Қазақ тіліне енген араб-парсы сөздеріндегі фонетикалық өзгерістер

1 ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ ЕНГЕН АРАБ.ПАРСЫ СӨЗДЕРІНДЕГІ ФОНЕТИКАЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕР
2 [һаи һәввәз] дыбысының өзгеріске ұшырауы және оның басқа фонемаларға ауысып кетуі
3 «Ғәйн» фонемасының қазақ тілінде түрленуі (ғәйн.е му'джәмэ)
4 һа дыбысына қатысты өзгерістер ха.и муһмәлә немесе ха.и хутти)
5 'әйн дыбысының өзгеруі жэне алмасуы эйн.е муһмәлә)
Пайдаланылған әдебиеттер

Қазақ тілінің лексикалық құрамындағы араб-парсы сөздерінің тілімізге сіңісіп, табиғи түрде қалыптасып кеткені сондай, тіпті мұндай шеттен ауысқан элементтердің көпшілігін қазақтын, байырғы, төл сөздерінен ажырату қиын. «Бір тілден екінші тілге ауысудын, ұзақ жолын басып өткен, әрқайсысы әр түрлі кезеңдерде келіп басқа тілге енген мұндай сөздердің сыртқы, дыбыстық тұлғасы тұрақсыз болып келеді»
Әр тілдің өзіне тән ішкі заңдылықтары бар екені мәлім. Белгілі бір тілдегі дыбыстың, фонемалық қасиеті екінші бір тілде өзгеше түрде болып келуі ықтимал. Мәселен, қазақ тілінің тек өзіне ғана тән фонетикалық заңдылықтары бар. Демек, қазақ тіліне ауысқан араб және парсы сөздері қалайда қазақ тілінің осы заңдылықтарына бағынып, соның әсерімен өзінін, алғашқы фонетикалық бейнесін өзгертіп жібереді. Бұл аса күрделі тілдік құбылыс әр түрлі жағдайларда түрліше жүзеге асып отырады. Араб, парсы және қазақ тілдерінің тілдік құрамы әр түрлі болып келеді. Парсы, әсіресе араб тіліндегі дауыссыз дыбыстардың бәрінің бірдей эквиваленті қазақ тілінен табыла бермейді. Сондықтан араб яки парсы сөздерін қазақтар сол күйінде айнытпай, дәл айтпағаны түсінікті. Қазақ араб-парсы сөздерін қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне бейімдеп қана айтуы мүмкін. Демек, ол араб және парсы сөздерін айтқанда қазақ тілінде жоқ дыбыстарды айтпай, «аттап өтіп кетуге», яки оның орнына қазақ тіліндегі соған жақындау келетін дыбыстардың бірін қолдануға мәжбүр болады. Ал кейде араб, парсы дыбыстарын шамалы артикуляциялық өзгеріске ұшыратып айта береді.
Біз осы бөлімде қазақ тіліне енген араб және парсы сөздерінің қандай фонетикалық өзгерістерге ұшырағанын жан-жақты зерттеп, мұның өзін белгілі бір жүйеге келтіруге өз мүмкіндігімізше әрекет жасап көреміз.
[һаи һәввәз] дыбысының өзгеріске ұшырауы және оның басқа
фонемаларға ауысып кетуі
Жалпы [һ] дыбысы қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне тән фонема емес. «Бұл фонемамен келетін сөздер қазақ тілінде өте аз. Төл сөздерден бірлі-жарым одағайлар келеді (мысалы: аһ, уһ, еһе, аһа); ол кейбір шығыс тілдерінен ауысқан сөздерде ұшырап отырады...
[һ] — бірден-бір көмейден шығатын фонема. Екінші сөзбен айтқанда, бұл фонема тікелей экспирация арқылы жасалады. Дауыс шымылдығы бұл фонеманы айтқанда өзара өте жуық тұрады да, онда діріл (вибрация) болмайды, фонациялық ауа сүзіліп шығады: сондықтан бұл ызың (фрикатив) фонемалардың тобына жатады. Өзге дауыссыздардан мұның айырмасы: ауа бөгетсіз, қарқынды шығады».

1. Л.З.Рүстемов. “Қазіргі қазақ тіліндегі араб – парсы кірме сөздері.
Қазақ ССР-нің “Ғылым” баспасы. Алматы – 1982 ж.