«Жеке айыптау істері бойынша іс жүргізу»
РЕФЕРАТ
КІРІСПЕ
1 ЖЕКЕ АЙЫПТАУ ІСТЕРІНІҢ БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
1.1 Қылмыстық ісі жүргізу қатынастарында жеке айыптаудың түсінігі мен мәні
1.1.
1.2 Жеке айыптау айып тағудың бір түрі ретінде және оның қылмыстық.материалдық және қылмыстық.процессуалдық аспектілер бойынша түсінігі
1.3 Жеке айыптауды өзіндік айып тағудың түрі ретінде жеке .
даралық негіздері
2 ЖЕКЕ АЙЫПТАУ ІСТЕРІ БОЙЫНША СОТ ӨНДІРІСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Жеке айыптау істері бойынша қылмыстық іс қозғау ерекшеліктері
2.2 Жеке айыптау істері бойынша қылмыстық істерді сотта қарастыру ерекшеліктері
2.3 Жеке айыптау өндірісіндегі прокурордың орны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымша
КІРІСПЕ
1 ЖЕКЕ АЙЫПТАУ ІСТЕРІНІҢ БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
1.1 Қылмыстық ісі жүргізу қатынастарында жеке айыптаудың түсінігі мен мәні
1.1.
1.2 Жеке айыптау айып тағудың бір түрі ретінде және оның қылмыстық.материалдық және қылмыстық.процессуалдық аспектілер бойынша түсінігі
1.3 Жеке айыптауды өзіндік айып тағудың түрі ретінде жеке .
даралық негіздері
2 ЖЕКЕ АЙЫПТАУ ІСТЕРІ БОЙЫНША СОТ ӨНДІРІСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Жеке айыптау істері бойынша қылмыстық іс қозғау ерекшеліктері
2.2 Жеке айыптау істері бойынша қылмыстық істерді сотта қарастыру ерекшеліктері
2.3 Жеке айыптау өндірісіндегі прокурордың орны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымша
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда Конституциясының қабылдануымен басты құндылығы адам, оның құқығы мен бостандығы болып табылатын демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет құру туралы ұран тасталды. Саяси тоталитарлық мемлекеттен құқықтық мемлекетке өту жағдайында қоғамда адам мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастарда айтарлықтай өзгерістер болды. Мемлекет тұлғалардың құқықтары, еркіндігі және заңды көзқарастарының қорғалуы – үкіметтік билік органдарының басты міндеттердің бірі екендігін мойындады.
Елде жүргізілген кең ауқымдағы құқықтық реформа адам іс-әрекетінің барлық сферасындағы түпкі өзгерістерге, құндылықтарды қайта бағалау, халықаралық стандарттар, құқықтық нормалар мен қағидаларға сәйкес, мемлекеттік заңнамаларды жақсарта түсуге деген қажеттілікке алып келді. Тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығына сүйене отырып, барлық салалық заңнамалар, оның ішінде қылмыстық-процессуалдық та өзгертіліп, жақсартылуда.
Қолданыстағы қылмыстық-процессуалдық кодекстің концепциясы институттар, нормаларды қайта құрастыру мен «жазалаушы органдардың озбырлықтарынан сақтаудың кепілі болып табылатын, қорғаушы типті» сапалы, жаңа қылмыстық үрдіс құруды алға тартады. Осыған орай, қылмыстық сот ісін жүргізудің жеке және бұқаралық бастамаларының дифференциациясына қатысты сұрақтар туады. Себебі, мемлекет пен тұлғалар арасындағы қатынастар сипаты осы елдің, және де оның құқықтық жүйесінің шынайы түрін анықтайды.
13 желтоқсан 1997 жылдан бастап, Қазақстан Республикасының қылмыстық-процессуалдық кодексінің негізгі ерекшелігі болып, қылмыстар тізімінің кеңеюі табылады. Ол бойынша іс қозғау бойынша бастама мен аяқтау шаралары, яғни қылмыстық істің тағдыры жәбірленушінің еркіне және оның айыпталушымен ымыраға келуімен байланысты. Сәйкесінше, қылмыстық іс жүргізудің жариялылық түрі жеке (диспозитивті) бастамаларға кең тұрғыдан енгізілуде. Мұнда заң шығарушының әділдігін ескеру керек және ең алғашқы рет сот ісін жүргізу тәжірибесінде жәбірленушінің құқықтарының қамтамасыз етілуі мен маңызын көтеріп отыр.
Елде жүргізілген кең ауқымдағы құқықтық реформа адам іс-әрекетінің барлық сферасындағы түпкі өзгерістерге, құндылықтарды қайта бағалау, халықаралық стандарттар, құқықтық нормалар мен қағидаларға сәйкес, мемлекеттік заңнамаларды жақсарта түсуге деген қажеттілікке алып келді. Тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығына сүйене отырып, барлық салалық заңнамалар, оның ішінде қылмыстық-процессуалдық та өзгертіліп, жақсартылуда.
Қолданыстағы қылмыстық-процессуалдық кодекстің концепциясы институттар, нормаларды қайта құрастыру мен «жазалаушы органдардың озбырлықтарынан сақтаудың кепілі болып табылатын, қорғаушы типті» сапалы, жаңа қылмыстық үрдіс құруды алға тартады. Осыған орай, қылмыстық сот ісін жүргізудің жеке және бұқаралық бастамаларының дифференциациясына қатысты сұрақтар туады. Себебі, мемлекет пен тұлғалар арасындағы қатынастар сипаты осы елдің, және де оның құқықтық жүйесінің шынайы түрін анықтайды.
13 желтоқсан 1997 жылдан бастап, Қазақстан Республикасының қылмыстық-процессуалдық кодексінің негізгі ерекшелігі болып, қылмыстар тізімінің кеңеюі табылады. Ол бойынша іс қозғау бойынша бастама мен аяқтау шаралары, яғни қылмыстық істің тағдыры жәбірленушінің еркіне және оның айыпталушымен ымыраға келуімен байланысты. Сәйкесінше, қылмыстық іс жүргізудің жариялылық түрі жеке (диспозитивті) бастамаларға кең тұрғыдан енгізілуде. Мұнда заң шығарушының әділдігін ескеру керек және ең алғашқы рет сот ісін жүргізу тәжірибесінде жәбірленушінің құқықтарының қамтамасыз етілуі мен маңызын көтеріп отыр.
1. ҚР Конституциясы. Алматы; Казақстан 30 тамыз 1995 ж.
2. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы. «Қазақстанның азаматтарының тұрмыстық жағдайын көтеру арқылы саясаттың жақсартылуы».Казахстанская права. № 26 от 7 ақпан 2008 ж.
3. ҚР қылмыстық іс жүргізу кодексі, 1997жыл Алматы
4. «ҚР Қылмыстық, Қылмыстық-процессуалдық және қылмыстық-атқарушы кодексіне өзгертулер мен толықтырулар туралы» ҚР Заңы, 21.12.2000ж.
5. БҰҰ Бас Ассамблеясының Резолюциясымен бекітілген адамдардың жалпы құқықтарын қорғау декларациясы, 10.12.1948ж. // Юридическая газета. Алматы: - 16.11.1994ж.
6. Андреева О.И. Пределы проявления диспозитивности в уголовном судопроизводстве. - Томск, 2000.-212
7. Багаутдинов Ф. Возбуждение дел частного обвинения. // Законность. - 2000. - №3.
8. Божьев В.П. Принцип публичности. // Уголовный процесс. - М., 1998.
9. БСЭ. В 30 т. Изд. 3. Т.5. - М., 1971. - С.350.
10. Божьев В.П. Применение норм уголовно-процессуального законодательства при рассмотрении дел частного обвинения. // Советская юстиция.- 1992.- № 15-16, -С.225, 25
11. Божьев В.П. Уголовно-процессуальные правоотношения. – М.,1975.
12. Гуценко К.Ф. Частное обвинение в советском уголовном процессе: Дисс…канд. юрид. наук. – М., 1958.-С.142
13. Гальперин И.М. Об уголовном преследовании, осуществляемом потерпевшим в советском уголовном процессе. // Сов. Государство и право. - 1957. - № 10
14. Грабовская Н.П., Солодкин И.И., Элькинд П.С. К вопросу о делах частного обвинения. - Вопросы уголовного права и процесса / Учен. Зап. Ленинград. Ун-та. Серия юрид. науки, 1956.- вып. 8.
15. Давыдов П.М. Обвинение в советском уголовном процессе. Дисс… канд. юрид. наук. - Свердловск, 1973, - С. 20.
16. Джатиев В.С. Общая методология и современные проблемы обвинения и защиты по уголовным делам. – Владикавказ, 1995. - С. 8
17. Джатиев В.С. Обвинение и защита. // Российская юстиция. - №3. – 1995. - С. 17.
18. Денежкин Б.А. Подозреваемый в советском угол. процессе. – Саратов, 1982.
19. Дорожков В.В. Руководство для мировых судей. Дела частного обвинения. М., 2001.
20. Дорошков В.В. Частное обвинение. Правовая теория и судебная практика. - М., 2000.
21. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка.- М., - 1998. Т.1
22. Еремян А.В. Основания возбуждения уголовного дела: Дис... канд. Юрид. наук. – М., 1993.-С.92
23. Жогин Н.В., Фаткулин Ф.М. Возбуждение уг. дела. - М., 1961. С. 79-80; Они же: Предварительное следствие в совет. уг. процессе. - М., 1965. – С. 6; Чеканов В.Я. Возбуждение уг. дела в советском уг. процессе. Саратов, 1958. - С.12.
24. Зусь Л.Б. Правовое регулирование в сфере уголовного судопроизводства. Владивосток, 1984. - С. 41-42.
25. Зусь Л.Б. Механизм уголовно-процессуального регулирования. Владивосток, 1976. С. 96.
26. Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его форма. – М.: Юрид. Лит., 1972.
27. Ильина Л.В. Участие потерпевшего и его представителя в доказывании по уголовному делу. – Л.: ЛГУ, 1975.
28. Катькало С.И., Лукашевич В.З. Судопроизводство по делам частного обвинения. - Ленинград, 1972. - С. 121.
29. Карев Д.С. Советский уголовный процесс. – М., 1968,.- С. 25.
30. Ковтун И.Н. Соотношение частных и публичных начал в уголовном судопроизводстве РФ: время выбора //Государство и право. - 1995.- №11. С.66.
31. Корнуков В.М., Лазарев В.А., Холоденко В.Д. Возбуждение уголовного дела в системе уголовно-процессуальной деятельности. Саратов, 2002. -С. 350
32. Лобанов А.П. Функции уголовного преследования и защиты в российском судопроизводстве. – Тверь, 1996. - С. 8
33. Ларин А.М. Расследование по уголовному делу: процессуальные функции. – М., 1986.- С. 25,38.
34. Лупинская А.П. Уголовный процесс. – М., 1995.- С. 48
35. Ларин А.М. Защита прав потерпевшего в уголовном процессе.- М., 1993.- С. 60, 112.
36. Ларин А.М., Мельникова Э.Б., Савицкий В.М. Уголовный процесс России. Лекции – очерки Под. ред. В.М.Савицкого. - М.: Изд-во БЕК, 1997.- С. 84.
37. Орлова А. Производство по делам частного обвинения. //Российская юстиция .-№ 4.-. 2001.- С.39.
38. Петрова Н.Е. Проблемы реформирования производства по делам частного обвинения в духе расширения частных начал в уголовном процессе РФ. М.-2004.-С.41.
39. Шабанов Н., Петрова Н. Тернистый путь дел частного обвинения. //Российская юстиция. -1998.- №5.- С.26 и др.
40. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса.- М., 1968. - Т.1 - С. 89-90.
41. Строгович М.С. О единой форме уголовного судопроизводства и пределах его дифференциации. // Соц. Законность. - М., 1974.- № 9.- С. 50-53.
42. Трапезников В.А. Человек в системе управления. //Автоматика и телемеханика. -1972,.-№2.- С. 5.
43. Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Часть общая. – Алматы, 1998 .
44. Таджиханова Б.Т. Судопроизводство по делам частного обвинения. -Вестник КазГУ. - № 1. (14). - С. 155-157.
45. Таджиханова Б.Т. Распоряжение правом на судебную защиту по делам частного обвинения: Материалы международной научно-теоретической конференции: «Повышение правосознания, правовой грамотности граждан в условиях развития правового государства и демократизации общества», 28 февраля 2007 года. – Алматы, 2007. - С.119б.
46. Фаткулин Ф. Н. Обвинение и судебный приговор. – Казань, 1965. - Т. 1. - С. 39.
2. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы. «Қазақстанның азаматтарының тұрмыстық жағдайын көтеру арқылы саясаттың жақсартылуы».Казахстанская права. № 26 от 7 ақпан 2008 ж.
3. ҚР қылмыстық іс жүргізу кодексі, 1997жыл Алматы
4. «ҚР Қылмыстық, Қылмыстық-процессуалдық және қылмыстық-атқарушы кодексіне өзгертулер мен толықтырулар туралы» ҚР Заңы, 21.12.2000ж.
5. БҰҰ Бас Ассамблеясының Резолюциясымен бекітілген адамдардың жалпы құқықтарын қорғау декларациясы, 10.12.1948ж. // Юридическая газета. Алматы: - 16.11.1994ж.
6. Андреева О.И. Пределы проявления диспозитивности в уголовном судопроизводстве. - Томск, 2000.-212
7. Багаутдинов Ф. Возбуждение дел частного обвинения. // Законность. - 2000. - №3.
8. Божьев В.П. Принцип публичности. // Уголовный процесс. - М., 1998.
9. БСЭ. В 30 т. Изд. 3. Т.5. - М., 1971. - С.350.
10. Божьев В.П. Применение норм уголовно-процессуального законодательства при рассмотрении дел частного обвинения. // Советская юстиция.- 1992.- № 15-16, -С.225, 25
11. Божьев В.П. Уголовно-процессуальные правоотношения. – М.,1975.
12. Гуценко К.Ф. Частное обвинение в советском уголовном процессе: Дисс…канд. юрид. наук. – М., 1958.-С.142
13. Гальперин И.М. Об уголовном преследовании, осуществляемом потерпевшим в советском уголовном процессе. // Сов. Государство и право. - 1957. - № 10
14. Грабовская Н.П., Солодкин И.И., Элькинд П.С. К вопросу о делах частного обвинения. - Вопросы уголовного права и процесса / Учен. Зап. Ленинград. Ун-та. Серия юрид. науки, 1956.- вып. 8.
15. Давыдов П.М. Обвинение в советском уголовном процессе. Дисс… канд. юрид. наук. - Свердловск, 1973, - С. 20.
16. Джатиев В.С. Общая методология и современные проблемы обвинения и защиты по уголовным делам. – Владикавказ, 1995. - С. 8
17. Джатиев В.С. Обвинение и защита. // Российская юстиция. - №3. – 1995. - С. 17.
18. Денежкин Б.А. Подозреваемый в советском угол. процессе. – Саратов, 1982.
19. Дорожков В.В. Руководство для мировых судей. Дела частного обвинения. М., 2001.
20. Дорошков В.В. Частное обвинение. Правовая теория и судебная практика. - М., 2000.
21. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка.- М., - 1998. Т.1
22. Еремян А.В. Основания возбуждения уголовного дела: Дис... канд. Юрид. наук. – М., 1993.-С.92
23. Жогин Н.В., Фаткулин Ф.М. Возбуждение уг. дела. - М., 1961. С. 79-80; Они же: Предварительное следствие в совет. уг. процессе. - М., 1965. – С. 6; Чеканов В.Я. Возбуждение уг. дела в советском уг. процессе. Саратов, 1958. - С.12.
24. Зусь Л.Б. Правовое регулирование в сфере уголовного судопроизводства. Владивосток, 1984. - С. 41-42.
25. Зусь Л.Б. Механизм уголовно-процессуального регулирования. Владивосток, 1976. С. 96.
26. Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Умысел и его форма. – М.: Юрид. Лит., 1972.
27. Ильина Л.В. Участие потерпевшего и его представителя в доказывании по уголовному делу. – Л.: ЛГУ, 1975.
28. Катькало С.И., Лукашевич В.З. Судопроизводство по делам частного обвинения. - Ленинград, 1972. - С. 121.
29. Карев Д.С. Советский уголовный процесс. – М., 1968,.- С. 25.
30. Ковтун И.Н. Соотношение частных и публичных начал в уголовном судопроизводстве РФ: время выбора //Государство и право. - 1995.- №11. С.66.
31. Корнуков В.М., Лазарев В.А., Холоденко В.Д. Возбуждение уголовного дела в системе уголовно-процессуальной деятельности. Саратов, 2002. -С. 350
32. Лобанов А.П. Функции уголовного преследования и защиты в российском судопроизводстве. – Тверь, 1996. - С. 8
33. Ларин А.М. Расследование по уголовному делу: процессуальные функции. – М., 1986.- С. 25,38.
34. Лупинская А.П. Уголовный процесс. – М., 1995.- С. 48
35. Ларин А.М. Защита прав потерпевшего в уголовном процессе.- М., 1993.- С. 60, 112.
36. Ларин А.М., Мельникова Э.Б., Савицкий В.М. Уголовный процесс России. Лекции – очерки Под. ред. В.М.Савицкого. - М.: Изд-во БЕК, 1997.- С. 84.
37. Орлова А. Производство по делам частного обвинения. //Российская юстиция .-№ 4.-. 2001.- С.39.
38. Петрова Н.Е. Проблемы реформирования производства по делам частного обвинения в духе расширения частных начал в уголовном процессе РФ. М.-2004.-С.41.
39. Шабанов Н., Петрова Н. Тернистый путь дел частного обвинения. //Российская юстиция. -1998.- №5.- С.26 и др.
40. Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса.- М., 1968. - Т.1 - С. 89-90.
41. Строгович М.С. О единой форме уголовного судопроизводства и пределах его дифференциации. // Соц. Законность. - М., 1974.- № 9.- С. 50-53.
42. Трапезников В.А. Человек в системе управления. //Автоматика и телемеханика. -1972,.-№2.- С. 5.
43. Толеубекова Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан. Часть общая. – Алматы, 1998 .
44. Таджиханова Б.Т. Судопроизводство по делам частного обвинения. -Вестник КазГУ. - № 1. (14). - С. 155-157.
45. Таджиханова Б.Т. Распоряжение правом на судебную защиту по делам частного обвинения: Материалы международной научно-теоретической конференции: «Повышение правосознания, правовой грамотности граждан в условиях развития правового государства и демократизации общества», 28 февраля 2007 года. – Алматы, 2007. - С.119б.
46. Фаткулин Ф. Н. Обвинение и судебный приговор. – Казань, 1965. - Т. 1. - С. 39.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
СОТ БИЛІГІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жеке айыптау істері бойынша іс жүргізу
Орындаған:
3-курс студенті ____________________ Шарғынбаев А.К.
Ғылыми жетекшісі:
ғылыми дәрежесі
з.ғ.к., доцент ____________________ Нұрмухамбет
Д.Ы.
Нормабақылаушы: ____________________
__ ______ 2010 ж.
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі,
з.ғ.к. ____________________
__ ______ 2010 ж.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
РЕФЕРАТ 3
КІРІСПЕ 4-7
1 ЖЕКЕ АЙЫПТАУ ІСТЕРІНІҢ БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ 8-31
1.1 Қылмыстық ісі жүргізу қатынастарында жеке айыптаудың түсінігі
мен мәні 8-15
1.2 Жеке айыптау айып тағудың бір түрі ретінде және оның
қылмыстық-материалдық және қылмыстық-процессуалдық аспектілер
бойынша түсінігі 16-23
1.3 Жеке айыптауды өзіндік айып тағудың түрі ретінде жеке -
даралық негіздері 24-31
2 ЖЕКЕ АЙЫПТАУ ІСТЕРІ БОЙЫНША СОТ ӨНДІРІСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
32-55
2.1 Жеке айыптау істері бойынша қылмыстық іс қозғау ерекшеліктері
32-38
2.2 Жеке айыптау істері бойынша қылмыстық істерді сотта қарастыру
ерекшеліктері 39-49
Жеке айыптау өндірісіндегі прокурордың орны 49-55
ҚОРЫТЫНДЫ 56-58
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59-64
Қосымша 65-67
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда
Конституциясының қабылдануымен басты құндылығы адам, оның құқығы мен
бостандығы болып табылатын демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік
мемлекет құру туралы ұран тасталды. Саяси тоталитарлық мемлекеттен құқықтық
мемлекетке өту жағдайында қоғамда адам мен мемлекет арасындағы қарым-
қатынастарда айтарлықтай өзгерістер болды. Мемлекет тұлғалардың құқықтары,
еркіндігі және заңды көзқарастарының қорғалуы – үкіметтік билік
органдарының басты міндеттердің бірі екендігін мойындады.
Елде жүргізілген кең ауқымдағы құқықтық реформа адам іс-әрекетінің
барлық сферасындағы түпкі өзгерістерге, құндылықтарды қайта бағалау,
халықаралық стандарттар, құқықтық нормалар мен қағидаларға сәйкес,
мемлекеттік заңнамаларды жақсарта түсуге деген қажеттілікке алып келді.
Тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығына сүйене отырып,
барлық салалық заңнамалар, оның ішінде қылмыстық-процессуалдық та
өзгертіліп, жақсартылуда.
Қолданыстағы қылмыстық-процессуалдық кодекстің концепциясы институттар,
нормаларды қайта құрастыру мен жазалаушы органдардың озбырлықтарынан
сақтаудың кепілі болып табылатын, қорғаушы типті сапалы, жаңа қылмыстық
үрдіс құруды алға тартады. Осыған орай, қылмыстық сот ісін жүргізудің жеке
және бұқаралық бастамаларының дифференциациясына қатысты сұрақтар туады.
Себебі, мемлекет пен тұлғалар арасындағы қатынастар сипаты осы елдің, және
де оның құқықтық жүйесінің шынайы түрін анықтайды.
13 желтоқсан 1997 жылдан бастап, Қазақстан Республикасының қылмыстық-
процессуалдық кодексінің негізгі ерекшелігі болып, қылмыстар тізімінің
кеңеюі табылады. Ол бойынша іс қозғау бойынша бастама мен аяқтау шаралары,
яғни қылмыстық істің тағдыры жәбірленушінің еркіне және оның айыпталушымен
ымыраға келуімен байланысты. Сәйкесінше, қылмыстық іс жүргізудің жариялылық
түрі жеке (диспозитивті) бастамаларға кең тұрғыдан енгізілуде. Мұнда заң
шығарушының әділдігін ескеру керек және ең алғашқы рет сот ісін жүргізу
тәжірибесінде жәбірленушінің құқықтарының қамтамасыз етілуі мен маңызын
көтеріп отыр.
Біз қылмыстық сот ісін жүргізудегі диспозитивтілік элементерін
кеңейту заңшығарушының екі жақтың да құқықтарын толық ескеруі мен
азаматтардың көзқарастарын түсінуіне, қылмыстық-процессуалдық іс-
әрекеттерді гуманистік және бұқаралық-құқықтық бастамамен үйлестіруге
ұмтылысын арттыруға себепші болады дейтін ғалым-процессуалистердің ойымен
толықтай келісеміз.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Мемлекеттің еркі қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың шешімдері мен іс-әрекеттерін өзіне бағындыра алатын
қылмыстық процесстің жариялылық бастамасынан, кезеңдері мен институттарынан
көрініс табады. Прокурор, тергеуші және істің ақ-қарасын анықтайтын органға
міндеттер қоя отырып, қылмыстың іс қозғау және әрбір заң бұзушылықтардың
белгісі байқалған жағдайларда іздестіру жұмыстарын жүргізуге кірісу керек
(ҚР ҚІЖК-нің 36-бабы), осылайша мемлекет тәртіптің қатаң, үлгілік моделін
жасай отырып, оларға шешім қабылдауда екі жақ арасында таңдауға қалуға
альтернативалар ұсынбайды. Оның үстіне жәбірленуші көзқарасы мен
позициясына, оның өз құқықтарының орындалуын талап етіп, етпеуіне аса назар
аударылмауы тиіс.
Әртүрлі кезеңдердің қылмыстық-процессуалдық заңнамаларында жариялылық
және жеке бастамалар мазмұны толығымен ашылмақ түгілі, олар туралы ештеңе
айтылмайтын да. Қылмыстық-процессуалдық теорияның даму кезеңінде кеңес
ғалымдары берілген терминологияны мүлдем қолданбады, тіпті осы
бастамалардың мәнін түсінуге ынта-жігер байқатпады. Тек Кеңестік Ресейге
дейінгі кезеңнің ғалымдары (И.Я.Фойницкий, В.К.Случевский және т.б.)
қылмыстық іс жүргізу сферасында екі бастаманың бар екендігін мойындады және
оны түсіндіріп өтуге тырысты.
Қоғамдық және жеке көзқарастардың, мемлекет пен тұлғалардың
арақатынасы, жариялылық пен диспозитивтілік категорияларында көрінеді. Егер
қылмыстық процессте бұқаралық бастау түсінігі аз жетілдірілген болса, ал
диспозияциялық бастау түсінігі тіптен аз қарастырылған.
Кеңестік процессуалды әдебиеттерде алғашында диспозитивтілік тек қана
қылмыстықта емес, сонымен қатар азаматтық сот ісін жүргізуде де теріске
шығарылды. Қазіргі таңда диспозивтілік субъектілердің диспозитивті
бостандығын (құқығын) бере отырып, өздерінің материалдық және процессуалдық
құқықтарын қорғап шығуға мүмкіншілік береді.
Жеке істің басы сот ісінің жариялылығымен бірге қылмыстық-
процессуалдық іс-әрекет сферасын құрайды, мұнда нақты адам өз құқықтары мен
көзқарасын қылмыстық-процессуалдық заңнама шегінде қорғай алады, қамтамасыз
ете алады.
Қылмыстық процесс сферасында диспозитивтілік элементері, жеке
бастамалардың шығуы қылмыстық ізге түсу, жеке және жекелік-жариялық
айыптауларды жүзеге асыруда ерекше қаралады (ҚР ҚІЖК 32-бабы, 2-тарау).
Барлық осындай жағдайларда жәбірленушінің жеке көзқарасы қылмысты ашу мен
жауапкерді жазалаудан маңыздырақ деп танылады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Құқықтық әдебиеттерде жеке айыптаудың
проблемалары Н.А.Неклюдов, А.К.Резон, Н.Н.Розин, Д.Г.Тальберг, Л.Я.Таубер,
И.Я.Фойницкий және т.б. көтеріліске дейінгі кезеңдегі атақты орыс
проссесуалистерінің ғылыми зерттеулері мен еңбектерінде көрініс тапқан.
Өткен ғасырдың 20-сыншы жылдарында жеке айыптау В.В.Зенькович және
Н.Н.Полянскийлердің еңбектерінің зерттеу пәні болды. Сосын бұл құқықтық
институт 60 жылдарда қылмыстық айыптаумен Н.Я. Калашников, К.Ф.Гуценко,
одан кейін В.П.Божьев, С.И.Катькало, Л.Д.Кокоревтар айналысқанға дейін
заңгерлермен жөнсіз ұмытылып кетті. Соңғы жылдары бұл А.В.Еремян,
А.М.Ларина, А.С.Мамыкина, И.Л.Петрухина, Ю.Е.Петухова, О.И.Роговой,
П.С.Яни сияқты ғалымдардың зерттеу пәніне айналып отыр.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай республикадағы заң бұзушылықтардың
қарқынды өсуімен құқық қорғау органдары ұйымдасқан қылмыс, ауыр және аса
ауыр қылмыстарға басты назар аударуда. Сонымен қатар қоғамдық қауіп
тудырудың аса үлкен емес деңгейінде жүретін, бірақ бұқаралылыққа қарағанда
жеке намыстарға тиетін заң бұзушылықтар да жазасыз қалдырылып жатқан жоқ.
Сондықтан, қылмыстық процесстің барлық кезеңдерінде жәбірленуші
құқықтарынның қорғалуы мен сақталуы, айыптаушы жақтан қатысушы
субъектілерді белсене қатыстыру шынайы өажеттілкке айналып отыр.
Көрсетілген жағдай өз кезегінде сот ісін жүргізудегі жеке айыптауды
жетілдіруді талап етеді. Ол бойынша азаматтардың жеке көзқарастарын ескеру,
қылмыстық қол сұғушылықтардан зардап жеккен жәбірленуші көзқарасын ескеру
оңай жүргізіледі.
Осылайша, қазіргі таңда жеке айыптау институты жаңа тарихи жағдайларға
байланысты ғана емес, сонымен қатар кешендік зерттеу, ғылыми тұрғыдан оның
мәні мен дефинициясын анықтау, құқықтық табиғатын ашу, ары қарай жетілдіру
жолдары мен себептерін қарастыру сияқты талдауларды қажет етеді.
Зерттеу нысаны ретінде қылмыстық сот ісін жүргізудегі жеке айыптау
институтының қызмет етуімен байланысты құқықтық қатынастар жиынтығы алынды.
Зерттеу пәні болып, жеке айыптау институтын теориялық жетілдіру
мәселесі табылады.
Жұмыстың мақсаты жаңа конституциялық әдістер мен құқықтық ғылымның
жеткен жетістіктері негізінде жеке айыптаудың мәні, ерекшеліктері мен
мағынасын зерттеу, түрлі қылмыстық-процессуалдық сұрақтарды шешуде жаңа
жолдарды қолдану мүмкіншіліктерін, қылмыстық жеке бастамалардың кеңейтілуін
сараптау.
Дипломдық жұмыстың теоретикалық маңыздылығы зерттеу шегінде жеке
айыптау институтының мәнін анықтау болып табылады.
Зерттеудің әдістемелік негізін объективті іс-әрекеттілікті ғылыми
танудың диалектикалық әдісі, және де философияның әдістемелік негізі, жалпы
құқық теориясы құрайды. Зерттеуде танудың арнайы әдістері: жүйелі-
құрылымдық, логикалық, статистикалық, әлеуметтік, тарихи, салыстырмалы-
құқықтық және т.б. әдістер пайдаланылды.
Заңдық мәліметтер көзі ретінде Қазақстан Республикасының Конституциясы
нормалары, ҚР қылмыстық және қылмыстық-процессуалдық заңнамалары және басқа
да нормативтік құқықтық актілер қолданылды.
Зерттеудің теориялық негізін жеке айыптау мәселерімен айналысқан
ғалымдардың еңбектері құрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы қойылған
талаптарға сай келеді. Дипломдық дұмыс кіріспеден, алты тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖЕКЕ АЙЫПТАУ ІСТЕРІНІҢ БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
1.1. Қылмыстық істерді жүргізудің құқықтық қатынастар сферасындағы жеке
айыптау түсінігі мен мәні
Қылмыстық жеке айыптаулардың бастамасымен қылмыстық процесстің тарихы
басталды.
Бұл термин туралы революцияға дейінгі кезеңдегі әдебиеттерде айтылып
кеткен. В.А.Случевский жеке бастама деп, процессте жеке тұлғалардың ерікті
іс-әрекетінің басталуын айтады және қылмыстық процесстің жариялылық
көзқарасымен жеке қатысушылардың да көзқарастары ескеріледі, оларды шектеу
үшін бастама процесінің шектеуші жариялылық принципі яғни, процесстегі
жеке тұлғалардың ерікті іс-әрекеттерін шектеу жүргізіледі, оның күшімен заң
белгілеген шекте сот өз құқықтарын қорғау түрлері бойынша қатысушы жақ
мойындаған осы іс-әрекетті қозғай алады [2, 69б].
Қазіргі таңда қарастырылатын құқықтық құбылысты белгілеу үшін жеке
бастама термині қолданылады, ол көп жағдайларда көпше түрде жеке
бастамалар деп те беріледі. Заңнамаларда ол қолданылмайды және шартты ұғым
болып табылады. Процессуалдық әдебиеттерде оны қылмыстық сот ісіндегі
әртүрлі сұрақтар бойынша шешім қабылдауда нақты адамның еркін ескеретін
жағдайларды сипаттау үшін қолданады.
Егер жариялық бастама мемлекеттік көзқарас сферасына тарайтын болса,
соған сәйкес басымдылыққа мемлекеттік билік органдары ие болады, ал
қоғамдық қатынастарды реттеу орталықтандырылған болады және жеке, дербес
көзқарастар сферасын анықтайтын субординация бастамаларында құрылады. Мүнда
құқықтық басымдылық жеке адамдарға – азаматтарға тиесілі болады, ал пайда
болған құқықтық қатынастарды шешуге қатысатын мемлекеттік органдар және
оның лауазымды тұлғалары өздерінің іс-әрекеттерін адамның еріктік қалуымен
үйлестіруі қажет.
Дегенмен, қылмыстық қудалау жеке және жеке-бұқаралық сипатта жүретін
заң бұзушылықтар тізімі кеңейтіліп, қылмыстық-процессуалдық заңнамада
қылмыстық ізге түсудің жариялылық қағидасына сәйкес іс-әрекет сферасы
айтарлықтай тарылтылды. Сонда да жариялылық идеясы қылмыстық-процессуалдық
іс-әрекеттің барлық сфераларында көрініс тапқан. Жеке бастама идеясы
процесске қатысушы жеке субъектілер арасындағы қатынастарды реттейтін
қылмыстық-процессуалдық заңның нормаларында және қылмыстық-процессуалдық
құқық құрылымында қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрлерін реттейтін,
салыстырмалы түрде алғанда құқықтық нормалардың үлкен емес, тұрақты тобына
біріктіретін құқықтық институт ретінде шығады. Қылмыстық сот ісін
жүргізуде жеке бастама институты нақты тұлғаның – процесске қатысушы және
жариялылық бастамасы сферасымен қамтылмаған мүшенің ерік білдіруіне
байланысты құқықтық қатынастар пайда болған жағдайда күшіне енеді. Жеке
бастама қылмыстық істе билеп-төстеуші ретінде азаматтар қатысатын ерік
бостандығының оқшауланған, өзіндік зонасын құрайды. Бір жағынан, осы
зонада көрсетілмеген басқа жағдайларда мемлекеттік органдардың басып
кіруіне рұқсат етілмейді. Ал, екінші жағынан мемлекет жеке тұлғадардың
тілегі мен әрекеттерін мойындап қана қоймай, сонымен қатар оны қорғай білуі
тиіс.
Жеке бастама термині тұлғаның құқықтық еркін білдіру мүмкіндігін
білдіреді, ол өз құқықтарын қорғаушы тұлға сүйенетін негіз болып табылады.
Жеке – қоғамдық емес, мемлекеттік емес, тек бір жеке-дара тұлғаға
тиесілі дегенді білдіреді. Бастама – ол негіз, түпдерек, негізгі жол-жоба
(3, 71б(.
Қылмыстық процесске қатысты жеке бастаманы көпжоспарлы құқықтық
құбылыс ретінде түсіну қажет және оны әртүрлі мағыналық тұрғыдан қарастыру
керек.
Ең алдымен бұл – қылмыстық іс жүргізуде қалыптасатын көптеген
жағдайларды шешудің заңмен анықталған әдістемесі. Құқықтық қатынастардың
өзіндік пайда болу, тоқтатылу және өзгеруі нақты жеке тұлғаның еркі мен
көзқарасына байланысты болады.
Жеке бастама тұлғаның өз қалауы бойынша іс-әрекетінің бастапқы,
жіберілетін, бекітілетін құқықтық жағдайын көрсетеді.
Жеке бастаманы анықтайтын қалыпқа сәйкес, қылмыстық процесске қатысушы
тұлға қандай жағдайда не істеу керек екендігін өзі шешеді. Дегенмен, адам
тек қана заң белгілеген шекте өзінің қалауын жүзеге асыра алады.
Заңгер адамға бұлай ойла, немесе басқаша ойла деп бұйрық бере
алмайды, бірақ, оған белгілі бір қалыппен әрекет етуді міндеттейді немесе
басқа таңдау үшін альтернатива ұсынады. Қылмыстық процессте байқалатын
әрбір жеке тұлғаның еркін білдіруі тек қана заңмен бекітілген шек көлемінде
болады. В.И.Рогованың көрсеткеніндей, адамның өзін өзі ұстаудағы
бостандығын шектеу – олардың құқықтарын жоққа шығару деген сөз емес , қайта
заңды кепілдіктің құқықтық қамтамасыз етілуі [4, 67б].
Жеке бастама қылмыстық процесстерде нақты бір адамның, яғни процесске
қатысушының тек қана ерігімен көрінеді. Дара тұлғаның ерігі жеке іс
қозғалатын негізгі элемент болып табылады. Адамның ерік-жігері буралы ары
қарай толығымен қарастырудың аса маңызы жоқ, себеі ол психологияның зерттеу
пәні болып табылады. Дегенмен, құқықтық қатынастарда ерік таныту сәттері
өзіндік ерекшелік пен спецификаға ие болады.
Ерік – бұл адамның өз іс-әрекетімен мақсатты бағытталған реттелуі
немесе іс-әрекет таңдау қабілеттілігі мен оның жүзеге асырылуы үшін ішкі
күштердің болуы.
Ойластырылған және мақсатқа бағытталған адамның еріктік іс-әрекеті өте
күрделі сипатта болады. Профессор И.Е.Фабер адамның өз еріктілігін
көрсетуінің үш кезеңін көрсетеді. Бірінші кезеңде адам өзін іштей
дайындайды. Міне осы жерде шешім қабылданады. Екінші кезеңде нақтылық пен
белгілі бір тұлғаның жігерлілігін қажет ететін қабылданған шешімнің жүзеге
асуы жүреді. Еріктік іс-әрекет қойылған мақсатқа жетумен аяқталады. Ал,
үшінші кезең адамның болашақ іс-әрекеті үшін үлкен маңызға ие болатын
жасалған жұмысты бағалау болып табылады [5, 16б].
Құқық ерікті білдірудің күрделі сипатын ескере отырып, ең бастысы
адамның іс-әрекетін реттейді. Есепке ең алдымен тұлғаның ішкі ниеттері
емес, іс-әрекеттің объективті нәтижелері алынады. адамның саналы әрекет
етуінің ең тиімді қабілеттері: өз ісіне жауап беруі, залал келтіруінің
материалдық және рухани зардаптарын есептей алуы, адами тұлғаның шынайы
қасиеттерін көрсете алуы болып табылады. Адамның іс-әрекетін құқықтық
реттеу қажеттілігі осы тұлғаның саналы әрекет етуінің объективті қабілетін
ескереді.
Құқықтық қатынастарға қатысушылардың өзіндік еріктілігін анықтап, өз
тілектерін көрсете алуы заңды және заңсыз түрде болуы мүмкін. Адамның заңды
түрде еркін білдіруі құқықтық қатынастарды құру, өзгерту немесе тоқтатуға
бағытталады және ол үшін ең маңыздысы адамның заң қабылдаған мүмкіндіктер
және әрекеттер арқасында өзіне міндет ала алатын құқықтық қабілеттілігі
және іс-әрекет қабілеттілігі болып табылады.
Мемлекетпен жалпы (абстрактлы) мүмкіншілік ретінде мойындалған құқықтық
қабілетке барлық азаматтар ие болады. Ол адамның туылған кезінде
қалыптасып, қайтыс болғанында тоқтайды.
Әрекет ету қабілеттілігі (дееспособность) субъектің тек құқық пен
міндеттерге ие болу мүмкіншілігін ғана емес, сонымен қатар, өзінің жеке іс-
әрекеттерімен сол мүмкіншіліктерді жүзеге асыра алуы, нәтижесіне
жауапкершілік алуы, құқықтық қатынастардың мүшесі бола алу қабілеті болып
табылады1.
Қылмыстық-процессуалдық құқық – құқықтық қәбілет және іс-әрекет
қабілеттілігі деген ұғымдарды білмейді. Дегенмен, құқықтық әдебиеттерде бұл
ұғым туралы айтылады және қылмыстық-процессуалдық құқықтық-субъектілік
тұлғаның жасы, істің мәнін дұрыс түсінуге, дұрыс ашуға, өз іс-әрекетінің
маңызы мен нәтижесін, мемлеткеттік және басқа да орган қызметкерлерінің іс-
әрекетін сараптауға мүмкіндік беретін оның физикалық және саналық дамуымен
анықталады (6, 78б(.
Қылмыстық процессте тұлғаның еркін білдіруіне байланысты шешім қабылдау
кезінде ол адамның өз іс-әрекеттеріне толық есеп бере алуын және басқара
алатындығын ескеру керек. Егер тұлға кәмелеттік жасқа толмаған болса,
немесе психикалық, физикалық кемшіліктерінің, басқа да себептерге
байланысты өз құқықтарын қорғай алмайтын болса, онда осы адамның көзқарасын
заңмен тағайындалған өкіл немесе прокурор қорғайды. Егер жәбірленушінің
өтініші бойынша қылмыстық іс қозғау кезінде жәбірленушінің жағдайы нашар
болып, қандай да бір себептермен өз құқығын қорғай алмайтын жағдайында ҚР
ҚІЖК-нің 34-бабы, 33 тараудың 2-тармағына сәйкес оның көзқарасын прокурор
қорғауы тиіс. Оның шешімі жәбірленушінің еркін білдіру актін алмастырады
және оның пайдасына бағытталады. Осындай жағдайда прокурор қылмыстық іс
қозғау қаулысы бойынша өз шешімін заңға сәйкес дәлелдеп, негіздеуі тиіс.
Қылмыстық іс қозғау кезінде прокурормен ҚР ҚІЖК-нің 177- бабы, 2-тарауында
көрсетілген талаптарды бұзу – айтарлықтай заң бұзушылық болып саналады.
Жеке тұлғаның еркін білдіру шегі басты элементі болып, өзіндік оң іс-
әрекеттер жасау мүмкіншілігі табылатын субъективтік құқықпен оқшауланады,
оның ішіне өзін-өзі қорғаудың әдістері мен жолдарын таңдау, мақсатқа
жетуде, өз көзқарасы мен қажеттілігін қамтамасыз етуде белсенді әрекет ету
кіреді.
Қылмыстық процесс тұлғаның еріктілігін азаматтың қоғам мен мемлекеттің
мүддесіне қайшы келмейтін материалдық және рухани қажетіліктерін, жеке
көзқарастарын қамтамасыз ететін заң шеңберіндегі құқықтық қатынастар
орнатуы мақсатындағы мүмкіншілігі деп қарастырады.
Бірақ, еріктілік осы жағдайда заң бойынша нақты және біртекті болуы
тиіс. Заң шеңберінде қылмыстық іс қозғау бойынша іс-шаралар қабылдау,
тергеу жұмыстарын бастау және содан кейін сотта қарастырып, талқылау үшін
өкілетті органға заң бұзушылық туралы бір ғана ақпараттың түсуі жеткілікті.
Сол мәліметке сәйкес сәйкесінше жауапты тұлға (прокурор, ізге түсуші,
тергеуші) іс мүддесіне бағытты ҚР ҚІЖК 177 бабы бойынша шешім қабылдайды
немесе процессуалдық іс-әрекет жүргізеді. Қандай да бір қылмыстық істі
бастау бойынша процесуалдық іс-әрекеттер және шешімдер қабылдау кезінде
немесе оны сараптауда өкілетті тұлға өз мүддесін шағым түрінде беретін
адамның еріктілігіне назар аударуы тиіс (ҚР ҚІЖК 34-бабы, 33 тарауы).
Мысалы, жеке айыптау бойынша қылмыстық іс жәбірленушінің сотқа жіберген
шағымы бойынша қозғалады. Онда оның жауапкер тұлғаны қылмыстық
жауапкершілікке тарту өтініші беріледі. Соттық талқылау кезеңінде
прокурордың істен бас тартуымен қылмыстық істі тоқтату үшін жәбірленушінің
келісімі көрсетілген өтініші болуы керек, ол қылмыстық отырыстың
хаттамасына тіркеледі (ҚР ҚІЖК 317-бабы, 7-тарауы), ол процесстің нәтижесін
тағы да жеке тұлғаның еріктілігі мен мүддесіне тәуелді етіп қояды.
Қылмыстық процесстегі нақты тұлғаның еріктілігін көрсететін шағым мазмұны
(немесе өтініш), шағым берушінің мүддесі мен еріктілігін көрсетіп қана
қоймай, сонымен қатар айыптауға себептер мен нақты дәлелдерді көрсетіп
тұруы тиіс. Заңмен белгіленген талаптар орындалмаған жағдайда шағым
түсіруші тұлғаның еріктілігін талқылау қиынға соғады, оның үстіне оның
құқықтық маңызы болмайды.
Осылайша, мүдделі адамдардың өтініштері немесе шағымдары бойынша
өкілетті органмен қабылданатын шешім толығымен сол түскен өтініштің
мазмұнының дұрыс жазылуына, тұлғаның заңдық және негіздік еркін білдіруіне
байланысты болады.
Жеке адамның жалпы құқықтық орны оның құқықтық статусынан, яғни жеке
адамның жалпы құқықтық мүмкіншіліктеріндегі бостандығы мен ажыратылмайтын
құқығының жиынтығынан көрінеді. Қылмыстық процессте жеке адамның құқықтық
жағдайы ең алдымен құқықтары мен міндеттері арқылы анықталады, қылмыстық-
процессуалдық құқықтар пен міндеттер оның қылмыстық-процессуалдық
статусының негізі, өзегі [7, 93б]. Процессуалдық мансабына қарамастан кез-
келген қылмыстық істің нақты қатысушысы (айыпталушы, азаматтық арызданушы,
жәбірленуші және т.б.) өзінің процессуалдық құқықтарымен пайдалана алады
және қылмыстың іске қатысушы адамдардың осы құқықты пайдалану құқығы бар.
Қылмыстық-процессуалдық әдебиеттерде қылмыстық процесске қатысушылардың өз
құқықтарын толығымен қолдану бостандығы бойынша диспозитивтілік бар деген
ұғым1 таралған. Бірақ, оның шектелгендігі соншалық, оны қылмыстық процесс
қағидасы деп айтуға да келмейді. О.И.Рогова келтірілген анықтаманы
диспозитивтілік – қылмыстық-процессуалдық заң шекараларымен шектелген,
қылмыстық іске қатысушылардың құқықтары мен міндеттері қылмыстық процесс
иелігінде болатын зат деп біраз толықтырды. Ол субъектің өз мүддесіне
сәйкес қолданылады. Еркін таңдау бостандығы белігілі бір шекте ғана болады.
Процесске қатысушы жеке адам өзінің құқықтары мен міндеттерін қолдана
отырып, үрдіске қатысатын басқа мүшелердің құқықтарын бұзбауы тиіс. Мұнымен
келіспеу өте қиын, дегенмен бұл диспозитивтілік емес, ал соның тек бір
элементі ғана болып табылады.
Диспозитивтілік – бұл азаматтық процесстің жылжу механизмін анықтайтын
азаматық сот ісін жүргізу қағидасы. Ол таласты азаматтық құқықтық
қатынастардағы субъектілердің автономдық жағдайының көрінісі болып
табылады. Азаматтық сот ісін жүргізудің бастамасы болып, іске қатысатын
адамдардың ниет білдіруі саналады. Диспозитивтілік қағидасына сәйкес,
азаматтық істер жалпы ереже бойынша іске қатысушы адамдардың ниет
білдіруімен пайда болады және дамиды, басқа да сыртқы әсерлерден өзгеріске
ұшырайды, бір процесс кезеңінен екіншісіне өтеді және тоқталады.
Диспозитивтіліктің басталуы барлық азаматтық істердің нақты пайда болуынан
бастап, орындалуына дейін барлық кезеңдерді қамтып өтеді1.
Диспозитивтілік ұғымы латын тілінен алынған dispositivus – иелік
ету, билік жүргізу, ал заңдық мағынада аударатын болсақ, келісім
мүшелерінің құқығын немесе сот процесінде өз қалауы бойынша іс-әрекет етуді
білдіреді (70(.
Заманауи құқықтық ғылымда диспозитивтілік ұғымы ретінде азаматтық
процессте қорғаныштың процесуалдық құралдарымен қолдану мүмкіндігін
көрсететін категорияны білдіреді. Іске қатынасатын жақтар мен жеке адамдар
өздерінің материалдық және процессуалдық құқықтарына иелік ете алады1.
Дегенмен, азаматтық процесстің негізгі бір қағидасы болып саналатын
диспозитивтілік істе мүдделі жеке адамдарға толық бостандық бере алмайды.
Сот жеке адамдардың процессуалдық немесе материалдық құқықтарының
орындалуына бағытталған іс-әрекеттерінің заңға немесе басқа да
қатысушылардың құқықтары мен мүдделеріне қарсы келмеуін қарайды. Жеке
адамдардың еріктілігін білдіруі жоғарыда аталып өткен талаптарға сәйкес
келмеген жағдайларда сот даудың келісімді шешімін шығармауға құқылы.
Диспозитивтілік – азаматтық процесстің ұйымдастыру қағидасы. Қылмыстық
процессті ұйымдастырудың негізі қарама-қарсы екі жақтың шығуы және
жариялылық болып табылады. Осы екі қағида сәйкесінше органдардың іс-
әрекетті ұйымдастырудағы көзқарастары бойынша бірреттік болып табылады.
Қылмыстық процесс – қылмыстық істі қарау бойынша өкілетті органдардың іс-
әрекеті. Ол заң бұзушылықпен күресуге бағытталған және бұқаралық-құқықтың,
мемлекеттің мүддесі үшін тергеуші, прокуратура және сот органдарымен
жүргізіледі. Азаматтық шиеленістер, әрине қоғам үшін қауіпті болып
табылады, одан бұрын жеке адамдар мүддесіне тиісті болады. Мемлекет
азаматтық сот ісін жүргізу негіздік қағидасы ретінде диспозитивтілікті
бекіте отырып, нақты жеке адамдардың заңды мүдделерінің бұзылуын қорғау
әдісін қамтамасыз етті. Азаматтық және қылмыстық сот ісін жүргізуді
ұйымдастырудың негізгі айырмашылықтары осы жерден басталады. Бірақ,
қылмыстық процессте бастаманың жариялылығынан бөлек, жеке бастама ұғымы
қолданылады. Осы жерде қылмыстық процессте жеке бастама ұғымы
диспозитівтілікті білдіре ала ма деген сұрақ туындайды.
Бұл мәселеге абстракттық тұрғыдан қарайтын болсақ, қылмыстық
процесстегі жеке бастама шегінде диспозитивтілік ұғымы жариялылыққа қарама-
қайшы келеді. Бірақ, бұл қорытынды нақты емес. Жеке бастаманы қылмыстық
процесске қатысушылардың өзіндік жеке құқықтарды пайдалудағы бостандығы
арқылы анықтауға болады, бірақ бұл диспозитивтіліктің тек бір бөлігі ғана.
Мысалы ретінде жеке айыптау ісін алайық. Жалпы ереже бойынша жеке айыптау
ісі жәбірленушінің сотқа берген арызы негізінде қозғалады (ҚР ҚІЖК, 390-
бап). Егер қоғамдық маңызы жоғары жағдай немесе жәбірленуші қауқарсыз,
айыпталушының кәнісінан немесе басқа да себептермен өзінің құқығын және
заңды мүддесін қорғай алмайтын жағдайларда прокурор қылмыстық іс қозғауы
керек ( ҚР ҚІЖК, 33 бабы, 2 тарау). Басқа мысал – жеке-бұқаралық айыптау
ісі. Бұл жерде тек ҚР ҚІЖК-нің 43 бабы, 2 тарауы билік етпейді, сонымен
қатар жеке бастама тәртібі бойынша қылмыстық іс қозғау мәселесі де
шешіледі. Қылмыстық іс қозғалғаннан кейін жариялылық қағидасы іске
кіреседі.
Осылайша, диспозитивтілік пен жеке бастама арасында ұқсастықтар
болғанмен де, олардың бір-бірінен айырмашылықтарын көреміз. Ол осы
бастамалардағы тағайындау мен әрекет ауқымдылығына байланысты. Жоғарыда
аталып кеткендей, диспозивтілік азаматтық процесстерді ұйымдастырудың
негізін, ал жеке бастама қылмыстық сот ісін жүргізудің негізін құрайды –
қылмыстық-процессуалдық іс-әрекетті ұйымдастырудың тек бір элементі бола
отырып, жариялылық қағидасына қосымша ғана болып табылады. Қылмыстық-
процессуалдық құқықтық қатынастар сферасындағы жеке бастама нақты жеке
адамға азаматтық процесстерде диспозитивтілік бастамасымен белгіленетіндей
іс-әрекет бостандығын ұсына алмайды. Оның үстіне жеке бастама нақты бір
шекарамен шектелген, яғни жеке адам өз құқықтарымен тек қана заңмен
көрсетілген шекте ғана пайдалана алады.
Жоғарыда аталып өткендей, диспозитивтілік процесске қатысушыға өз
қалауы бойынша әрекет етуге мүмкіндік береді. Қылмыстық процестегі жеке
бастама нақты адамның тең дәрежелі құқықтық еркі арқылы өз мүддесі бойынша
әрекет етуге , құқықтық қатыныстарды өзгерту, тоқтату және т.б. шараларға
мүмкіндік бере алмайды. Ол қылмыстық процессте өкілетті органдарды өтініш
берушінің мүддесінде әрекет етуге итермелейтін фактор болып табылады. Міне,
осы фактор арқылы шағымданушы адамның қылмыстық процесске әсері жүреді.
Әрине, бұл процессте диспозитивтік таза күйінде бар деп айтуға
болмайды. Дегенмен, қылмыстық сот ісін жүргізуде жеке бастамаға айналып
кететін соған ұқсас бір нәрсе бары анық.
Қылмыстық-процессуалдық құқықтық қарым-қатынастарды реттеудегі жеке
бастаманың мәні заңмен белгіленген жағдайларда жеке адамға процесс сипатына
әсер етуде, және де құқық қорғаушы органдармен және процесске қатысатын
басқа да қатысушылармен қылмыстық іс сферасы бойынша байланыстар орнатуға
мүмкіндік беруінде.
Кез-келген субъект өзінің қылмыстық-процессуалдық құқығын қолдану,
орындау немесе сақтау формасында қылмыстық-процессуалдық нормалар
қалыптастыра алады және сол арқылы қылмыстық-процессуалдық қарым-
қатынастардың мүшесі бола алады.
Қылмыстық-процессуалдық реттеу процесске қатысушылар қатынасы мен әрекеттер
жүйесінде негізгі орынға мемлкеттік биліктің өкілетті органдарымен
қабылданған нормативтерді шығару арқылы жүргізіледі, себебі нормалар арқылы
(акттер) процесстер қозғалысқа келеді.
Қылмыстық-процессуалдық құқықтық нормаларды жүзеге асырудағы мақсатқа
қол жеткізу үшін мемлекеттік-өкілетті мансапты иеленетін прокуратура,
тергеу, сот органдарының ролі үлкен болып табылады. Олардың іс-әрекеті мен
шешімдеріне қылмыстық істің қозғалуы немесе тоқтатылуы, ішкі анықтау
шараларының, қылмыстық істің кезеңдер бойынша жүргізілуі, қылмыстық
құқықтық нормалардың жүзеге асырылуы байланысты болады1.
Қылмыстық процесстегі жеке бастама – нақты бір жеке адамның қылмыстық-
процессуалдық заңнамада көрсетілген шекте өзінің құқықтары мен мүддесін
қорғауға бағытталған іс-әрекет сферасы болып табылады. Мұнда заңгер
шығарушымен жеке адамның ерік білдірілуімен қылмыстық-процессуалдық
қатынастардың пайда болу, өзгеру немесе тоқтатылуына жол беріледі. Адамның
ерік білдіруі сәйкесінше талаптарға сәйкес құжатталуы тиіс, кері жағдайда
оның ешқандай заңдық маңызы болмайды және ол құқықтық нәтижеге өз ықпалын
тигізе алмайды. Сондықтан бұл, қылмыстық-процессуалдық реттеуді жүргізу
кезінде жеке бастама белгілі бір роль иеленетіндігін көрсетеді.
Құқықтық реттеу процесі бірқатар құқықтық және процессуалдық
құралдардың үйлесімділігін қажет етеді. Олар қылмыстық-процессуалдық
реттеудің ажырамас бір механизмі болып саналады. Қылмыстық-процессуалдық
реттеу механизмі түсінігі қылмыстық-процессуалдық құқықтық қатынастардың
пайда болу, өзгеру және тоқтатылуының негізгі алғы шарттарынан тұратын,
және де қылмыстық сот ісін жүргізу сферасындағы қоғамдыө қатынастарды
реттеуді қамтамасыз ететін біртұтас жүйелі – құқықтық жиынтық деген
анықтамаға сәйкес келеді.
Қылмыстық-процессуалдық реттеу механизмінің маңызды элементі болып,
заңдық дәлелдер табылады. Процессуалдық әдебиеттерде заңдық дәлелдер
ұғымына ретінде процессуалдық құқықтық қатынастар дамитын өмірлік
жағдайлардың шынайы дәйектері түсінігі беріледі [2].
Заңдық дәлелдер қылмыстық-процессуалдық қатынастардың нақты алғы
шарттары болып табылады, ол қылмыстық процессте субъектілердің қылмыстық-
процессуалдық нормаларды жүзеге асыру мақсатында процессуалдық құқықтары
мен міндеттерін жүзе асыру жолымен қалыптасады. Қандай да бір процессуалдық
іс-әрекет немесе процессуалдық қылық жасалғаннан кейін заңдық маңызы бар
дәлел пайда болады. Ол қылмыстық-процессуалдық заңның күшімен белгілі бір
процессуалдық салдарды тудырады, нақты іске байланысты қарым-қатынастарды
өзгертеді немесе тоқтатады. Заңдылық фактілерімен қылмыстық істің қозғалуы,
оның кезеңдер бойынша дамытылуы, қылмыстық сот ісін жүргізудің тоқтатылуы
және маңызды қоғамдық қатынастардың барлығының қызмет етуі тығыз
байланыста.
Қылмыстық процессте белгілі бір құқықтық салдарды тудыратын жеке
адамның ерік білдіруі нақты өмірлік жағдай ретінде заңдылық дәлел болып
саналады және қылмыстық-процессуалдық нормалар онымен қылмыстық-
процессуалдық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және тоқталуын
байланыстырады.
Мысал ретінде жәбірленушінің ымыраға келу құқығын келтіруге болады.
Қазіргі таңда заңдылық дәлелдерге прокурор қозғайтын айыптауларды
қоспағанда жәбірленушінің айыпталушымен ымыраға келуі ғана жатқызылады (ҚР
ҚІЖК, 33-бабы, 2-тарау). Ал заңмен көрсетілген басқа жағдайларда
жәбірленушінің айыпталушымен ымыраға келуі өкілетті орган шешімі және
прокурор келісімімен қылмыстық істің тоқтатылуына алып келетін шарт болып
табылады.
Қылмыстық-процессуалдық реттеу механизмінде жеке адамның ерік білдіруі
сипатында шығатын жеке бастаманы заңдылық дәлелдер туғызатын маңызды бір
элемент ретінде қарастыру керек. Л.Б.Зусяның пайымдауынша, заңдық дәлелдер
қылмыстық-процессуалдық реттудің басты элементерін, яғни процессуалдық
нормалар және құқықтық қатынастарды қозғалысқа келтіреді және оның пайда
болуымен заң бұзуышылықтармен күресу үшін қылмыстық-процессуалдық құқықтық
қатынастар формасында қылмыстық-процессуалдық нормалардың жүзеге асырылуы
жүргізіледі (27, 41б(.
Қылмыстық-процессуалдық іс-әрекет субъектілері арасында пайда болатын
қатынастарды туралау құралы ретінде жеке адамның ерік білдіруінің қылмыстық-
процессуалдық ретттеуге қосылуы оның маңызын өсіре түседі.
2. Айып тағудың бір түрі ретінде жеке айыптау және оның қылмыстық
материалдық және қылмыстық-процессуалдық аспект бойынша
түсінігі
Жеке айыптау институтының проблемаларын теориялық және тәжірибелік
тұрғыдан зерттеуге кіріспес бұрын, ең алдымен жеке айыптау дегеніміз не
және оның бұқаралық және жеке-жариялық айыптаудан қандай айырмашылығы бар
екендігін анықтау керек. Бұл міндетті қылмыстық сот ісін жүргізудің
бастама анализі, жеке адамның мемлекеттегі орны, қылмыстық істің даму
тарихын білмей шешу мүмкін емес. Осы тақырыпқа арналған құқықтық
әдебиеттерде айыптау көзерінің жоғарыда аталып өткен түрлерге (формаларға)
бөлінуі тек мемлекеттік органдармен жүзеге асырылып қоймайтын, сонымен
қатар заң бұзушылықтан зардап шеккен жәбірленушілермен де жүргізілетін
қылмысты ашу формаларына сәйкес келеді.
ХІХ ғасырдағы орыс процессуалистерімен жүргізілген зерттеулерде жеке
заң бұзушылықтар (ресми емес) туралы айтылған. Тек 1864 жылы Ресейде сот
реформасын жүргізгеннен кейін қылмыстық-процессуалдық заңнамада жеке
айыптау, жеке айып тағу бойынша істер сияұты ұғымдар енгізілді. Міне, осы
кезеңге ең алғашқы жеке айыптау ісінің ерекшеліктері мен мәнін зерттеу
шаралары жатқызылады, олар атақты процессуалистер А.К.Резон, Л.Я.Таубер,
И.Я.Фойницкий және басқалармен жүргізілді [4].
Жеке айыптау және жеке айып тағу ісі терминдерін процессуалистер
бұрыннан қолданып келеді, ал ғалымдар әлі күнге дейін олардың мәнін ашатын
ортақ, ауқымды анықтама бере алмай келеді. Осы мәселе бойынша бірқатар
ғалым-процессуалистердің айтқан сөздерін келітруге болады.
С.И.Катькало және В.З.Лукашевияч жеке айыптау деп, тек қана белгілі бір
категориядағы қарастырылатын істің ерекше процессуалды ретін және де
олардың жәбірленушінің арызы бойынша қозғалу және зардап шегушінің
айыпталушымен ымраға келуіне байланысты тоқтатылуы мүмкіншілігін айтады1.
М.С.Строгович бойынша жеке айыптау – бұл жәбірленушінің өтініші бойынша
қозғалатын, оның өзімен жүзеге асырылатын және кез-келген кезеңінде
айыпталушымен ымыраластыққа келген жағдайда тоқтатылатын қылмыстық
қудалаудың бір формасы [68, 89-90бб].
Заң сөздігінде жеке айыптауға бұл тергеуші-прокурор және сот
органдарынан бастамасымен емес, ал жәбірленушінің арызы бойынша қозғалатын
қылмыстық қудалаудың ерекше формасы деген анықтама берілген1.
И.М.Гальперин құқықтық әдебиеттерде қолданылатын жеке айыптау ұғымы
анықтамасын жеке намысына тию, ұрып-соғу және т.б. жағдайларда
жәбірленушімен жүргізілетін айыптау анықтамасына алмастыруды ұсынады [14,
№10].
К.Ф.Гуценко бойынша жеке айыптау ісінің мағынасы жәбірленушіге
айыптауды қолдау құқығының берілуіне сәйкес келеді [13, 142б].
А.Е. Еремян, А.С. Мамыкин, И.Л. Петрухин жеке айыптау ісіне келесідей
анықтама береді: бұл – тек қана жәбірленушінің арыз-шағымы бойынша және
жәбірленушінің айыпталушымен ымыраға келуіне байланысты қозғалатын іс [25,
92б].
Ал, біздің ойымызша жоғарыда келтірілген анықтамалар зерттеліп отырған
құбылыстың барлық ерекшеліктерін ашып көрсете алмайды. Философия бойынша
термин құбылыстың негізгі өзіне тән сипаты ретінде барлық тереңдегі
байланыстар және заңдылықтарды ашып беруі тиіс. Сондықтан, жеке айыптау
және жеке айып тағу ісін процессуалдық аспектте ғана емес, яғни басқа
позициялардан қарастыру негізгі заңдылықтарды, ерекшеліктерін, айырмашылық
белгілерін анықтауға, нақты мағынасын табуға мүмкіндік береді. Осындай
ерекшеліктерді сақтау жеке айыптау институтының ажырамас бөлігі дефиницаны
дұрыс құрастырудың басты шарттарының бірі болып саналады. Бұрындары
ғалымдар осы тақырып бойынша тәжірибелер жасамағандықтан, оны құқықтық
институт ретінде зерттеуде кешенді әдіс жоқ. Көрсетілген мақсатқа жету үшін
ғалымдардың айтып өткен көзқарастарына терең анализ жасау керек. Зерттеу
шаралары және оның ерекшеліктерін, құрылымын, мазмұнын, шығу себептерін,
жүзеге асыру кезеңдерін, қылмыстық қудалаумен ара-қатынасын анықтағаннан
кейін оның мәнін анықтауға болады.
Өздерінің ғылыми еңбектерін жеке айыптауға арнаған процессуалистер
қазіргі кезде қылмыстық кінә ежелгі тарихи кезеңдердегі өзіндік сипатынан
айырылып қалды деп пайымдайды. Оған қазір жеке жәбірленушілердің мүддесі
үшін емес, ал жалпы мемлекет мүддесі үшін тыйым салынады және жазаға
тартылады. Мұнда қылмыстық процесстің даму тарихы жеке бастама басым
болғандығын көрсетеді. Жақтардың көз-қарасы және істі қарау сияқты
формализмдер оның сипатты ерекшеліктері болатын. Тек біраз кезеңдер
өтісімен жариялық формада бастама жеке бастаманы ығыстырып шығарды.
Айыптыларды жазалау жәбірленушінің жеке қанағаттануын туғызбайтын болды
және мемлекеттің функциясына айналды. Сотттық емес істі шешу шараларының
негізін жеке адамдардың дербес игіліктері, шарттары және ведомстволар
құрады.
Айыптау процесінің қосымша бастамасы жеке және бұқаралық (жариялылық)
айыптау түрлеріне бөлінеді. Бізге дейін сақталып, жеткен ежелгі
кезеңдердегі құқықтық көздерден алғашында жеке айыптау сотқа шақырумен
болатын, ал одан кейін сотта жеке айыптаушы ролін орындау жүретін.
П.М.Давыдов ауыптауды гносеологиялық, психикалық, логикалық, қылмыстық-
құқықтық, қылмыстық-процессуалдық аспектілерден қарастыруға болатындығын
атап айтады. Біздің зерттеу жұмысымыздағы көрсетілетін мәселелер үшін
қылмыстық-құқықтық және қылмыстық-процессуалдық аспектілер сәйкес келеді
[17, 20б].
Айыптауды көрсетілген аспектілерде зерттеген орыс ғалымдары осы
айыптау ұғымына толық және ғылыми анықтама беру тырысты.
М.А. Чельцов-Бебутов айыптау түсінігіне заң бұзушылық құрамы белгілі
бір заңнамада немесе ҚК баптарында көрсетілген айып тағу деген анықтама
құрастырды.
Ф.Н.Фаткуллин бойынша айыптау материалдық мағынасында іс бойынша
белгіленген және қылмыстың нақты сипаттамасын беретін және ол үшін осы жеке
адам жауапкершілік тартатын қоғамдық-қауіпті және қарсы фактілердің
жиынтығы (96(.
Терминді талқылауда әртүрлі анықтамалар процессуалдық тұрғыдан да
беріледі. Д.С.Караев айыптау іс-әрекетін, сотта айыптауды қолдауды түсінді.
Н.Н.Полянский өзінің соңғы жұмыстарында айыптау процессуалдық
мағынасында – айыпталушыны айыпты деп тану талабы бойынша сотқа жүгіну.
Формалдық тұрғыдан айыптауды қылмыстық талапқа теңестіре отырып, талап тек
қана соттық айыптау функциясын бөлген жағдайда мүмкін болатындығын айтады
[56, 114б].
М.С.Строгович айыптау деп, заң бұзушылық жасаған адамды әшкерелеуге
бағытталған процессуалды іс-әрекеттердің жиынтығын атады.
П.С.Элькинд айыптауды соттағы айыптаушының процессуалды іс-әрекеті,
айыптау тезисі немесе кінәлілігі туралы қаулы ретінде бағалады.
Ф.Н.Фаткуллин анықтамасы: айыптау – өкілетті органдардың немесе
тұлғалардың заң бұзушы адамды әшкерелеу және қылмыстық жауапкершілікке
тарту, жария түрде соттауға қол жеткізу мақсатында заңға негізделіп
жүргізілетін процессуалдық іс-әрекеті.
Айыптау институты проблемалары бойынша жарияланған зерттеулер мен баспа
құралдарына анализ жасау барысында бұл терминнің қылмыстық-процессуалдық
мағынасында қылмыстық-процессуалдық функция, қылмыстық-процессуалдық іс-
әрекет; сотта шығатын айыптаушының іс-әрекеті ретінде; жеке адамды
айыпталушы ретінде қаулы қабылдауда мәнге ие екендігін көрдік.
Онымен қоса айыптау ұғымын тар мағынасында қарастыратын ғалымдар оны
көптеген жағдайларды қарастырмай, тек сотта қолданылатын термин ретінде
береді. Жекелеп қарастырсақ, ол арқылы қылмыстық істің ең алғашқы
кезеңдеріне қорғаушының қатысу шеттетіліп келді, мысалы қолға түсіруден
бастап, жеке адамның бұлтарып кетпеуі үшін қамауға алу (арест). Осындай
көзқарасты қолдайтын процессуалистер, бір-бірімен қатар жүретін қорғалу мен
айыптау функцияларының байланысын толық бағаламалған. Барлық осы жағдайлар
айыптауға қылмыс жасау туралы айыптаушы органның қаулысындағы жай қана
анықтамадан кең және мағыналы түсінік деп тануға мүмкіндік береді. Ол заң
бұзушылықты, айыпты тұлғаны және оның қылмыс зардабын анықтау бойынша
барлық процессуалдық іс-әрекетті қамтиды.
Осы мотивтер бойынша В.Н.Шпилеваның тұжырымдарымен келісуге келмейді.
Оның ойынша айып тағылғанға дейін айыпталушы айыптаудан қорғанбайды, ал
істі объективті, толық және жан-жақты тергеуден қорғанады []. Бірақ,
соңғысынан қорғану мүмкін емес және мағынасыз. Себебі, егер оған қарсылық
көрсетілетін болса, іс толық, объективті және жан-жақты тергелмей, мәні
ашылмай қалады. Инквизиондық процесс өзінің заманауи емес формасына
қарамастан, қылмыстық процессте айыпталушыны жеке субъект ретінде
қарастырмау және оның қорғалу мен құқықтарын мойындамау үшін анықталған
шындық тұрғысынан қылмыстық процесстегі өкілетті органдардың қызметі мен
функцияларын қарастырған. Анықталған шындықтан да қорғану мүмкін емес.
Осыған байланысты айыптауды шындықты анықтау мақсатындағы жан-жақты тергеу
мен толық зерттеу іс-әрекеті ретінде қарастыруға да болмайды.
Қылмыстық процесс ғылымында айыптау функциясының қылмыстық қудалау
функциясымен алмастыру мәселесі тұр.
Қылмыстық қудалау термині құқықтық ғылымның революцияға дейінгі
кезеңінде енгізілсе де, көпжылдар бойы көптеген процессуалистермен жеке
мазмұны бар және теңқұқылы айыптауды қолдану мүмкіншілігі мойындалмай
келді. Дегенмен, күдіктіге өзін қорғайтын адвокат көмегіне жүгінуге
мүмкіншілігін енгізгеннен кейін қылмыстық қудалаудың функциясын, ал оған
сәйкес қылмыстық қудалаудан қорғануды зерттеудегі қателік анық көрінді.
Қылмыстық қудалау түсінігі ретінде тергеу жұмыстарын жүргізетін жеке тұлға
тергеушінің, күдікті заң бұзушы туралы нақты дәлелдер мен дәйектер
жинайтын, айыпталушының жазалау жағдайларын ауырлататын және жеңілдететін,
және күдікті мен айыпталушыны мәжбүрлі түрде сотта айыптауды жақтататын
прокурор іс-әрекеті түсінілді.
Соңғы жылдардағы ғылыми басылымдарда айыптау термині қылмыстық қудалау
бір термин деп түсініліп келді. Қылмыстық қудалауды процессуалистер: қолға
түсіру, тұжырымдау және айып тағу, мәжбүрлеу шаралары, айыптау-қамау
шараларын жүргізуді түсінді. Қылмыстық қудалау формасы бойынша олар белгілі
бір жеке адамға қарсы алдын ала тергеу және сот кезеңінде айып тағуды
ұсынуды көрсеткісі келді. Осыған сәйкес, қылмыстық қудалау айыптауға
қарағанда ғалымдармен жекелеп материалдық-құқықтық немесе процессуалдық
тұрғыдан қарастырылмаған, тек қылмыстық процесстің бір бөлігі терінде
айтылып қана өткендігін көреміз. Қылмыстық – процессуалдық аспект бойынша
қылмыстық қудалау деп, айыптаушы жақпен жүргізілетін барлық тәжірибе
жүзінде іске асатын іс-әрекеттерді түсіну керек. Қылмыстық қудалау – бұл
айыптауға қарағанда үлкен түсінікке ие және жеке-дара ғылыми және
тәжірибелік мәні бар ұғым болып табылады. Сондықтан да, айыптау терминін
қылмыстық қудалау терминімен алмастыруға болмайды.
Айыптаудың қылмыстық-процессуалдық функциясын зерттеу барысында оны
жүзеге асыру кезеңдері мәселесі шығады, себебі оны дұрыс шешуге айыптау
мәнін және оны қылмыстық қудалаудан ажырататын критерийлерін анықтау
байланысты болады. Осы мәселе бойынша бірнеше көзқарастар келтірілген және
оны толық және тыңғылықты қарастыру ғана бұқаралық органдармен және жеке
тұлғалармен, оның ішінде жеке айыптау ісі бойынша органдармен айыптау
қызметін жүзеге асыру кезеңдерін нақтылауға мүмкіндік береді. Кеңестік
кезеңнің процессуалистері П.М.Давыдов, Ф.Н.Фаткуллин айыптаудың пайда
болатын кезі ретінде алдын ала тергеу жүргізу кезеңін, ал ең жоғарғысы
күдікті жеке адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту кезеңін айтты [94,
105б]. Мұнда ғалымдар субъект ретінде тергеуші және прокурорды ғана алып
отыр. Жеке тұлғалармен жүргізілетін айыптауларды олар қарастырған жоқ,
сондықтан олардың қорытындылары тек мемлекеттік (жариялық) айыптауға ғана
қолданылады.
Заң әдебиеттерінде бірқатар қиындықтар жеке айыптау ісі бойынша айыптау
мен қорғалу функцияларының жүзеге асырылуына байланысты бірқатар сұрақтар
туындайды. Айыптау функциясын негізінен жеке адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тартумен ғана байланыстырды да, ал жеке айыптау ісі бойынша оның
болуын түбегейлі жоққа шығарды. Осындай көзқараста болған ғалымдар
пікірімен келісу дұрыс емес. Жеке айыптау ісінде қылмыстық іс қозғалғанға
дейін жәбірленуші қылмыстық қудалауды қозғайды, айып тағуды тұжырымдайды,
кінәлі ретінде заң бұзушылыққа өзінің қарым-қатынасын білдіреді. Ары
қарайғы істі тергеу жұмыстары осы жәбірленушінің арызы бойынша жүргізіледі.
Сондықтан, айыптауды процессуалдық процессте тек оны сотта жақтайтын
қылмыстық-процессуалдық іс-әрекет ретінде қарастырмайтын процессуалистердің
пікірі дұрыс, дегенмен айыптауды қылмыстық қудалауға теңестіре отырып,
талқылау орынсыз.
Заң әдебиеттерінде сот ісін жүргізу жеке формалары ретінде жеке-
бұқаралық және жеке айыптауларды бөліп қарастыру туралы әртүрлі пайымдаулар
келтірілген. Бірақ, мұнда үнемі айыптау жариялы түрде болатындығы айтылған,
ал қылмыстық істердің жеке категориялары бойынша қозғалуы мен тоқталуы
айыптауға ешқандай қатысы жоқ деп тұжырымдалды. Одан бөлек, осыған ұқсас
пікірді бөліскен ғалымдар жеке айыптау ісі бойынша ешқандай айыптау ісі
болмайды, себебі жәбірленушінің арызы қылмыстық істі қозғаудың басты себебі
болып табылады және айыпталушы ретінде жауапқа тарту актісі ретінде
бағаланбайды деген түсінікте болды.
Осындай позицияның мәні айыптауға айыпталушының қылмыс жасауда кінәлі
екендігін көрсететін анықтаушы, тергеуші, прокурормен негізделген мақұлдама
тұрғысынан қарастырудан шығады. Қылмыстық сот ісін жүргізуде жәбірленушінің
алатын ролі бойынша ғалымдардың келтіретін пәкірлермен келісе беруге
болмайды. Заң бұзушылықтан зардап шеккен жәбірленуші арыз беріп қана
қоймай, сонымен қатар процессуалдық іс-әрекеттерді жүзеге асырады. Олар
мысалы, айыптауды тұжырымдау, оны сотта қолдап шығу, дәлелдер келтіру. Ол
процесстің қарама-қарсы жағына, қылмыстық іс қозғау кезінде сот оны
жәбрленуші деп таныған жағдайда процессуалды фигураға айналады. Міне, сол
себептен де жәбірленуші өзіне залал келтірген адамды қылмыстық жазаға тарту
үшін құқықтық қорғау органдарына емес, сотқа келіп жүгінеді. Прокурор жеке
айыптау тәртібі бойынша қылмыстық қудалау жүргізілетін ҚР ҚІЖК, 33-бабы, 2
тарауы бойынша қылмыстық іс қозғайды, жәбірленушінің арыз-шағымының
көлеміне қарамастан, онымен ақылдаспай-ақ заң бұзушы адамға жаза мөлшерін
анықтайды. Жеке айыптау ісі бойынша зардап шегушілердің іс-әрекеті айыптау
функциясын атқарады. Айыптауды жеке айыптау призмасы тұрғысынан қарастыру
арқылы оған тиесілі, жариялы айыптауда анықталмайтын ерекшеліктерді
шығаруға болады.
Соңғы жылдары құқықтық әдебиеттерде айыптаудың процессуалдық
функциясының қылмыстық-процессуалдық іс-әрекет ретінде өзіндік мақсатымен
ерекшеленуі байқалады. Осы орайда көптеген ғалымдар қылмыстық процесстегі
жәбірленушінің ролі туралы пікірталастарға қатысты. Жәбірленуші процессте
бірнеше рольге ие болады деген пікірді ұстанған ғалымдар ол функциялардың
ішінде қайсысы ең бастысы екенін анықтай алмады. Біреулері айыптау
функциясын бастысы деп таныды, себебі содан қылмыстық процесс пайда болады
және жәбірленуші субъект болып табылады, барлық іс бойынша сотқа дәлелдер
келтіріледі.
Басқалары жеке айыптауды жатқызуға болатын істер шеңберінің аса үлкен
еместігін алға тартады(7(. Ал, қалған жағдайларда іс-әрекеттер
жәбірленушінің мүддесіне сәйкес жүргізіледі және соңғысы айыптауды
тұжырымдау, сот процессінде айыптау мазмұнымен шығу сияқты әрекеттерді
жүзеге асырмайды. Міне, сондықтанда, процесстегі жәбірленушінің басты
функциясы айыпталушымен бұзылған өзінің заңды құқықтары мен мүддесін қорғау
функциясы саналады. Айыптау функциясының, қорғау және істі шешуде маңызды
болып табылатын негізді басқа негіздермен үйлестіруге келмейді. Өйткені,
айыпталушының іс-әрекетін де өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
функциясы деп атауға болады.
Сондықтан, ол процесстің спецификасына қарамастан, айыпталушының іс-
әрекеті оған қарсы келтіріліп отырған айыптаға қарсы қорғаныс түрінде
белгіленеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
СОТ БИЛІГІ ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жеке айыптау істері бойынша іс жүргізу
Орындаған:
3-курс студенті ____________________ Шарғынбаев А.К.
Ғылыми жетекшісі:
ғылыми дәрежесі
з.ғ.к., доцент ____________________ Нұрмухамбет
Д.Ы.
Нормабақылаушы: ____________________
__ ______ 2010 ж.
Қорғауға жіберілді:
кафедра меңгерушісі,
з.ғ.к. ____________________
__ ______ 2010 ж.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
РЕФЕРАТ 3
КІРІСПЕ 4-7
1 ЖЕКЕ АЙЫПТАУ ІСТЕРІНІҢ БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ 8-31
1.1 Қылмыстық ісі жүргізу қатынастарында жеке айыптаудың түсінігі
мен мәні 8-15
1.2 Жеке айыптау айып тағудың бір түрі ретінде және оның
қылмыстық-материалдық және қылмыстық-процессуалдық аспектілер
бойынша түсінігі 16-23
1.3 Жеке айыптауды өзіндік айып тағудың түрі ретінде жеке -
даралық негіздері 24-31
2 ЖЕКЕ АЙЫПТАУ ІСТЕРІ БОЙЫНША СОТ ӨНДІРІСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
32-55
2.1 Жеке айыптау істері бойынша қылмыстық іс қозғау ерекшеліктері
32-38
2.2 Жеке айыптау істері бойынша қылмыстық істерді сотта қарастыру
ерекшеліктері 39-49
Жеке айыптау өндірісіндегі прокурордың орны 49-55
ҚОРЫТЫНДЫ 56-58
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59-64
Қосымша 65-67
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда
Конституциясының қабылдануымен басты құндылығы адам, оның құқығы мен
бостандығы болып табылатын демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік
мемлекет құру туралы ұран тасталды. Саяси тоталитарлық мемлекеттен құқықтық
мемлекетке өту жағдайында қоғамда адам мен мемлекет арасындағы қарым-
қатынастарда айтарлықтай өзгерістер болды. Мемлекет тұлғалардың құқықтары,
еркіндігі және заңды көзқарастарының қорғалуы – үкіметтік билік
органдарының басты міндеттердің бірі екендігін мойындады.
Елде жүргізілген кең ауқымдағы құқықтық реформа адам іс-әрекетінің
барлық сферасындағы түпкі өзгерістерге, құндылықтарды қайта бағалау,
халықаралық стандарттар, құқықтық нормалар мен қағидаларға сәйкес,
мемлекеттік заңнамаларды жақсарта түсуге деген қажеттілікке алып келді.
Тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарының басымдылығына сүйене отырып,
барлық салалық заңнамалар, оның ішінде қылмыстық-процессуалдық та
өзгертіліп, жақсартылуда.
Қолданыстағы қылмыстық-процессуалдық кодекстің концепциясы институттар,
нормаларды қайта құрастыру мен жазалаушы органдардың озбырлықтарынан
сақтаудың кепілі болып табылатын, қорғаушы типті сапалы, жаңа қылмыстық
үрдіс құруды алға тартады. Осыған орай, қылмыстық сот ісін жүргізудің жеке
және бұқаралық бастамаларының дифференциациясына қатысты сұрақтар туады.
Себебі, мемлекет пен тұлғалар арасындағы қатынастар сипаты осы елдің, және
де оның құқықтық жүйесінің шынайы түрін анықтайды.
13 желтоқсан 1997 жылдан бастап, Қазақстан Республикасының қылмыстық-
процессуалдық кодексінің негізгі ерекшелігі болып, қылмыстар тізімінің
кеңеюі табылады. Ол бойынша іс қозғау бойынша бастама мен аяқтау шаралары,
яғни қылмыстық істің тағдыры жәбірленушінің еркіне және оның айыпталушымен
ымыраға келуімен байланысты. Сәйкесінше, қылмыстық іс жүргізудің жариялылық
түрі жеке (диспозитивті) бастамаларға кең тұрғыдан енгізілуде. Мұнда заң
шығарушының әділдігін ескеру керек және ең алғашқы рет сот ісін жүргізу
тәжірибесінде жәбірленушінің құқықтарының қамтамасыз етілуі мен маңызын
көтеріп отыр.
Біз қылмыстық сот ісін жүргізудегі диспозитивтілік элементерін
кеңейту заңшығарушының екі жақтың да құқықтарын толық ескеруі мен
азаматтардың көзқарастарын түсінуіне, қылмыстық-процессуалдық іс-
әрекеттерді гуманистік және бұқаралық-құқықтық бастамамен үйлестіруге
ұмтылысын арттыруға себепші болады дейтін ғалым-процессуалистердің ойымен
толықтай келісеміз.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Мемлекеттің еркі қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың шешімдері мен іс-әрекеттерін өзіне бағындыра алатын
қылмыстық процесстің жариялылық бастамасынан, кезеңдері мен институттарынан
көрініс табады. Прокурор, тергеуші және істің ақ-қарасын анықтайтын органға
міндеттер қоя отырып, қылмыстың іс қозғау және әрбір заң бұзушылықтардың
белгісі байқалған жағдайларда іздестіру жұмыстарын жүргізуге кірісу керек
(ҚР ҚІЖК-нің 36-бабы), осылайша мемлекет тәртіптің қатаң, үлгілік моделін
жасай отырып, оларға шешім қабылдауда екі жақ арасында таңдауға қалуға
альтернативалар ұсынбайды. Оның үстіне жәбірленуші көзқарасы мен
позициясына, оның өз құқықтарының орындалуын талап етіп, етпеуіне аса назар
аударылмауы тиіс.
Әртүрлі кезеңдердің қылмыстық-процессуалдық заңнамаларында жариялылық
және жеке бастамалар мазмұны толығымен ашылмақ түгілі, олар туралы ештеңе
айтылмайтын да. Қылмыстық-процессуалдық теорияның даму кезеңінде кеңес
ғалымдары берілген терминологияны мүлдем қолданбады, тіпті осы
бастамалардың мәнін түсінуге ынта-жігер байқатпады. Тек Кеңестік Ресейге
дейінгі кезеңнің ғалымдары (И.Я.Фойницкий, В.К.Случевский және т.б.)
қылмыстық іс жүргізу сферасында екі бастаманың бар екендігін мойындады және
оны түсіндіріп өтуге тырысты.
Қоғамдық және жеке көзқарастардың, мемлекет пен тұлғалардың
арақатынасы, жариялылық пен диспозитивтілік категорияларында көрінеді. Егер
қылмыстық процессте бұқаралық бастау түсінігі аз жетілдірілген болса, ал
диспозияциялық бастау түсінігі тіптен аз қарастырылған.
Кеңестік процессуалды әдебиеттерде алғашында диспозитивтілік тек қана
қылмыстықта емес, сонымен қатар азаматтық сот ісін жүргізуде де теріске
шығарылды. Қазіргі таңда диспозивтілік субъектілердің диспозитивті
бостандығын (құқығын) бере отырып, өздерінің материалдық және процессуалдық
құқықтарын қорғап шығуға мүмкіншілік береді.
Жеке істің басы сот ісінің жариялылығымен бірге қылмыстық-
процессуалдық іс-әрекет сферасын құрайды, мұнда нақты адам өз құқықтары мен
көзқарасын қылмыстық-процессуалдық заңнама шегінде қорғай алады, қамтамасыз
ете алады.
Қылмыстық процесс сферасында диспозитивтілік элементері, жеке
бастамалардың шығуы қылмыстық ізге түсу, жеке және жекелік-жариялық
айыптауларды жүзеге асыруда ерекше қаралады (ҚР ҚІЖК 32-бабы, 2-тарау).
Барлық осындай жағдайларда жәбірленушінің жеке көзқарасы қылмысты ашу мен
жауапкерді жазалаудан маңыздырақ деп танылады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Құқықтық әдебиеттерде жеке айыптаудың
проблемалары Н.А.Неклюдов, А.К.Резон, Н.Н.Розин, Д.Г.Тальберг, Л.Я.Таубер,
И.Я.Фойницкий және т.б. көтеріліске дейінгі кезеңдегі атақты орыс
проссесуалистерінің ғылыми зерттеулері мен еңбектерінде көрініс тапқан.
Өткен ғасырдың 20-сыншы жылдарында жеке айыптау В.В.Зенькович және
Н.Н.Полянскийлердің еңбектерінің зерттеу пәні болды. Сосын бұл құқықтық
институт 60 жылдарда қылмыстық айыптаумен Н.Я. Калашников, К.Ф.Гуценко,
одан кейін В.П.Божьев, С.И.Катькало, Л.Д.Кокоревтар айналысқанға дейін
заңгерлермен жөнсіз ұмытылып кетті. Соңғы жылдары бұл А.В.Еремян,
А.М.Ларина, А.С.Мамыкина, И.Л.Петрухина, Ю.Е.Петухова, О.И.Роговой,
П.С.Яни сияқты ғалымдардың зерттеу пәніне айналып отыр.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай республикадағы заң бұзушылықтардың
қарқынды өсуімен құқық қорғау органдары ұйымдасқан қылмыс, ауыр және аса
ауыр қылмыстарға басты назар аударуда. Сонымен қатар қоғамдық қауіп
тудырудың аса үлкен емес деңгейінде жүретін, бірақ бұқаралылыққа қарағанда
жеке намыстарға тиетін заң бұзушылықтар да жазасыз қалдырылып жатқан жоқ.
Сондықтан, қылмыстық процесстің барлық кезеңдерінде жәбірленуші
құқықтарынның қорғалуы мен сақталуы, айыптаушы жақтан қатысушы
субъектілерді белсене қатыстыру шынайы өажеттілкке айналып отыр.
Көрсетілген жағдай өз кезегінде сот ісін жүргізудегі жеке айыптауды
жетілдіруді талап етеді. Ол бойынша азаматтардың жеке көзқарастарын ескеру,
қылмыстық қол сұғушылықтардан зардап жеккен жәбірленуші көзқарасын ескеру
оңай жүргізіледі.
Осылайша, қазіргі таңда жеке айыптау институты жаңа тарихи жағдайларға
байланысты ғана емес, сонымен қатар кешендік зерттеу, ғылыми тұрғыдан оның
мәні мен дефинициясын анықтау, құқықтық табиғатын ашу, ары қарай жетілдіру
жолдары мен себептерін қарастыру сияқты талдауларды қажет етеді.
Зерттеу нысаны ретінде қылмыстық сот ісін жүргізудегі жеке айыптау
институтының қызмет етуімен байланысты құқықтық қатынастар жиынтығы алынды.
Зерттеу пәні болып, жеке айыптау институтын теориялық жетілдіру
мәселесі табылады.
Жұмыстың мақсаты жаңа конституциялық әдістер мен құқықтық ғылымның
жеткен жетістіктері негізінде жеке айыптаудың мәні, ерекшеліктері мен
мағынасын зерттеу, түрлі қылмыстық-процессуалдық сұрақтарды шешуде жаңа
жолдарды қолдану мүмкіншіліктерін, қылмыстық жеке бастамалардың кеңейтілуін
сараптау.
Дипломдық жұмыстың теоретикалық маңыздылығы зерттеу шегінде жеке
айыптау институтының мәнін анықтау болып табылады.
Зерттеудің әдістемелік негізін объективті іс-әрекеттілікті ғылыми
танудың диалектикалық әдісі, және де философияның әдістемелік негізі, жалпы
құқық теориясы құрайды. Зерттеуде танудың арнайы әдістері: жүйелі-
құрылымдық, логикалық, статистикалық, әлеуметтік, тарихи, салыстырмалы-
құқықтық және т.б. әдістер пайдаланылды.
Заңдық мәліметтер көзі ретінде Қазақстан Республикасының Конституциясы
нормалары, ҚР қылмыстық және қылмыстық-процессуалдық заңнамалары және басқа
да нормативтік құқықтық актілер қолданылды.
Зерттеудің теориялық негізін жеке айыптау мәселерімен айналысқан
ғалымдардың еңбектері құрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы қойылған
талаптарға сай келеді. Дипломдық дұмыс кіріспеден, алты тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖЕКЕ АЙЫПТАУ ІСТЕРІНІҢ БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
1.1. Қылмыстық істерді жүргізудің құқықтық қатынастар сферасындағы жеке
айыптау түсінігі мен мәні
Қылмыстық жеке айыптаулардың бастамасымен қылмыстық процесстің тарихы
басталды.
Бұл термин туралы революцияға дейінгі кезеңдегі әдебиеттерде айтылып
кеткен. В.А.Случевский жеке бастама деп, процессте жеке тұлғалардың ерікті
іс-әрекетінің басталуын айтады және қылмыстық процесстің жариялылық
көзқарасымен жеке қатысушылардың да көзқарастары ескеріледі, оларды шектеу
үшін бастама процесінің шектеуші жариялылық принципі яғни, процесстегі
жеке тұлғалардың ерікті іс-әрекеттерін шектеу жүргізіледі, оның күшімен заң
белгілеген шекте сот өз құқықтарын қорғау түрлері бойынша қатысушы жақ
мойындаған осы іс-әрекетті қозғай алады [2, 69б].
Қазіргі таңда қарастырылатын құқықтық құбылысты белгілеу үшін жеке
бастама термині қолданылады, ол көп жағдайларда көпше түрде жеке
бастамалар деп те беріледі. Заңнамаларда ол қолданылмайды және шартты ұғым
болып табылады. Процессуалдық әдебиеттерде оны қылмыстық сот ісіндегі
әртүрлі сұрақтар бойынша шешім қабылдауда нақты адамның еркін ескеретін
жағдайларды сипаттау үшін қолданады.
Егер жариялық бастама мемлекеттік көзқарас сферасына тарайтын болса,
соған сәйкес басымдылыққа мемлекеттік билік органдары ие болады, ал
қоғамдық қатынастарды реттеу орталықтандырылған болады және жеке, дербес
көзқарастар сферасын анықтайтын субординация бастамаларында құрылады. Мүнда
құқықтық басымдылық жеке адамдарға – азаматтарға тиесілі болады, ал пайда
болған құқықтық қатынастарды шешуге қатысатын мемлекеттік органдар және
оның лауазымды тұлғалары өздерінің іс-әрекеттерін адамның еріктік қалуымен
үйлестіруі қажет.
Дегенмен, қылмыстық қудалау жеке және жеке-бұқаралық сипатта жүретін
заң бұзушылықтар тізімі кеңейтіліп, қылмыстық-процессуалдық заңнамада
қылмыстық ізге түсудің жариялылық қағидасына сәйкес іс-әрекет сферасы
айтарлықтай тарылтылды. Сонда да жариялылық идеясы қылмыстық-процессуалдық
іс-әрекеттің барлық сфераларында көрініс тапқан. Жеке бастама идеясы
процесске қатысушы жеке субъектілер арасындағы қатынастарды реттейтін
қылмыстық-процессуалдық заңның нормаларында және қылмыстық-процессуалдық
құқық құрылымында қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрлерін реттейтін,
салыстырмалы түрде алғанда құқықтық нормалардың үлкен емес, тұрақты тобына
біріктіретін құқықтық институт ретінде шығады. Қылмыстық сот ісін
жүргізуде жеке бастама институты нақты тұлғаның – процесске қатысушы және
жариялылық бастамасы сферасымен қамтылмаған мүшенің ерік білдіруіне
байланысты құқықтық қатынастар пайда болған жағдайда күшіне енеді. Жеке
бастама қылмыстық істе билеп-төстеуші ретінде азаматтар қатысатын ерік
бостандығының оқшауланған, өзіндік зонасын құрайды. Бір жағынан, осы
зонада көрсетілмеген басқа жағдайларда мемлекеттік органдардың басып
кіруіне рұқсат етілмейді. Ал, екінші жағынан мемлекет жеке тұлғадардың
тілегі мен әрекеттерін мойындап қана қоймай, сонымен қатар оны қорғай білуі
тиіс.
Жеке бастама термині тұлғаның құқықтық еркін білдіру мүмкіндігін
білдіреді, ол өз құқықтарын қорғаушы тұлға сүйенетін негіз болып табылады.
Жеке – қоғамдық емес, мемлекеттік емес, тек бір жеке-дара тұлғаға
тиесілі дегенді білдіреді. Бастама – ол негіз, түпдерек, негізгі жол-жоба
(3, 71б(.
Қылмыстық процесске қатысты жеке бастаманы көпжоспарлы құқықтық
құбылыс ретінде түсіну қажет және оны әртүрлі мағыналық тұрғыдан қарастыру
керек.
Ең алдымен бұл – қылмыстық іс жүргізуде қалыптасатын көптеген
жағдайларды шешудің заңмен анықталған әдістемесі. Құқықтық қатынастардың
өзіндік пайда болу, тоқтатылу және өзгеруі нақты жеке тұлғаның еркі мен
көзқарасына байланысты болады.
Жеке бастама тұлғаның өз қалауы бойынша іс-әрекетінің бастапқы,
жіберілетін, бекітілетін құқықтық жағдайын көрсетеді.
Жеке бастаманы анықтайтын қалыпқа сәйкес, қылмыстық процесске қатысушы
тұлға қандай жағдайда не істеу керек екендігін өзі шешеді. Дегенмен, адам
тек қана заң белгілеген шекте өзінің қалауын жүзеге асыра алады.
Заңгер адамға бұлай ойла, немесе басқаша ойла деп бұйрық бере
алмайды, бірақ, оған белгілі бір қалыппен әрекет етуді міндеттейді немесе
басқа таңдау үшін альтернатива ұсынады. Қылмыстық процессте байқалатын
әрбір жеке тұлғаның еркін білдіруі тек қана заңмен бекітілген шек көлемінде
болады. В.И.Рогованың көрсеткеніндей, адамның өзін өзі ұстаудағы
бостандығын шектеу – олардың құқықтарын жоққа шығару деген сөз емес , қайта
заңды кепілдіктің құқықтық қамтамасыз етілуі [4, 67б].
Жеке бастама қылмыстық процесстерде нақты бір адамның, яғни процесске
қатысушының тек қана ерігімен көрінеді. Дара тұлғаның ерігі жеке іс
қозғалатын негізгі элемент болып табылады. Адамның ерік-жігері буралы ары
қарай толығымен қарастырудың аса маңызы жоқ, себеі ол психологияның зерттеу
пәні болып табылады. Дегенмен, құқықтық қатынастарда ерік таныту сәттері
өзіндік ерекшелік пен спецификаға ие болады.
Ерік – бұл адамның өз іс-әрекетімен мақсатты бағытталған реттелуі
немесе іс-әрекет таңдау қабілеттілігі мен оның жүзеге асырылуы үшін ішкі
күштердің болуы.
Ойластырылған және мақсатқа бағытталған адамның еріктік іс-әрекеті өте
күрделі сипатта болады. Профессор И.Е.Фабер адамның өз еріктілігін
көрсетуінің үш кезеңін көрсетеді. Бірінші кезеңде адам өзін іштей
дайындайды. Міне осы жерде шешім қабылданады. Екінші кезеңде нақтылық пен
белгілі бір тұлғаның жігерлілігін қажет ететін қабылданған шешімнің жүзеге
асуы жүреді. Еріктік іс-әрекет қойылған мақсатқа жетумен аяқталады. Ал,
үшінші кезең адамның болашақ іс-әрекеті үшін үлкен маңызға ие болатын
жасалған жұмысты бағалау болып табылады [5, 16б].
Құқық ерікті білдірудің күрделі сипатын ескере отырып, ең бастысы
адамның іс-әрекетін реттейді. Есепке ең алдымен тұлғаның ішкі ниеттері
емес, іс-әрекеттің объективті нәтижелері алынады. адамның саналы әрекет
етуінің ең тиімді қабілеттері: өз ісіне жауап беруі, залал келтіруінің
материалдық және рухани зардаптарын есептей алуы, адами тұлғаның шынайы
қасиеттерін көрсете алуы болып табылады. Адамның іс-әрекетін құқықтық
реттеу қажеттілігі осы тұлғаның саналы әрекет етуінің объективті қабілетін
ескереді.
Құқықтық қатынастарға қатысушылардың өзіндік еріктілігін анықтап, өз
тілектерін көрсете алуы заңды және заңсыз түрде болуы мүмкін. Адамның заңды
түрде еркін білдіруі құқықтық қатынастарды құру, өзгерту немесе тоқтатуға
бағытталады және ол үшін ең маңыздысы адамның заң қабылдаған мүмкіндіктер
және әрекеттер арқасында өзіне міндет ала алатын құқықтық қабілеттілігі
және іс-әрекет қабілеттілігі болып табылады.
Мемлекетпен жалпы (абстрактлы) мүмкіншілік ретінде мойындалған құқықтық
қабілетке барлық азаматтар ие болады. Ол адамның туылған кезінде
қалыптасып, қайтыс болғанында тоқтайды.
Әрекет ету қабілеттілігі (дееспособность) субъектің тек құқық пен
міндеттерге ие болу мүмкіншілігін ғана емес, сонымен қатар, өзінің жеке іс-
әрекеттерімен сол мүмкіншіліктерді жүзеге асыра алуы, нәтижесіне
жауапкершілік алуы, құқықтық қатынастардың мүшесі бола алу қабілеті болып
табылады1.
Қылмыстық-процессуалдық құқық – құқықтық қәбілет және іс-әрекет
қабілеттілігі деген ұғымдарды білмейді. Дегенмен, құқықтық әдебиеттерде бұл
ұғым туралы айтылады және қылмыстық-процессуалдық құқықтық-субъектілік
тұлғаның жасы, істің мәнін дұрыс түсінуге, дұрыс ашуға, өз іс-әрекетінің
маңызы мен нәтижесін, мемлеткеттік және басқа да орган қызметкерлерінің іс-
әрекетін сараптауға мүмкіндік беретін оның физикалық және саналық дамуымен
анықталады (6, 78б(.
Қылмыстық процессте тұлғаның еркін білдіруіне байланысты шешім қабылдау
кезінде ол адамның өз іс-әрекеттеріне толық есеп бере алуын және басқара
алатындығын ескеру керек. Егер тұлға кәмелеттік жасқа толмаған болса,
немесе психикалық, физикалық кемшіліктерінің, басқа да себептерге
байланысты өз құқықтарын қорғай алмайтын болса, онда осы адамның көзқарасын
заңмен тағайындалған өкіл немесе прокурор қорғайды. Егер жәбірленушінің
өтініші бойынша қылмыстық іс қозғау кезінде жәбірленушінің жағдайы нашар
болып, қандай да бір себептермен өз құқығын қорғай алмайтын жағдайында ҚР
ҚІЖК-нің 34-бабы, 33 тараудың 2-тармағына сәйкес оның көзқарасын прокурор
қорғауы тиіс. Оның шешімі жәбірленушінің еркін білдіру актін алмастырады
және оның пайдасына бағытталады. Осындай жағдайда прокурор қылмыстық іс
қозғау қаулысы бойынша өз шешімін заңға сәйкес дәлелдеп, негіздеуі тиіс.
Қылмыстық іс қозғау кезінде прокурормен ҚР ҚІЖК-нің 177- бабы, 2-тарауында
көрсетілген талаптарды бұзу – айтарлықтай заң бұзушылық болып саналады.
Жеке тұлғаның еркін білдіру шегі басты элементі болып, өзіндік оң іс-
әрекеттер жасау мүмкіншілігі табылатын субъективтік құқықпен оқшауланады,
оның ішіне өзін-өзі қорғаудың әдістері мен жолдарын таңдау, мақсатқа
жетуде, өз көзқарасы мен қажеттілігін қамтамасыз етуде белсенді әрекет ету
кіреді.
Қылмыстық процесс тұлғаның еріктілігін азаматтың қоғам мен мемлекеттің
мүддесіне қайшы келмейтін материалдық және рухани қажетіліктерін, жеке
көзқарастарын қамтамасыз ететін заң шеңберіндегі құқықтық қатынастар
орнатуы мақсатындағы мүмкіншілігі деп қарастырады.
Бірақ, еріктілік осы жағдайда заң бойынша нақты және біртекті болуы
тиіс. Заң шеңберінде қылмыстық іс қозғау бойынша іс-шаралар қабылдау,
тергеу жұмыстарын бастау және содан кейін сотта қарастырып, талқылау үшін
өкілетті органға заң бұзушылық туралы бір ғана ақпараттың түсуі жеткілікті.
Сол мәліметке сәйкес сәйкесінше жауапты тұлға (прокурор, ізге түсуші,
тергеуші) іс мүддесіне бағытты ҚР ҚІЖК 177 бабы бойынша шешім қабылдайды
немесе процессуалдық іс-әрекет жүргізеді. Қандай да бір қылмыстық істі
бастау бойынша процесуалдық іс-әрекеттер және шешімдер қабылдау кезінде
немесе оны сараптауда өкілетті тұлға өз мүддесін шағым түрінде беретін
адамның еріктілігіне назар аударуы тиіс (ҚР ҚІЖК 34-бабы, 33 тарауы).
Мысалы, жеке айыптау бойынша қылмыстық іс жәбірленушінің сотқа жіберген
шағымы бойынша қозғалады. Онда оның жауапкер тұлғаны қылмыстық
жауапкершілікке тарту өтініші беріледі. Соттық талқылау кезеңінде
прокурордың істен бас тартуымен қылмыстық істі тоқтату үшін жәбірленушінің
келісімі көрсетілген өтініші болуы керек, ол қылмыстық отырыстың
хаттамасына тіркеледі (ҚР ҚІЖК 317-бабы, 7-тарауы), ол процесстің нәтижесін
тағы да жеке тұлғаның еріктілігі мен мүддесіне тәуелді етіп қояды.
Қылмыстық процесстегі нақты тұлғаның еріктілігін көрсететін шағым мазмұны
(немесе өтініш), шағым берушінің мүддесі мен еріктілігін көрсетіп қана
қоймай, сонымен қатар айыптауға себептер мен нақты дәлелдерді көрсетіп
тұруы тиіс. Заңмен белгіленген талаптар орындалмаған жағдайда шағым
түсіруші тұлғаның еріктілігін талқылау қиынға соғады, оның үстіне оның
құқықтық маңызы болмайды.
Осылайша, мүдделі адамдардың өтініштері немесе шағымдары бойынша
өкілетті органмен қабылданатын шешім толығымен сол түскен өтініштің
мазмұнының дұрыс жазылуына, тұлғаның заңдық және негіздік еркін білдіруіне
байланысты болады.
Жеке адамның жалпы құқықтық орны оның құқықтық статусынан, яғни жеке
адамның жалпы құқықтық мүмкіншіліктеріндегі бостандығы мен ажыратылмайтын
құқығының жиынтығынан көрінеді. Қылмыстық процессте жеке адамның құқықтық
жағдайы ең алдымен құқықтары мен міндеттері арқылы анықталады, қылмыстық-
процессуалдық құқықтар пен міндеттер оның қылмыстық-процессуалдық
статусының негізі, өзегі [7, 93б]. Процессуалдық мансабына қарамастан кез-
келген қылмыстық істің нақты қатысушысы (айыпталушы, азаматтық арызданушы,
жәбірленуші және т.б.) өзінің процессуалдық құқықтарымен пайдалана алады
және қылмыстың іске қатысушы адамдардың осы құқықты пайдалану құқығы бар.
Қылмыстық-процессуалдық әдебиеттерде қылмыстық процесске қатысушылардың өз
құқықтарын толығымен қолдану бостандығы бойынша диспозитивтілік бар деген
ұғым1 таралған. Бірақ, оның шектелгендігі соншалық, оны қылмыстық процесс
қағидасы деп айтуға да келмейді. О.И.Рогова келтірілген анықтаманы
диспозитивтілік – қылмыстық-процессуалдық заң шекараларымен шектелген,
қылмыстық іске қатысушылардың құқықтары мен міндеттері қылмыстық процесс
иелігінде болатын зат деп біраз толықтырды. Ол субъектің өз мүддесіне
сәйкес қолданылады. Еркін таңдау бостандығы белігілі бір шекте ғана болады.
Процесске қатысушы жеке адам өзінің құқықтары мен міндеттерін қолдана
отырып, үрдіске қатысатын басқа мүшелердің құқықтарын бұзбауы тиіс. Мұнымен
келіспеу өте қиын, дегенмен бұл диспозитивтілік емес, ал соның тек бір
элементі ғана болып табылады.
Диспозитивтілік – бұл азаматтық процесстің жылжу механизмін анықтайтын
азаматық сот ісін жүргізу қағидасы. Ол таласты азаматтық құқықтық
қатынастардағы субъектілердің автономдық жағдайының көрінісі болып
табылады. Азаматтық сот ісін жүргізудің бастамасы болып, іске қатысатын
адамдардың ниет білдіруі саналады. Диспозитивтілік қағидасына сәйкес,
азаматтық істер жалпы ереже бойынша іске қатысушы адамдардың ниет
білдіруімен пайда болады және дамиды, басқа да сыртқы әсерлерден өзгеріске
ұшырайды, бір процесс кезеңінен екіншісіне өтеді және тоқталады.
Диспозитивтіліктің басталуы барлық азаматтық істердің нақты пайда болуынан
бастап, орындалуына дейін барлық кезеңдерді қамтып өтеді1.
Диспозитивтілік ұғымы латын тілінен алынған dispositivus – иелік
ету, билік жүргізу, ал заңдық мағынада аударатын болсақ, келісім
мүшелерінің құқығын немесе сот процесінде өз қалауы бойынша іс-әрекет етуді
білдіреді (70(.
Заманауи құқықтық ғылымда диспозитивтілік ұғымы ретінде азаматтық
процессте қорғаныштың процесуалдық құралдарымен қолдану мүмкіндігін
көрсететін категорияны білдіреді. Іске қатынасатын жақтар мен жеке адамдар
өздерінің материалдық және процессуалдық құқықтарына иелік ете алады1.
Дегенмен, азаматтық процесстің негізгі бір қағидасы болып саналатын
диспозитивтілік істе мүдделі жеке адамдарға толық бостандық бере алмайды.
Сот жеке адамдардың процессуалдық немесе материалдық құқықтарының
орындалуына бағытталған іс-әрекеттерінің заңға немесе басқа да
қатысушылардың құқықтары мен мүдделеріне қарсы келмеуін қарайды. Жеке
адамдардың еріктілігін білдіруі жоғарыда аталып өткен талаптарға сәйкес
келмеген жағдайларда сот даудың келісімді шешімін шығармауға құқылы.
Диспозитивтілік – азаматтық процесстің ұйымдастыру қағидасы. Қылмыстық
процессті ұйымдастырудың негізі қарама-қарсы екі жақтың шығуы және
жариялылық болып табылады. Осы екі қағида сәйкесінше органдардың іс-
әрекетті ұйымдастырудағы көзқарастары бойынша бірреттік болып табылады.
Қылмыстық процесс – қылмыстық істі қарау бойынша өкілетті органдардың іс-
әрекеті. Ол заң бұзушылықпен күресуге бағытталған және бұқаралық-құқықтың,
мемлекеттің мүддесі үшін тергеуші, прокуратура және сот органдарымен
жүргізіледі. Азаматтық шиеленістер, әрине қоғам үшін қауіпті болып
табылады, одан бұрын жеке адамдар мүддесіне тиісті болады. Мемлекет
азаматтық сот ісін жүргізу негіздік қағидасы ретінде диспозитивтілікті
бекіте отырып, нақты жеке адамдардың заңды мүдделерінің бұзылуын қорғау
әдісін қамтамасыз етті. Азаматтық және қылмыстық сот ісін жүргізуді
ұйымдастырудың негізгі айырмашылықтары осы жерден басталады. Бірақ,
қылмыстық процессте бастаманың жариялылығынан бөлек, жеке бастама ұғымы
қолданылады. Осы жерде қылмыстық процессте жеке бастама ұғымы
диспозитівтілікті білдіре ала ма деген сұрақ туындайды.
Бұл мәселеге абстракттық тұрғыдан қарайтын болсақ, қылмыстық
процесстегі жеке бастама шегінде диспозитивтілік ұғымы жариялылыққа қарама-
қайшы келеді. Бірақ, бұл қорытынды нақты емес. Жеке бастаманы қылмыстық
процесске қатысушылардың өзіндік жеке құқықтарды пайдалудағы бостандығы
арқылы анықтауға болады, бірақ бұл диспозитивтіліктің тек бір бөлігі ғана.
Мысалы ретінде жеке айыптау ісін алайық. Жалпы ереже бойынша жеке айыптау
ісі жәбірленушінің сотқа берген арызы негізінде қозғалады (ҚР ҚІЖК, 390-
бап). Егер қоғамдық маңызы жоғары жағдай немесе жәбірленуші қауқарсыз,
айыпталушының кәнісінан немесе басқа да себептермен өзінің құқығын және
заңды мүддесін қорғай алмайтын жағдайларда прокурор қылмыстық іс қозғауы
керек ( ҚР ҚІЖК, 33 бабы, 2 тарау). Басқа мысал – жеке-бұқаралық айыптау
ісі. Бұл жерде тек ҚР ҚІЖК-нің 43 бабы, 2 тарауы билік етпейді, сонымен
қатар жеке бастама тәртібі бойынша қылмыстық іс қозғау мәселесі де
шешіледі. Қылмыстық іс қозғалғаннан кейін жариялылық қағидасы іске
кіреседі.
Осылайша, диспозитивтілік пен жеке бастама арасында ұқсастықтар
болғанмен де, олардың бір-бірінен айырмашылықтарын көреміз. Ол осы
бастамалардағы тағайындау мен әрекет ауқымдылығына байланысты. Жоғарыда
аталып кеткендей, диспозивтілік азаматтық процесстерді ұйымдастырудың
негізін, ал жеке бастама қылмыстық сот ісін жүргізудің негізін құрайды –
қылмыстық-процессуалдық іс-әрекетті ұйымдастырудың тек бір элементі бола
отырып, жариялылық қағидасына қосымша ғана болып табылады. Қылмыстық-
процессуалдық құқықтық қатынастар сферасындағы жеке бастама нақты жеке
адамға азаматтық процесстерде диспозитивтілік бастамасымен белгіленетіндей
іс-әрекет бостандығын ұсына алмайды. Оның үстіне жеке бастама нақты бір
шекарамен шектелген, яғни жеке адам өз құқықтарымен тек қана заңмен
көрсетілген шекте ғана пайдалана алады.
Жоғарыда аталып өткендей, диспозитивтілік процесске қатысушыға өз
қалауы бойынша әрекет етуге мүмкіндік береді. Қылмыстық процестегі жеке
бастама нақты адамның тең дәрежелі құқықтық еркі арқылы өз мүддесі бойынша
әрекет етуге , құқықтық қатыныстарды өзгерту, тоқтату және т.б. шараларға
мүмкіндік бере алмайды. Ол қылмыстық процессте өкілетті органдарды өтініш
берушінің мүддесінде әрекет етуге итермелейтін фактор болып табылады. Міне,
осы фактор арқылы шағымданушы адамның қылмыстық процесске әсері жүреді.
Әрине, бұл процессте диспозитивтік таза күйінде бар деп айтуға
болмайды. Дегенмен, қылмыстық сот ісін жүргізуде жеке бастамаға айналып
кететін соған ұқсас бір нәрсе бары анық.
Қылмыстық-процессуалдық құқықтық қарым-қатынастарды реттеудегі жеке
бастаманың мәні заңмен белгіленген жағдайларда жеке адамға процесс сипатына
әсер етуде, және де құқық қорғаушы органдармен және процесске қатысатын
басқа да қатысушылармен қылмыстық іс сферасы бойынша байланыстар орнатуға
мүмкіндік беруінде.
Кез-келген субъект өзінің қылмыстық-процессуалдық құқығын қолдану,
орындау немесе сақтау формасында қылмыстық-процессуалдық нормалар
қалыптастыра алады және сол арқылы қылмыстық-процессуалдық қарым-
қатынастардың мүшесі бола алады.
Қылмыстық-процессуалдық реттеу процесске қатысушылар қатынасы мен әрекеттер
жүйесінде негізгі орынға мемлкеттік биліктің өкілетті органдарымен
қабылданған нормативтерді шығару арқылы жүргізіледі, себебі нормалар арқылы
(акттер) процесстер қозғалысқа келеді.
Қылмыстық-процессуалдық құқықтық нормаларды жүзеге асырудағы мақсатқа
қол жеткізу үшін мемлекеттік-өкілетті мансапты иеленетін прокуратура,
тергеу, сот органдарының ролі үлкен болып табылады. Олардың іс-әрекеті мен
шешімдеріне қылмыстық істің қозғалуы немесе тоқтатылуы, ішкі анықтау
шараларының, қылмыстық істің кезеңдер бойынша жүргізілуі, қылмыстық
құқықтық нормалардың жүзеге асырылуы байланысты болады1.
Қылмыстық процесстегі жеке бастама – нақты бір жеке адамның қылмыстық-
процессуалдық заңнамада көрсетілген шекте өзінің құқықтары мен мүддесін
қорғауға бағытталған іс-әрекет сферасы болып табылады. Мұнда заңгер
шығарушымен жеке адамның ерік білдірілуімен қылмыстық-процессуалдық
қатынастардың пайда болу, өзгеру немесе тоқтатылуына жол беріледі. Адамның
ерік білдіруі сәйкесінше талаптарға сәйкес құжатталуы тиіс, кері жағдайда
оның ешқандай заңдық маңызы болмайды және ол құқықтық нәтижеге өз ықпалын
тигізе алмайды. Сондықтан бұл, қылмыстық-процессуалдық реттеуді жүргізу
кезінде жеке бастама белгілі бір роль иеленетіндігін көрсетеді.
Құқықтық реттеу процесі бірқатар құқықтық және процессуалдық
құралдардың үйлесімділігін қажет етеді. Олар қылмыстық-процессуалдық
реттеудің ажырамас бір механизмі болып саналады. Қылмыстық-процессуалдық
реттеу механизмі түсінігі қылмыстық-процессуалдық құқықтық қатынастардың
пайда болу, өзгеру және тоқтатылуының негізгі алғы шарттарынан тұратын,
және де қылмыстық сот ісін жүргізу сферасындағы қоғамдыө қатынастарды
реттеуді қамтамасыз ететін біртұтас жүйелі – құқықтық жиынтық деген
анықтамаға сәйкес келеді.
Қылмыстық-процессуалдық реттеу механизмінің маңызды элементі болып,
заңдық дәлелдер табылады. Процессуалдық әдебиеттерде заңдық дәлелдер
ұғымына ретінде процессуалдық құқықтық қатынастар дамитын өмірлік
жағдайлардың шынайы дәйектері түсінігі беріледі [2].
Заңдық дәлелдер қылмыстық-процессуалдық қатынастардың нақты алғы
шарттары болып табылады, ол қылмыстық процессте субъектілердің қылмыстық-
процессуалдық нормаларды жүзеге асыру мақсатында процессуалдық құқықтары
мен міндеттерін жүзе асыру жолымен қалыптасады. Қандай да бір процессуалдық
іс-әрекет немесе процессуалдық қылық жасалғаннан кейін заңдық маңызы бар
дәлел пайда болады. Ол қылмыстық-процессуалдық заңның күшімен белгілі бір
процессуалдық салдарды тудырады, нақты іске байланысты қарым-қатынастарды
өзгертеді немесе тоқтатады. Заңдылық фактілерімен қылмыстық істің қозғалуы,
оның кезеңдер бойынша дамытылуы, қылмыстық сот ісін жүргізудің тоқтатылуы
және маңызды қоғамдық қатынастардың барлығының қызмет етуі тығыз
байланыста.
Қылмыстық процессте белгілі бір құқықтық салдарды тудыратын жеке
адамның ерік білдіруі нақты өмірлік жағдай ретінде заңдылық дәлел болып
саналады және қылмыстық-процессуалдық нормалар онымен қылмыстық-
процессуалдық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және тоқталуын
байланыстырады.
Мысал ретінде жәбірленушінің ымыраға келу құқығын келтіруге болады.
Қазіргі таңда заңдылық дәлелдерге прокурор қозғайтын айыптауларды
қоспағанда жәбірленушінің айыпталушымен ымыраға келуі ғана жатқызылады (ҚР
ҚІЖК, 33-бабы, 2-тарау). Ал заңмен көрсетілген басқа жағдайларда
жәбірленушінің айыпталушымен ымыраға келуі өкілетті орган шешімі және
прокурор келісімімен қылмыстық істің тоқтатылуына алып келетін шарт болып
табылады.
Қылмыстық-процессуалдық реттеу механизмінде жеке адамның ерік білдіруі
сипатында шығатын жеке бастаманы заңдылық дәлелдер туғызатын маңызды бір
элемент ретінде қарастыру керек. Л.Б.Зусяның пайымдауынша, заңдық дәлелдер
қылмыстық-процессуалдық реттудің басты элементерін, яғни процессуалдық
нормалар және құқықтық қатынастарды қозғалысқа келтіреді және оның пайда
болуымен заң бұзуышылықтармен күресу үшін қылмыстық-процессуалдық құқықтық
қатынастар формасында қылмыстық-процессуалдық нормалардың жүзеге асырылуы
жүргізіледі (27, 41б(.
Қылмыстық-процессуалдық іс-әрекет субъектілері арасында пайда болатын
қатынастарды туралау құралы ретінде жеке адамның ерік білдіруінің қылмыстық-
процессуалдық ретттеуге қосылуы оның маңызын өсіре түседі.
2. Айып тағудың бір түрі ретінде жеке айыптау және оның қылмыстық
материалдық және қылмыстық-процессуалдық аспект бойынша
түсінігі
Жеке айыптау институтының проблемаларын теориялық және тәжірибелік
тұрғыдан зерттеуге кіріспес бұрын, ең алдымен жеке айыптау дегеніміз не
және оның бұқаралық және жеке-жариялық айыптаудан қандай айырмашылығы бар
екендігін анықтау керек. Бұл міндетті қылмыстық сот ісін жүргізудің
бастама анализі, жеке адамның мемлекеттегі орны, қылмыстық істің даму
тарихын білмей шешу мүмкін емес. Осы тақырыпқа арналған құқықтық
әдебиеттерде айыптау көзерінің жоғарыда аталып өткен түрлерге (формаларға)
бөлінуі тек мемлекеттік органдармен жүзеге асырылып қоймайтын, сонымен
қатар заң бұзушылықтан зардап шеккен жәбірленушілермен де жүргізілетін
қылмысты ашу формаларына сәйкес келеді.
ХІХ ғасырдағы орыс процессуалистерімен жүргізілген зерттеулерде жеке
заң бұзушылықтар (ресми емес) туралы айтылған. Тек 1864 жылы Ресейде сот
реформасын жүргізгеннен кейін қылмыстық-процессуалдық заңнамада жеке
айыптау, жеке айып тағу бойынша істер сияұты ұғымдар енгізілді. Міне, осы
кезеңге ең алғашқы жеке айыптау ісінің ерекшеліктері мен мәнін зерттеу
шаралары жатқызылады, олар атақты процессуалистер А.К.Резон, Л.Я.Таубер,
И.Я.Фойницкий және басқалармен жүргізілді [4].
Жеке айыптау және жеке айып тағу ісі терминдерін процессуалистер
бұрыннан қолданып келеді, ал ғалымдар әлі күнге дейін олардың мәнін ашатын
ортақ, ауқымды анықтама бере алмай келеді. Осы мәселе бойынша бірқатар
ғалым-процессуалистердің айтқан сөздерін келітруге болады.
С.И.Катькало және В.З.Лукашевияч жеке айыптау деп, тек қана белгілі бір
категориядағы қарастырылатын істің ерекше процессуалды ретін және де
олардың жәбірленушінің арызы бойынша қозғалу және зардап шегушінің
айыпталушымен ымраға келуіне байланысты тоқтатылуы мүмкіншілігін айтады1.
М.С.Строгович бойынша жеке айыптау – бұл жәбірленушінің өтініші бойынша
қозғалатын, оның өзімен жүзеге асырылатын және кез-келген кезеңінде
айыпталушымен ымыраластыққа келген жағдайда тоқтатылатын қылмыстық
қудалаудың бір формасы [68, 89-90бб].
Заң сөздігінде жеке айыптауға бұл тергеуші-прокурор және сот
органдарынан бастамасымен емес, ал жәбірленушінің арызы бойынша қозғалатын
қылмыстық қудалаудың ерекше формасы деген анықтама берілген1.
И.М.Гальперин құқықтық әдебиеттерде қолданылатын жеке айыптау ұғымы
анықтамасын жеке намысына тию, ұрып-соғу және т.б. жағдайларда
жәбірленушімен жүргізілетін айыптау анықтамасына алмастыруды ұсынады [14,
№10].
К.Ф.Гуценко бойынша жеке айыптау ісінің мағынасы жәбірленушіге
айыптауды қолдау құқығының берілуіне сәйкес келеді [13, 142б].
А.Е. Еремян, А.С. Мамыкин, И.Л. Петрухин жеке айыптау ісіне келесідей
анықтама береді: бұл – тек қана жәбірленушінің арыз-шағымы бойынша және
жәбірленушінің айыпталушымен ымыраға келуіне байланысты қозғалатын іс [25,
92б].
Ал, біздің ойымызша жоғарыда келтірілген анықтамалар зерттеліп отырған
құбылыстың барлық ерекшеліктерін ашып көрсете алмайды. Философия бойынша
термин құбылыстың негізгі өзіне тән сипаты ретінде барлық тереңдегі
байланыстар және заңдылықтарды ашып беруі тиіс. Сондықтан, жеке айыптау
және жеке айып тағу ісін процессуалдық аспектте ғана емес, яғни басқа
позициялардан қарастыру негізгі заңдылықтарды, ерекшеліктерін, айырмашылық
белгілерін анықтауға, нақты мағынасын табуға мүмкіндік береді. Осындай
ерекшеліктерді сақтау жеке айыптау институтының ажырамас бөлігі дефиницаны
дұрыс құрастырудың басты шарттарының бірі болып саналады. Бұрындары
ғалымдар осы тақырып бойынша тәжірибелер жасамағандықтан, оны құқықтық
институт ретінде зерттеуде кешенді әдіс жоқ. Көрсетілген мақсатқа жету үшін
ғалымдардың айтып өткен көзқарастарына терең анализ жасау керек. Зерттеу
шаралары және оның ерекшеліктерін, құрылымын, мазмұнын, шығу себептерін,
жүзеге асыру кезеңдерін, қылмыстық қудалаумен ара-қатынасын анықтағаннан
кейін оның мәнін анықтауға болады.
Өздерінің ғылыми еңбектерін жеке айыптауға арнаған процессуалистер
қазіргі кезде қылмыстық кінә ежелгі тарихи кезеңдердегі өзіндік сипатынан
айырылып қалды деп пайымдайды. Оған қазір жеке жәбірленушілердің мүддесі
үшін емес, ал жалпы мемлекет мүддесі үшін тыйым салынады және жазаға
тартылады. Мұнда қылмыстық процесстің даму тарихы жеке бастама басым
болғандығын көрсетеді. Жақтардың көз-қарасы және істі қарау сияқты
формализмдер оның сипатты ерекшеліктері болатын. Тек біраз кезеңдер
өтісімен жариялық формада бастама жеке бастаманы ығыстырып шығарды.
Айыптыларды жазалау жәбірленушінің жеке қанағаттануын туғызбайтын болды
және мемлекеттің функциясына айналды. Сотттық емес істі шешу шараларының
негізін жеке адамдардың дербес игіліктері, шарттары және ведомстволар
құрады.
Айыптау процесінің қосымша бастамасы жеке және бұқаралық (жариялылық)
айыптау түрлеріне бөлінеді. Бізге дейін сақталып, жеткен ежелгі
кезеңдердегі құқықтық көздерден алғашында жеке айыптау сотқа шақырумен
болатын, ал одан кейін сотта жеке айыптаушы ролін орындау жүретін.
П.М.Давыдов ауыптауды гносеологиялық, психикалық, логикалық, қылмыстық-
құқықтық, қылмыстық-процессуалдық аспектілерден қарастыруға болатындығын
атап айтады. Біздің зерттеу жұмысымыздағы көрсетілетін мәселелер үшін
қылмыстық-құқықтық және қылмыстық-процессуалдық аспектілер сәйкес келеді
[17, 20б].
Айыптауды көрсетілген аспектілерде зерттеген орыс ғалымдары осы
айыптау ұғымына толық және ғылыми анықтама беру тырысты.
М.А. Чельцов-Бебутов айыптау түсінігіне заң бұзушылық құрамы белгілі
бір заңнамада немесе ҚК баптарында көрсетілген айып тағу деген анықтама
құрастырды.
Ф.Н.Фаткуллин бойынша айыптау материалдық мағынасында іс бойынша
белгіленген және қылмыстың нақты сипаттамасын беретін және ол үшін осы жеке
адам жауапкершілік тартатын қоғамдық-қауіпті және қарсы фактілердің
жиынтығы (96(.
Терминді талқылауда әртүрлі анықтамалар процессуалдық тұрғыдан да
беріледі. Д.С.Караев айыптау іс-әрекетін, сотта айыптауды қолдауды түсінді.
Н.Н.Полянский өзінің соңғы жұмыстарында айыптау процессуалдық
мағынасында – айыпталушыны айыпты деп тану талабы бойынша сотқа жүгіну.
Формалдық тұрғыдан айыптауды қылмыстық талапқа теңестіре отырып, талап тек
қана соттық айыптау функциясын бөлген жағдайда мүмкін болатындығын айтады
[56, 114б].
М.С.Строгович айыптау деп, заң бұзушылық жасаған адамды әшкерелеуге
бағытталған процессуалды іс-әрекеттердің жиынтығын атады.
П.С.Элькинд айыптауды соттағы айыптаушының процессуалды іс-әрекеті,
айыптау тезисі немесе кінәлілігі туралы қаулы ретінде бағалады.
Ф.Н.Фаткуллин анықтамасы: айыптау – өкілетті органдардың немесе
тұлғалардың заң бұзушы адамды әшкерелеу және қылмыстық жауапкершілікке
тарту, жария түрде соттауға қол жеткізу мақсатында заңға негізделіп
жүргізілетін процессуалдық іс-әрекеті.
Айыптау институты проблемалары бойынша жарияланған зерттеулер мен баспа
құралдарына анализ жасау барысында бұл терминнің қылмыстық-процессуалдық
мағынасында қылмыстық-процессуалдық функция, қылмыстық-процессуалдық іс-
әрекет; сотта шығатын айыптаушының іс-әрекеті ретінде; жеке адамды
айыпталушы ретінде қаулы қабылдауда мәнге ие екендігін көрдік.
Онымен қоса айыптау ұғымын тар мағынасында қарастыратын ғалымдар оны
көптеген жағдайларды қарастырмай, тек сотта қолданылатын термин ретінде
береді. Жекелеп қарастырсақ, ол арқылы қылмыстық істің ең алғашқы
кезеңдеріне қорғаушының қатысу шеттетіліп келді, мысалы қолға түсіруден
бастап, жеке адамның бұлтарып кетпеуі үшін қамауға алу (арест). Осындай
көзқарасты қолдайтын процессуалистер, бір-бірімен қатар жүретін қорғалу мен
айыптау функцияларының байланысын толық бағаламалған. Барлық осы жағдайлар
айыптауға қылмыс жасау туралы айыптаушы органның қаулысындағы жай қана
анықтамадан кең және мағыналы түсінік деп тануға мүмкіндік береді. Ол заң
бұзушылықты, айыпты тұлғаны және оның қылмыс зардабын анықтау бойынша
барлық процессуалдық іс-әрекетті қамтиды.
Осы мотивтер бойынша В.Н.Шпилеваның тұжырымдарымен келісуге келмейді.
Оның ойынша айып тағылғанға дейін айыпталушы айыптаудан қорғанбайды, ал
істі объективті, толық және жан-жақты тергеуден қорғанады []. Бірақ,
соңғысынан қорғану мүмкін емес және мағынасыз. Себебі, егер оған қарсылық
көрсетілетін болса, іс толық, объективті және жан-жақты тергелмей, мәні
ашылмай қалады. Инквизиондық процесс өзінің заманауи емес формасына
қарамастан, қылмыстық процессте айыпталушыны жеке субъект ретінде
қарастырмау және оның қорғалу мен құқықтарын мойындамау үшін анықталған
шындық тұрғысынан қылмыстық процесстегі өкілетті органдардың қызметі мен
функцияларын қарастырған. Анықталған шындықтан да қорғану мүмкін емес.
Осыған байланысты айыптауды шындықты анықтау мақсатындағы жан-жақты тергеу
мен толық зерттеу іс-әрекеті ретінде қарастыруға да болмайды.
Қылмыстық процесс ғылымында айыптау функциясының қылмыстық қудалау
функциясымен алмастыру мәселесі тұр.
Қылмыстық қудалау термині құқықтық ғылымның революцияға дейінгі
кезеңінде енгізілсе де, көпжылдар бойы көптеген процессуалистермен жеке
мазмұны бар және теңқұқылы айыптауды қолдану мүмкіншілігі мойындалмай
келді. Дегенмен, күдіктіге өзін қорғайтын адвокат көмегіне жүгінуге
мүмкіншілігін енгізгеннен кейін қылмыстық қудалаудың функциясын, ал оған
сәйкес қылмыстық қудалаудан қорғануды зерттеудегі қателік анық көрінді.
Қылмыстық қудалау түсінігі ретінде тергеу жұмыстарын жүргізетін жеке тұлға
тергеушінің, күдікті заң бұзушы туралы нақты дәлелдер мен дәйектер
жинайтын, айыпталушының жазалау жағдайларын ауырлататын және жеңілдететін,
және күдікті мен айыпталушыны мәжбүрлі түрде сотта айыптауды жақтататын
прокурор іс-әрекеті түсінілді.
Соңғы жылдардағы ғылыми басылымдарда айыптау термині қылмыстық қудалау
бір термин деп түсініліп келді. Қылмыстық қудалауды процессуалистер: қолға
түсіру, тұжырымдау және айып тағу, мәжбүрлеу шаралары, айыптау-қамау
шараларын жүргізуді түсінді. Қылмыстық қудалау формасы бойынша олар белгілі
бір жеке адамға қарсы алдын ала тергеу және сот кезеңінде айып тағуды
ұсынуды көрсеткісі келді. Осыған сәйкес, қылмыстық қудалау айыптауға
қарағанда ғалымдармен жекелеп материалдық-құқықтық немесе процессуалдық
тұрғыдан қарастырылмаған, тек қылмыстық процесстің бір бөлігі терінде
айтылып қана өткендігін көреміз. Қылмыстық – процессуалдық аспект бойынша
қылмыстық қудалау деп, айыптаушы жақпен жүргізілетін барлық тәжірибе
жүзінде іске асатын іс-әрекеттерді түсіну керек. Қылмыстық қудалау – бұл
айыптауға қарағанда үлкен түсінікке ие және жеке-дара ғылыми және
тәжірибелік мәні бар ұғым болып табылады. Сондықтан да, айыптау терминін
қылмыстық қудалау терминімен алмастыруға болмайды.
Айыптаудың қылмыстық-процессуалдық функциясын зерттеу барысында оны
жүзеге асыру кезеңдері мәселесі шығады, себебі оны дұрыс шешуге айыптау
мәнін және оны қылмыстық қудалаудан ажырататын критерийлерін анықтау
байланысты болады. Осы мәселе бойынша бірнеше көзқарастар келтірілген және
оны толық және тыңғылықты қарастыру ғана бұқаралық органдармен және жеке
тұлғалармен, оның ішінде жеке айыптау ісі бойынша органдармен айыптау
қызметін жүзеге асыру кезеңдерін нақтылауға мүмкіндік береді. Кеңестік
кезеңнің процессуалистері П.М.Давыдов, Ф.Н.Фаткуллин айыптаудың пайда
болатын кезі ретінде алдын ала тергеу жүргізу кезеңін, ал ең жоғарғысы
күдікті жеке адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту кезеңін айтты [94,
105б]. Мұнда ғалымдар субъект ретінде тергеуші және прокурорды ғана алып
отыр. Жеке тұлғалармен жүргізілетін айыптауларды олар қарастырған жоқ,
сондықтан олардың қорытындылары тек мемлекеттік (жариялық) айыптауға ғана
қолданылады.
Заң әдебиеттерінде бірқатар қиындықтар жеке айыптау ісі бойынша айыптау
мен қорғалу функцияларының жүзеге асырылуына байланысты бірқатар сұрақтар
туындайды. Айыптау функциясын негізінен жеке адамды айыпталушы ретінде
жауапқа тартумен ғана байланыстырды да, ал жеке айыптау ісі бойынша оның
болуын түбегейлі жоққа шығарды. Осындай көзқараста болған ғалымдар
пікірімен келісу дұрыс емес. Жеке айыптау ісінде қылмыстық іс қозғалғанға
дейін жәбірленуші қылмыстық қудалауды қозғайды, айып тағуды тұжырымдайды,
кінәлі ретінде заң бұзушылыққа өзінің қарым-қатынасын білдіреді. Ары
қарайғы істі тергеу жұмыстары осы жәбірленушінің арызы бойынша жүргізіледі.
Сондықтан, айыптауды процессуалдық процессте тек оны сотта жақтайтын
қылмыстық-процессуалдық іс-әрекет ретінде қарастырмайтын процессуалистердің
пікірі дұрыс, дегенмен айыптауды қылмыстық қудалауға теңестіре отырып,
талқылау орынсыз.
Заң әдебиеттерінде сот ісін жүргізу жеке формалары ретінде жеке-
бұқаралық және жеке айыптауларды бөліп қарастыру туралы әртүрлі пайымдаулар
келтірілген. Бірақ, мұнда үнемі айыптау жариялы түрде болатындығы айтылған,
ал қылмыстық істердің жеке категориялары бойынша қозғалуы мен тоқталуы
айыптауға ешқандай қатысы жоқ деп тұжырымдалды. Одан бөлек, осыған ұқсас
пікірді бөліскен ғалымдар жеке айыптау ісі бойынша ешқандай айыптау ісі
болмайды, себебі жәбірленушінің арызы қылмыстық істі қозғаудың басты себебі
болып табылады және айыпталушы ретінде жауапқа тарту актісі ретінде
бағаланбайды деген түсінікте болды.
Осындай позицияның мәні айыптауға айыпталушының қылмыс жасауда кінәлі
екендігін көрсететін анықтаушы, тергеуші, прокурормен негізделген мақұлдама
тұрғысынан қарастырудан шығады. Қылмыстық сот ісін жүргізуде жәбірленушінің
алатын ролі бойынша ғалымдардың келтіретін пәкірлермен келісе беруге
болмайды. Заң бұзушылықтан зардап шеккен жәбірленуші арыз беріп қана
қоймай, сонымен қатар процессуалдық іс-әрекеттерді жүзеге асырады. Олар
мысалы, айыптауды тұжырымдау, оны сотта қолдап шығу, дәлелдер келтіру. Ол
процесстің қарама-қарсы жағына, қылмыстық іс қозғау кезінде сот оны
жәбрленуші деп таныған жағдайда процессуалды фигураға айналады. Міне, сол
себептен де жәбірленуші өзіне залал келтірген адамды қылмыстық жазаға тарту
үшін құқықтық қорғау органдарына емес, сотқа келіп жүгінеді. Прокурор жеке
айыптау тәртібі бойынша қылмыстық қудалау жүргізілетін ҚР ҚІЖК, 33-бабы, 2
тарауы бойынша қылмыстық іс қозғайды, жәбірленушінің арыз-шағымының
көлеміне қарамастан, онымен ақылдаспай-ақ заң бұзушы адамға жаза мөлшерін
анықтайды. Жеке айыптау ісі бойынша зардап шегушілердің іс-әрекеті айыптау
функциясын атқарады. Айыптауды жеке айыптау призмасы тұрғысынан қарастыру
арқылы оған тиесілі, жариялы айыптауда анықталмайтын ерекшеліктерді
шығаруға болады.
Соңғы жылдары құқықтық әдебиеттерде айыптаудың процессуалдық
функциясының қылмыстық-процессуалдық іс-әрекет ретінде өзіндік мақсатымен
ерекшеленуі байқалады. Осы орайда көптеген ғалымдар қылмыстық процесстегі
жәбірленушінің ролі туралы пікірталастарға қатысты. Жәбірленуші процессте
бірнеше рольге ие болады деген пікірді ұстанған ғалымдар ол функциялардың
ішінде қайсысы ең бастысы екенін анықтай алмады. Біреулері айыптау
функциясын бастысы деп таныды, себебі содан қылмыстық процесс пайда болады
және жәбірленуші субъект болып табылады, барлық іс бойынша сотқа дәлелдер
келтіріледі.
Басқалары жеке айыптауды жатқызуға болатын істер шеңберінің аса үлкен
еместігін алға тартады(7(. Ал, қалған жағдайларда іс-әрекеттер
жәбірленушінің мүддесіне сәйкес жүргізіледі және соңғысы айыптауды
тұжырымдау, сот процессінде айыптау мазмұнымен шығу сияқты әрекеттерді
жүзеге асырмайды. Міне, сондықтанда, процесстегі жәбірленушінің басты
функциясы айыпталушымен бұзылған өзінің заңды құқықтары мен мүддесін қорғау
функциясы саналады. Айыптау функциясының, қорғау және істі шешуде маңызды
болып табылатын негізді басқа негіздермен үйлестіруге келмейді. Өйткені,
айыпталушының іс-әрекетін де өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
функциясы деп атауға болады.
Сондықтан, ол процесстің спецификасына қарамастан, айыпталушының іс-
әрекеті оған қарсы келтіріліп отырған айыптаға қарсы қорғаныс түрінде
белгіленеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz