Соттылық түсінігі мен оның жойылу салдары
Мазмұны
Кіріспе
I. Тарау. Соттылықтың құқықтық табиғаты
1.1. Соттылық ұғымы және оның қылмыстық.құқықтық салдары
II. Тарау. Жаза тағайындау
2.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері
2.2. Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән.жайлар
2.3. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау
2.4. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау
2.5. Қылмыстардын қайталануы жағдайында жаза тағайындау
2.6. Үкімдердің жиынтығы бойыйша жаза тағайындау
2.7. Мерзімдерді қосу кезіңде оларды белгілеу тәртібі және жаза
мерзімдерін есептеу және жазаны есепке алу
2.8. Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі жеңілірек жаза
тағайындау
2.9. Шартты түрде соттау
III. Тарау. Қылмыстық заңдағы соттылықты жою және алып тастау шарттары
3.1. Қылмыстық құқықтағы соттылықты жою мерзімі және оны есептеу тәртібі
3.2. Соттылықты алып тастау жағдайы және соттылықты мерзімінен бұрын алып тастау негізі
Қорытынды
Пайдалынған әдебиеттер
Кіріспе
I. Тарау. Соттылықтың құқықтық табиғаты
1.1. Соттылық ұғымы және оның қылмыстық.құқықтық салдары
II. Тарау. Жаза тағайындау
2.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері
2.2. Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән.жайлар
2.3. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау
2.4. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау
2.5. Қылмыстардын қайталануы жағдайында жаза тағайындау
2.6. Үкімдердің жиынтығы бойыйша жаза тағайындау
2.7. Мерзімдерді қосу кезіңде оларды белгілеу тәртібі және жаза
мерзімдерін есептеу және жазаны есепке алу
2.8. Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі жеңілірек жаза
тағайындау
2.9. Шартты түрде соттау
III. Тарау. Қылмыстық заңдағы соттылықты жою және алып тастау шарттары
3.1. Қылмыстық құқықтағы соттылықты жою мерзімі және оны есептеу тәртібі
3.2. Соттылықты алып тастау жағдайы және соттылықты мерзімінен бұрын алып тастау негізі
Қорытынды
Пайдалынған әдебиеттер
Кіріспе
Қоғамға қауіпті іс-әрекетпен оның ішінде қылмыспен күресу барысында қылмыстық жазаның алатын ролі зор. Өйткені, қылмысқа әсер ету жүйесінің ең қажетті элементі болып табылады. Жаза сотталған тұлғаны түзеуге, қайта тәрбиелеуге, жаңа қылмыс жасаудан ескертуге қызмет етеді. Осы аталған жазаның мақсаттарын жүзеге асыруда жаза институты маңызды орын алады. Негізгі және қосымша жазаны үйлестіре дұрыс қолдану жазаны жекелендіру қағидасының жүзеге асырылуына, алға қойған мақсатқа нәтижелі жетуге септігін тигізеді. Қылмыс жасағаны үшін жазаны тағайындау қылмыстылықпен күресудің басты құралы және қылмыскерді түзеу, қайта тәрбиелеу және жаңа қылмыс жасаудан ескерту құралы ретінде де қолданылады. Жазаның мақсатына қол жеткізумен соттылықты сақтау қажеттілігі сәйкес келеді. Өйткені, қылмыстық жазаның сотталушы тұлғаны түзеу және қайта тәрбиелеу, сондай-ақ, сотталушыны жаңа қылмыс жасаудан сақтандыру мақсаттарын жүзеге асыруда маңызды ролді соттылық институты алады. Қылмыстық құқықта бізге белгілі соттылықтан айырудың екі нысаны бар: ҚР Қылмыстық кодексінің 77-бабында көзделген соттылықты жою және соттылықты алып тастау.
Соттылықты автоматты түрде жойылады және бұған қандай да бір құжаттың тұжырымдауы қажет емес. Ал, соттылықты алып тастау қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелінетін сот тәртібімен жүзеге асырылады. Соттылықты жою және алып тастаумен тек соттылық ғана емес, сонымен қатар, одан туындайтын қылмыстық-құқықтық салдарыда тоқтатылады.
Тәжірбие соттылықты алып тастаудың негізі ретінде рақымшылық пен кешірім беру актісін қолдану көлемі өсіп отыр. Сондықтан, соттылық түсінігінің, соттылықты жою және алып тастаудың, соттылықтың қылмыстық құқықтық салдарының теориялық негізін жасау және оларды құқықтық реттеуді жетілдіру қылмыстық және қылмыстық-атқару құқығында өзекті мәселені құрайды.
Қоғамға қауіпті іс-әрекетпен оның ішінде қылмыспен күресу барысында қылмыстық жазаның алатын ролі зор. Өйткені, қылмысқа әсер ету жүйесінің ең қажетті элементі болып табылады. Жаза сотталған тұлғаны түзеуге, қайта тәрбиелеуге, жаңа қылмыс жасаудан ескертуге қызмет етеді. Осы аталған жазаның мақсаттарын жүзеге асыруда жаза институты маңызды орын алады. Негізгі және қосымша жазаны үйлестіре дұрыс қолдану жазаны жекелендіру қағидасының жүзеге асырылуына, алға қойған мақсатқа нәтижелі жетуге септігін тигізеді. Қылмыс жасағаны үшін жазаны тағайындау қылмыстылықпен күресудің басты құралы және қылмыскерді түзеу, қайта тәрбиелеу және жаңа қылмыс жасаудан ескерту құралы ретінде де қолданылады. Жазаның мақсатына қол жеткізумен соттылықты сақтау қажеттілігі сәйкес келеді. Өйткені, қылмыстық жазаның сотталушы тұлғаны түзеу және қайта тәрбиелеу, сондай-ақ, сотталушыны жаңа қылмыс жасаудан сақтандыру мақсаттарын жүзеге асыруда маңызды ролді соттылық институты алады. Қылмыстық құқықта бізге белгілі соттылықтан айырудың екі нысаны бар: ҚР Қылмыстық кодексінің 77-бабында көзделген соттылықты жою және соттылықты алып тастау.
Соттылықты автоматты түрде жойылады және бұған қандай да бір құжаттың тұжырымдауы қажет емес. Ал, соттылықты алып тастау қылмыстық іс жүргізу заңымен реттелінетін сот тәртібімен жүзеге асырылады. Соттылықты жою және алып тастаумен тек соттылық ғана емес, сонымен қатар, одан туындайтын қылмыстық-құқықтық салдарыда тоқтатылады.
Тәжірбие соттылықты алып тастаудың негізі ретінде рақымшылық пен кешірім беру актісін қолдану көлемі өсіп отыр. Сондықтан, соттылық түсінігінің, соттылықты жою және алып тастаудың, соттылықтың қылмыстық құқықтық салдарының теориялық негізін жасау және оларды құқықтық реттеуді жетілдіру қылмыстық және қылмыстық-атқару құқығында өзекті мәселені құрайды.
Қолданылған нормативтік-құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16.07.1997 ж.
3. Қазақстан республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 13 желтоқсан 1997 жыл.
4. Жаза тағайындалғанда соттардың заңды дұрыс қолдануы туралы ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 24 маусым 1993 жылғы № 3 қаулысы
Арнайы әдебиеттер тізімі:
1. Ераксин В.В., Помчалов Л.Ф. Погашение и снятие судимости в советском уголовном праве. - М., 1963.
2. Полина В.В. Погашение и снятие судимости по советскому уголовному праву. -Харьков., 1979.
3. Авакян Р.К. К вопросу о погашении и снятии судимости // Соц. Законность. 1964, №7. С. 57-58.
4. Аскарханов С. Порядок снятия судимости // Сов. Юстиция, 1933. №9. С. 17-18.
5. Борисов Э. Сроки погашения судимости // Сов. Юстиция, 1965. №4. С.12-13.
6. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. - М., 1963. С. 205-216.
7. Демин В.Г. Вопросы погашения и снятия судимости // Сов. Юстиция. 1964. №2. С.7-8.
8. Багрий-Шахматов А. В. Уголовная ответственность и наказание. Минск., 1976.
Э. Карпец И.И. Наказание. Социальные, правовые и криминологические проблемы. М.,1973.
10. Дурманов Н.Д. Давность и погашение судимости. - М., 1939.
11. Остроумов С.С. О преступлении и наказан и и-М., 1976.
12. Беккариа Чезаре. О преступлениях и наказаниях. ІЗ.Астемиров З.А. Проблемы теории и уголовной ответственности и наказания.-. Махачкала., 1987.
14. Евтеев М.П. Погашение и снятие судимости. - М., 1964.
15. Зиманас С. Погашение и досрочное снятие судимости // Соц. Законность. 1960. №7.
16. Зельдов СИ. О понятии судимости.// Правоведение, 1972. №1. С.61-69.
17. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: оқулық.-Алматы, 1998. 245-248 беттер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30.08.1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16.07.1997 ж.
3. Қазақстан республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 13 желтоқсан 1997 жыл.
4. Жаза тағайындалғанда соттардың заңды дұрыс қолдануы туралы ҚР Жоғарғы Соты Пленумының 24 маусым 1993 жылғы № 3 қаулысы
Арнайы әдебиеттер тізімі:
1. Ераксин В.В., Помчалов Л.Ф. Погашение и снятие судимости в советском уголовном праве. - М., 1963.
2. Полина В.В. Погашение и снятие судимости по советскому уголовному праву. -Харьков., 1979.
3. Авакян Р.К. К вопросу о погашении и снятии судимости // Соц. Законность. 1964, №7. С. 57-58.
4. Аскарханов С. Порядок снятия судимости // Сов. Юстиция, 1933. №9. С. 17-18.
5. Борисов Э. Сроки погашения судимости // Сов. Юстиция, 1965. №4. С.12-13.
6. Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. - М., 1963. С. 205-216.
7. Демин В.Г. Вопросы погашения и снятия судимости // Сов. Юстиция. 1964. №2. С.7-8.
8. Багрий-Шахматов А. В. Уголовная ответственность и наказание. Минск., 1976.
Э. Карпец И.И. Наказание. Социальные, правовые и криминологические проблемы. М.,1973.
10. Дурманов Н.Д. Давность и погашение судимости. - М., 1939.
11. Остроумов С.С. О преступлении и наказан и и-М., 1976.
12. Беккариа Чезаре. О преступлениях и наказаниях. ІЗ.Астемиров З.А. Проблемы теории и уголовной ответственности и наказания.-. Махачкала., 1987.
14. Евтеев М.П. Погашение и снятие судимости. - М., 1964.
15. Зиманас С. Погашение и досрочное снятие судимости // Соц. Законность. 1960. №7.
16. Зельдов СИ. О понятии судимости.// Правоведение, 1972. №1. С.61-69.
17. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық: оқулық.-Алматы, 1998. 245-248 беттер
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
______________ тобының студенті ___________________________________
Соттылық түсінігі мен оның жойылу салдары тақырыбындағы дипломдық
жұмысына
ПІКІР
Диплом жұмысына арқау болып отырған тақырып бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі ретінде қарастырылады. Автор өз жұмысында соттылықтың
құқықтық табиғаты мен жаза тағайындаудың негіздерін және қылмыстық заңдағы
соттылықты жою және алып тастау шарттарын қарастырып, жұмыстың толықтай
мазмұның аша білген.
Дипломант ____________________________соттың жаза тағайындағанда
істелген қылмыстық сипатына және қоғамға қауіптілік дәрежесіне, айыптының
жеке басының кім екендігіне, істің жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән жайларына баса назар аударған.
Дипломанттың Соттылық түсінігі мен оның жойылу салдары тақырыбында
жазылған жұмысы Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрілігінің
және Қазақстан Республикасының Жоғарғы оқу орындарының, дипломдық
жұмыстарға қойлатын талаптарына сай жазылған: жоспары бар, жұмыстың мақсаты
анық, жұмыс қажітті көлемде, қолданылған әдебиеттер саны жеткілікті.
Тақырып толық, жүйелі және жеткілікті материалдармен өңделе отырып
жазылған.
Қорытындылай келе дипломдық жұмысты жақсы деп бағалап, қорғауға
жіберуге болады.
Мазмұны
Кіріспе
I. Тарау. Соттылықтың құқықтық табиғаты
1.1. Соттылық ұғымы және оның қылмыстық-құқықтық салдары
II. Тарау. Жаза тағайындау
2.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері
2.2. Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар
2.3. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау
2.4. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау
2.5. Қылмыстардын қайталануы жағдайында жаза тағайындау
2.6. Үкімдердің жиынтығы бойыйша жаза тағайындау
2.7. Мерзімдерді қосу кезіңде оларды белгілеу тәртібі және жаза
мерзімдерін есептеу және жазаны есепке алу
2.8. Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі жеңілірек жаза
тағайындау
2.9. Шартты түрде соттау
III. Тарау. Қылмыстық заңдағы соттылықты жою және алып тастау шарттары
3.1. Қылмыстық құқықтағы соттылықты жою мерзімі және оны есептеу тәртібі
3.2. Соттылықты алып тастау жағдайы және соттылықты мерзімінен бұрын
алып тастау негізі
Қорытынды
Пайдалынған әдебиеттер
Кіріспе
Қоғамға қауіпті іс-әрекетпен оның ішінде қылмыспен күресу барысында
қылмыстық жазаның алатын ролі зор. Өйткені, қылмысқа әсер ету жүйесінің ең
қажетті элементі болып табылады. Жаза сотталған тұлғаны түзеуге, қайта
тәрбиелеуге, жаңа қылмыс жасаудан ескертуге қызмет етеді. Осы аталған
жазаның мақсаттарын жүзеге асыруда жаза институты маңызды орын алады.
Негізгі және қосымша жазаны үйлестіре дұрыс қолдану жазаны жекелендіру
қағидасының жүзеге асырылуына, алға қойған мақсатқа нәтижелі жетуге
септігін тигізеді. Қылмыс жасағаны үшін жазаны тағайындау қылмыстылықпен
күресудің басты құралы және қылмыскерді түзеу, қайта тәрбиелеу және жаңа
қылмыс жасаудан ескерту құралы ретінде де қолданылады. Жазаның мақсатына
қол жеткізумен соттылықты сақтау қажеттілігі сәйкес келеді. Өйткені,
қылмыстық жазаның сотталушы тұлғаны түзеу және қайта тәрбиелеу, сондай-ақ,
сотталушыны жаңа қылмыс жасаудан сақтандыру мақсаттарын жүзеге асыруда
маңызды ролді соттылық институты алады. Қылмыстық құқықта бізге белгілі
соттылықтан айырудың екі нысаны бар: ҚР Қылмыстық кодексінің 77-бабында
көзделген соттылықты жою және соттылықты алып тастау.
Соттылықты автоматты түрде жойылады және бұған қандай да бір құжаттың
тұжырымдауы қажет емес. Ал, соттылықты алып тастау қылмыстық іс жүргізу
заңымен реттелінетін сот тәртібімен жүзеге асырылады. Соттылықты жою және
алып тастаумен тек соттылық ғана емес, сонымен қатар, одан туындайтын
қылмыстық-құқықтық салдарыда тоқтатылады.
Тәжірбие соттылықты алып тастаудың негізі ретінде рақымшылық пен
кешірім беру актісін қолдану көлемі өсіп отыр. Сондықтан, соттылық
түсінігінің, соттылықты жою және алып тастаудың, соттылықтың қылмыстық
құқықтық салдарының теориялық негізін жасау және оларды құқықтық реттеуді
жетілдіру қылмыстық және қылмыстық-атқару құқығында өзекті мәселені
құрайды.
I. Тарау. Соттылықтың құқықтық табиғаты.
1.1.Соттылық түсінігі және оның қылмыстық-құқықтық салдары
Қылмыстық құқық бойынша сотта айыпталушы тұлғаға қандайда қылмысты
жасағаны үшін қылмыстық жаза тағайындалған және соттың айыптау үкімі заңдық
күшіне енген уақыттан бастап сотталған деп танылады. Сотталушы тұлға жазаны
өтеу көзінде де және сонымен қатар, жазаны өтегеннен кейін заңца
белгіленген мерзім ішінде де сотталған болып есептеледі.
Тұлғаны сотталған деп тану белгілі бір қылмыстық-құқықтық салдарды
қамтиды. Бұл салдар тұлғаның соттылығымен байланысты соттылық қылмыстық
жазаны тағайындауымен пайда болады және соттылық тұлға жазаны өтегеннен
кейінде сақталады, сонымен соттылықтың тағайындалуы қылмыстық жазаның
мақсатымен тығыз байланыста болады. Соттылықтың мәнін, жазаның мақсатын
белгілеудегі және жүзеге асырудағы алатын ролін дұрыс анықтамайынша
соттылықтың құқықтың табиғатын ұғыну мүмкін емес.
Соттылық түсінігіне қатысты әртүрлі пікірлер қылмыстық-құқықтық
әдебиеттерде қалыптасқан. Г.Б. Виттенбергтің пікірінше, соттылық - жасалған
қылмыс үшін жаза шарасы тағайындалған, тұлға үшін соттылық фактісін
құрайтын қылмыстық-құқықтық жағдай.1
В.Д. Филиминов былай дейді: соттың қылмысты жасағаны үшін жазаны
тағайындайты тұлға үшін соттау фактісі ретінде құралатын занда белгіленген
құқықтың туындауы 2. Бұл түсінікте толық емес, өйткені, соттылық мәнін
құқықтыңтуындауымен теңестірген.
Қылмыс үшін бұрын сотталған тұлға жаңа қылмыс жасаса (яғни бұрын
қылмыстық жаза қолданылған болса) түзелмеген және қолданылған жаза оны
түзеуі үшін жеткіліксіз болған. Мұндай тұлға мемлекет және қоғам үшін аса
қауіпті болып есептелінеді. Сондықтан, жаңа қылмыс жасаған кезде тұлғаның
соттылығы бар болса, жалпы ереже бойынша жаңа қылмысы үшін жаза тағайындау
кезінде жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде қарастырылады.
Соттың осы тұлғаға жасаған қылмысы үшін қылмыстық жауаптылық көзделген
заңның бабының санкциясындағы жазаның шегін күшейтуге мүмкіндігі бар. Жаңа
қылмыс жасағанда тұлғаның соттылығы бар болса, қылмысты квалификациялауға
әсер етеді.
Қылмыстық-құқықтың салдар-соттылығы бар тұлғаның қылмыстық жауаптылығын
ауырлататын заңда белгіленген салдарын білдіреді. Бірақ бұл салдар, тек
тұлғаға жаңа қылмыс жасаған уақытта ғана пайда болады. Жаңа қылмыс жасаған
уақытта тұлғаның соттылығы;
1. жаңа қылмысы үшін қылмыстық жауаптылықтан тұлғаны бастауға (заңда
көзделген негізі бар болса да) кедергі жасайды;
2. қайтадан жасалған қылмыстың саралайтын белгісі ретінде қызмет етеді;
3. сот таңдаған жазаны күшейтеді;
4. тұлғаны аса қауіпті рецидивист деп тануға негіз болады;
5. бас бостандығынан айыру түріндегі тағайындалған жазаның өтелу
режимінің түрін анықтауға әсер етеді;
6. жазаны өтеудің шартты-мерзімінен бұрын босатылуына кедергі
келтіреді.
Осы жоғарыда аталған соттылықтың қылмыстық-құқықтың салдарын өзгелейде
беруге болады. Бірақ-та, осы аталған тізім істің процессуалдық қозғалысына
сай келеді.
1. Соттылық тұлғаны жаңа қылмысы үшін қылмыстың жауаптылықтан босатуға
кедергі келтіретін мән-жай ретінде қарастыру.
Сонымен, соттылығы бар тұлға жасалған жаңа қылмыстының қоғамға
қауіптілігі аз болса да, қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды, яғни
жоғарыда аталған институт қолданылмайды.
Соттылықтың қылмыстық - құқықтың салдарының маңызы төмендегідей:
- тұлғаның жаңа қылмыс жасауына жол бермеуге тырысады, яғни тұлғаны
түзеу және жаңа қылмыс жасаудан тұлғаны сақтандыру мақсатын орындайды;
- өзге тұлғаларды қылмыстық заі-щы бұзудан сақтандырады.
2. Соттылық қайтадан жасалған қылмыстың саралайтын белгісі ретінде.
Қылмыстық заңда соттылық-қылмыс құрамының арнайы саралайтын белгісі ретінде
қолданылады. Егер шартты түрде сотталушы сынақ мерзімі өткенге дейін өзінің
түзелгенін дәлелдесе, шартты түрде сотталушының мінез-құлқына бақылау
жасауды жүзеге асыратын органның ұсынысы бойынша сот шартты түрде
сотталудың күшін жою және сотталған адамнан соттылықты алып тастау туралы
қаулы ете алады. Бұл орайда шартты түрде сотталудың белгіленген сынақ
мерзімінің кем дегенде жартысы өткенсоң күші жойылуы мүмкін.
Егер шартты түрде сотталған адам өзіне сот жүктеген міндеттерді
орындаудан жалтарса немесе сол үшін өзіне әкімшілік жаза салынған қоғамдық
тәртіпті бұзса, сот осы баптың бірінші бөлігінде аталған органның ұсынысы
бойынша мерзімі ұзарта алады, бірақ ол бір жылдан аспауы керек.
Шартты түрде сотталған адам сынақ мерзімі ішінде өзіне сот жүктеген
міндеттерді ұдайы немесе әдейі орындамаған, сол сияқты қоғамдық тәртіпті
ұдайы немесе қасақана бұзған жағдайда сот осы баптың бірінші бөлігінде
аталған органның ұсынысы бойынша шартты түрде сотталудың күшін жою және сот
үкімімен тағайындалған жазаны орындау туралы қаулы етеді.
Шартты түрде сотталған адам сынақ мерзімі ішінде абайсызда қылмыс
жасаған не кішігірім ауырлықтағы қасақана қылмыс жасаған жағдайда шартты
түрде сотталудың күшін жою немесе оны сақтау туралы мәселені сот жаңа
қылмыс үшін жаза тағайындалған кезде шешеді.
Шартты түрде сотталған адам сынақ мерзімі ішінде орташа ауырлықтағы
қасақана қылмыс, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған жағдайда сот шартты
түрде сотталудың күшін жойып, оған осы Кодекстің 60-бабында көзделген
ережелер бойынша жаза тағайындайды. Осы баптың төртінші бөлігінде көзделген
жағдайларда да жаза осы ережелер бойынша тағайындалады.
3. Осы аталған соттылықтың қылмыстық-құқықтың салдары қылмыс
рецидивімен күресуде маңызы зор. Жаңа ұқсас қылмыс жасаудан сақтандырады.
Осы жерде соттылық жазаның мақсатына жетуге ықпал етеді.
4. Соттылық - жазаның шегін күшейтетін мән-жай ретінде. 58-баптың 6-
тармағына сәйкес, егер сотталған адамның ісі бойынша сот үкім шығарғаннан
кейін оның бірінші іс бойынша үкім шығарылғанға дейін жасаған басқа бір
қылмысқа айыпты екені анықталса, жаза нақ сол ережелермен тағайындалады.
Бұл жағдайда соттың бірінші үкім бойынша өтелген жаза түпкілікті жазалау
мерзіміне есептеледі.
Соттылығы бар тұлға жаңадан қылмыс жасаса, жаңадан жасаған қылмысы үшін
тағайындалатын жазаның шарасы күшейтілінеді және жаза мақсатына жетуге
атсалысады.
5. Соттылық тұлғаны аса қауіпті рецидивист деп тану негізі ретінде
қолданылады. Бап теру.
Бұл жерде соттылық - қоғамға аса қауіптілік тудыратын сотталғандарды
ескертуге бағытталған маңызды құқықтық қурал ретінде қолданылады.
6. Соттылық бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу түрлерін
анықтауға әсер ететін мән-жай ретінде. 59-баптың 3 тармағына сәйкес, егер
осы айқындау белгі ретінде қылмыс жасаған адамның соттылығына сілтеме
болса, сондай-ақ ерекше мән-жайлар болған кезде қылмыстың қайталануы немесе
аса қауіпті қайталануы кезінде жаза осы баптың екінші бөлігінде көзделген
ережелерді ескермей тағайындалады.
Сонымен, соттылықтың қылмыстық-құқықтың салдары жазаның мақсатын
белгілеуде және нәтижесіне жетуде маңызды роль алады. Осыған орай соттылық
қылмыстың түсінігімен байланыста болады. Соттылығы бар тұлғаның құқықтық
салдарының әртүрлігі жасалған қылмысқа байланысты.
Жағдайда, тұлғаның соттылығы туралы сөз қозғағанда тек соттылығын ғана
көздемей, нақты қандай қылмысты жасағаны Қылмыс сияқты соттылықта нақты
ұғым. Сондықтан, кез келген үшін сотталғандығын көрсетуіміз қажет.
Соттылықтың құқықтық табиғатын және оның мазмұнынын ашып көрсету соттылық
ұғымын анықтауға мүмкіндік береді. 1956 жылғы заң сөздігінде берілген,
соттылық ұғымы сол кездерде ең тиімді болған. Бұл анықтама мәні бойынша
дұрыс, бірақ толық емес. Біздің пікірімізше, соттылыққа төмендегідей
анықтама беруге болады. "Соттылық қылмыс жасағаны үшін сотталған адам
соттың айыптау үкімі заңды күшіне енген күннен бастап алып тастау кезіне
дейін сотты болған деп есептеледі.
Соттылықтың өзімен бірге жалпы құқықтық және қылмыстық-құқықтық
мазмұнындағы салдары қоса туындайды.
Соттылықтың жалпы құқықтық салдары:
- белгілі бір қыметпен немесе белгілі бір кәсіппен шұғылдануына шек
қою;
- қаруды иеленуіне шек қою;
- қарулы күштерде әскери қызметпен айналысуны тыйым салу. Соттылықтың
қылмыстық-құқықтық салдары:
- қылмыс рецедивінде ескеріледі;
- соттылығы бар тұлғаның қылмыс жасаған кезде нәтижесінде қылмыстың
қайталануы қалыптасады;
- түзеу колониясының режимін анықтауда қолданылады;
- жаза тағайындайда ескеріледі.
Соттың айыптау үкімі күшіне енген күннен бастап соттылығы жойылған
немесе алып тасталаған уақытқа дейін тұлға сотталған деп есептеледі.
Сонымен, соттылық дегеніміз кінәлі адамның қылмыс істегені үшін қандай
бір жазаға сотталып, соған байланысты белгілі бір құқылық шектеуге душар
болу жағдайын айтады.
II. Тарау. Жаза тағайындау
2.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінін жеке-дара жауапкершілік
принципін негізгі басшылыққа алады. Осы мәселеге байланысты Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Қылмыстық
жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы №1 қаулысында
былай делінген:
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот
алдында тең, ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға
жатпайды және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа
ала отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және
қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай
шешуі қажет екендігіне жөте назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ештеңе де
ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар ҚК-тін, 52-бабында
көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауды, сондай-
ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын;
рецидивтің болуын және оның түрін; сотталушының қылмыстық әрекеті кай
сатына тоқтатылғанын; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
қауымдастық жасаған жағдайда сотталушының қатысу дәрежесін; қылмыстық
мақсатқа жету үшін онын әрекеттерінін мағынасын және келтірген немесе
келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен көлөміне ықпалын; қылмыстар жиынтығын;
жазаны женілдететін немесе ауырлататын жағдайларды; сол қылмыс үшін
көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты
соттау негіздерін ескеруі тиіс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған
адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына, жасы 65-тен асқан ер адамдарға,
сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін
ескере отырып, соттар сотталушылардың жынысын және жасын ескеруі қажет.
Сотталушынын нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған
жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында
көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ, істелген
қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады.
Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп
танылады.
Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудын жалпы негіздері
көрсетілген. Онда былай делінген:
52-бап. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері.
1. Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Кодекстің Ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы Кодекстің Жалпы
бөлімінің ережелөрі ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады.
2.Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу
үшін қажетті жәнө жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған қылмыс
үшін көзделгөн жазаның онша қатаң өмес түрі жазаның мақсатына жетуді
қамтамасыз өте алмайтын болса ғана ол үшін көзделгендері арасынан неғұрлым
қатаң жаза тағайындалады. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше
бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен неғұрлым қатан және осы Кодекстің
58 және 60-баптарына сәйкес қылмыстардың жиынтығы бойышпа немесе үкімдердің
жиынтығы бойынша тағайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің
Ерекшө бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен қатандығы төменірек жаза
тағайындау үшін негіз осы Кодекстін 55-бабында белгіленеді.
3. Жаза тағайындау көзінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесі, айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі
жәнө одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған адамның
түзелуіне және оның отбасының нөмөсе оның асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайының ықпалы ескеріледі.
Қылмыстық заңның осы бабында көрсетілген талаптарды бірнеше топқа
бөлуге болады. Оның біріншісі, әділ жаза тағайындалуы болып табылады.
Әділеттілік принципі Қылмыстық кодекстің 3-бабында арнайы көрсетілген. Осы
бапқа сәйкес адамның қылмыс құрамының белгілері бар іс-әрекеті ғана
қылмыстық жауаптылықтың негізі болады. Бір қылмыс үшін өшкімді де қайтадан
қылмыстық жауапқа тартуға болмайды делінген. Жазаның әділеттілігі істелген
қылмыстың ауырлығына, оны істеу жағдайларына және кінәлінің жеке басының
кім екендігіне сай келуі қажет. Тағайындалған жаза қылмыскердің іс-
әрекетінің заңдылық зардабы, нәтижесі болуы көрек. Жазанын шегі оның іс-
әрекетінін шөгіне сайма-сай дәл келуі керек. Осыған байланысты тым жеңіл
нөмесе тым ауыр жаза тағайындалуға жол берілмеуі керек. Тағайындалған жаза-
істелген қылмысына пара-пар келетін әділ болғанда ғана ол өз мақсатына
жөтері анық.
Жаза Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгілөнген
шектө тағайындалады. Яғни, сот жаза тағайындағанда кінәлінің істеген
қылмысы үшін жазаның мөлшерін, түрін сол баптың санкциясы көрсеткен шектен
шықпай тағайындауға міндетті. Сондықтанда әділ жаза тағайындаудың алғы
шарты іс-әрекетті дұрыс саралау, яғни істөлген іс-әрекеттің белгілерінің
нақты қылмыс құрамы белгілеріне дәлме-дәл сай болуын анық-тау өте кажет.
Қылмысты дұрыс сараламау әділетсіз жаза тағайындауға әкеліп соғады.
Қылмыстық заңның нақты құрамының санкциясында көрсөтілген жаза мөлшерінін
ең жоғарғы шегінен шығын, жаза тағайындауға заң ешкандай жол берменді.
Керісінше, сот жаза тағайындағанда қылмыстық заңның 55-бабында көрсетілген
шарттарды еске ала отырын, кінәліге белгілі бір қылмыс үшін көзделген
жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға құқылы.
Сондай-ақ сот жаза тағайындағанда Ерекше бөлімнің нақты бабының
санкциясының шегін ескермеумен бірге Кодекстегі Жалпы бөлімнің ережелерінде
басшылықка алуға міндетті. Яғни, сот адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту
үшін алдымен оның іс-әрекетінде қылмыс құрамы бар ма, жоқпа осы мәселені
анықтаңды. Егер қылмыс құрамы бар болса, ол біткен немесе бітпеген қылмыс
па, қылмыскер оны жеке өзі немесе басқалармен бірге істедімедеген
мәсөлелерді анықтайды. Бұл сұрақтарға жауап алу үшін ең алдымен Қылмыстық
кодекстің Жалпы бөліміндегі қылмыстың ұғымы, оның сатылары, қылмысқа қатысу
ұғымы, іс-әрекеттің қылмыстылығын жоятын жағдайлар, қылмыстық заңның
уақыттағы, кеңістіктегі, қылмыс жасаған адамдарға қатысты қолданылуы сияқты
мәселелерді анықтау керек. Қылмыстың құрамы бар іс-әрекеттерге жаза
тағайындағанда сот ең алдымен адамды қылмысты жауаптылықтан және жазадан
босатуға негіздер бар ма, жоқ па деген мәселелерді анықтауға міндетті. Егер
сот жасаған қылмысы үшін жаза тағайындау қажет деп тапса, онда ол
Қылмыстық, кодекстің Жалпы бөлімінен жаза туралы бөліміндегі негізгі
қағидаларды — жазаның ұғымы мән мақсаты, жазалау түрлөрі, жаза
тағайындаудың жалпы негіздерін басшылыққа ала отырып біткен немесе бөтпеген
қылмыстарға, қайталанған, қатысын жасалған қылмыс үшін, қылмыстардың,
үкімдердің жиынтығы үшін жаза тағайындаудың ерекшеліктерін ескереді. Сондай-
ақ мерзімдерді қосу көзінде оларды белгілеу, жаза мерзімдерін есептеу және
жазаны есепке алу туралы Жалпы бөлімінің ережелері негізгі басшылыққа
алынады.
Егер жасалған қылмыс үшін кезделген жазаның онша қатаң емес түрі
жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз өте алмайтын болса ғана сол үшін
көзделгендердің арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Бұл жерде
балама санкцияларды қолдану туралы сез болып отыр. Қылмыстық кодекстің 39-
бабында жазаның түрлерінің тізбегі онша қатаң еместен, қатан түріне қарай
тізбектеліп берілген. Осыған орай сот жазаның мақсатына жету үшін қажет деп
тапса, санкцияда көрсетілген балама жазалардың қатаң түрін тағайындауға
құқылы. Қылмыстық кодекстің, 48-бабының 3-бөлігінде қылмыстардың және
үкімдердің жиынтығы бойынша жазаның қатаң түрін тағайындаудың тәртібі және
оның шегі арнайы көрсетілген.
Сот жаза тағайындағанда істелген қылмыстың сипатын және қоғамға
кауіптілік дәрежесін, айыптының жеке басының кім екендігін, істің
жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларын еске алады. Осы
айтылған факторлардың ішінде есепке алынатын екі негізгі белгі бар. Ол
біріншіден, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежөсі, екіншіден,
кінәлінің жеке басының кім екендігі, басқа айтылған жағдайлар мен мән-
жайлар бұл жоғарыда айтылған екі факторлардың мазмұнын нақтылап
толықтыратын, оларға бағынышты түсінік болып табылады.
Осы жоғарыда айтылған екі негізгі факторға сипаттама берелік. Бірінші,
істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау арқылы жаза
тағайындау. Заң бойынша әрбір істелген нақты қылмыстың қоғамға қауіптілігі
екі жағынан: сапалық (қоғамға кауілтілік сипаты) және сандық (оның
дәрежесі) белгілері арқылы белгіленеді. Қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесі кылмыстың объективтік және субъективтік белгі лері арқылы
анықталады. Мұның ішінде объективтік белгілері (қылмыстың объективті
зардабы, іс-әрекеттің мәні, қылмыстың істелген уақыты, тәсілі, онын
жағдайы) субъективтік белгілері, кінәнің формасы, қылмыстық ниет немөсе
мақсат жан-жақты еске алынады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты плөнумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі
"Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы"
Қаулысының 2-тармағында Соттардың назары ауыр және аса ауыр қылмыс,
әсіресе қылмысты ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық болып жасаған,
коррупциялық қылмыстар жасағаны үшін кінәлі болып танылған, сондай-ақ бұрын
сотталған, бірақ түзелгісі келмейтін адамдарға заңда көрсетілген жазалаудың
қатаң шараларын міндетті түрдө талқылап, қолдану керектігіне аударылады.
Жасалған қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің дәрежесін анықтағанда,
соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тәртібін реттейтін ҚК-тің 10-бабының
талатттарын, сондай-ақ нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі,
тәсілі, жасаған қылмыстық жағдаймен кезеңі, одан болған ауыртпалық,
сотталушылардың әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мән сипаты,
т.б.) жағдайының барлығы ескерілуі тиіс, деп жоғарыда айтылған заң
талаптарының мазмұны ашып көрсетілген.
Қылмыстық кодекстің 52-бабының келесі бір маңызды талабы айыптының жеке
басының, кім екендігін анықтау болып табылады. Өйткені оны сипаттайтын мән-
жайларды дұрыс анықтаудың жазаны даралаудағы маңызы зор.
Осы мәселеге байланысты жоғарыда аталған Жоғарғы Соттың Пленумының
қаулысының 3-тармағында:
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті
түрде төксеруі керек. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабілеттілігі мен қатыстығын, білімін, сотталғандығы туралы мәліметтерді
анықтау керек. Сотталушының отбасы жағдайы анықталғаннан кейін, соттар ҚК-
тің 52-бабының 3-бөлігіне сәйкес жазаны тағайындаған кезде тағайындалған
жаза оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай әсер
өтетінін ескеруі керек, — деп ескертілген.
Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын
сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтауы қажет. Оның
ішінде кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан кейінгі мінез-кұлқы,
оның еңбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты, өзін қоршаған ортаға
қатынасы, оны сипаттайтын он, немесе теріс мән-жайлардың бәрі де ескерілуге
жатады. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге,
қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатыгездікпен немесе сыбайласып қылмыс
жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше,
мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген,
өндірісте, тұрмыс-тажағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың бірінші
рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады.
Соттардың сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты объективті
түрде тексеруін оларға тағайындалатын жазаның түрі мен көлемін белгілеу
үшін елеулі маңызы болып табылады. Сондықтан да қылмыстық құқықтың
адамгершілік принципін басшылыққа ала отырып, сот жаза тағайындағанда
сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, еңбекке қабілеттілігі мен оған
деген көзқарасын, білімін, мүгедектігін, асырауындағы адамдардың санын,
тағы да басқа мәліметтерді жан-жақты еске алады.
2.2. Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар
Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін және жазаны даралау үшін жауаптылықты жеңілдететін
немесе ауырлататан мән-жайларды анықтауға міндетті. Істелген қылмыстың түрі
мен қоғамға қауіптілігінің дәрежесін, істің мән-жайын, кінәлінің жеке басын
және оның жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды ескере
отырып, жаза тағайындау көзінде соттар оған жеке тұрғыдан қарау жөнінде заң
талаптарын бұлжытпай орындауға тиісті. Жаза заңды, негізді және әділ болуы
үшін Қылмыстық кодекстің 53, 54-баптарында көрсетілген жауаптылықты
жеңілдететін де, ауырлататын да мән-жайлар толық есепке алынуы керек.
Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар қылмыстық заң
арқылы белгіленеді. Қылмыстық заңда (53-бап) жауаптылықты жеңілдететін мән-
жайлардың үұлгі тізбегі ғана берілген, өйткені жаза тағайындағанда
жауаптылықты жеңілдететін, заңда көрсетілген басқа мән-жайларды да соттың
еске алуына болады. Ал жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың (54-бап)
заңда көрсетілген тізбегі тұжырымды, сот осы заңда көрсетілген мән-
жайлардан басқаларды жауаптылықты ауырлататын мән-жай деп тануға кұқылы
емес.
Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды қылмыс
құрамының қажетті, жетілген немесе женілдетілген белгілерімен шатастыруға
болмайды. Мазмұны немесе атауы жөнінен олар бір-біріне сәйкес болады.
Мысалы, басқа біреудің мүлкін қорқытып алушылықта ұйымдасқан топ жасаған
қылмыс осы қылмыстың жетілдірілген құрамының белгісін көрсетеді. Сонымен
бірге ұйымдасқан топ болып қылмыс жасау жауаптылықты ауырлататын мән-
жайларға жатады. Сондықтан да мұндай мән-жай қылмыстың құрамының белгісі
ретінде көрсетілсе, ол тағы да жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде
жаза тағайындағанда есепке алынбайды. Ол туралы Қылмыстық кодекстің 3-
бабында "бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға
болмайды" — деп көрсетілген. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының
1999 жылғы 30 сәуірдегі № 1 каулысының 4-тармағында:
ҚК-тің 54-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген жауапкершілік пен
жазаны ауырлататын мән-жайлардың тізімі түпкілікті болып табылады. Осыған
орай, қылмыс жасалған кездегі немесе сотталушыны сипаттайтын басқа да сот
анықтаған жағдайлар (маскүнемдікке салыну, қоғамдық тәртіпті бұзу,
отбасына, жұмысына, оқуына немқұрайлы қарау т.б.) жаза тағайындалған кезде
ескеріледі, жауапкершілік пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде
танылмайды — деп көрсетілген.
Егер ҚК-тін 53 немесе 54-баптарында көрсетілген мән-жайлар қылмыстың
бір белгісі ретінде Қазакстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөліміндегі баптың диспозициясында көрсетілген болса, онда ол үшін жаза
тағайындаған кезде жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жай
ретінде ескерілмейді. Мысалы, жан күйзелісі үстінде ашумен кісі өлтіруде
жан күйзелу осы қылмыс үшін жаза тағайындағанда жауаптылықты жеңілдететін
мән-жай ретінде есепке алынбанды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-бабында қылмыстық
жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар болын мына төмендегілер
есептелінеді:
а) мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім
ауырлықтағы қылмыс жасау;
б) айыпкердің кәмелетке толмауы;
в) жүктілік;
г) айыпкердің жас балалары болуы;
д) қылмыс жасағаннан көйін зардап шегуіпіге тікелей медициналық және
өзгеде көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілгөн мүліктік залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыспен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өлге де іс-әрекеттер;
е) жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жасау;
ж) күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық,
қызметтік немесе өзгеде тәуелділігі себепті қылмыс жасау;
з) қажетті корғанудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу, аса
қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, негізді тәуекел, бұйрықты немесе
әкімді орындау жағдайларында қылмыс жасау;
и) қылмыс жасау үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің заңға қайшы
немесе адамгершілікке жата айтын қылығы;
к) шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәіижесінде алынған
мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.
2.Осы баптың бірінші бөлігінде көзделмеген мән-жайларда жаза қолдану
көзінде жеңілдетуші ретінде ескерілуі мүмкін.
3. Егер жеңілдететін мән-жай осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті
бабыңда қылмыс белгісі ретінде көзделген болса, ол өзінен - өзі жаза
тағайындау көзінде қайталап ескеріле алмайды.
4. Осы баптың бірінші бөлігінің д) және к) тармақтарында көзделген
жеңілдетущі мән-жайлар болып, ауырлататын мән-жайлар болмаған кезде жазаның
мерзімі немесе мөлшері осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті бапта
көзделген жазанын неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе
мөлшерінің төрттен үшінен аспауға тиіс.
Енді осы жеңілдетілетін мән-жайлардың ішкі мазмұнына тоқталайық:
1.Мән-жайлардың кездей соқтоғысуы салдарынан алғаш рет онша ауыр емес
қылмыс істеу. Бұл жерде іс-әрекетті жеңілдететін мән-жайға жатқызу үшін
бірішіден, қылмыс тұңғыш рет істелуі, екіншіден, ол қылмыс онша ауыр емес
қылмыс санатына жатқызылуы, үшіншіден, қылмыс кездейсоқ жағдайға байланысты
істелуі керек. Кездейсоқ жағдайда, мысалы, өте өнегелі адамның қылмыстық
топқа кездейсоқ қатысып, қылмысқа қатысуы. Іс-әрекетті кездейсоқ жағдайға
жатқызу немесе жатқызбау нақты жағдайға байланысты шешіледі.
2.Айыпкердің кәмелетке толмауы, жасы он сегізге толмай қылмыс істегенде
көп жағдайда өмірлік тәжірибенің жеткіліксіздігінен, ересектердің теріс
ықпал етуінен немесе үлкеңдерге еліктеп я болмаса басқалардан қалмау
мақсатымен, өзінін, тентектігін керсету арқылы істеледі. Бұл жерде бұлардың
ақыл-ойының әлі жетіліп, қалыптаспағаны жастықтың салдарынан ұстамдылық
жасамай қылмыс жасайтыны, еске алынып, олардың кәмелетке толмай қылмыс
жасауы жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатады. Республика Жоғарғы
Сотынын Пленумы қаулысында барлық соттарға жасы толмағандарға жаза
тағайындағанда олардың қылмысын өте мұқият зерттеп, оларды мүмкіндігінше
қоғамнан оқшауламайтын жаза түрін немесе жазаға жатпайтын тәрбиелік мәні
бар шараларды кеңінен қолдану туралы бірнеше ұсыныстар берген. Жаңа
Қылмыстық кодексте (VI бөлім) кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы жеке берілген.
3. Жүкті әйелдін қылмыс істеуі. Қылмыстық заң адамгершілік принципін
басшылықка ала отырып, ана мен баланың мүддесін қорғайды. Жүкті әйелдің
істеген қылмысын жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатқызу — осының
айғағы. Жүкті күйдегі әйелде психологиялық, физиологиялық өзгерістер
болады. Осыған байланысты мұңдай жағдайда олардың өзін-өзі ұстауы көміп,
ашуланшақ, міншіл, кінәмшіл күйде болады. Көрсетілген жағдайларда жүкті
әйелдер өзін-өзі ұстауы кеміп, қылмыс жасайды. Олардың бұл әрекеті жазаны
жеңілдететін мән-жайға жатады.
4. Айыпкердің жас балалары болуы.
Жас балалар деп жасы он төртке толмағандар саналады. Егер айыпкердің
жасы 14-ке толмаған бір баласының болуының өзі оған жеңілдік көрсетуге
негіз болады. 14-ке толмаған басқа біреудің баласымен бірге тұру қылмыс
істегенге айыпты адамға осы тұрғыдағы жеңілдікті қолдануға негіз бола
алмайды.
5. Қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және
езге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыс пен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттер.
Мұнда кінәлі істеген қылмысының зардабын қылмысты істегеннен кейін өз
еркімен болғызбайды, мысалы, абайсызда адамды қағып кеткен жүргізуші
жәбірленушіні дер көзінде ауруханаға жеткізіп, әлімнен алып қалады, осы
көмектің арқасында қылмыстың зардабының кісінің қазаға ұшырауының
болғызылмай қалуын айтамыз. Келтірілген зиянның есесін өз еркімен толтыру
деп кінәлінің жәбірленушіге немесе заңды ұйымға өз қатесін түсініп, ерікті
түрде келтірілген мүліктік немесе моральдық зиянның орнын толтыруы. Мысалы,
үрланған заттың өзін немесе оның құнын төлеуі, жәбірленушіні қорлаған
жағдайда одан кешірім сұрауы. Келтірілген зиянды жою дегеніміз кінәлі адам-
ның өзі істеген қылмыстың зардабын өз күшімен бүрынғы қалпына келтіруі,
мысалы, біреудің мұлкін қиратса, оны дәл бұрынғы қалпына келтіріп жөндеп
беру, жәбірленушіге дене жарақатын түсіргенде оны емдетіп, соған қажетті
шығынды өтеу сияқты әрекеттер жасау. Егер осы жоғарыда айтылған қылмыстың
зиянды әрекеттері кінәлінің еркінен тыс, тергеу, сот арқылы одаы күшпен
өндірілген жағдайда, онда бұлар жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар болып
есептелмейді.
6. Қылмысты адамның жеке басына, отбасына өзге де ауыр мән-жайлар
тоғысуының салдарынан істеу.
Кейбір кездерде ұстамсыз адамдар үшін осындай жағдайлар қылмыс жасау
ушін жеткілікті болады. Жеке басына, отбасына және басқа да себептермен
қылмыс істеу әр түрлі жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін. Олар кінәлінің
өзінің, туысының ауыр науқаспен ауыруы, материалдық жетіспеушілікке,
жұмысындағы, отбабындағы ауыр жағдайға, отбасы мүшелерінің биморальдық
тәртібіне, тұрғын үйдегі қолайсыз жағдайларға байланысты болуы мүмкін.
Жазаны жеңілдететін мән-жайларға қызметіне, оқуына байланысты жәйттар,
жалақысының азаюы, жұмыстан шығарылуы, төмен ақы төлейтін жұмысқа
ауыстырылуы сияқты мәселөлері де жатады. Жеке басына, отбасына және басқа
ауыр жағдайлардың кездесуіне байланысты қылмыс жасау — кінәлінің қылмысты
мінез-кұлқылың пайда болуын тікелей қоздырса немесе себепші болса ғана
жеңілдететін мән-жайларға жатады. Сондықтанда мас болып, ауыр материалдық,
жағдайды сылтау етіп, ұрлық жасау жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға
жатпайды. Жеке басына, отбасына немесе басқа да ауыр жағдайлардың
кездесуінен қылмыс істеу кінәлі адамдар үшін кездейсоқ, олардың тарапынан
зұлымдық ниеттердің жоқтығын көрсеткен жағданда, әлгіндей жағдайлар олардың
басына тумаса, олардын қылмыс істейтін адамдар емес екендігін танытады.
7. Қылмысты күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан материалдық,
қызметтік, өзге де тәуелділігі себепті болу.
Осы жағдайлардың жауаптылықты женілдетудің қатарына жатқызылуы себебі,
мұндай жағдайда қылмыс істеген адам еріксіз, басқа біреудің қорқытуынан,
еріксіз кендірудің салдарынан немесе оған материалдық басқа да тәуелді болу
себепті өз ойын-емес, соның ойын іске асырады. Ондай жағдайларда болған
күнде қылмыс істеген адам, бұл қылмысты өз бетінше істемеген болар еді. Бұл
жерде қорқыту немесе еріксіз көндіру кінәлі адам тәуелді болып табылатын
басқа адамның тарапынан пайда болады. Яғни, бұл жерде қылмыс жасаудың
бастаушысы болып қорқыту, еріксіз кендіру, басқа да тәуелділікті пайдаланып
кінәлі адамды қылмыс істеуге азғырған адам саналады. Сот қылмыстың мұндай
жағдайларда ондай адамның әрекетіне баға беріп, оның қылмыстық жауаптылығын
шешуі қажет. Бұл адамдар нақты қылмыстарды істеудің азғырушысы ретіңде
жауапқа тартылуы да мүмкін. Қорқыту, еріксіз кендіру салдарынан немесе
материалдық я басқа жағынан тәуелді болуы себепті, қылмысты мәжбүрлік
қажеттілік жағдайында істеген адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Басқа жағдайларда, яғни мәжбүрлі қажеттілік белгілері жоқ болса, онда
мұндай әрекеттер жазаны жеңілдететін мән-жайларға жатқызылады. Бұл жерде
қорқыту дегеніміз кінәлінің өзін немесе оның жақын нақты бір заңсыз
әрекетті қолданамын деп қорқытын, оның еркі мен санасына тікелей әсер ету
арқылы оған белгілі бір іс-әрекетті істету болып табылады. Материалдық
тәуелділік деп, өзін қылмысқа азғырған адамға кінәлінің қарыз болуы, сонын,
асырауында болуы немесе өмір суруі материалдық жағынан соған тікелей
тәуелді болуы, басқа да материалдық, заттай жағынан оған кіріптар болуы
айтылады.
Басқа жағынан тәуелді болу деп қызмет жөнінен, некелік, отбасылық,
туыстық жағынан болатын тәуелділіктер айтылады.
8. Қажетті қорғанудың дұрыстығының шартын бұзу (аса мәжбүрлі)
қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, орынды тәуекел, бұйрықты немесе
өкімді орындау жағдайларында қылмыс жасау.
Қылмысты қажетті қорғану шебінен асса да, қоғамға кауіпті қиянаттан
қорғану үстінде істеу. Мұндай жағдайда қылмыс істеу жауаптылықты жоймайды,
бірақ жеңілдететін жағдайға жатады. Себебі кінәлі қоғамға, жекеадамға, тағы
да басқа заң қорғайтын мүддеге қылмыстық қол сұғушылық болмаса, мұндай
қылмысты істемеген болар еді. Қорғану шегінен асса да, ол аса қауіпті емес
қылмысты қоғамға қауіпті қиянаттан қорғану үстінде істейді. Қорғану шегінен
асқанға дейін оның мұндай әрекеті қоғамға пайдалы әрекет болып танылады.
Қылмыстық кодекстің 99,109-баптарында көрсетілген қажетті қорғану шегінен
шығып, кісі өлтіру және денеге ауыр жарақат салу, осы қылмыстардың аса
қауіпті емес түрін сипаттайды.
Қазақстан Республикасы жаңа Қылмыстық кодексінде қылмысты мәжбүрлік
қажеттіліктен, қылмысты істеген адамды ұстаудан, орынды тәуекелдің заңдылық
шарттарын бұзу жағдайында істеу жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жатады
деп тұңғыш рет көрсетілген. Қылмыс мәжбүрлі қажеттіліктің шарттарын
сақтамау арқылы істелсе, онда оны істеген адамның әрекеті жауаптылықты
жеңілдететін мән-жайға жатуы мүмкін. Мысалы, аса қажеттілік жағдайында
істелген іс-әрекеттің нәтижесінде келтірілген зиян тойтарылған зияннан көп
болса, сондай-ақ кінәлі адамның төнген қауіпті шығын жұмсау арқылы тойтару
мүмкіндігі бола тұрып, оны паңдаланбауы, т.б. әрекеттер.
Қылмыс істеген адамды ұстау — қоғамға пайдалы қылмысқа қарсы күрес
жүргізудегі қажетті әрекет. Бірақта қылмыс істеген адамды ұстау да
қылмыстың мәні мен ұстау жағдайына сай келмейтін жағдайда оған зиян келтіру
қылмыс болып табылады. Мысалы, ол қарсылық көрсетпесе де, оған ұрып жарақат
салу, істеген қылмысы үшін оны өзінше жазалау тағы басқа әрекеттер. Мұндай
жағдайда кінәлінің істеген іс-әрекеті жауаптылықты жеңілдететін мән-
жайларға жатады. Орынды тәуекелдің заңдылық шарттарын бұзу жағдайында
қылмыс істеу де жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жатқызылған. Орынды
тәуекелге әр түрлі кәсіптік немесе шаруашылық бағытта жүргізілетін іс-
әрекеттер жатады. Мысалы, медицина саласында адамға әр түрлі операциялар
жасау, денө мүшелерін тігу, кейбір органдарды алып тастау, немесе оны қайта
қондыру адамдардың жанын ауыртумен немесе оларға зиян келтірумен тікелей
байланысты. Мұндай шараларды жүзеге асыру заңға, нормативті актілерге,
нұсқаулар мен ережелерге қатаң негізделген. Осы талаптарды қатаң сақтау
дәрігердің қылмыстық жауаптылығын жояды. Медицина ғылымы саласында жаңа
жетістіктерге жету үшін әр түрлі ғылыми эксперименттің жүргізілуі шарт. Осы
кәсіптің ережесіне, талабына сай жүргізілген ғылыми эксперименттің
салдарынан кісі өлімі, мүліктің жойылуы орын алған жағдайда да ол үшін
қылмыстық жауаптылыққа ешкім тартылмайды. Мысалы, адамның өмірін сақтап
қалу үшін оған бауыр, ми, жүрек сияқты организм органдарын қондыру тәуекелі
заңға немесе нормативті актілермен қалыптасқан тәжірибеге негізделіп сонда
көрсетілген бірнеше шарттарды қатаң сақтай отырып жүзеге асырылуы. Мұндай
шарттарға мыналар жатады:
— Проблеманы алдын ала теориялық жағынан терең зерттеу және талқылау;
— жануарларға тәжірибе жасау арқылы нәтижені анықтау;
— эксперимент жасауға адамның келісімін алу.
Осы көрсетілген шарттардың біреуін болса да, орындамаса, нәтижесінде
ауыр зардап орын алса, онда қылмыстық жауапкершіліктің болуы сөзсіз. Бірақ
заң мұндай жағдайды жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың қатарына
жатқызады. Өндірістік шаруашылық тәуекелі құқылы болу үшін ол ғылым,
тәжірибе жинақтаған негіздерге, нормативті актілерді басшылыққа ала отырып,
сонда көрсетілген барлық шарттарды қатаң сақтап жүзеге асырылуы қажет. Бұл
талаптарды орындамау, шаруашылық-өндірістік тәуекелге бел байлаған адамның
ұқыпсыздығынан немесе жаңылысуынан басқа да әрекеттерінен немесе
әрекетсіздігінен зиян келтірілсе, ол үшін қылмыстық жауаптылық белгіленеді.
Бірақ бұл жауаптылық та жеңілдететін мән-жайлар деп саналады. Қылмыс жасау
үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке
жатпайтын қылығы. Кейде жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке
жатпайтын қылығы қылмысты арандатуға әкеліп соғады. Мысалы, жұбайлардың
біреуінің бөгде біреумен көңіл қосуы, жыныстық қатынаста болуы. Осы
әрекеттің үстінен түскен ол өз жұбайын сабап, оның денесіне ауыр зиян
келтіруі. Жәбірленушінің заңсыз әрекеті көп жағдайларда кінәлінің жан
күйзелісін тудырады, осы себепті ол ашумен қылмыс істейді.
Жан күйзелу жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жату үшін ол
біріншіден, жәбірленушінің өзінің заңсыз әрекеті салдарынан (күш көрсету,
қатты қорлау немесе басқа заңсыз әрекеттерінен), екіншіден, жан күйзелу,
физиологиялық аффект жағдайында істеуі керек.
Физиологиялық аффект дегеніміз осы жоғарыда айтылған жағдайларға
байланысты кінәлінің ашу үстінде жағдайды дұрыс бағалау және өзінің мінез-
құлқыла саналы түрде бақылау жасау қабілетінің елеулі кемуі болып табылады.
Бірақта мұндай жағдайда кінәлі қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды, себебі
адам өзінің әрекетін сезуден, өзінің іс-әрекетіне есеп беруден және оны
басқару қабілеті мүмкіндігінен айырылмайды, тек мұндай қасиеттері елеулі
түрде ғана кемиді. Сол себепті мұндай жағдайлар қылмыстық жауаптылықты
жоймайтын, бірақ жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар қатарына жатқызылады.
Физиологиялық аффектіні анықтау үшін психологиялық сарапшылық
тағайындалады. Шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келуі, қылмысты ашуға,
қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде
алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.
Шынжүректен өкінуге қылмыс істеген адамның ағынан жарылып өзінің
қылмысын мойындауы, өзінің іс-әрекетіне шым жүректен өкініш білдіріп, іс
бойынша өзіне мәлім барлық жағдайларды бүкпесіз айту, қылмысқа бірге
қатысушыларды әшкерелеп, келтірілген зиянды жою әрекеттері жатады.
Егер адам өзінің кінәсін бұлтартпас дәлелдер арқылы мойындауға мәжбүр
болса, онда оның әрекеті шын жүректен өкінуге жашанды. Кінәсін мойындап
келу дегеніміз кінәлі адамның құқық қорғау немесе құқық қолдану органына
немесе ресми адамға өзінің жасаған қылмысы туралы шындыққа жататын
мәлімдеме жасай келіп, істеген іс-әрекеті үшін тиісті жазаны өтеуге әзір
екенін білдіруін айтамыз.
Шын жүректен өкіну немесе кінәсін мойындап келуі әділ соттылықты жүзеге
асыратын органдарға қылмысты ашуға және жүзеге асырылатын басқа жаңа
қылмыстардың жасалуына тыйым салуға кемектеседі. Қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған
мүлікті іздестіруге бөлсенді жәрдемдесу әр түрлі нысанда көрініс табуы
мүмкін. Мысалы, қылмыс құралын алған жерді көрсету, қылмысқа кімдер
қатысты, қайда тұрады, олардың әрқайсысының атқарған ролі мен қызметі,
жасырынып жатқан жерлері, ұрланған мүліктің сақталып тұрған орны және т.б.
Кінәлінің мұндай әрекеттері оның жауаптылығын жеңілдетуге негіз болады.
Жауаптылықты жеңілдететін осы жоғарыда айтылған жағдайларды көрсете отырып,
заң сотқа бұдан басқа да мән-жайларды жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды
(ол туралы сот үкімінде негіздей отырып) жатқызуға кұқық береді. Қылмыстық
кодекстің 54-бабына сәйкес мыналар қылмыстық жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жайлар деп танылады:
а) қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы;
б) қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру;
в) адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) құрамында қылмыс
жасау;
г) қылмыс жасағанда айырықша белсенді роль атқару;
д) айыпкер үшін психикасы бұзылуының ауыр түрінен зардап шегетіні алдын
ала белгілі адамдарды не қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды
қылмыс жасауға тарту;
е) ұлттық, нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздық себебі бойынша,
басқа адамдардын заңды іс-әрекеті үшін кектенушіліктен, сондай-ақ басқа
қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында қылмыс жасау;
ж) жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала белгілі әйелге қатысты,
сондай-ақ жас балаға, басқа да қорғансыз немесе дәрменсіз адамға не
айыпкерге тәуелді адамға қатысты қылмыс жасау;
з) белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық борышын
өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау;
и) аса қатыгездікпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні
қинап қылмыс жасау;
к) қару, оқ-дәрі, жарылғыш заттар, жарылғыш немесе оларды бейнелеуші
құрылғылар, арнайы дайындаған техникалық құралдар, тез тұтанатын және
жанғыш сұйықтар, улы және радиоактивті заттар, дәрілік және өзге де
химиялық-фармокологиялық дәрі-дәрмектер пайдаланып, сондай-ақ күш көрсетіп
немесе психикалық мәжбүрлеу не жалпы қауіпті әдіс қолданып қылмыс жасау;
д) төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нәубет жағдайларын
пайдаланып, сондай-ақ жаппай тәртіп бұзушылық кезінде қылмыс жасау;
м) алкогольдік, есірткілік немесе уытқылық еліту жағдайында қылмыс
жасау. Сот қылмыстың сипатына қарай бұл мән-жайды ауырлатушы деп танымауға
құқылы;
н) адамның өзі қабылдаған антын немесе кәсіби антын бұза отырып, қылмыс
жасауы;
о) қылмыскердің қызмет жағдайын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Соттылық түсінігі мен оның жойылу салдары тақырыбындағы дипломдық
жұмысына
ПІКІР
Диплом жұмысына арқау болып отырған тақырып бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі ретінде қарастырылады. Автор өз жұмысында соттылықтың
құқықтық табиғаты мен жаза тағайындаудың негіздерін және қылмыстық заңдағы
соттылықты жою және алып тастау шарттарын қарастырып, жұмыстың толықтай
мазмұның аша білген.
Дипломант ____________________________соттың жаза тағайындағанда
істелген қылмыстық сипатына және қоғамға қауіптілік дәрежесіне, айыптының
жеке басының кім екендігіне, істің жауаптылықты жеңілдететін және
ауырлататын мән жайларына баса назар аударған.
Дипломанттың Соттылық түсінігі мен оның жойылу салдары тақырыбында
жазылған жұмысы Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрілігінің
және Қазақстан Республикасының Жоғарғы оқу орындарының, дипломдық
жұмыстарға қойлатын талаптарына сай жазылған: жоспары бар, жұмыстың мақсаты
анық, жұмыс қажітті көлемде, қолданылған әдебиеттер саны жеткілікті.
Тақырып толық, жүйелі және жеткілікті материалдармен өңделе отырып
жазылған.
Қорытындылай келе дипломдық жұмысты жақсы деп бағалап, қорғауға
жіберуге болады.
Мазмұны
Кіріспе
I. Тарау. Соттылықтың құқықтық табиғаты
1.1. Соттылық ұғымы және оның қылмыстық-құқықтық салдары
II. Тарау. Жаза тағайындау
2.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері
2.2. Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар
2.3. Қатысып жасалған қылмыс үшін жаза тағайындау
2.4. Қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау
2.5. Қылмыстардын қайталануы жағдайында жаза тағайындау
2.6. Үкімдердің жиынтығы бойыйша жаза тағайындау
2.7. Мерзімдерді қосу кезіңде оларды белгілеу тәртібі және жаза
мерзімдерін есептеу және жазаны есепке алу
2.8. Белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан гөрі жеңілірек жаза
тағайындау
2.9. Шартты түрде соттау
III. Тарау. Қылмыстық заңдағы соттылықты жою және алып тастау шарттары
3.1. Қылмыстық құқықтағы соттылықты жою мерзімі және оны есептеу тәртібі
3.2. Соттылықты алып тастау жағдайы және соттылықты мерзімінен бұрын
алып тастау негізі
Қорытынды
Пайдалынған әдебиеттер
Кіріспе
Қоғамға қауіпті іс-әрекетпен оның ішінде қылмыспен күресу барысында
қылмыстық жазаның алатын ролі зор. Өйткені, қылмысқа әсер ету жүйесінің ең
қажетті элементі болып табылады. Жаза сотталған тұлғаны түзеуге, қайта
тәрбиелеуге, жаңа қылмыс жасаудан ескертуге қызмет етеді. Осы аталған
жазаның мақсаттарын жүзеге асыруда жаза институты маңызды орын алады.
Негізгі және қосымша жазаны үйлестіре дұрыс қолдану жазаны жекелендіру
қағидасының жүзеге асырылуына, алға қойған мақсатқа нәтижелі жетуге
септігін тигізеді. Қылмыс жасағаны үшін жазаны тағайындау қылмыстылықпен
күресудің басты құралы және қылмыскерді түзеу, қайта тәрбиелеу және жаңа
қылмыс жасаудан ескерту құралы ретінде де қолданылады. Жазаның мақсатына
қол жеткізумен соттылықты сақтау қажеттілігі сәйкес келеді. Өйткені,
қылмыстық жазаның сотталушы тұлғаны түзеу және қайта тәрбиелеу, сондай-ақ,
сотталушыны жаңа қылмыс жасаудан сақтандыру мақсаттарын жүзеге асыруда
маңызды ролді соттылық институты алады. Қылмыстық құқықта бізге белгілі
соттылықтан айырудың екі нысаны бар: ҚР Қылмыстық кодексінің 77-бабында
көзделген соттылықты жою және соттылықты алып тастау.
Соттылықты автоматты түрде жойылады және бұған қандай да бір құжаттың
тұжырымдауы қажет емес. Ал, соттылықты алып тастау қылмыстық іс жүргізу
заңымен реттелінетін сот тәртібімен жүзеге асырылады. Соттылықты жою және
алып тастаумен тек соттылық ғана емес, сонымен қатар, одан туындайтын
қылмыстық-құқықтық салдарыда тоқтатылады.
Тәжірбие соттылықты алып тастаудың негізі ретінде рақымшылық пен
кешірім беру актісін қолдану көлемі өсіп отыр. Сондықтан, соттылық
түсінігінің, соттылықты жою және алып тастаудың, соттылықтың қылмыстық
құқықтық салдарының теориялық негізін жасау және оларды құқықтық реттеуді
жетілдіру қылмыстық және қылмыстық-атқару құқығында өзекті мәселені
құрайды.
I. Тарау. Соттылықтың құқықтық табиғаты.
1.1.Соттылық түсінігі және оның қылмыстық-құқықтық салдары
Қылмыстық құқық бойынша сотта айыпталушы тұлғаға қандайда қылмысты
жасағаны үшін қылмыстық жаза тағайындалған және соттың айыптау үкімі заңдық
күшіне енген уақыттан бастап сотталған деп танылады. Сотталушы тұлға жазаны
өтеу көзінде де және сонымен қатар, жазаны өтегеннен кейін заңца
белгіленген мерзім ішінде де сотталған болып есептеледі.
Тұлғаны сотталған деп тану белгілі бір қылмыстық-құқықтық салдарды
қамтиды. Бұл салдар тұлғаның соттылығымен байланысты соттылық қылмыстық
жазаны тағайындауымен пайда болады және соттылық тұлға жазаны өтегеннен
кейінде сақталады, сонымен соттылықтың тағайындалуы қылмыстық жазаның
мақсатымен тығыз байланыста болады. Соттылықтың мәнін, жазаның мақсатын
белгілеудегі және жүзеге асырудағы алатын ролін дұрыс анықтамайынша
соттылықтың құқықтың табиғатын ұғыну мүмкін емес.
Соттылық түсінігіне қатысты әртүрлі пікірлер қылмыстық-құқықтық
әдебиеттерде қалыптасқан. Г.Б. Виттенбергтің пікірінше, соттылық - жасалған
қылмыс үшін жаза шарасы тағайындалған, тұлға үшін соттылық фактісін
құрайтын қылмыстық-құқықтық жағдай.1
В.Д. Филиминов былай дейді: соттың қылмысты жасағаны үшін жазаны
тағайындайты тұлға үшін соттау фактісі ретінде құралатын занда белгіленген
құқықтың туындауы 2. Бұл түсінікте толық емес, өйткені, соттылық мәнін
құқықтыңтуындауымен теңестірген.
Қылмыс үшін бұрын сотталған тұлға жаңа қылмыс жасаса (яғни бұрын
қылмыстық жаза қолданылған болса) түзелмеген және қолданылған жаза оны
түзеуі үшін жеткіліксіз болған. Мұндай тұлға мемлекет және қоғам үшін аса
қауіпті болып есептелінеді. Сондықтан, жаңа қылмыс жасаған кезде тұлғаның
соттылығы бар болса, жалпы ереже бойынша жаңа қылмысы үшін жаза тағайындау
кезінде жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде қарастырылады.
Соттың осы тұлғаға жасаған қылмысы үшін қылмыстық жауаптылық көзделген
заңның бабының санкциясындағы жазаның шегін күшейтуге мүмкіндігі бар. Жаңа
қылмыс жасағанда тұлғаның соттылығы бар болса, қылмысты квалификациялауға
әсер етеді.
Қылмыстық-құқықтың салдар-соттылығы бар тұлғаның қылмыстық жауаптылығын
ауырлататын заңда белгіленген салдарын білдіреді. Бірақ бұл салдар, тек
тұлғаға жаңа қылмыс жасаған уақытта ғана пайда болады. Жаңа қылмыс жасаған
уақытта тұлғаның соттылығы;
1. жаңа қылмысы үшін қылмыстық жауаптылықтан тұлғаны бастауға (заңда
көзделген негізі бар болса да) кедергі жасайды;
2. қайтадан жасалған қылмыстың саралайтын белгісі ретінде қызмет етеді;
3. сот таңдаған жазаны күшейтеді;
4. тұлғаны аса қауіпті рецидивист деп тануға негіз болады;
5. бас бостандығынан айыру түріндегі тағайындалған жазаның өтелу
режимінің түрін анықтауға әсер етеді;
6. жазаны өтеудің шартты-мерзімінен бұрын босатылуына кедергі
келтіреді.
Осы жоғарыда аталған соттылықтың қылмыстық-құқықтың салдарын өзгелейде
беруге болады. Бірақ-та, осы аталған тізім істің процессуалдық қозғалысына
сай келеді.
1. Соттылық тұлғаны жаңа қылмысы үшін қылмыстың жауаптылықтан босатуға
кедергі келтіретін мән-жай ретінде қарастыру.
Сонымен, соттылығы бар тұлға жасалған жаңа қылмыстының қоғамға
қауіптілігі аз болса да, қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды, яғни
жоғарыда аталған институт қолданылмайды.
Соттылықтың қылмыстық - құқықтың салдарының маңызы төмендегідей:
- тұлғаның жаңа қылмыс жасауына жол бермеуге тырысады, яғни тұлғаны
түзеу және жаңа қылмыс жасаудан тұлғаны сақтандыру мақсатын орындайды;
- өзге тұлғаларды қылмыстық заі-щы бұзудан сақтандырады.
2. Соттылық қайтадан жасалған қылмыстың саралайтын белгісі ретінде.
Қылмыстық заңда соттылық-қылмыс құрамының арнайы саралайтын белгісі ретінде
қолданылады. Егер шартты түрде сотталушы сынақ мерзімі өткенге дейін өзінің
түзелгенін дәлелдесе, шартты түрде сотталушының мінез-құлқына бақылау
жасауды жүзеге асыратын органның ұсынысы бойынша сот шартты түрде
сотталудың күшін жою және сотталған адамнан соттылықты алып тастау туралы
қаулы ете алады. Бұл орайда шартты түрде сотталудың белгіленген сынақ
мерзімінің кем дегенде жартысы өткенсоң күші жойылуы мүмкін.
Егер шартты түрде сотталған адам өзіне сот жүктеген міндеттерді
орындаудан жалтарса немесе сол үшін өзіне әкімшілік жаза салынған қоғамдық
тәртіпті бұзса, сот осы баптың бірінші бөлігінде аталған органның ұсынысы
бойынша мерзімі ұзарта алады, бірақ ол бір жылдан аспауы керек.
Шартты түрде сотталған адам сынақ мерзімі ішінде өзіне сот жүктеген
міндеттерді ұдайы немесе әдейі орындамаған, сол сияқты қоғамдық тәртіпті
ұдайы немесе қасақана бұзған жағдайда сот осы баптың бірінші бөлігінде
аталған органның ұсынысы бойынша шартты түрде сотталудың күшін жою және сот
үкімімен тағайындалған жазаны орындау туралы қаулы етеді.
Шартты түрде сотталған адам сынақ мерзімі ішінде абайсызда қылмыс
жасаған не кішігірім ауырлықтағы қасақана қылмыс жасаған жағдайда шартты
түрде сотталудың күшін жою немесе оны сақтау туралы мәселені сот жаңа
қылмыс үшін жаза тағайындалған кезде шешеді.
Шартты түрде сотталған адам сынақ мерзімі ішінде орташа ауырлықтағы
қасақана қылмыс, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған жағдайда сот шартты
түрде сотталудың күшін жойып, оған осы Кодекстің 60-бабында көзделген
ережелер бойынша жаза тағайындайды. Осы баптың төртінші бөлігінде көзделген
жағдайларда да жаза осы ережелер бойынша тағайындалады.
3. Осы аталған соттылықтың қылмыстық-құқықтың салдары қылмыс
рецидивімен күресуде маңызы зор. Жаңа ұқсас қылмыс жасаудан сақтандырады.
Осы жерде соттылық жазаның мақсатына жетуге ықпал етеді.
4. Соттылық - жазаның шегін күшейтетін мән-жай ретінде. 58-баптың 6-
тармағына сәйкес, егер сотталған адамның ісі бойынша сот үкім шығарғаннан
кейін оның бірінші іс бойынша үкім шығарылғанға дейін жасаған басқа бір
қылмысқа айыпты екені анықталса, жаза нақ сол ережелермен тағайындалады.
Бұл жағдайда соттың бірінші үкім бойынша өтелген жаза түпкілікті жазалау
мерзіміне есептеледі.
Соттылығы бар тұлға жаңадан қылмыс жасаса, жаңадан жасаған қылмысы үшін
тағайындалатын жазаның шарасы күшейтілінеді және жаза мақсатына жетуге
атсалысады.
5. Соттылық тұлғаны аса қауіпті рецидивист деп тану негізі ретінде
қолданылады. Бап теру.
Бұл жерде соттылық - қоғамға аса қауіптілік тудыратын сотталғандарды
ескертуге бағытталған маңызды құқықтық қурал ретінде қолданылады.
6. Соттылық бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу түрлерін
анықтауға әсер ететін мән-жай ретінде. 59-баптың 3 тармағына сәйкес, егер
осы айқындау белгі ретінде қылмыс жасаған адамның соттылығына сілтеме
болса, сондай-ақ ерекше мән-жайлар болған кезде қылмыстың қайталануы немесе
аса қауіпті қайталануы кезінде жаза осы баптың екінші бөлігінде көзделген
ережелерді ескермей тағайындалады.
Сонымен, соттылықтың қылмыстық-құқықтың салдары жазаның мақсатын
белгілеуде және нәтижесіне жетуде маңызды роль алады. Осыған орай соттылық
қылмыстың түсінігімен байланыста болады. Соттылығы бар тұлғаның құқықтық
салдарының әртүрлігі жасалған қылмысқа байланысты.
Жағдайда, тұлғаның соттылығы туралы сөз қозғағанда тек соттылығын ғана
көздемей, нақты қандай қылмысты жасағаны Қылмыс сияқты соттылықта нақты
ұғым. Сондықтан, кез келген үшін сотталғандығын көрсетуіміз қажет.
Соттылықтың құқықтық табиғатын және оның мазмұнынын ашып көрсету соттылық
ұғымын анықтауға мүмкіндік береді. 1956 жылғы заң сөздігінде берілген,
соттылық ұғымы сол кездерде ең тиімді болған. Бұл анықтама мәні бойынша
дұрыс, бірақ толық емес. Біздің пікірімізше, соттылыққа төмендегідей
анықтама беруге болады. "Соттылық қылмыс жасағаны үшін сотталған адам
соттың айыптау үкімі заңды күшіне енген күннен бастап алып тастау кезіне
дейін сотты болған деп есептеледі.
Соттылықтың өзімен бірге жалпы құқықтық және қылмыстық-құқықтық
мазмұнындағы салдары қоса туындайды.
Соттылықтың жалпы құқықтық салдары:
- белгілі бір қыметпен немесе белгілі бір кәсіппен шұғылдануына шек
қою;
- қаруды иеленуіне шек қою;
- қарулы күштерде әскери қызметпен айналысуны тыйым салу. Соттылықтың
қылмыстық-құқықтық салдары:
- қылмыс рецедивінде ескеріледі;
- соттылығы бар тұлғаның қылмыс жасаған кезде нәтижесінде қылмыстың
қайталануы қалыптасады;
- түзеу колониясының режимін анықтауда қолданылады;
- жаза тағайындайда ескеріледі.
Соттың айыптау үкімі күшіне енген күннен бастап соттылығы жойылған
немесе алып тасталаған уақытқа дейін тұлға сотталған деп есептеледі.
Сонымен, соттылық дегеніміз кінәлі адамның қылмыс істегені үшін қандай
бір жазаға сотталып, соған байланысты белгілі бір құқылық шектеуге душар
болу жағдайын айтады.
II. Тарау. Жаза тағайындау
2.1. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінін жеке-дара жауапкершілік
принципін негізгі басшылыққа алады. Осы мәселеге байланысты Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі Қылмыстық
жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы №1 қаулысында
былай делінген:
Қазақстан Республикасы Конституциясының барлық адам заң мен сот
алдында тең, ешкім де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға
жатпайды және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа
ала отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және
қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай
шешуі қажет екендігіне жөте назар аударуға тиіс. Заңның бұзылуын ештеңе де
ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар ҚК-тін, 52-бабында
көрсетілген жаза тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауды, сондай-
ақ сотталушы жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын;
рецидивтің болуын және оның түрін; сотталушының қылмыстық әрекеті кай
сатына тоқтатылғанын; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық
қауымдастық жасаған жағдайда сотталушының қатысу дәрежесін; қылмыстық
мақсатқа жету үшін онын әрекеттерінін мағынасын және келтірген немесе
келтірілуі мүмкін зиянның сипаты мен көлөміне ықпалын; қылмыстар жиынтығын;
жазаны женілдететін немесе ауырлататын жағдайларды; сол қылмыс үшін
көзделген жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты
соттау негіздерін ескеруі тиіс. Сондай-ақ, қылмыстық заңда қылмыс жасаған
адамдардың жасы кәмелетке толмағандарына, жасы 65-тен асқан ер адамдарға,
сондай-ақ әйелдерге қылмыстық жаза тағайындаудың ерекшеліктері көзделгенін
ескере отырып, соттар сотталушылардың жынысын және жасын ескеруі қажет.
Сотталушынын нақты қылмыс істеудегі кінәсі анықталған жағдайда сот оған
жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық қаралған заңның тиісті баптарында
көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай ретте, сөз жоқ, істелген
қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-жақты еске алынады.
Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ әрі заңға сай деп
танылады.
Қылмыстық кодекстің 52-бабында жаза тағайындаудын жалпы негіздері
көрсетілген. Онда былай делінген:
52-бап. Жаза тағайындаудың жалпы негіздері.
1. Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Кодекстің Ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы Кодекстің Жалпы
бөлімінің ережелөрі ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады.
2.Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу
үшін қажетті жәнө жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған қылмыс
үшін көзделгөн жазаның онша қатаң өмес түрі жазаның мақсатына жетуді
қамтамасыз өте алмайтын болса ғана ол үшін көзделгендері арасынан неғұрлым
қатаң жаза тағайындалады. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше
бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен неғұрлым қатан және осы Кодекстің
58 және 60-баптарына сәйкес қылмыстардың жиынтығы бойышпа немесе үкімдердің
жиынтығы бойынша тағайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс үшін осы Кодекстің
Ерекшө бөліміндегі тиісті баптарда көзделгеннен қатандығы төменірек жаза
тағайындау үшін негіз осы Кодекстін 55-бабында белгіленеді.
3. Жаза тағайындау көзінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесі, айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі
жәнө одан кейінгі мінез-құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған адамның
түзелуіне және оның отбасының нөмөсе оның асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайының ықпалы ескеріледі.
Қылмыстық заңның осы бабында көрсетілген талаптарды бірнеше топқа
бөлуге болады. Оның біріншісі, әділ жаза тағайындалуы болып табылады.
Әділеттілік принципі Қылмыстық кодекстің 3-бабында арнайы көрсетілген. Осы
бапқа сәйкес адамның қылмыс құрамының белгілері бар іс-әрекеті ғана
қылмыстық жауаптылықтың негізі болады. Бір қылмыс үшін өшкімді де қайтадан
қылмыстық жауапқа тартуға болмайды делінген. Жазаның әділеттілігі істелген
қылмыстың ауырлығына, оны істеу жағдайларына және кінәлінің жеке басының
кім екендігіне сай келуі қажет. Тағайындалған жаза қылмыскердің іс-
әрекетінің заңдылық зардабы, нәтижесі болуы көрек. Жазанын шегі оның іс-
әрекетінін шөгіне сайма-сай дәл келуі керек. Осыған байланысты тым жеңіл
нөмесе тым ауыр жаза тағайындалуға жол берілмеуі керек. Тағайындалған жаза-
істелген қылмысына пара-пар келетін әділ болғанда ғана ол өз мақсатына
жөтері анық.
Жаза Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті бабында белгілөнген
шектө тағайындалады. Яғни, сот жаза тағайындағанда кінәлінің істеген
қылмысы үшін жазаның мөлшерін, түрін сол баптың санкциясы көрсеткен шектен
шықпай тағайындауға міндетті. Сондықтанда әділ жаза тағайындаудың алғы
шарты іс-әрекетті дұрыс саралау, яғни істөлген іс-әрекеттің белгілерінің
нақты қылмыс құрамы белгілеріне дәлме-дәл сай болуын анық-тау өте кажет.
Қылмысты дұрыс сараламау әділетсіз жаза тағайындауға әкеліп соғады.
Қылмыстық заңның нақты құрамының санкциясында көрсөтілген жаза мөлшерінін
ең жоғарғы шегінен шығын, жаза тағайындауға заң ешкандай жол берменді.
Керісінше, сот жаза тағайындағанда қылмыстық заңның 55-бабында көрсетілген
шарттарды еске ала отырын, кінәліге белгілі бір қылмыс үшін көзделген
жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға құқылы.
Сондай-ақ сот жаза тағайындағанда Ерекше бөлімнің нақты бабының
санкциясының шегін ескермеумен бірге Кодекстегі Жалпы бөлімнің ережелерінде
басшылықка алуға міндетті. Яғни, сот адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту
үшін алдымен оның іс-әрекетінде қылмыс құрамы бар ма, жоқпа осы мәселені
анықтаңды. Егер қылмыс құрамы бар болса, ол біткен немесе бітпеген қылмыс
па, қылмыскер оны жеке өзі немесе басқалармен бірге істедімедеген
мәсөлелерді анықтайды. Бұл сұрақтарға жауап алу үшін ең алдымен Қылмыстық
кодекстің Жалпы бөліміндегі қылмыстың ұғымы, оның сатылары, қылмысқа қатысу
ұғымы, іс-әрекеттің қылмыстылығын жоятын жағдайлар, қылмыстық заңның
уақыттағы, кеңістіктегі, қылмыс жасаған адамдарға қатысты қолданылуы сияқты
мәселелерді анықтау керек. Қылмыстың құрамы бар іс-әрекеттерге жаза
тағайындағанда сот ең алдымен адамды қылмысты жауаптылықтан және жазадан
босатуға негіздер бар ма, жоқ па деген мәселелерді анықтауға міндетті. Егер
сот жасаған қылмысы үшін жаза тағайындау қажет деп тапса, онда ол
Қылмыстық, кодекстің Жалпы бөлімінен жаза туралы бөліміндегі негізгі
қағидаларды — жазаның ұғымы мән мақсаты, жазалау түрлөрі, жаза
тағайындаудың жалпы негіздерін басшылыққа ала отырып біткен немесе бөтпеген
қылмыстарға, қайталанған, қатысын жасалған қылмыс үшін, қылмыстардың,
үкімдердің жиынтығы үшін жаза тағайындаудың ерекшеліктерін ескереді. Сондай-
ақ мерзімдерді қосу көзінде оларды белгілеу, жаза мерзімдерін есептеу және
жазаны есепке алу туралы Жалпы бөлімінің ережелері негізгі басшылыққа
алынады.
Егер жасалған қылмыс үшін кезделген жазаның онша қатаң емес түрі
жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз өте алмайтын болса ғана сол үшін
көзделгендердің арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Бұл жерде
балама санкцияларды қолдану туралы сез болып отыр. Қылмыстық кодекстің 39-
бабында жазаның түрлерінің тізбегі онша қатаң еместен, қатан түріне қарай
тізбектеліп берілген. Осыған орай сот жазаның мақсатына жету үшін қажет деп
тапса, санкцияда көрсетілген балама жазалардың қатаң түрін тағайындауға
құқылы. Қылмыстық кодекстің, 48-бабының 3-бөлігінде қылмыстардың және
үкімдердің жиынтығы бойынша жазаның қатаң түрін тағайындаудың тәртібі және
оның шегі арнайы көрсетілген.
Сот жаза тағайындағанда істелген қылмыстың сипатын және қоғамға
кауіптілік дәрежесін, айыптының жеке басының кім екендігін, істің
жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларын еске алады. Осы
айтылған факторлардың ішінде есепке алынатын екі негізгі белгі бар. Ол
біріншіден, істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежөсі, екіншіден,
кінәлінің жеке басының кім екендігі, басқа айтылған жағдайлар мен мән-
жайлар бұл жоғарыда айтылған екі факторлардың мазмұнын нақтылап
толықтыратын, оларға бағынышты түсінік болып табылады.
Осы жоғарыда айтылған екі негізгі факторға сипаттама берелік. Бірінші,
істелген қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесін анықтау арқылы жаза
тағайындау. Заң бойынша әрбір істелген нақты қылмыстың қоғамға қауіптілігі
екі жағынан: сапалық (қоғамға кауілтілік сипаты) және сандық (оның
дәрежесі) белгілері арқылы белгіленеді. Қылмыстың қоғамға қауіптілік
дәрежесі кылмыстың объективтік және субъективтік белгі лері арқылы
анықталады. Мұның ішінде объективтік белгілері (қылмыстың объективті
зардабы, іс-әрекеттің мәні, қылмыстың істелген уақыты, тәсілі, онын
жағдайы) субъективтік белгілері, кінәнің формасы, қылмыстық ниет немөсе
мақсат жан-жақты еске алынады.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты плөнумының 1999 жылғы 30 сәуірдегі
"Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттардың заңдылықты сақтауы туралы"
Қаулысының 2-тармағында Соттардың назары ауыр және аса ауыр қылмыс,
әсіресе қылмысты ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық болып жасаған,
коррупциялық қылмыстар жасағаны үшін кінәлі болып танылған, сондай-ақ бұрын
сотталған, бірақ түзелгісі келмейтін адамдарға заңда көрсетілген жазалаудың
қатаң шараларын міндетті түрдө талқылап, қолдану керектігіне аударылады.
Жасалған қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің дәрежесін анықтағанда,
соттар қылмыстың ауырлығын анықтау тәртібін реттейтін ҚК-тің 10-бабының
талатттарын, сондай-ақ нақты қылмыстық әрекет (кінәнің түрі, себебі,
тәсілі, жасаған қылмыстық жағдаймен кезеңі, одан болған ауыртпалық,
сотталушылардың әрқайсысының қылмысқа қатыстылығының дәрежесі мән сипаты,
т.б.) жағдайының барлығы ескерілуі тиіс, деп жоғарыда айтылған заң
талаптарының мазмұны ашып көрсетілген.
Қылмыстық кодекстің 52-бабының келесі бір маңызды талабы айыптының жеке
басының, кім екендігін анықтау болып табылады. Өйткені оны сипаттайтын мән-
жайларды дұрыс анықтаудың жазаны даралаудағы маңызы зор.
Осы мәселеге байланысты жоғарыда аталған Жоғарғы Соттың Пленумының
қаулысының 3-тармағында:
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті
түрде төксеруі керек. Атап айтқанда, сотталушының денсаулығын, еңбекке
қабілеттілігі мен қатыстығын, білімін, сотталғандығы туралы мәліметтерді
анықтау керек. Сотталушының отбасы жағдайы анықталғаннан кейін, соттар ҚК-
тің 52-бабының 3-бөлігіне сәйкес жазаны тағайындаған кезде тағайындалған
жаза оның отбасы немесе оның асырауындағы адамдардың жағдайына қандай әсер
өтетінін ескеруі керек, — деп ескертілген.
Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын
сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтауы қажет. Оның
ішінде кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан кейінгі мінез-кұлқы,
оның еңбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты, өзін қоршаған ортаға
қатынасы, оны сипаттайтын он, немесе теріс мән-жайлардың бәрі де ескерілуге
жатады. Бұрын сотталғандарға, ішімдікпен, нашақорлықпен әуестенушілерге,
қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатыгездікпен немесе сыбайласып қылмыс
жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше,
мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген,
өндірісте, тұрмыс-тажағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың бірінші
рет қылмыс жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады.
Соттардың сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты объективті
түрде тексеруін оларға тағайындалатын жазаның түрі мен көлемін белгілеу
үшін елеулі маңызы болып табылады. Сондықтан да қылмыстық құқықтың
адамгершілік принципін басшылыққа ала отырып, сот жаза тағайындағанда
сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, еңбекке қабілеттілігі мен оған
деген көзқарасын, білімін, мүгедектігін, асырауындағы адамдардың санын,
тағы да басқа мәліметтерді жан-жақты еске алады.
2.2. Жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар
Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін және жазаны даралау үшін жауаптылықты жеңілдететін
немесе ауырлататан мән-жайларды анықтауға міндетті. Істелген қылмыстың түрі
мен қоғамға қауіптілігінің дәрежесін, істің мән-жайын, кінәлінің жеке басын
және оның жауаптылығын жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды ескере
отырып, жаза тағайындау көзінде соттар оған жеке тұрғыдан қарау жөнінде заң
талаптарын бұлжытпай орындауға тиісті. Жаза заңды, негізді және әділ болуы
үшін Қылмыстық кодекстің 53, 54-баптарында көрсетілген жауаптылықты
жеңілдететін де, ауырлататын да мән-жайлар толық есепке алынуы керек.
Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар қылмыстық заң
арқылы белгіленеді. Қылмыстық заңда (53-бап) жауаптылықты жеңілдететін мән-
жайлардың үұлгі тізбегі ғана берілген, өйткені жаза тағайындағанда
жауаптылықты жеңілдететін, заңда көрсетілген басқа мән-жайларды да соттың
еске алуына болады. Ал жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың (54-бап)
заңда көрсетілген тізбегі тұжырымды, сот осы заңда көрсетілген мән-
жайлардан басқаларды жауаптылықты ауырлататын мән-жай деп тануға кұқылы
емес.
Жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды қылмыс
құрамының қажетті, жетілген немесе женілдетілген белгілерімен шатастыруға
болмайды. Мазмұны немесе атауы жөнінен олар бір-біріне сәйкес болады.
Мысалы, басқа біреудің мүлкін қорқытып алушылықта ұйымдасқан топ жасаған
қылмыс осы қылмыстың жетілдірілген құрамының белгісін көрсетеді. Сонымен
бірге ұйымдасқан топ болып қылмыс жасау жауаптылықты ауырлататын мән-
жайларға жатады. Сондықтан да мұндай мән-жай қылмыстың құрамының белгісі
ретінде көрсетілсе, ол тағы да жауаптылықты ауырлататын мән-жайлар ретінде
жаза тағайындағанда есепке алынбайды. Ол туралы Қылмыстық кодекстің 3-
бабында "бір қылмыс үшін ешкімді де қайталап қылмыстық жауапқа тартуға
болмайды" — деп көрсетілген. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының
1999 жылғы 30 сәуірдегі № 1 каулысының 4-тармағында:
ҚК-тің 54-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген жауапкершілік пен
жазаны ауырлататын мән-жайлардың тізімі түпкілікті болып табылады. Осыған
орай, қылмыс жасалған кездегі немесе сотталушыны сипаттайтын басқа да сот
анықтаған жағдайлар (маскүнемдікке салыну, қоғамдық тәртіпті бұзу,
отбасына, жұмысына, оқуына немқұрайлы қарау т.б.) жаза тағайындалған кезде
ескеріледі, жауапкершілік пен жазаны ауырлататын мән-жай ретінде
танылмайды — деп көрсетілген.
Егер ҚК-тін 53 немесе 54-баптарында көрсетілген мән-жайлар қылмыстың
бір белгісі ретінде Қазакстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше
бөліміндегі баптың диспозициясында көрсетілген болса, онда ол үшін жаза
тағайындаған кезде жауаптылықты жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жай
ретінде ескерілмейді. Мысалы, жан күйзелісі үстінде ашумен кісі өлтіруде
жан күйзелу осы қылмыс үшін жаза тағайындағанда жауаптылықты жеңілдететін
мән-жай ретінде есепке алынбанды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-бабында қылмыстық
жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар болын мына төмендегілер
есептелінеді:
а) мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім
ауырлықтағы қылмыс жасау;
б) айыпкердің кәмелетке толмауы;
в) жүктілік;
г) айыпкердің жас балалары болуы;
д) қылмыс жасағаннан көйін зардап шегуіпіге тікелей медициналық және
өзгеде көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілгөн мүліктік залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыспен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өлге де іс-әрекеттер;
е) жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жасау;
ж) күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық,
қызметтік немесе өзгеде тәуелділігі себепті қылмыс жасау;
з) қажетті корғанудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу, аса
қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, негізді тәуекел, бұйрықты немесе
әкімді орындау жағдайларында қылмыс жасау;
и) қылмыс жасау үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің заңға қайшы
немесе адамгершілікке жата айтын қылығы;
к) шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәіижесінде алынған
мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.
2.Осы баптың бірінші бөлігінде көзделмеген мән-жайларда жаза қолдану
көзінде жеңілдетуші ретінде ескерілуі мүмкін.
3. Егер жеңілдететін мән-жай осы Кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті
бабыңда қылмыс белгісі ретінде көзделген болса, ол өзінен - өзі жаза
тағайындау көзінде қайталап ескеріле алмайды.
4. Осы баптың бірінші бөлігінің д) және к) тармақтарында көзделген
жеңілдетущі мән-жайлар болып, ауырлататын мән-жайлар болмаған кезде жазаның
мерзімі немесе мөлшері осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті бапта
көзделген жазанын неғұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе
мөлшерінің төрттен үшінен аспауға тиіс.
Енді осы жеңілдетілетін мән-жайлардың ішкі мазмұнына тоқталайық:
1.Мән-жайлардың кездей соқтоғысуы салдарынан алғаш рет онша ауыр емес
қылмыс істеу. Бұл жерде іс-әрекетті жеңілдететін мән-жайға жатқызу үшін
бірішіден, қылмыс тұңғыш рет істелуі, екіншіден, ол қылмыс онша ауыр емес
қылмыс санатына жатқызылуы, үшіншіден, қылмыс кездейсоқ жағдайға байланысты
істелуі керек. Кездейсоқ жағдайда, мысалы, өте өнегелі адамның қылмыстық
топқа кездейсоқ қатысып, қылмысқа қатысуы. Іс-әрекетті кездейсоқ жағдайға
жатқызу немесе жатқызбау нақты жағдайға байланысты шешіледі.
2.Айыпкердің кәмелетке толмауы, жасы он сегізге толмай қылмыс істегенде
көп жағдайда өмірлік тәжірибенің жеткіліксіздігінен, ересектердің теріс
ықпал етуінен немесе үлкеңдерге еліктеп я болмаса басқалардан қалмау
мақсатымен, өзінін, тентектігін керсету арқылы істеледі. Бұл жерде бұлардың
ақыл-ойының әлі жетіліп, қалыптаспағаны жастықтың салдарынан ұстамдылық
жасамай қылмыс жасайтыны, еске алынып, олардың кәмелетке толмай қылмыс
жасауы жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатады. Республика Жоғарғы
Сотынын Пленумы қаулысында барлық соттарға жасы толмағандарға жаза
тағайындағанда олардың қылмысын өте мұқият зерттеп, оларды мүмкіндігінше
қоғамнан оқшауламайтын жаза түрін немесе жазаға жатпайтын тәрбиелік мәні
бар шараларды кеңінен қолдану туралы бірнеше ұсыныстар берген. Жаңа
Қылмыстық кодексте (VI бөлім) кәмелетке толмағандардың қылмыстық
жауаптылығы жеке берілген.
3. Жүкті әйелдін қылмыс істеуі. Қылмыстық заң адамгершілік принципін
басшылықка ала отырып, ана мен баланың мүддесін қорғайды. Жүкті әйелдің
істеген қылмысын жауаптылықты жеңілдететін мән-жайларға жатқызу — осының
айғағы. Жүкті күйдегі әйелде психологиялық, физиологиялық өзгерістер
болады. Осыған байланысты мұңдай жағдайда олардың өзін-өзі ұстауы көміп,
ашуланшақ, міншіл, кінәмшіл күйде болады. Көрсетілген жағдайларда жүкті
әйелдер өзін-өзі ұстауы кеміп, қылмыс жасайды. Олардың бұл әрекеті жазаны
жеңілдететін мән-жайға жатады.
4. Айыпкердің жас балалары болуы.
Жас балалар деп жасы он төртке толмағандар саналады. Егер айыпкердің
жасы 14-ке толмаған бір баласының болуының өзі оған жеңілдік көрсетуге
негіз болады. 14-ке толмаған басқа біреудің баласымен бірге тұру қылмыс
істегенге айыпты адамға осы тұрғыдағы жеңілдікті қолдануға негіз бола
алмайды.
5. Қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және
езге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыс пен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттер.
Мұнда кінәлі істеген қылмысының зардабын қылмысты істегеннен кейін өз
еркімен болғызбайды, мысалы, абайсызда адамды қағып кеткен жүргізуші
жәбірленушіні дер көзінде ауруханаға жеткізіп, әлімнен алып қалады, осы
көмектің арқасында қылмыстың зардабының кісінің қазаға ұшырауының
болғызылмай қалуын айтамыз. Келтірілген зиянның есесін өз еркімен толтыру
деп кінәлінің жәбірленушіге немесе заңды ұйымға өз қатесін түсініп, ерікті
түрде келтірілген мүліктік немесе моральдық зиянның орнын толтыруы. Мысалы,
үрланған заттың өзін немесе оның құнын төлеуі, жәбірленушіні қорлаған
жағдайда одан кешірім сұрауы. Келтірілген зиянды жою дегеніміз кінәлі адам-
ның өзі істеген қылмыстың зардабын өз күшімен бүрынғы қалпына келтіруі,
мысалы, біреудің мұлкін қиратса, оны дәл бұрынғы қалпына келтіріп жөндеп
беру, жәбірленушіге дене жарақатын түсіргенде оны емдетіп, соған қажетті
шығынды өтеу сияқты әрекеттер жасау. Егер осы жоғарыда айтылған қылмыстың
зиянды әрекеттері кінәлінің еркінен тыс, тергеу, сот арқылы одаы күшпен
өндірілген жағдайда, онда бұлар жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар болып
есептелмейді.
6. Қылмысты адамның жеке басына, отбасына өзге де ауыр мән-жайлар
тоғысуының салдарынан істеу.
Кейбір кездерде ұстамсыз адамдар үшін осындай жағдайлар қылмыс жасау
ушін жеткілікті болады. Жеке басына, отбасына және басқа да себептермен
қылмыс істеу әр түрлі жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін. Олар кінәлінің
өзінің, туысының ауыр науқаспен ауыруы, материалдық жетіспеушілікке,
жұмысындағы, отбабындағы ауыр жағдайға, отбасы мүшелерінің биморальдық
тәртібіне, тұрғын үйдегі қолайсыз жағдайларға байланысты болуы мүмкін.
Жазаны жеңілдететін мән-жайларға қызметіне, оқуына байланысты жәйттар,
жалақысының азаюы, жұмыстан шығарылуы, төмен ақы төлейтін жұмысқа
ауыстырылуы сияқты мәселөлері де жатады. Жеке басына, отбасына және басқа
ауыр жағдайлардың кездесуіне байланысты қылмыс жасау — кінәлінің қылмысты
мінез-кұлқылың пайда болуын тікелей қоздырса немесе себепші болса ғана
жеңілдететін мән-жайларға жатады. Сондықтанда мас болып, ауыр материалдық,
жағдайды сылтау етіп, ұрлық жасау жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға
жатпайды. Жеке басына, отбасына немесе басқа да ауыр жағдайлардың
кездесуінен қылмыс істеу кінәлі адамдар үшін кездейсоқ, олардың тарапынан
зұлымдық ниеттердің жоқтығын көрсеткен жағданда, әлгіндей жағдайлар олардың
басына тумаса, олардын қылмыс істейтін адамдар емес екендігін танытады.
7. Қылмысты күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан материалдық,
қызметтік, өзге де тәуелділігі себепті болу.
Осы жағдайлардың жауаптылықты женілдетудің қатарына жатқызылуы себебі,
мұндай жағдайда қылмыс істеген адам еріксіз, басқа біреудің қорқытуынан,
еріксіз кендірудің салдарынан немесе оған материалдық басқа да тәуелді болу
себепті өз ойын-емес, соның ойын іске асырады. Ондай жағдайларда болған
күнде қылмыс істеген адам, бұл қылмысты өз бетінше істемеген болар еді. Бұл
жерде қорқыту немесе еріксіз көндіру кінәлі адам тәуелді болып табылатын
басқа адамның тарапынан пайда болады. Яғни, бұл жерде қылмыс жасаудың
бастаушысы болып қорқыту, еріксіз кендіру, басқа да тәуелділікті пайдаланып
кінәлі адамды қылмыс істеуге азғырған адам саналады. Сот қылмыстың мұндай
жағдайларда ондай адамның әрекетіне баға беріп, оның қылмыстық жауаптылығын
шешуі қажет. Бұл адамдар нақты қылмыстарды істеудің азғырушысы ретіңде
жауапқа тартылуы да мүмкін. Қорқыту, еріксіз кендіру салдарынан немесе
материалдық я басқа жағынан тәуелді болуы себепті, қылмысты мәжбүрлік
қажеттілік жағдайында істеген адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады.
Басқа жағдайларда, яғни мәжбүрлі қажеттілік белгілері жоқ болса, онда
мұндай әрекеттер жазаны жеңілдететін мән-жайларға жатқызылады. Бұл жерде
қорқыту дегеніміз кінәлінің өзін немесе оның жақын нақты бір заңсыз
әрекетті қолданамын деп қорқытын, оның еркі мен санасына тікелей әсер ету
арқылы оған белгілі бір іс-әрекетті істету болып табылады. Материалдық
тәуелділік деп, өзін қылмысқа азғырған адамға кінәлінің қарыз болуы, сонын,
асырауында болуы немесе өмір суруі материалдық жағынан соған тікелей
тәуелді болуы, басқа да материалдық, заттай жағынан оған кіріптар болуы
айтылады.
Басқа жағынан тәуелді болу деп қызмет жөнінен, некелік, отбасылық,
туыстық жағынан болатын тәуелділіктер айтылады.
8. Қажетті қорғанудың дұрыстығының шартын бұзу (аса мәжбүрлі)
қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, орынды тәуекел, бұйрықты немесе
өкімді орындау жағдайларында қылмыс жасау.
Қылмысты қажетті қорғану шебінен асса да, қоғамға кауіпті қиянаттан
қорғану үстінде істеу. Мұндай жағдайда қылмыс істеу жауаптылықты жоймайды,
бірақ жеңілдететін жағдайға жатады. Себебі кінәлі қоғамға, жекеадамға, тағы
да басқа заң қорғайтын мүддеге қылмыстық қол сұғушылық болмаса, мұндай
қылмысты істемеген болар еді. Қорғану шегінен асса да, ол аса қауіпті емес
қылмысты қоғамға қауіпті қиянаттан қорғану үстінде істейді. Қорғану шегінен
асқанға дейін оның мұндай әрекеті қоғамға пайдалы әрекет болып танылады.
Қылмыстық кодекстің 99,109-баптарында көрсетілген қажетті қорғану шегінен
шығып, кісі өлтіру және денеге ауыр жарақат салу, осы қылмыстардың аса
қауіпті емес түрін сипаттайды.
Қазақстан Республикасы жаңа Қылмыстық кодексінде қылмысты мәжбүрлік
қажеттіліктен, қылмысты істеген адамды ұстаудан, орынды тәуекелдің заңдылық
шарттарын бұзу жағдайында істеу жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жатады
деп тұңғыш рет көрсетілген. Қылмыс мәжбүрлі қажеттіліктің шарттарын
сақтамау арқылы істелсе, онда оны істеген адамның әрекеті жауаптылықты
жеңілдететін мән-жайға жатуы мүмкін. Мысалы, аса қажеттілік жағдайында
істелген іс-әрекеттің нәтижесінде келтірілген зиян тойтарылған зияннан көп
болса, сондай-ақ кінәлі адамның төнген қауіпті шығын жұмсау арқылы тойтару
мүмкіндігі бола тұрып, оны паңдаланбауы, т.б. әрекеттер.
Қылмыс істеген адамды ұстау — қоғамға пайдалы қылмысқа қарсы күрес
жүргізудегі қажетті әрекет. Бірақта қылмыс істеген адамды ұстау да
қылмыстың мәні мен ұстау жағдайына сай келмейтін жағдайда оған зиян келтіру
қылмыс болып табылады. Мысалы, ол қарсылық көрсетпесе де, оған ұрып жарақат
салу, істеген қылмысы үшін оны өзінше жазалау тағы басқа әрекеттер. Мұндай
жағдайда кінәлінің істеген іс-әрекеті жауаптылықты жеңілдететін мән-
жайларға жатады. Орынды тәуекелдің заңдылық шарттарын бұзу жағдайында
қылмыс істеу де жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жатқызылған. Орынды
тәуекелге әр түрлі кәсіптік немесе шаруашылық бағытта жүргізілетін іс-
әрекеттер жатады. Мысалы, медицина саласында адамға әр түрлі операциялар
жасау, денө мүшелерін тігу, кейбір органдарды алып тастау, немесе оны қайта
қондыру адамдардың жанын ауыртумен немесе оларға зиян келтірумен тікелей
байланысты. Мұндай шараларды жүзеге асыру заңға, нормативті актілерге,
нұсқаулар мен ережелерге қатаң негізделген. Осы талаптарды қатаң сақтау
дәрігердің қылмыстық жауаптылығын жояды. Медицина ғылымы саласында жаңа
жетістіктерге жету үшін әр түрлі ғылыми эксперименттің жүргізілуі шарт. Осы
кәсіптің ережесіне, талабына сай жүргізілген ғылыми эксперименттің
салдарынан кісі өлімі, мүліктің жойылуы орын алған жағдайда да ол үшін
қылмыстық жауаптылыққа ешкім тартылмайды. Мысалы, адамның өмірін сақтап
қалу үшін оған бауыр, ми, жүрек сияқты организм органдарын қондыру тәуекелі
заңға немесе нормативті актілермен қалыптасқан тәжірибеге негізделіп сонда
көрсетілген бірнеше шарттарды қатаң сақтай отырып жүзеге асырылуы. Мұндай
шарттарға мыналар жатады:
— Проблеманы алдын ала теориялық жағынан терең зерттеу және талқылау;
— жануарларға тәжірибе жасау арқылы нәтижені анықтау;
— эксперимент жасауға адамның келісімін алу.
Осы көрсетілген шарттардың біреуін болса да, орындамаса, нәтижесінде
ауыр зардап орын алса, онда қылмыстық жауапкершіліктің болуы сөзсіз. Бірақ
заң мұндай жағдайды жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың қатарына
жатқызады. Өндірістік шаруашылық тәуекелі құқылы болу үшін ол ғылым,
тәжірибе жинақтаған негіздерге, нормативті актілерді басшылыққа ала отырып,
сонда көрсетілген барлық шарттарды қатаң сақтап жүзеге асырылуы қажет. Бұл
талаптарды орындамау, шаруашылық-өндірістік тәуекелге бел байлаған адамның
ұқыпсыздығынан немесе жаңылысуынан басқа да әрекеттерінен немесе
әрекетсіздігінен зиян келтірілсе, ол үшін қылмыстық жауаптылық белгіленеді.
Бірақ бұл жауаптылық та жеңілдететін мән-жайлар деп саналады. Қылмыс жасау
үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке
жатпайтын қылығы. Кейде жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке
жатпайтын қылығы қылмысты арандатуға әкеліп соғады. Мысалы, жұбайлардың
біреуінің бөгде біреумен көңіл қосуы, жыныстық қатынаста болуы. Осы
әрекеттің үстінен түскен ол өз жұбайын сабап, оның денесіне ауыр зиян
келтіруі. Жәбірленушінің заңсыз әрекеті көп жағдайларда кінәлінің жан
күйзелісін тудырады, осы себепті ол ашумен қылмыс істейді.
Жан күйзелу жауаптылықты жеңілдететін мән-жайға жату үшін ол
біріншіден, жәбірленушінің өзінің заңсыз әрекеті салдарынан (күш көрсету,
қатты қорлау немесе басқа заңсыз әрекеттерінен), екіншіден, жан күйзелу,
физиологиялық аффект жағдайында істеуі керек.
Физиологиялық аффект дегеніміз осы жоғарыда айтылған жағдайларға
байланысты кінәлінің ашу үстінде жағдайды дұрыс бағалау және өзінің мінез-
құлқыла саналы түрде бақылау жасау қабілетінің елеулі кемуі болып табылады.
Бірақта мұндай жағдайда кінәлі қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды, себебі
адам өзінің әрекетін сезуден, өзінің іс-әрекетіне есеп беруден және оны
басқару қабілеті мүмкіндігінен айырылмайды, тек мұндай қасиеттері елеулі
түрде ғана кемиді. Сол себепті мұндай жағдайлар қылмыстық жауаптылықты
жоймайтын, бірақ жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар қатарына жатқызылады.
Физиологиялық аффектіні анықтау үшін психологиялық сарапшылық
тағайындалады. Шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келуі, қылмысты ашуға,
қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде
алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу.
Шынжүректен өкінуге қылмыс істеген адамның ағынан жарылып өзінің
қылмысын мойындауы, өзінің іс-әрекетіне шым жүректен өкініш білдіріп, іс
бойынша өзіне мәлім барлық жағдайларды бүкпесіз айту, қылмысқа бірге
қатысушыларды әшкерелеп, келтірілген зиянды жою әрекеттері жатады.
Егер адам өзінің кінәсін бұлтартпас дәлелдер арқылы мойындауға мәжбүр
болса, онда оның әрекеті шын жүректен өкінуге жашанды. Кінәсін мойындап
келу дегеніміз кінәлі адамның құқық қорғау немесе құқық қолдану органына
немесе ресми адамға өзінің жасаған қылмысы туралы шындыққа жататын
мәлімдеме жасай келіп, істеген іс-әрекеті үшін тиісті жазаны өтеуге әзір
екенін білдіруін айтамыз.
Шын жүректен өкіну немесе кінәсін мойындап келуі әділ соттылықты жүзеге
асыратын органдарға қылмысты ашуға және жүзеге асырылатын басқа жаңа
қылмыстардың жасалуына тыйым салуға кемектеседі. Қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған
мүлікті іздестіруге бөлсенді жәрдемдесу әр түрлі нысанда көрініс табуы
мүмкін. Мысалы, қылмыс құралын алған жерді көрсету, қылмысқа кімдер
қатысты, қайда тұрады, олардың әрқайсысының атқарған ролі мен қызметі,
жасырынып жатқан жерлері, ұрланған мүліктің сақталып тұрған орны және т.б.
Кінәлінің мұндай әрекеттері оның жауаптылығын жеңілдетуге негіз болады.
Жауаптылықты жеңілдететін осы жоғарыда айтылған жағдайларды көрсете отырып,
заң сотқа бұдан басқа да мән-жайларды жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды
(ол туралы сот үкімінде негіздей отырып) жатқызуға кұқық береді. Қылмыстық
кодекстің 54-бабына сәйкес мыналар қылмыстық жауаптылық пен жазаны
ауырлататын мән-жайлар деп танылады:
а) қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы;
б) қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтіру;
в) адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының ұйымдасқан
топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың (қылмыстық ұйымның) құрамында қылмыс
жасау;
г) қылмыс жасағанда айырықша белсенді роль атқару;
д) айыпкер үшін психикасы бұзылуының ауыр түрінен зардап шегетіні алдын
ала белгілі адамдарды не қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды
қылмыс жасауға тарту;
е) ұлттық, нәсілдік және діни өшпенділік немесе араздық себебі бойынша,
басқа адамдардын заңды іс-әрекеті үшін кектенушіліктен, сондай-ақ басқа
қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында қылмыс жасау;
ж) жүктілік жағдайы айыпкер үшін алдын ала белгілі әйелге қатысты,
сондай-ақ жас балаға, басқа да қорғансыз немесе дәрменсіз адамға не
айыпкерге тәуелді адамға қатысты қылмыс жасау;
з) белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық борышын
өтеуіне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау;
и) аса қатыгездікпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні
қинап қылмыс жасау;
к) қару, оқ-дәрі, жарылғыш заттар, жарылғыш немесе оларды бейнелеуші
құрылғылар, арнайы дайындаған техникалық құралдар, тез тұтанатын және
жанғыш сұйықтар, улы және радиоактивті заттар, дәрілік және өзге де
химиялық-фармокологиялық дәрі-дәрмектер пайдаланып, сондай-ақ күш көрсетіп
немесе психикалық мәжбүрлеу не жалпы қауіпті әдіс қолданып қылмыс жасау;
д) төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нәубет жағдайларын
пайдаланып, сондай-ақ жаппай тәртіп бұзушылық кезінде қылмыс жасау;
м) алкогольдік, есірткілік немесе уытқылық еліту жағдайында қылмыс
жасау. Сот қылмыстың сипатына қарай бұл мән-жайды ауырлатушы деп танымауға
құқылы;
н) адамның өзі қабылдаған антын немесе кәсіби антын бұза отырып, қылмыс
жасауы;
о) қылмыскердің қызмет жағдайын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz