ойлау,
қабылдау, қиял, зейін т.б. процестер арқылы жүзеге асады. Осы тұрғыдан тіл
психикалық зерттеудің объектісі болып табылады.
Психология ғылымында тілді-тіл және сөйлеу деп бөледі. Тілді тіл және
сөйлеудің алғаш рет жіктеген Ф.де Соссюр, Е.И.Негневицкал мен А.М.Шахнорвич
те Фде Соссюрдің қозқарасын ары қарай дамытып былай Когда мы употребляем
слова язык мы имеем виду вещи- язык и речь,деп, тілдің сөйлеумен
байланыстылығы атап көрсетеді
Тіл – қарым-қатынас құралы болғандықтан, қатысым әрекетінде ғана өзінің
бүкіл қызметін айқындап, көрсете алады.” Лишь рассматривая язык в процессе
речевой деятельности, мы способны вскрыть реальный механизм общественного
функционирования языка “ (А.А.Леонтьев) Бұл пікірге Б.В.Беляев те қосылады:
Если язык есть явление лингвистическое, то владение, языком есть явление
психологические Олай болса, психикалық тұрғысынан тілге адамдардың өз
ойын, пікірін басқа адамға жеткізуі жатады. Себебі бала өзінің ойлаған
ойын, мұң-мұқтажын, қуанышын, ренішін, пікірін тілді қарым-қатынас құралы
ретінде пайдаланған кезде ғана сырқа шығарады. Бла сөйлеу процесінде өзінің
сөз байлығын пайдаланады. Сондықтан сөздік қордағы әрбір сөз баланың ойлау
қабілетіне, жеке тұлға болып қалыптасуына әсер етуші рөлінде қолданы.
1. Сөз затты, оның белгісін, қалпын әрекетін, байланысын білдіре
отырып,оларды көрінетін етеді. Сөзбен бейнеленген
жинақталған сипатқа не заттар мен олардың қасиеттері
тураалы
мұндай сезімдік сигнал таным объектісчі бола
тұра,жағдайға арналған оқып үйренбей-ақ сол орнында тез танылады.
1. Кез- келген сөз жинақтаушы мәнге ие болғандықтан, балалар анық
қабылдаған заттарын белгілі бір категорияға жатқыза алады.
2. Табиғаттағы заттар мен құбылыстар арасындағы ьайланыстар да
сөзбен беріледі.
3. Қажет және болмайды деген сөздерде ересектердің бала тәртібіне ,
мінез құлық ережесіне қойылатын негізгі талаптары
білдірілген.Бұл ережелерді бала меңгере отырып, оларды өз
бетімен әртүрлі жағдайда қолданады, соған сәйкес әрекет жасап
үйренеді.
4. Сөз әрекеттің мағынасын білдіреді.
5. Сөзбен өзінің қайғы-қасіретін бастан өткізген сезімдерін, өзінің
бір нәрсегее қатыстылығын білдіреді.
6. Ақыл-ой әрекетін бағыттарын сұрақ қойылып, сөзьен міндет
жүктеледі.
7. Балада іс жүзінде ең алдымен заттармен өзара әрекетте және
адамдармен қарым-қатынасында, өз күшін байқау формасында сана
–сезім дамиды.Алайда бала әрекеттің субъектісі екендігін тек сөз
арқылы түсінеді.
8. Сөйлеуді меңгере отырып, бала басқа адамдармен араласуды, оларды
түсінуді, оларға әсер етуді,ересектермен және бақа балармен
сөйлесуді үйренеді.
Демек, тіл арқылы бала өзінің қоғамының бір бөлшегі, қоғамға қатысты
екендігін сезінеді. Бұл баланың психикалық дамуына оның жеке тұлға болып
қалыптасуына ықпалын тигізеді.Тіл – қоғамдық құбылыс болғандықтан, сөздік
қорда тек қоғам бар жерде ғана жинақталады. Қоғам жоқ жерде сөздік қор
дамымайды, жетілмейді.
Ғалымдар (Л.С.Выготский, А.В. Ярмоленко сәбидің күлкісін, былдарлауын,
ым- шараларын ( қолымен бір затты нұсқағанын ) қатысым амалдарына
жатқызып, мұның барлығы баланың қаршаған ортаға өзінің сезімін көңіл- күйін
білдіреді дейді. Бала былдырлап сөйлегенде қршаған ортаиысындағы естіген
дыбыстарын қайталайды.
Сәбилер 3-9 айлық арасында тілдің бүкіл дыбыстық жүйесін дбыстай
алады.Осы кезеңнен бастап сәбилердің сөздік қоры зор қарқынмен дамиды.Бала
психикасының дамуына оның тілді меңгеруі, оны сөйлеу процесінде қолдануды
ерекше роль
атқарады. Сөйлеу әрекетінде бала өзінің жинақтаған
қамбасы сөздік қорды пайдаланады. Сондықтан оның
түсінікті сөйлеу
дағдыларының жетелуі, лексикалық қорының сандық және
сапалық
жағынан дамуы т.б. Мәселелер психолог, дефектолог- педагог, тілші
ғалымдарды ғасырлар бойы мазалап келеді.
Тұжырымдағанда сөздік қор сөйлеудің құрамдас бөлігі болғандықтан, оның
баланың ойлау қабілетіне де қатысы бар. Психолог ғалымдар сөздік қордың
бірлігі сөздің ойлауға қатысы “барлығын айта келіп, сөз ойлаудың ,,
клеткасы дейді . Бұл жөнінде А.Р. Лурия : “ что слова является не
только средство замещения вещи, представления, оно является и клеточной
мышления,- деп сөздің ойлау құралы екендігіне де көңіл бөледі.Л.С
Выготский ой сөзде өмір сүрмейді, сөзді құраушы мағынаны сөз бен ойдың
арасындағы дәнекер деп атайды. “ мысль не выражается в слове, а совершается
в нем, значение находиться как бы между мыслью и словам, вот почему
значение пересекается коммуникация и мышления.
Қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеудің, ол туралы ғылыми ой –
пікірлердің айтыла бастағанына талай уақыт өтті, оның бастау көзі тереңде
жатыр.
Бұл ретте қазақ халқының оқу – ағарту ісінің бастау кезінде тұрғаны
атап кетуге болады.
Ы.Алтынсарин өз еңбектерінде оқушының сөздік қорын қамтамасыз етуді
бірінші орынға қойып отыр. Оның ішінде адам сөйлеуіне нысана болатын зат
атауларын үйретуге ерекше мән берген. Сонымен бірге оқулықта келтірілген
сөздерден шектелмей, одан молырақ тоқталу қажет деу арқылы оқушының
сөздік қорын байытып отыру мәселесін көтерген. Ұлы ғалымның бұл пікірлерін
қазіргі әдістемеші ғалымдар да өз зерттеуіне жұмысына өзек етеді.
Тілдің үйренудің негізгі мақсаты - сөйлесе пікірлесе білуге үйрету. Ал
сөйлесу үшін алдымен сол тілдегі сөздерді білу қажет, сөзсіз ойын жеткізу
мүмкін емес. Адамның сөздік қоры неғұрлым бай болса, соғұрлым ол ойын толық
дәл жеткізе алады. Әрине тек сөздерді ғана білу сөйлесуді қамтамасыз ете
алмайтыны түсінікті. Сондықтан да Ы.Алтынсарин оқушыға сөздердің өзгеруін
игерту керек екенін жоғарыда көрсеткен. Сөйтіп; бұл еңбекте ғалым жаттығу
жұмысына, ойын ауызша және жазбаша дұрыс айтып, жаза білуге еркін сөйлеуге
үлкен мән берген Ы.Алтынсарин оқулығындағы берілген мәтіндер оқушының
сөздік қорын молайтып,тілін дамытуға,халықтілін білуге атап айтқанда мәтін
барысында баланың тілін дамытудың негізін салғандығын анық байқауға болады.
Оқушының сөздік қорын байыту,біртіндеп оны дамыту тілдің байлығын
ұғынуға жетектеуді қажет етеді. Оқушының алғашқы кезден бастап ойын
жеткізуге мағыналас сөздердің ішінен ойын дәл білдіретін сөзді таңдай
білуге үйрету керек. Сондықтан бастауыш сыныптарында синоним сөздерге
тиісті орын беріп оқушының сөздік қорына кіретін сөз мазмұны, мағынасы
жағынан ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелейтін, жақсылықтың нұрын себетін
сөздер болғаны дұрыс.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл болып, оны мектепте жүйелі түрде оқыту қазір
күн тәртібіндегі маңызды мәселеге айналып отырған кезде оқушының тілін
байыту өте қажет болып отыр. Сондықтанда бұл мәселедегі ғалымдар пікіріне,
алдыңғы қатарлы мұғалімдер тәжірбиесіне 38 – 39 жыл өз тәжірбиемізге сүйене
отырып арнайы зерттеуді қажет деп таптық. Оқулық авторлары да, тіл оқыту
әдістемесінің әр түрлі мәселеріне арналған
Бұл аталғандарған шығатын қортынды мектеп оқушының сөздік қорын байыту
ең маңызды мәселе болып табылады. Оқушының сөздік қорына кіретін сөздерді
ғылыми енігізде, белігілі жүйеге асыру қажет. Оқушының сөздік қоры
мұғалімнің бақылауымен, белгілі жүйеде қалыптасуына керек етеді.
Оқушының белсенді сөздік сөздік қорын белсенді қорға айнылдыру үшін
мұғалім сөздерді қолданудың жолдарын көрсетіп отырады. Оқушының оқу кезінде
сөздік қорын белсенді қорға айналдыру үшін сабақ үстінде арнайы
ұйымдастырған жұмыстары, сондай-ақ дағдыландыру жаттығулары үнемі
жүргізіліп отырылады.
Оқушының сабақта сөздік қорын дамытуда сөздік жұмысы дұрыс
ұйымдастырудың қажеті зор. Ойланбай, жүйесіз жүргізген оқыту үстінде жақсы
нәтиже бермейді. Бұл жұмыс түрі әр сабақта өткізілуі тиіс,оқытушы үйренген
сөзді мағынасын түсініп саналы меңгеріп, мұны есінде сақтауы қажет.
Орыстың ұлы педагогы К.Ушинский ана тілінің білім алудағы асыл қазына
екендігін айта келіп:”өзінің ана тілінің мазмұнын мағынасын жете
түсінбеген,оны жазбаша сөйлеу дағдысын дұрыс түсінуге қабілеті бломайды,ол
бүкіл өміріне зиян келтіреді”-деген еді.Сондықтан К.Д.Ушинский ана тілін
оқыту арқылы баланың ой өрісін кеңейтіп мәдениетін игеру керектігін айтады.
Сонымен бірге үйренген, меңгерген сөздерді сөйлеу тілінде қолданып, өз
ойын айта алу қажет.
Бастауыш сыныптардағы сөздік жұмысының негізгі сабақ сайын жаңа
сөздерді үйренуден басталады. Мұның өзі сынып жоғарылаған сайын оқушыны
сөздік қорын жылма – жыл молаюына, баюына апарады.
Сөздік жұмысы – тілді дамытудың негізгі – қадамы.
Қазіргі қоғамның мемлекеттік тілде сөйлей алатын, қоғам талаптарына сай,
іскер тұлғаларды дайындауды қажет етіп отыр. Осындай тұлғаны дайырлау
бағытында қазақ тілі, әдебиет пәндерінің мұғалімдерінің міндеттері
ерекше. Ең негізгі мақсат – оқушылардың сөйлеу қабілеттерін арттыру ауыз
екі тілдерін дамыту. Сөздік жұмыс тек жаңа сөздерді жаттау мен
шектелмей,оның түрлі жолдарын тиімді пайдаланған дұрыс. Жоғарғы сыныпта
сөздік жұмысы түрленіп оқушының ойлау қабілеттерін арттырып, шығармашылыққа
жетелейді. Бұл сыныптарда сөздік жұымысы сөздің ой тұлғасы деген шартты
атпен жүргізіледі. Оқушылар жаңа сөздердің ой тұлғасын қарастырып, өз
бетінше сөздік қорын байытып отырады. Мысалы:
күзету күзетіп отыр
күзеткім келеді
күзетеді
күзетсең
Күзет
күзетті
күзететін
күзетші күзетермін
Оқушылардың сөздік қорын дамытудың бір жолы – оқушы сөздік қоры туралы
мұғалімнің үнемі толық мағлұматты болуы мен байланысты, ол сөзді оқытып
жүрген сыныптарға оқушылардың қаншылықты сөздік қоры барлығын үнеиі біліп
отыру қажет. Сондықтан оқушының сөздік қорының даму барысын мұғалімін
қадағалап отыру қажет.Сонда ғана мұғалім бұл үсте кемшілік болса, оны
жоюдың жолдарын оны түзетуге алады.
Оқушының сөздік қорын анықтау түрлі жолдармен жүргізіледі. Ол үшін
оқытушылар мен белгілі бір тақырыптарда әңгімелесу мазмұндама жазғызу,
мәтін мазмұнын ауызша баяндау сияқты тақырыптарға түрлі жұмыстың түрлері
жүргізіледі:
1. Айналадағы қоршаған орта туралы
2. Мектеп, сынып оқу құралдарының аттары
3. Киім-кешек, үй – жиһаздары, ыдыс – аяқ атаулар
4. Отбасы мүшелері туралы
5. Ата – аналардың кәсібі, мамандығы
6. Қоғамдық өмірлерге байланысты атаулары (мерекекөліктер, көшелер, қала
аттары, кинолар, мектептер.)
7. Оқи алу біліктерін түсініктерін байқау
8. Табиғат құбылыстары туралы
9. Жылдың төрт мезгілдерінің атаулары
10. Бау – бақша атаулары
11. Үй жануарлары, жабайы жануарлар, құстар, өсімдіктер т.б.
12.Түрлі дидактикалық ойындар арқылы диафильм, кинофильм көрсету арқылы
оқушылардың сөздік қорын анықтауға мүмкіншіліктері бар.
Бұл орайда сөздік жұмысы, оны жүргізу әдістерін түрлендіріп қолдануының
маңызы зор. Оларға төмендегідей талаған түрлер жатады:
1. Әңгімелесу, әңгіме құрату - өзін қоршаған орта туралы: Үй іші,
мектебі, сыныбы, ата – анасы оқу құралдары т.б.
2. Оқушының күнделекті жиі пайдаланатын заттарды көрсету арқылы оны
атау (киім – кешек, ыдыс – аяқ, төсек орын, үй жиһаздары )
3. Сөзді түсініп айту дәрежесін тексеру (таныс емес затарды көрсету)
Сөздік жұмысын жүргізудің әдіс - тәсілдері алуан түрлі мұғалім оқу
жылының алғашқы күнінен бастап – ақ сабақта өтілетін грамматикалық
тақырыптың тұсында сөздің жұмысын жоспарлы,белгілі бір мақсат қоя отырып
жүргізіледі.
Сөздік жұмысын ұйымдастырудың басты ұстамына – оқушының логикалық
материалын белсенді түрде меңгеріп, оны сөйлеу тілінде түрлі тұлғада
қолдана білуі, яғни оқушы ол сөзді кез – келген грамматикалық мағынада
қолдана алу қажет. Мысалы: оқу, оқып, оқыған, оқығанда, оқитын, оқыса,
оқымақ т.б. Сөздік жұмсының екінші ұстанымы – жаңа сөзді оқушыға бірінші
рет түсіндіруде зат есім, сын есім, есімдік, сан есім түрлері.
Сөздік қорды байытудың мазұны мен жүйесіне толығырақ тоқталып өтелік.
Сөздік қорды байытудың бала тілін дамытудағы маңызы,алатын орны және
тіл дамыта оқыту жүйесі мен қалыптастырылатын икемділіктер мен дағдылар
қарастырылады.
Әдістемеде оқушы сөздігі ұғымы бар.Ол оқушының белгілі сатыдағы
меңгерген сөздік құрамының көлемін білдіреді.Ал енді оқушының сөздігін
байыту деген-оның сөздігінің сандық өсуі ғана емес, ұғым көлемін кеңітетін
сапалық өзгеруі, сөз мағыналарын нақтылай тусуі,белгілі сөздің жаңа
мағыналарымен таныс болу, сонымен қатар сөзді орынды, жатық қолдану.
Қзақ тілін оқытуда тіл туралы білім берумен бірге оқушыны тілдік қарым-
қатынасқа даярлау міндеті қойылады.Ол: баланың тілін дамыта оқыту, сздік
қорын молайту;сөз, сөйлем, мәтіннің мағынасы, ұғымы, ойы және мазмұны
арқылы оқушылардың бойында ұлттық танымды қалыптастыру.
Оқушының сөйлеу әрекетін дамыту, ең алдымен, оқыту үрдісінде тілдің
лексикалық, грамматикалық білім нормалырын игертуге байланысты болса,
екіншіден, сөйлеу икемділігімен дағдылары сөйлеу әректінің оқу,
тыңдау,айту, жазумен байланысты болады.Сондықтан қатысымдық икемділік пен
дағды сөйлеу қарым-қатынастың түрткісіне мақсат-міндеттеріне орай
жүргізіліп, екінші жағынан әлеуметтік нормалар, яғни тіл мәдениетінің
негіізінде ұйымдастыру ьолып табылады.
Мектеп көлеміндегі оқылатын тілдік теориялық мәліметтер мен материалдар
қазақ тілі пәнінің типтік бағдарламасымен белгіленеді.Ал тіл дамыту сол
бағдарламалық тілдік материалдарды игертуге негізделіп, нәтижесінде мынадай
икемділік пен дағдылар қалыптастыырылады:
- баланың сөздік қорының бай болу, сол сөздердің мағынасына,
стилистикалық мәніне байланысты дұрыс қолдана білу шеберлігі;
- бір мағына, ұғымды әртүрлі синоним вариант, тәсілдермен бере біліу
икемділігі;
- ойын орай сөйлем құрастыра алу қабілеті;
- белгілі мазмұнға сай сөйлемдерді байланыстырып, бір ой-пікір
білдіретін қайырым құрастыра алу дағдысы;
- бірнеше қайырымнан мәтін түзе білу икемділігі;
- мәрінді функциональды силь түрлеріне сай құрастыра білу машығы;
- ауызша, жазбаша қарым-қатынас жасау біліктілігі.
Сөйлеу икемділігі мен дегеннің мнәі мына төиендегі мәселерді қамтиды:
а) қатысымдық әрекеттің белгілі жылдамдығы, мәселен, бала өз ойын сипаттап
образды айтуға төселу үшін, белгілі бір жылдамдықта тілдің көркедегіш және
бейнелегіш құралдарын таңдай ьілу дағдысы мен қалыптасқан болуы тиіс;
ә) дағды жүйелі, бір тұтас болуы яғни бала белгілі бір тақырып, мәсле
жөнінде әңгімелеп бергісі келсе, сөөздерді байланыстыра білу арылы
сөйлемдердегі ойдың жүйелі құрылыуы; оқушылардың сөздерді тіркестере
білуі,сөздермен сөйлемдерді айтылатын ойға сәйкес байланыстырып қайырым
құра білу дағдысы қалыптасуы;
б) сөздерді дұрыс таңдай білу,сөйлем әректіне қатысуға даяр болуы, мәселен,
диалогтағы шақырушы сұраққа жауап беру немесе әңгімені одан әрі жалғастыра
білу дағдысы,тақырыпқа орай, мәтін құрастыра білу дағдысы мен икемділігінің
қалыптасуы;
в) дағды сапасының тұрақты болуы;мәселен, бала бір мәтелдерді білу,оны
өзінің сөйлеу әрекетінде дұрыс ыңғайлы қолдана алуы;бала мәтел мазмұынын,
ондағы сөз тіркестерінің грамматикалық мағыналарын өзінің сөзінде тұрақты
байланыстырып қолдану дағдысының қалыптаспағынын қалыптастыру;
г)сөйлеу әрекетіне бейімділіктің қалыптасуы( бұл құбылыс жаңа
ахуалға,жағдайға байланысты сөйлеу әрекетіне бейімді болу дағдысы және
тілдік құралдарды жаңа сөйлеу әрекетіне ыңғайлы түрде қолдана білу
дағдыларының қалыптасуы негізінде жүргізіледі.Бұлардың барлығы да сөз ұғмын
игеріп, оны тәжірбиесінде қолдана білу икемділігіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz