Абай Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Тарау Абай Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні
1.1 Абайдың қарасөздеріндегі басты тақырыптардың бірі . мораль
тәрбиесінің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.7
1.2. Абайдың қарасөздері арқылы адамтану мәселесіндегі еңбек, ақыл . ой
тақырыбына байланысты айтылған ой.пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.16
ІІ Тарау Абайдың педагогикалық көзқарастары
2.1 Абайдың қарасөздері . оның ақындық мұраларына қосылған бағалы қазына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16.18
2.2 Ақын творчествосындағы адамның психологиялық даму
жолындағы тәрбие мен білімнің атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .19.24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
І Тарау Абай Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні
1.1 Абайдың қарасөздеріндегі басты тақырыптардың бірі . мораль
тәрбиесінің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.7
1.2. Абайдың қарасөздері арқылы адамтану мәселесіндегі еңбек, ақыл . ой
тақырыбына байланысты айтылған ой.пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.16
ІІ Тарау Абайдың педагогикалық көзқарастары
2.1 Абайдың қарасөздері . оның ақындық мұраларына қосылған бағалы қазына ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16.18
2.2 Ақын творчествосындағы адамның психологиялық даму
жолындағы тәрбие мен білімнің атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .19.24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.26
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Зерттеудің өзектілігі: Абай - өз заманының биік парасат иесі ғана емес, бүгінгі заман айшылықтарын шегінуте де оң бағыт берген биік тұлға. Ақынның гуманистік идеясы тек өледдерінде ғана емес, қарасөздерінде де терең философиялық толғаныспен көрініс тапқан. Абай қарасөздері терең ой мен күрделі пікірге құрылған ақын шығармашылығындағы айтпақ ой, терең филососриялық мұғалім өзі зерттеп, түсінгенде ғана осы бағытта баламен жүргізілетін білімдік және тәрбиелік істері нәтижелі болмақ.
Курстық жұмыстың мақсаты: Абай қарасөздерінің тәрбиелік мәнін қазақтың мақалдарын сынай отыра Абай дүниеқоңыздық, ұятсыздық сияқты адамды аздыра-тын қылықтардан жиренуді мақсат етеді. Жақсы, жаманның арасын айырып, ақиқатын айтады немесе "7-ші", "31-ші" сөзінде Абай оқу, өнер-білім мәселесі төңірегінде келелі ой қозғауы осы жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеті: Абай қарасөздерінің тақырыптық жағынан топтап, тәрбиелік мәніне терең түсінік беру.
Зерттеу пәні: Абайдың қарасөздеріндегі басты тәрбиенің қайнар көзі - мораль, еңбек, адамгершілік тәрбие мәселелері екенін ашып көрсету.
Зерттеу объектісі: Абайдың қарасөздерінің мәнін тәлім – тәрбиелік тұрғыдан дамыту.
Зерттеудің теориялық мәні: Жалпы бұл зерттеудің теориялық мәні қазіргі таңда Абай қарасөздерінің тәрбиелік мәні, сонымен қатар даму деңгейі ақын өлеңдерінде көтерілген адамгершілік, гуманистік мәселелер ғакдияларынды де терең, дәлелді пікірлермен берілген.
Зерттеудің практикалық мәні: Абайдың қарасөздері-оның ақындық мұрала-рына қосылған бағалы қазына дейміз. Абайдың өз тұсында болған тарихи шын-дықпен, қоғамдық құрылыспен, күнделік сан алуан надандық, қанаушылық, оз-быр зұлымдық атаулының барлығымен байланысты туған шығармалар. Абайдың адамгершілік жөніндегі моральдық өсиеттерін алсақ, олардың ішінде біздің заманға да бағасы зор шындықтары, тәрбиелік ойлары аз емес. Бұл жағы айрықша таратып, талдауды қажет етпейтін түсінікті жайлар.
Курстық жұмыстың мақсаты: Абай қарасөздерінің тәрбиелік мәнін қазақтың мақалдарын сынай отыра Абай дүниеқоңыздық, ұятсыздық сияқты адамды аздыра-тын қылықтардан жиренуді мақсат етеді. Жақсы, жаманның арасын айырып, ақиқатын айтады немесе "7-ші", "31-ші" сөзінде Абай оқу, өнер-білім мәселесі төңірегінде келелі ой қозғауы осы жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеті: Абай қарасөздерінің тақырыптық жағынан топтап, тәрбиелік мәніне терең түсінік беру.
Зерттеу пәні: Абайдың қарасөздеріндегі басты тәрбиенің қайнар көзі - мораль, еңбек, адамгершілік тәрбие мәселелері екенін ашып көрсету.
Зерттеу объектісі: Абайдың қарасөздерінің мәнін тәлім – тәрбиелік тұрғыдан дамыту.
Зерттеудің теориялық мәні: Жалпы бұл зерттеудің теориялық мәні қазіргі таңда Абай қарасөздерінің тәрбиелік мәні, сонымен қатар даму деңгейі ақын өлеңдерінде көтерілген адамгершілік, гуманистік мәселелер ғакдияларынды де терең, дәлелді пікірлермен берілген.
Зерттеудің практикалық мәні: Абайдың қарасөздері-оның ақындық мұрала-рына қосылған бағалы қазына дейміз. Абайдың өз тұсында болған тарихи шын-дықпен, қоғамдық құрылыспен, күнделік сан алуан надандық, қанаушылық, оз-быр зұлымдық атаулының барлығымен байланысты туған шығармалар. Абайдың адамгершілік жөніндегі моральдық өсиеттерін алсақ, олардың ішінде біздің заманға да бағасы зор шындықтары, тәрбиелік ойлары аз емес. Бұл жағы айрықша таратып, талдауды қажет етпейтін түсінікті жайлар.
1. Абайдың дүниетанымы мен философиясы. Алматы, 1995ж.
2. Ақназаров Б. «Класс жетекшісі» Алматы: Мектеп, 1973 ж
3. Азоров Ю.П. «Семейное педогогика» Москва 1982 год
4. Айтмамбетов Б. Р. «Коллективті қалыптастыру және оқушылардың жеке басына оның ықпалы». Алматы, 1991 ж.
5. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А «Педагогика» Алматы, 2004ж
6. Әбенбаев С.Ш. «Сынып жетекшісі» Алматы, 2004ж.
7.Әбиев Ж., А.Құдиярова «Педагогика» Дарын – Алматы 2004
8.Бабаев С.Б. Оңалбек Ж.К. «Жалпы педаггогика» Алматы, 2006ж.
9. Безкаравайный С, Жұмабаев А, «Мектепте өткізілетін тарихи
әдеби кештер» Алматы « Мектеп » ,1968ж
10.Болдырев Н. И. «Класс жетекшісі» Алматы – Мектеп, 1980 ж
11.Болдырев Н.И. «Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы»
Алматы: Мектеп, 1987 ж.
12. Жарықбаев Қ. Қалиев С. «Қазақ тәлім тәрбиесі» Алматы, 1995ж.
13. Крупская Н. «Вопрсы семейного воспитания и быта» 1959 год.
14. Калиев С. «Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың
педагогикалық негіздері» Алматы, 2001жыл
15. Крупская Н. К. «Таңдамалы педагогикалық шығармалары». А, 1973 ж.
16.Көшекбаев Н. «Оқыту теориясы». Алматы, 1976 ж.
17.Қоянбаев Ж.Б. «Педогогика» Алматы 1992 жыл.
18. Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р. М. «Педагогика». Алматы, 2002 ж.
19.«Қазақ әдебиетінің тарихы ІІІ» Алматы 2000ж.
20. Қалижанұлы У. «Қазақ әдебиетіндегі діни – ағартушылық ағым».
Алматы, 1998ж.
21. Ысмағұлов Ж. «Абайдың ақындық тағылымы» Алматы, 1994ж.
22. Харламов «Педогогика» Москва 1990 жыл.
2. Ақназаров Б. «Класс жетекшісі» Алматы: Мектеп, 1973 ж
3. Азоров Ю.П. «Семейное педогогика» Москва 1982 год
4. Айтмамбетов Б. Р. «Коллективті қалыптастыру және оқушылардың жеке басына оның ықпалы». Алматы, 1991 ж.
5. Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А «Педагогика» Алматы, 2004ж
6. Әбенбаев С.Ш. «Сынып жетекшісі» Алматы, 2004ж.
7.Әбиев Ж., А.Құдиярова «Педагогика» Дарын – Алматы 2004
8.Бабаев С.Б. Оңалбек Ж.К. «Жалпы педаггогика» Алматы, 2006ж.
9. Безкаравайный С, Жұмабаев А, «Мектепте өткізілетін тарихи
әдеби кештер» Алматы « Мектеп » ,1968ж
10.Болдырев Н. И. «Класс жетекшісі» Алматы – Мектеп, 1980 ж
11.Болдырев Н.И. «Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы»
Алматы: Мектеп, 1987 ж.
12. Жарықбаев Қ. Қалиев С. «Қазақ тәлім тәрбиесі» Алматы, 1995ж.
13. Крупская Н. «Вопрсы семейного воспитания и быта» 1959 год.
14. Калиев С. «Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың
педагогикалық негіздері» Алматы, 2001жыл
15. Крупская Н. К. «Таңдамалы педагогикалық шығармалары». А, 1973 ж.
16.Көшекбаев Н. «Оқыту теориясы». Алматы, 1976 ж.
17.Қоянбаев Ж.Б. «Педогогика» Алматы 1992 жыл.
18. Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р. М. «Педагогика». Алматы, 2002 ж.
19.«Қазақ әдебиетінің тарихы ІІІ» Алматы 2000ж.
20. Қалижанұлы У. «Қазақ әдебиетіндегі діни – ағартушылық ағым».
Алматы, 1998ж.
21. Ысмағұлов Ж. «Абайдың ақындық тағылымы» Алматы, 1994ж.
22. Харламов «Педогогика» Москва 1990 жыл.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Тарау Абай Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні
1.1 Абайдың қарасөздеріндегі басты тақырыптардың бірі - мораль
тәрбиесінің алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .4-7
1.2. Абайдың қарасөздері арқылы адамтану мәселесіндегі еңбек, ақыл - ой
тақырыбына байланысты айтылған ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .9-16
ІІ Тарау Абайдың педагогикалық көзқарастары
2.1 Абайдың қарасөздері - оның ақындық мұраларына қосылған бағалы
қазына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-18
2.2 Ақын творчествосындағы адамның психологиялық даму
жолындағы тәрбие мен білімнің атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .19-24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25-26
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Абай - өз заманының биік парасат иесі ғана
емес, бүгінгі заман айшылықтарын шегінуте де оң бағыт берген биік тұлға.
Ақынның гуманистік идеясы тек өледдерінде ғана емес, қарасөздерінде де
терең философиялық толғаныспен көрініс тапқан. Абай қарасөздері терең ой
мен күрделі пікірге құрылған ақын шығармашылығындағы айтпақ ой, терең
филососриялық мұғалім өзі зерттеп, түсінгенде ғана осы бағытта баламен
жүргізілетін білімдік және тәрбиелік істері нәтижелі болмақ.
Курстық жұмыстың мақсаты: Абай қарасөздерінің тәрбиелік мәнін қазақтың
мақалдарын сынай отыра Абай дүниеқоңыздық, ұятсыздық сияқты адамды аздыра-
тын қылықтардан жиренуді мақсат етеді. Жақсы, жаманның арасын айырып,
ақиқатын айтады немесе "7-ші", "31-ші" сөзінде Абай оқу, өнер-білім
мәселесі төңірегінде келелі ой қозғауы осы жұмыстың басты мақсаты болып
табылады.
Курстық жұмыстың міндеті: Абай қарасөздерінің тақырыптық жағынан топтап,
тәрбиелік мәніне терең түсінік беру.
Зерттеу пәні: Абайдың қарасөздеріндегі басты тәрбиенің қайнар көзі -
мораль, еңбек, адамгершілік тәрбие мәселелері екенін ашып көрсету.
Зерттеу объектісі: Абайдың қарасөздерінің мәнін тәлім – тәрбиелік
тұрғыдан дамыту.
Зерттеудің теориялық мәні: Жалпы бұл зерттеудің теориялық мәні қазіргі
таңда Абай қарасөздерінің тәрбиелік мәні, сонымен қатар даму деңгейі ақын
өлеңдерінде көтерілген адамгершілік, гуманистік мәселелер ғакдияларынды де
терең, дәлелді пікірлермен берілген.
Зерттеудің практикалық мәні: Абайдың қарасөздері-оның ақындық мұрала-
рына қосылған бағалы қазына дейміз. Абайдың өз тұсында болған тарихи шын-
дықпен, қоғамдық құрылыспен, күнделік сан алуан надандық, қанаушылық, оз-
быр зұлымдық атаулының барлығымен байланысты туған шығармалар. Абайдың
адамгершілік жөніндегі моральдық өсиеттерін алсақ, олардың ішінде біздің
заманға да бағасы зор шындықтары, тәрбиелік ойлары аз емес. Бұл жағы
айрықша таратып, талдауды қажет етпейтін түсінікті жайлар.
І Тарау Абай Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні
1.1 Абайдың қарасөздеріндегі басты тақырыптардың бірі - мораль
тәрбиесінің алатын орны
Абай Құнанбаев —казақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін
салушы ғана емес, сонымен бірге ұлы ойшылы. Оның поэтикалық шығармалары мен
ғақлия сөздері пәлсапалық этикалық, эстетикалық, психологиялық және
педагогикалық ой пікірлерге толы.
Абай түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз өмір
сүреді. Біздің түйсігімізбен қабылдауымыз, түсінігіміз айналадағы ақиқат
шындық өмірдің сәулесі ғана.
Адам баласы көзімен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып,
мұрнымен иіскеп тыстағы дүниеден хабар алады,— дейді Абай. Абай дүниені
жаратушы бір күш бар деп қарайды. Бұл жағынан алғанда дейстік көзқараста
болғаны байқалады.
Абайдың қарасөздеріндегі басты тақырыптардың бірі - мораль, тәрбие
мәселелері. Бұл тақырыпқа 12-ші, 20, 36-шы, 44-ші сөздер кіреді.
Ақын өлеңдерінде көтерілген адамгершілік, гуманистік мәселелер
ғакдияларынды де терең, дәлелді пікірлермен берілген.
Абайдың қарасөздері арқылы адамтану мәселесіне байланысты айтылған ой-
пікірлерінің бірі — еңбек тақырыбы. Ақын: "Жаманшылыққа бір ілініп кеткен
соң, бойын жиып алып кетерлік қасиет қазақте кем болады", - дейді. Осы
ойларда ұлы ғұлама халқының етектен тартып отырған қылықтарын тайға таңба
басқандай айта отырып, халқының бетін жақсылыққа, адалдыққа бұрады.
"Не жаманшылық болса да бір етсе, қазақ ол әдетінен еріксіз қорыққанда,
я өлгенде тоқтайды, болмаса ақылына жеңгізіп, мұным теріс екен өздігінен
тоқтаған адамды көрмессің" - деген үзінділерден адам мінез-құлығынан алуан
үлгісін көреміз.
Алайда ұлы ойшыл адамдар жаратылысында бірдей емес дейтін нәсілді
көзқараска қарсы шыға отырып (отыз төртінші қара сөз), адамның туысы, дене
бітімі, шыққан жері, бармақ жері бәрі бірдей... Адам баласы анадан туғанда
екі түрлі мінезбен туады. Бірі — ішсем, жесем, ұйыктасам деп туады. Бұлар
тәннің құмарлығы. Екіншісі — білсем екен деу — жан құмарлығы... (жетінші,
қырық үшінші сөз) деп ой түйіндей келе, адам бойына жан құмарлығы арқылы
жиналатын нәрсенің аты _ақыл, ғылым... ол таланттылық пен ерінбей еңбек
еткен адамның қолына түседі... деген қорытынды жасайды.
Абайдың дүниенің дамуы жөніндегі көзкарасында диалектикалық сарын басым.
Ол табиғат құбылыстарын бір-бірімен өзара байланыста, үнемі өзгеріс дамуда
болады, адамды қоршаған ортаның — табиғаттың ішкі сырын білім-ғылым арқылы
білуге болады деп қарастырады.
Ол қазақ халқыңың саяси-экономикалық және мәдени артта қалушылығы—
оның феодалдық-патриархалдык қатынасынан, рулық талас-тартыстары етек алған
көшпелі тұрмысынан туындап отырған бытыранқылығының салдары екендігін жақсы
білді. Күнде ұрлық күнде төбелеспен күн кешкен алты бақан алауыз елінің
жақсыларына налыған Абай малыңды жауға, басыңды дауға салып, өмірінді
қор қылмай татулас, бірлесіп ел боп Егіннің ебін, сауданың тегін үйрен,
жан аямай кәсіп кыл деп өсиет айтты. Ол қазақ ауылындағы тап тартысын
кере білді, бірақ сол таптық қанаудан құтылудың жолы оқу, ағарту деп
қарады.
Абайдың қарасөздерін тақырып жағынан топтасақ, он-он бір тақырыпқа
бөлінеді. 1-ші сөзінде Абай жазуға кіріскендегі мақсатын айтады. Осы
қарасөзінде ақынның айтпақ ойының өміршегдігі мен бүгінгі заманмен
үндестігіне таң қаласыз: "... Ақыры ойладым: осы ойыма келген нәрселерді
қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде кім
ішінен сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі
дедім де ақыры осыған бел байладым"-дейді. Абай тек осы қарасөзінде ғана
емес, барлық қарасөзінде бейне бір оқушысымен әңгімелесіп отырғанд ай, ол
өзіне-өзі сұрақ беріп, оған нақтылы жауап береді.
Ұлы ағартушы Абай өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр
тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамын ғана ойлайтын
яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп рухани қажеттілікті ойламайтын,
біреуді алдап, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдында
жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы болды.
Оқудағы мақсат халыққа адал қызмет ету деп ұқты.
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге,—
деп жастарды білім-ғылымды меңгеруге шақырды.
Сол кездегі кейбір оқыған жастардың білімді шен алу, шекпен кию үшін
пайдаланып, парақорлықпен алдап-арбаудың құралы етуге тырысқанына ызаланған
Абай:
Ойында жоқ олардың
Салтыков пен Толстой.
Я тілмаш, я адвокат,
Болсам деген бәрінде ой,—
деп сөкті. Жастарға халық қамын ойлаған ақын-жазушылар мен ғалымдарды үлгі-
өнеге етіп, білімдіден шықкан сөз талаптыға кез болса екен— дейді.
Тіршіліктің тұтқасы еқбек пен білімде деп ұққан Абай:
Түбінде баянды еқбек егін салған,
Жасынан оқу оқып білім алған.
Би болған, болыс болған мақсат емес,
Өнердің бұдан өзге бәрі жалған.
Ел болу үшін қала салып отырықшы болу керек, егіншілікті кәсіп ету,
мектеп салып, оқу оқып, білім алу қажет, тіршіліктің тұткасы еңбек пен
білімде ғана тұр деп жар салды. Өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы
болудың мүмкін емес екендігін терең түсінген ол: Барынды салсаң да балана
орыстың ғылымын үйрет... өнер де, ғылым да орыста тұр. Орыстың ғылымы,
өнері дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі...—деп озық
мәдениетті орыс халқын өнеге етті.
Кітапты молда теріс оқыр,
Дағарадай боп сәлдесі...—
деп, Абай бас қатыратын жаттамалы діни оқуға қарсы болды.
Бұл жерде діни оқу жөніндегі Абайдың көзқарасы өзінің замандасы Шоқан,
Ыбырайлармен өзектес келетіні байқалады.
Абай тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлді-- Әне оны берем, міне мұны
берем деп, бастан балаңды алдағаныңа мәз боласың, соңынан балаң алдамшы
болса кімнен көресің? Боқта! деп біреуді боқтатып, кәпір қиянқы, осыған
тимеңдерші деп, оны масаттандырып тентектікке үйретіп қойып, ку, сұм бол
деп, пәленшенің баласы сенің сыртыңнан сатып кетеді деп, тірі жанға
сендірмей жат-мінез қыласың—деп, теріс тәрбие беретін ата-аналарды қатты
сынға алады. Ақыл ардың сақтаушысы деп қарап, адамгершілік мәселелерін
жоғары бағалап, ар тазалығы үшін күресуді дәріптеген ұлы ағартушы
Ынсап, ұят, ар-намыс, сабыр, талап,
Бұларды керек қылмас ешкім кылап...
Терең ой, терең ғылым іздемейді,
Өтірік пен өсекті жүндей сабап,—
деп кейбір жастардың іс-әрекетіне кейістік білдіреді.
Талап, еңбек, терен ой,
Қанағат, рақым-ойлап қой.
Бес асыл іс көнсеніз,— '
деп, ел қамын ойлаған жастардың бойында қандай қасиеттердің болуы
керектігін тізбектейді. Ақылды азамат болу үшін адам бойындағы қасиеттердің
қалыбы үш нәрсеге байланысты екендігін айтады:
...Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек,—
деп адам мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық салғырттық, жалқаулық,
күншілдік, көрсеқызарлық сияқты жаман әдеттердің ақыл мен ойды тоздыратынын
айта келіп, естігенді еске сақтау, көргеннен үлгі-өнеге алу, жаман әдет-
дағдылардан бойын аулақ ұстау,_нәпсіні ақылға жеңгізу, ұстамды болу сияқты
адамгершілік қасиеттерді қастерлейді.
1.2. Абайдың қарасөздері арқылы адамтану мәселесіндегі еңбек, ақыл - ой
тақырыбына байланысты айтылған ой-пікірлері
Ұлы ойшыл Абай адамның өсіп, жетілуіндегі тәрбиенің рөліне ерекше
тоқтала келе, өзінің 19-қара сөзінде Адам баласы туа сала есті болмайды.
Естіп, көріп, ұстап, татып, естілердің айтқандарын есте сақтап қана естілер
қатарында болады. Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті
етеді—деп ақыл-естің тәрбиенің жемісі арқылы жетілетінің ғылыми тұрғыда
дәлелдеп береді. Абай сүйекке біткен мінез сүйекпен бірге кетеді дейтін
теріс көзқарасты әшкерелеп, адам мінезі өмір барысынан сабақ алып, өзін
қоршаған жағдайларға байланысты өзгеріске еніп, оның іс-әрекеттері арқылы
көрінеді деген тұжырым жасайды. Адам мінезінің түрлерін адамгершілік,
моральдық, имандык, тұрғыдан қарастырып, оларды жақсы және жаман деп
жіктейді. Әдептілікті, сыпайылықты, құмарлықты, тәуелсіздікті, беріктікті
жақсы мінезге жатқызса, сепгіштікті, арсыздықты, мақтаншактықты, қулыкты,
жауыздықты т. б. жаман мінез деп есептейді. Егер есті кісінің қатарында
болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасына бір, ең болмаса айында
бір, өмірді қалай еткізгенің жайында өзіңнен өзін есеп ал—дейді. Яғни
адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен мәніне ерекше тоқталады.
Абай: Адам баласы бір-бірінен ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен
озады. Онан басқа нәрселермен оздым ғой демектің бәрі ақымактық—дей келе,
адамды тәрбиелеудегі коғамдық ортаның рөлінің ерекшелігін саралап көрсете
білді. Адам баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, оның өзінің
замандастарынын бәрі виноват—дейді. Яғни Абай сана-сезімді тәрбиелеп
жетілдірудегі қоғамдық ортаның рөлін материалистік көзқараспен түсіндіреді.
Адамның жақсы, жаман болуы. ақылды-ақылсыз болуы генетикалық негізге
байланысты, ақсүйек тұқымнан шыққандар ақылды, алғыр болады дейтін
буржуазиялық нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарама-қарсы Абай адам
мінезінің қалыптасуы тәрбиеге байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің, отыз
жетінші сөзінде: Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін
түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім—деді.
Абай ел қыдырып ас ішіп, аяқ босатар жатып ішер, жалқау жастарды мінеп-
сынай келе:
Жалға жүр, жат елге кет, мал тауып кел,
Малың болса сыйламай тұра алмас ел...
талаптан, талпын, адал еңбек ет. Есек артын жусан, да адал еңбекпен мал
табудың арлығы жоқ егіннің ебін, сауданың тегін үйрен дегенді
насихаттайды. Қулық, сұмдық, ұрлықпен мал таппақ болатын женілдің астымен,
ауырдың үстімен жүріп күн көрушілердің арам пиғылын әшкерелеп, ұрлық түбі
қорлық, адалдан тапқан мал мұратқа жеткізеді, еңбек түбі — зейнет
дегенді өнеге тұт дейді.
Жастардың белгілі бір өнер үйреніп, пайдалы іспен шұғылдануын, адал
еңбекпен мал табуын уағыздаған ұлы ақын оларға:
Әсемпаз болма әрнеге
Өнерпаз болсаң, әрқалан
Сен де бір кірпіш дүниеге
Кетігің тап та, бар қалан,
өмірден өз орныңды таба біл, қоғамның пайдалы азаматы бол деп өсиет айтады.
Абай үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан мәселелері қай коғамда
болмасын аса қажет, адамды қиыншылық атаулыдан аман алып шығатын
тіршіліктің тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарды алға жетелер жарық
жұлдыз нысанасы екені даусыз. Абай махаббат мәселесіне де ерекше көңіл
бөліп, жастарды жұбайлық өмірге үлкен жауапкершілік сезімімен қарауға
шақырады. Өзінің Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат (1891) деген
өлеңінде:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма,—
деп жігіттердің жар тандау мәселесіне тоқталып, қазақтың Аяғын көріп асын
іш, анасын көріп қызын ал деген мақалына орай тәрбиелі жақсы ананын
перзентін малды болмаса да бағала, өмірлік жолдасты дұрыс таңдай біл
дегенді айтады. Сөйтіп отбасы өмірдің этикасын, ерлі-зайыптылардың бір-
бірімен сыйласымды өмір сүруін ескерте келіп, күнделікті тіршілікте
кездесетін қисындық атаулыны қол ұстаса отырып жеңе білуге жастардың әзір
болуын талап етеді.
Кемді күн кызық дәурен тату өткіз,
Жетпесе біріндікін бірің жеткіз...
Бір жерде бірге жүрсен басың қосып,
Біріннің-бірің сөйле сөзін тосып,
Бірінді-бірің ғиззат құрмет етіс
Тұрғандай бейне қорқып, жаның шошып.
Абай сондай - ақ некесі қиылған жастар ауыл-аймақпен жора-жолдас, туған-
туыстарға, сыпайы қарым-қаты-наста жұртка қадірлі болуы өздерінің мінез-
құлқы, іс-әрекетіне байланысты екенін, бұл жерде әсіресе жаңа түскен
келінге қояр талаптың жоғары болатынын мықтап ескертті. Семьядағы достық
қарым-қатынас, ер жігіттің елі мен жора-жолдасына инабатты болу, туған-
туысқандарын құрметтеуге қалыңдыктың міндеті екенін, бұл қасиет оның өз
ерін құрмет тұтуы, қадірлеп сыйлауы қажеттігінен туындайтыны айтылады.
Осыған орай ақын:
Үйіңе тату құрбың келсе кіріп,
Сызданбасын қабакпен имендіріп.
Ері сүйген кісіні о да сүйіп,
Құрмет қылсын, көңілі таза жүріп,—
деді.
Ақын отбасылық әдет-ғұрыпта ерсі қылықтарды қатты сынады. Ол әйел
қауымынын намысты қастерлеуін, қылығымен сүйкімді болуын, үй ішінде
жұлдыздай жайнап жүруін қалады. Ал кейбір жас әйелдердін үй іші шаруасына
қабілетсіз күйректігін, тіпті өзінің бас-аяғына қарауға да мән бермейтін,
салдыр-салақ болып жүретініне кейіс білдірді. Мәселен, Қатыны мен
Масақбай, Әйелің-Медет қызы, аты Өрім атты өлеңдерінде:
Әйелің — Медет қызы, аты Өрім,
Айына бір жумайды беттің кірін деп,
мұндайлардың өзінің тек сыртқы көркіне ғана табынып, үй іші талап-
талғамымен санаспай, отбасы тірлігіне салғырт қарайтының қолынан өнімді іс
келмейтініне, жастық желік, нәпсінің кұлы болып жүретіндерге ренжіп:
Шу дегенде көрінер сұлу артық
Көбі көпшіл келеді ондай қаншық...
Бетім барда бетіме кім шығар— деп
Кімі паңдау келеді, кімі тантық,—
ақын әйелдердің тек тон сұлулығына табынуын ұнатты. Олардың ішкі жан
дүниесінің сұлулығына ерекше назар аударды.
Бай әйел қауымын кейбір нашар қасиеттерден (өсек, жалқаулық, еріншектік,
шаруаға икемсіздік т. б.) бойын аулақ салуын тілеп, олардың ақылды,
инабатты, ыбалы балаға — ана, еріне — жар, ата-енеге сүйкімді келін,
отбасына береке-құт тудырар аса қабілетті адам болуынын аңсады.
Ақын отау құрған жастардың бірінде махаббат сезімі жалған құмарлық
болмауын, махаббатсыз некеде үйдің қуаныш-қызығы болмайтынын, үй ішіндегі
қамсыздық, екі жүзділік пен опасыздық, осындай немқұрайлылық салдары деп
түйді. Өзінің Жарық етпес, қара көңілім неғылса да өлеңінде: адамның
көңіл түкпіріндегі сырын аша отырып, нағыз махаббаттың еш уақытта
сөнбейтінін, үнемі өршіп дамитынын, адамның армай-талмай нәтижелі жұмыс
істеуіне ықпалын тигізетінін шын махаббат кісіні адамгершілікке
жетелейтінін, зұлымдықтан аулақ болатынын ескертті. Абай әйелдің бас
бостандығын, жастардың сүйгеніне қосылып махаббатты өмір сүруін қорғаушы
болды. Әсіресе жас қыздарды еріксіз малға сатып, шалдарға тоқалдыққа зорлап
беруді қатты айыптады.
Кәрі, жас дәурсні өткен тату емес,
Епке көнер ет жүрек сату емес.
Кімде-кім үлкен болса екі мүшел
Мал беріп алғанымен қатыны емес,
мен жастың жүрегін қалыңмал жалғастыра алмайтынын, махаббатсыз дүние бос,
хайуанға оны косыңдар есек құсатып кәріге жасты зорлап қосқан өмірдің несі
сән деп, өзінін, қалың малға деген айыптау үкімін айтты. Сондай-ақ Абай
Бір сұлу кыз тұрыпты хан қолында деген өлеңінде, алтын, күміс, қамқа,
торғынға орап қойып, зорлап алып әйел етпек болған есерсоқ ханды сықақ ете
келеді де:
...Етімді шал сипаған құрт жесіп деп,
Жартастан қыз құлапты терең суға,—
қорлық өмірден ерлік өлімді артық санап өзін өлімге қиған қызды дәріптейді.
Абайдың көзқарасынша шын ғашықтық пен көрсеқызар нәпсіқұмарлық екеуі екі
басқа нәрсе. Әйелдің арын аяққа басып ойыншық етуді азғындық деп санаған
ақын:
...Салынба, қылсандағы сан құмарлық,
Алдыңда уайым көп шошынарлық...
кейбір нәпсіқұмар жеңілтек мінез жастарға опық жегізеді, ұятқа қалдырады
деп ескерту жасайды. Сүйдім, күйдім деп жалған сөзбен арудың ақ жүрегіне
дақ түсіріп алдаусырататын екі жүзді жігіттерден бойжеткен қыздың өз арын
таза сақтауын қалаған Абай:
Құйрығы шаян, беті адам
Байқамай сенбе құрбыға.
Жылмаңы сыртта, іші арам
Кез болар қайда сорлыға,—
деп аяушылық білдіреді. Арды белге түйіп, алды-артына қарамайтын желөкпе,
нәпсіқұмар, опасыз жастардың қылығына ызаланған ұлы ақын:
Ары кеткен алдамыш
Мені-ақ алда сөкпейін.
Балы тамған жас қамыс
Ормасаншы көктейін!—
деп лағынет айтады. Мәңгілік махаббатты өмірдің көркі деп бағалаған ұлы
ойшыл Абай Махаббатты өмірлік серіктікке, отбасының ұйтқысына арқау етуді
мұрат тұтты.
Ғашықтық іздеп тантыма
Аз күн әуре несі іс?
Өлгенше болар бар ма дос?
куаныш, кайғы — бәрі бас—
деп өткінші, алдамшы сезімге бола әуреленбей, оны жүректе мәңгі сақтап,
өмірге арқау етуді жастарға үлгі-өнеге ғып ұсынды. Абай дәріптеген мәнгілік
махаббат, адал достық, ол кіршіксіз таза махаббаттың эталлоны, жастардың ой-
арманын жарқын болашақка, терең мақсатка жетектейтін жарық жұлдыз маягы
сияқты.
Сайып келгенде, Абай бозбала мен бойжеткенді жұбайлық өмірге баулуда мына
мәселелерге баса назар аударды:
1) адам өмірінің сыңары, бір бүтіннің жартысы болатын өмір серік жар
таңдауда тәрбиелі, ақылы ажарына сай, еңбек сүйгіш адамгершілігі мол, таза
жүректі адаммен бас қосқан абзал екендігі; 2) жастық шақ — адам өмірінің ең
қызық ең, жауапты, ең мағыналы шағы, оның басты ерекшелігі: алданғыш көңіл,
албырт сезім, сенгіш жүрек, батыл әрекет, қызыкқа құмар, қызылға өш өткінші
дәурен екендігі; 3) жастық шақта отбасын құру, білім алу, еңбек қарекетіне
төселу қажетін, бұл — адамшылықтың басталу шағы екенін, оны қалайда дұрыс
бастау кажет болатыны; 4) отбасын кұру бақыты екі адамның тілек-мүддесінің
бірлігі, жастар өз бақытының қожасы, мұны берік дәстүрге айналдыру олардың
өз қолдарында екендігі.
Сөйтіп, Абай келешегінен үміт еткен жастардың жұбайлық өмірге алдын ала
даярлықпен баруына ерекше мән берді, отбасындағы тіршіліктің барлық жай-
жапсарын, жетістік-кемістігін түк қалдырмай олардың алдарына жайып салды,
жақсысынан үйренуге, жаманынан жиренуге шақырды.
ІІ Тарау Абайдың педагогикалық көзқарастары
2.1 Абайдың қарасөздері - оның ақындық мұраларына қосылған бағалы
қазына
Қазақтың мақалдарын сынай отыра Абай дүниеқоңыздық, ұятсыздық сияқты
адамды аздыратын қылықтардан жиренуді мақсат етеді. Жақсы, жаманның арасын
айырып, ақиқатын айтады немесе "7-ші", "31-ші" сөзінде Абай оқу, өнер-білім
мәселесі төңірегінде келелі ой қозғайды.
Абайдың 6-шы, 8-ші, 9-шы, 10-шы, 14-ші, 23-ші, 26-шы, 29-шы, 33-ші, 39-
шы, 40-шы, 41-ші, 42-ші және 43-ші соз сияқты ғақлиялары тақырып жағынан
бір-біріне жақын, бұларда Абай халық атынан ой толғайды.
Бұл мақалдардан не шықты? Мұғалім болды: қазақ тыныштық үшін, білім
үшін, әділет үшін, әділет үшін қам жемей-ді екен, бермесе, оны менен
жауласпақ екен, егер малды болса екесін жаулауды да ұят көрмейді екен.
Әйтеуір ұрлық, қулық-сұмдық, тіленшілік, соған ұқсаған қылықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Тарау Абай Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні
1.1 Абайдың қарасөздеріндегі басты тақырыптардың бірі - мораль
тәрбиесінің алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .4-7
1.2. Абайдың қарасөздері арқылы адамтану мәселесіндегі еңбек, ақыл - ой
тақырыбына байланысты айтылған ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .9-16
ІІ Тарау Абайдың педагогикалық көзқарастары
2.1 Абайдың қарасөздері - оның ақындық мұраларына қосылған бағалы
қазына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-18
2.2 Ақын творчествосындағы адамның психологиялық даму
жолындағы тәрбие мен білімнің атқаратын
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .19-24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25-26
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Абай - өз заманының биік парасат иесі ғана
емес, бүгінгі заман айшылықтарын шегінуте де оң бағыт берген биік тұлға.
Ақынның гуманистік идеясы тек өледдерінде ғана емес, қарасөздерінде де
терең философиялық толғаныспен көрініс тапқан. Абай қарасөздері терең ой
мен күрделі пікірге құрылған ақын шығармашылығындағы айтпақ ой, терең
филососриялық мұғалім өзі зерттеп, түсінгенде ғана осы бағытта баламен
жүргізілетін білімдік және тәрбиелік істері нәтижелі болмақ.
Курстық жұмыстың мақсаты: Абай қарасөздерінің тәрбиелік мәнін қазақтың
мақалдарын сынай отыра Абай дүниеқоңыздық, ұятсыздық сияқты адамды аздыра-
тын қылықтардан жиренуді мақсат етеді. Жақсы, жаманның арасын айырып,
ақиқатын айтады немесе "7-ші", "31-ші" сөзінде Абай оқу, өнер-білім
мәселесі төңірегінде келелі ой қозғауы осы жұмыстың басты мақсаты болып
табылады.
Курстық жұмыстың міндеті: Абай қарасөздерінің тақырыптық жағынан топтап,
тәрбиелік мәніне терең түсінік беру.
Зерттеу пәні: Абайдың қарасөздеріндегі басты тәрбиенің қайнар көзі -
мораль, еңбек, адамгершілік тәрбие мәселелері екенін ашып көрсету.
Зерттеу объектісі: Абайдың қарасөздерінің мәнін тәлім – тәрбиелік
тұрғыдан дамыту.
Зерттеудің теориялық мәні: Жалпы бұл зерттеудің теориялық мәні қазіргі
таңда Абай қарасөздерінің тәрбиелік мәні, сонымен қатар даму деңгейі ақын
өлеңдерінде көтерілген адамгершілік, гуманистік мәселелер ғакдияларынды де
терең, дәлелді пікірлермен берілген.
Зерттеудің практикалық мәні: Абайдың қарасөздері-оның ақындық мұрала-
рына қосылған бағалы қазына дейміз. Абайдың өз тұсында болған тарихи шын-
дықпен, қоғамдық құрылыспен, күнделік сан алуан надандық, қанаушылық, оз-
быр зұлымдық атаулының барлығымен байланысты туған шығармалар. Абайдың
адамгершілік жөніндегі моральдық өсиеттерін алсақ, олардың ішінде біздің
заманға да бағасы зор шындықтары, тәрбиелік ойлары аз емес. Бұл жағы
айрықша таратып, талдауды қажет етпейтін түсінікті жайлар.
І Тарау Абай Құнанбаевтың қара сөздерінің тәрбиелік мәні
1.1 Абайдың қарасөздеріндегі басты тақырыптардың бірі - мораль
тәрбиесінің алатын орны
Абай Құнанбаев —казақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін
салушы ғана емес, сонымен бірге ұлы ойшылы. Оның поэтикалық шығармалары мен
ғақлия сөздері пәлсапалық этикалық, эстетикалық, психологиялық және
педагогикалық ой пікірлерге толы.
Абай түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз өмір
сүреді. Біздің түйсігімізбен қабылдауымыз, түсінігіміз айналадағы ақиқат
шындық өмірдің сәулесі ғана.
Адам баласы көзімен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып,
мұрнымен иіскеп тыстағы дүниеден хабар алады,— дейді Абай. Абай дүниені
жаратушы бір күш бар деп қарайды. Бұл жағынан алғанда дейстік көзқараста
болғаны байқалады.
Абайдың қарасөздеріндегі басты тақырыптардың бірі - мораль, тәрбие
мәселелері. Бұл тақырыпқа 12-ші, 20, 36-шы, 44-ші сөздер кіреді.
Ақын өлеңдерінде көтерілген адамгершілік, гуманистік мәселелер
ғакдияларынды де терең, дәлелді пікірлермен берілген.
Абайдың қарасөздері арқылы адамтану мәселесіне байланысты айтылған ой-
пікірлерінің бірі — еңбек тақырыбы. Ақын: "Жаманшылыққа бір ілініп кеткен
соң, бойын жиып алып кетерлік қасиет қазақте кем болады", - дейді. Осы
ойларда ұлы ғұлама халқының етектен тартып отырған қылықтарын тайға таңба
басқандай айта отырып, халқының бетін жақсылыққа, адалдыққа бұрады.
"Не жаманшылық болса да бір етсе, қазақ ол әдетінен еріксіз қорыққанда,
я өлгенде тоқтайды, болмаса ақылына жеңгізіп, мұным теріс екен өздігінен
тоқтаған адамды көрмессің" - деген үзінділерден адам мінез-құлығынан алуан
үлгісін көреміз.
Алайда ұлы ойшыл адамдар жаратылысында бірдей емес дейтін нәсілді
көзқараска қарсы шыға отырып (отыз төртінші қара сөз), адамның туысы, дене
бітімі, шыққан жері, бармақ жері бәрі бірдей... Адам баласы анадан туғанда
екі түрлі мінезбен туады. Бірі — ішсем, жесем, ұйыктасам деп туады. Бұлар
тәннің құмарлығы. Екіншісі — білсем екен деу — жан құмарлығы... (жетінші,
қырық үшінші сөз) деп ой түйіндей келе, адам бойына жан құмарлығы арқылы
жиналатын нәрсенің аты _ақыл, ғылым... ол таланттылық пен ерінбей еңбек
еткен адамның қолына түседі... деген қорытынды жасайды.
Абайдың дүниенің дамуы жөніндегі көзкарасында диалектикалық сарын басым.
Ол табиғат құбылыстарын бір-бірімен өзара байланыста, үнемі өзгеріс дамуда
болады, адамды қоршаған ортаның — табиғаттың ішкі сырын білім-ғылым арқылы
білуге болады деп қарастырады.
Ол қазақ халқыңың саяси-экономикалық және мәдени артта қалушылығы—
оның феодалдық-патриархалдык қатынасынан, рулық талас-тартыстары етек алған
көшпелі тұрмысынан туындап отырған бытыранқылығының салдары екендігін жақсы
білді. Күнде ұрлық күнде төбелеспен күн кешкен алты бақан алауыз елінің
жақсыларына налыған Абай малыңды жауға, басыңды дауға салып, өмірінді
қор қылмай татулас, бірлесіп ел боп Егіннің ебін, сауданың тегін үйрен,
жан аямай кәсіп кыл деп өсиет айтты. Ол қазақ ауылындағы тап тартысын
кере білді, бірақ сол таптық қанаудан құтылудың жолы оқу, ағарту деп
қарады.
Абайдың қарасөздерін тақырып жағынан топтасақ, он-он бір тақырыпқа
бөлінеді. 1-ші сөзінде Абай жазуға кіріскендегі мақсатын айтады. Осы
қарасөзінде ақынның айтпақ ойының өміршегдігі мен бүгінгі заманмен
үндестігіне таң қаласыз: "... Ақыры ойладым: осы ойыма келген нәрселерді
қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде кім
ішінен сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі
дедім де ақыры осыған бел байладым"-дейді. Абай тек осы қарасөзінде ғана
емес, барлық қарасөзінде бейне бір оқушысымен әңгімелесіп отырғанд ай, ол
өзіне-өзі сұрақ беріп, оған нақтылы жауап береді.
Ұлы ағартушы Абай өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының ауыр
тұрмысын және надандығын мінеп-шенеді. Қара басының қамын ғана ойлайтын
яғни тән қажеттігін өтеуді ғана ескеріп рухани қажеттілікті ойламайтын,
біреуді алдап, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінен күшті әкімдер алдында
жағымпаздықпен көзге түсіп қалуға тырысушыларға Абай мейлінше қарсы болды.
Оқудағы мақсат халыққа адал қызмет ету деп ұқты.
Пайда ойлама, ар ойла
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта
Ерінбей оқып көруге,—
деп жастарды білім-ғылымды меңгеруге шақырды.
Сол кездегі кейбір оқыған жастардың білімді шен алу, шекпен кию үшін
пайдаланып, парақорлықпен алдап-арбаудың құралы етуге тырысқанына ызаланған
Абай:
Ойында жоқ олардың
Салтыков пен Толстой.
Я тілмаш, я адвокат,
Болсам деген бәрінде ой,—
деп сөкті. Жастарға халық қамын ойлаған ақын-жазушылар мен ғалымдарды үлгі-
өнеге етіп, білімдіден шықкан сөз талаптыға кез болса екен— дейді.
Тіршіліктің тұтқасы еқбек пен білімде деп ұққан Абай:
Түбінде баянды еқбек егін салған,
Жасынан оқу оқып білім алған.
Би болған, болыс болған мақсат емес,
Өнердің бұдан өзге бәрі жалған.
Ел болу үшін қала салып отырықшы болу керек, егіншілікті кәсіп ету,
мектеп салып, оқу оқып, білім алу қажет, тіршіліктің тұткасы еңбек пен
білімде ғана тұр деп жар салды. Өнер-білімсіз қоғамның пайдалы азаматы
болудың мүмкін емес екендігін терең түсінген ол: Барынды салсаң да балана
орыстың ғылымын үйрет... өнер де, ғылым да орыста тұр. Орыстың ғылымы,
өнері дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі...—деп озық
мәдениетті орыс халқын өнеге етті.
Кітапты молда теріс оқыр,
Дағарадай боп сәлдесі...—
деп, Абай бас қатыратын жаттамалы діни оқуға қарсы болды.
Бұл жерде діни оқу жөніндегі Абайдың көзқарасы өзінің замандасы Шоқан,
Ыбырайлармен өзектес келетіні байқалады.
Абай тәрбие мәселесіне ерекше көңіл бөлді-- Әне оны берем, міне мұны
берем деп, бастан балаңды алдағаныңа мәз боласың, соңынан балаң алдамшы
болса кімнен көресің? Боқта! деп біреуді боқтатып, кәпір қиянқы, осыған
тимеңдерші деп, оны масаттандырып тентектікке үйретіп қойып, ку, сұм бол
деп, пәленшенің баласы сенің сыртыңнан сатып кетеді деп, тірі жанға
сендірмей жат-мінез қыласың—деп, теріс тәрбие беретін ата-аналарды қатты
сынға алады. Ақыл ардың сақтаушысы деп қарап, адамгершілік мәселелерін
жоғары бағалап, ар тазалығы үшін күресуді дәріптеген ұлы ағартушы
Ынсап, ұят, ар-намыс, сабыр, талап,
Бұларды керек қылмас ешкім кылап...
Терең ой, терең ғылым іздемейді,
Өтірік пен өсекті жүндей сабап,—
деп кейбір жастардың іс-әрекетіне кейістік білдіреді.
Талап, еңбек, терен ой,
Қанағат, рақым-ойлап қой.
Бес асыл іс көнсеніз,— '
деп, ел қамын ойлаған жастардың бойында қандай қасиеттердің болуы
керектігін тізбектейді. Ақылды азамат болу үшін адам бойындағы қасиеттердің
қалыбы үш нәрсеге байланысты екендігін айтады:
...Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек,—
деп адам мінезіндегі орынсыз мақтан, ойсыздық салғырттық, жалқаулық,
күншілдік, көрсеқызарлық сияқты жаман әдеттердің ақыл мен ойды тоздыратынын
айта келіп, естігенді еске сақтау, көргеннен үлгі-өнеге алу, жаман әдет-
дағдылардан бойын аулақ ұстау,_нәпсіні ақылға жеңгізу, ұстамды болу сияқты
адамгершілік қасиеттерді қастерлейді.
1.2. Абайдың қарасөздері арқылы адамтану мәселесіндегі еңбек, ақыл - ой
тақырыбына байланысты айтылған ой-пікірлері
Ұлы ойшыл Абай адамның өсіп, жетілуіндегі тәрбиенің рөліне ерекше
тоқтала келе, өзінің 19-қара сөзінде Адам баласы туа сала есті болмайды.
Естіп, көріп, ұстап, татып, естілердің айтқандарын есте сақтап қана естілер
қатарында болады. Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті
етеді—деп ақыл-естің тәрбиенің жемісі арқылы жетілетінің ғылыми тұрғыда
дәлелдеп береді. Абай сүйекке біткен мінез сүйекпен бірге кетеді дейтін
теріс көзқарасты әшкерелеп, адам мінезі өмір барысынан сабақ алып, өзін
қоршаған жағдайларға байланысты өзгеріске еніп, оның іс-әрекеттері арқылы
көрінеді деген тұжырым жасайды. Адам мінезінің түрлерін адамгершілік,
моральдық, имандык, тұрғыдан қарастырып, оларды жақсы және жаман деп
жіктейді. Әдептілікті, сыпайылықты, құмарлықты, тәуелсіздікті, беріктікті
жақсы мінезге жатқызса, сепгіштікті, арсыздықты, мақтаншактықты, қулыкты,
жауыздықты т. б. жаман мінез деп есептейді. Егер есті кісінің қатарында
болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасына бір, ең болмаса айында
бір, өмірді қалай еткізгенің жайында өзіңнен өзін есеп ал—дейді. Яғни
адамның өзін-өзі тәрбиелеу мәселесінің маңызы мен мәніне ерекше тоқталады.
Абай: Адам баласы бір-бірінен ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен
озады. Онан басқа нәрселермен оздым ғой демектің бәрі ақымактық—дей келе,
адамды тәрбиелеудегі коғамдық ортаның рөлінің ерекшелігін саралап көрсете
білді. Адам баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, оның өзінің
замандастарынын бәрі виноват—дейді. Яғни Абай сана-сезімді тәрбиелеп
жетілдірудегі қоғамдық ортаның рөлін материалистік көзқараспен түсіндіреді.
Адамның жақсы, жаман болуы. ақылды-ақылсыз болуы генетикалық негізге
байланысты, ақсүйек тұқымнан шыққандар ақылды, алғыр болады дейтін
буржуазиялық нәсілдік, идеалистік көзқарасқа қарама-қарсы Абай адам
мінезінің қалыптасуы тәрбиеге байланысты екенін дәлелдеді. Өзінің, отыз
жетінші сөзінде: Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін
түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім—деді.
Абай ел қыдырып ас ішіп, аяқ босатар жатып ішер, жалқау жастарды мінеп-
сынай келе:
Жалға жүр, жат елге кет, мал тауып кел,
Малың болса сыйламай тұра алмас ел...
талаптан, талпын, адал еңбек ет. Есек артын жусан, да адал еңбекпен мал
табудың арлығы жоқ егіннің ебін, сауданың тегін үйрен дегенді
насихаттайды. Қулық, сұмдық, ұрлықпен мал таппақ болатын женілдің астымен,
ауырдың үстімен жүріп күн көрушілердің арам пиғылын әшкерелеп, ұрлық түбі
қорлық, адалдан тапқан мал мұратқа жеткізеді, еңбек түбі — зейнет
дегенді өнеге тұт дейді.
Жастардың белгілі бір өнер үйреніп, пайдалы іспен шұғылдануын, адал
еңбекпен мал табуын уағыздаған ұлы ақын оларға:
Әсемпаз болма әрнеге
Өнерпаз болсаң, әрқалан
Сен де бір кірпіш дүниеге
Кетігің тап та, бар қалан,
өмірден өз орныңды таба біл, қоғамның пайдалы азаматы бол деп өсиет айтады.
Абай үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан мәселелері қай коғамда
болмасын аса қажет, адамды қиыншылық атаулыдан аман алып шығатын
тіршіліктің тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарды алға жетелер жарық
жұлдыз нысанасы екені даусыз. Абай махаббат мәселесіне де ерекше көңіл
бөліп, жастарды жұбайлық өмірге үлкен жауапкершілік сезімімен қарауға
шақырады. Өзінің Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат (1891) деген
өлеңінде:
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан ғапыл қалма,—
деп жігіттердің жар тандау мәселесіне тоқталып, қазақтың Аяғын көріп асын
іш, анасын көріп қызын ал деген мақалына орай тәрбиелі жақсы ананын
перзентін малды болмаса да бағала, өмірлік жолдасты дұрыс таңдай біл
дегенді айтады. Сөйтіп отбасы өмірдің этикасын, ерлі-зайыптылардың бір-
бірімен сыйласымды өмір сүруін ескерте келіп, күнделікті тіршілікте
кездесетін қисындық атаулыны қол ұстаса отырып жеңе білуге жастардың әзір
болуын талап етеді.
Кемді күн кызық дәурен тату өткіз,
Жетпесе біріндікін бірің жеткіз...
Бір жерде бірге жүрсен басың қосып,
Біріннің-бірің сөйле сөзін тосып,
Бірінді-бірің ғиззат құрмет етіс
Тұрғандай бейне қорқып, жаның шошып.
Абай сондай - ақ некесі қиылған жастар ауыл-аймақпен жора-жолдас, туған-
туыстарға, сыпайы қарым-қаты-наста жұртка қадірлі болуы өздерінің мінез-
құлқы, іс-әрекетіне байланысты екенін, бұл жерде әсіресе жаңа түскен
келінге қояр талаптың жоғары болатынын мықтап ескертті. Семьядағы достық
қарым-қатынас, ер жігіттің елі мен жора-жолдасына инабатты болу, туған-
туысқандарын құрметтеуге қалыңдыктың міндеті екенін, бұл қасиет оның өз
ерін құрмет тұтуы, қадірлеп сыйлауы қажеттігінен туындайтыны айтылады.
Осыған орай ақын:
Үйіңе тату құрбың келсе кіріп,
Сызданбасын қабакпен имендіріп.
Ері сүйген кісіні о да сүйіп,
Құрмет қылсын, көңілі таза жүріп,—
деді.
Ақын отбасылық әдет-ғұрыпта ерсі қылықтарды қатты сынады. Ол әйел
қауымынын намысты қастерлеуін, қылығымен сүйкімді болуын, үй ішінде
жұлдыздай жайнап жүруін қалады. Ал кейбір жас әйелдердін үй іші шаруасына
қабілетсіз күйректігін, тіпті өзінің бас-аяғына қарауға да мән бермейтін,
салдыр-салақ болып жүретініне кейіс білдірді. Мәселен, Қатыны мен
Масақбай, Әйелің-Медет қызы, аты Өрім атты өлеңдерінде:
Әйелің — Медет қызы, аты Өрім,
Айына бір жумайды беттің кірін деп,
мұндайлардың өзінің тек сыртқы көркіне ғана табынып, үй іші талап-
талғамымен санаспай, отбасы тірлігіне салғырт қарайтының қолынан өнімді іс
келмейтініне, жастық желік, нәпсінің кұлы болып жүретіндерге ренжіп:
Шу дегенде көрінер сұлу артық
Көбі көпшіл келеді ондай қаншық...
Бетім барда бетіме кім шығар— деп
Кімі паңдау келеді, кімі тантық,—
ақын әйелдердің тек тон сұлулығына табынуын ұнатты. Олардың ішкі жан
дүниесінің сұлулығына ерекше назар аударды.
Бай әйел қауымын кейбір нашар қасиеттерден (өсек, жалқаулық, еріншектік,
шаруаға икемсіздік т. б.) бойын аулақ салуын тілеп, олардың ақылды,
инабатты, ыбалы балаға — ана, еріне — жар, ата-енеге сүйкімді келін,
отбасына береке-құт тудырар аса қабілетті адам болуынын аңсады.
Ақын отау құрған жастардың бірінде махаббат сезімі жалған құмарлық
болмауын, махаббатсыз некеде үйдің қуаныш-қызығы болмайтынын, үй ішіндегі
қамсыздық, екі жүзділік пен опасыздық, осындай немқұрайлылық салдары деп
түйді. Өзінің Жарық етпес, қара көңілім неғылса да өлеңінде: адамның
көңіл түкпіріндегі сырын аша отырып, нағыз махаббаттың еш уақытта
сөнбейтінін, үнемі өршіп дамитынын, адамның армай-талмай нәтижелі жұмыс
істеуіне ықпалын тигізетінін шын махаббат кісіні адамгершілікке
жетелейтінін, зұлымдықтан аулақ болатынын ескертті. Абай әйелдің бас
бостандығын, жастардың сүйгеніне қосылып махаббатты өмір сүруін қорғаушы
болды. Әсіресе жас қыздарды еріксіз малға сатып, шалдарға тоқалдыққа зорлап
беруді қатты айыптады.
Кәрі, жас дәурсні өткен тату емес,
Епке көнер ет жүрек сату емес.
Кімде-кім үлкен болса екі мүшел
Мал беріп алғанымен қатыны емес,
мен жастың жүрегін қалыңмал жалғастыра алмайтынын, махаббатсыз дүние бос,
хайуанға оны косыңдар есек құсатып кәріге жасты зорлап қосқан өмірдің несі
сән деп, өзінін, қалың малға деген айыптау үкімін айтты. Сондай-ақ Абай
Бір сұлу кыз тұрыпты хан қолында деген өлеңінде, алтын, күміс, қамқа,
торғынға орап қойып, зорлап алып әйел етпек болған есерсоқ ханды сықақ ете
келеді де:
...Етімді шал сипаған құрт жесіп деп,
Жартастан қыз құлапты терең суға,—
қорлық өмірден ерлік өлімді артық санап өзін өлімге қиған қызды дәріптейді.
Абайдың көзқарасынша шын ғашықтық пен көрсеқызар нәпсіқұмарлық екеуі екі
басқа нәрсе. Әйелдің арын аяққа басып ойыншық етуді азғындық деп санаған
ақын:
...Салынба, қылсандағы сан құмарлық,
Алдыңда уайым көп шошынарлық...
кейбір нәпсіқұмар жеңілтек мінез жастарға опық жегізеді, ұятқа қалдырады
деп ескерту жасайды. Сүйдім, күйдім деп жалған сөзбен арудың ақ жүрегіне
дақ түсіріп алдаусырататын екі жүзді жігіттерден бойжеткен қыздың өз арын
таза сақтауын қалаған Абай:
Құйрығы шаян, беті адам
Байқамай сенбе құрбыға.
Жылмаңы сыртта, іші арам
Кез болар қайда сорлыға,—
деп аяушылық білдіреді. Арды белге түйіп, алды-артына қарамайтын желөкпе,
нәпсіқұмар, опасыз жастардың қылығына ызаланған ұлы ақын:
Ары кеткен алдамыш
Мені-ақ алда сөкпейін.
Балы тамған жас қамыс
Ормасаншы көктейін!—
деп лағынет айтады. Мәңгілік махаббатты өмірдің көркі деп бағалаған ұлы
ойшыл Абай Махаббатты өмірлік серіктікке, отбасының ұйтқысына арқау етуді
мұрат тұтты.
Ғашықтық іздеп тантыма
Аз күн әуре несі іс?
Өлгенше болар бар ма дос?
куаныш, кайғы — бәрі бас—
деп өткінші, алдамшы сезімге бола әуреленбей, оны жүректе мәңгі сақтап,
өмірге арқау етуді жастарға үлгі-өнеге ғып ұсынды. Абай дәріптеген мәнгілік
махаббат, адал достық, ол кіршіксіз таза махаббаттың эталлоны, жастардың ой-
арманын жарқын болашақка, терең мақсатка жетектейтін жарық жұлдыз маягы
сияқты.
Сайып келгенде, Абай бозбала мен бойжеткенді жұбайлық өмірге баулуда мына
мәселелерге баса назар аударды:
1) адам өмірінің сыңары, бір бүтіннің жартысы болатын өмір серік жар
таңдауда тәрбиелі, ақылы ажарына сай, еңбек сүйгіш адамгершілігі мол, таза
жүректі адаммен бас қосқан абзал екендігі; 2) жастық шақ — адам өмірінің ең
қызық ең, жауапты, ең мағыналы шағы, оның басты ерекшелігі: алданғыш көңіл,
албырт сезім, сенгіш жүрек, батыл әрекет, қызыкқа құмар, қызылға өш өткінші
дәурен екендігі; 3) жастық шақта отбасын құру, білім алу, еңбек қарекетіне
төселу қажетін, бұл — адамшылықтың басталу шағы екенін, оны қалайда дұрыс
бастау кажет болатыны; 4) отбасын кұру бақыты екі адамның тілек-мүддесінің
бірлігі, жастар өз бақытының қожасы, мұны берік дәстүрге айналдыру олардың
өз қолдарында екендігі.
Сөйтіп, Абай келешегінен үміт еткен жастардың жұбайлық өмірге алдын ала
даярлықпен баруына ерекше мән берді, отбасындағы тіршіліктің барлық жай-
жапсарын, жетістік-кемістігін түк қалдырмай олардың алдарына жайып салды,
жақсысынан үйренуге, жаманынан жиренуге шақырды.
ІІ Тарау Абайдың педагогикалық көзқарастары
2.1 Абайдың қарасөздері - оның ақындық мұраларына қосылған бағалы
қазына
Қазақтың мақалдарын сынай отыра Абай дүниеқоңыздық, ұятсыздық сияқты
адамды аздыратын қылықтардан жиренуді мақсат етеді. Жақсы, жаманның арасын
айырып, ақиқатын айтады немесе "7-ші", "31-ші" сөзінде Абай оқу, өнер-білім
мәселесі төңірегінде келелі ой қозғайды.
Абайдың 6-шы, 8-ші, 9-шы, 10-шы, 14-ші, 23-ші, 26-шы, 29-шы, 33-ші, 39-
шы, 40-шы, 41-ші, 42-ші және 43-ші соз сияқты ғақлиялары тақырып жағынан
бір-біріне жақын, бұларда Абай халық атынан ой толғайды.
Бұл мақалдардан не шықты? Мұғалім болды: қазақ тыныштық үшін, білім
үшін, әділет үшін, әділет үшін қам жемей-ді екен, бермесе, оны менен
жауласпақ екен, егер малды болса екесін жаулауды да ұят көрмейді екен.
Әйтеуір ұрлық, қулық-сұмдық, тіленшілік, соған ұқсаған қылықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz