Инвестициялық жобаларды талдаудың қолдау жүйелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ..3
1. Инвестициялық қызметтің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Инвестициялық жоба капиталының құнын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.2. Дисконттау мөлшерлемесі ... ... ... 23
2. Инвестициялық жобаларды бағалау мен экономикалық тиімділігін талдауды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1. Қаржылық модельді құруға арналған бастапқы мәліметтер ... ... ... ... ... ...29
2.2. Макро және микроэкономикалық болжамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2.1. Инвестициялық жоба бойынша шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2.2. Инвестициялық жобаны қаржыландыру көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3. Операциялық табыстар мен шығындар ... ... ... ... .34
2.4. Қарыз бен борышқа қызмет көрсету сұлбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.5. Ақша ағымдарын талдау ... ... ... ...37
2.6. Инвесторлардың талдауы ... .43
3. Инвестициялық жобаларды талдаудың қолдау жүйесін программалық қамтамасыз етуін жүзеге асыру ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Пайдаланылған әдебиет тізімі
1. Инвестициялық қызметтің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Инвестициялық жоба капиталының құнын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.2. Дисконттау мөлшерлемесі ... ... ... 23
2. Инвестициялық жобаларды бағалау мен экономикалық тиімділігін талдауды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1. Қаржылық модельді құруға арналған бастапқы мәліметтер ... ... ... ... ... ...29
2.2. Макро және микроэкономикалық болжамдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2.1. Инвестициялық жоба бойынша шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2.2. Инвестициялық жобаны қаржыландыру көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3. Операциялық табыстар мен шығындар ... ... ... ... .34
2.4. Қарыз бен борышқа қызмет көрсету сұлбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.5. Ақша ағымдарын талдау ... ... ... ...37
2.6. Инвесторлардың талдауы ... .43
3. Инвестициялық жобаларды талдаудың қолдау жүйесін программалық қамтамасыз етуін жүзеге асыру ... ... ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Пайдаланылған әдебиет тізімі
Нарықтық қатынастардың қалыптасуының күрделі және көп жағдайда қарама-қайшы үрдістері экономика үшін жаңа экономикалық құбылыстарды сапалы түсіну қажеттілігін туындатты. Жаңа ұйымдастырушылық-құқықтық нысандардың туындауы, нарықтық қатынастардың дамуы және шаруашылық субъектілері арасындағы бәсеке көптеген кәсіпорындардың табиғи және моральдық тұрғыда ескірген өндірістік-техникалық базасын жаңартуға бағытталған ақшалай қаржыларды шоғырландыруға арналған жағдайларды туындатуды қажет етеді. Өзінің негізгі қорларын едәуір жаңартуға және өндірістің техникалық деңгейін өз бетінше жоғарылатуды қамтамасыз етуге мүмкіндігі жоқ кәсіпорындар үшін капитал қалыптастырушы инвестицияларды ұлғайту және сәйкесінше банктік сектордан қаржыны қарызға алу арқылы осы мақсатқа қол жеткізуге бағытталған инвестициялық жобаларды жүзеге асыру проблемасы өзекті болып табылады.
Қазіргі таңда жобаның инвестициялық тартымдылығын және кәсіпорынның қаржылық жай-күйін бағалау үшін несие қызметкерлері, экономистер, сондай-ақ инвестициялық талдампаздар шетелдік, сонымен бірге отандық әзірлемелерді пайдаланып жатыр. Шетелдік әдістемелердің көрсеткіштерін, критерийлерін және әдістерін пайдалану әрқашанда мүмкін емес, өйткені әрекет етудің әлеуметтік, экономикалық және саяси ортасы бір-бірінен өзгеше болады.
Қазіргі таңда жобаның инвестициялық тартымдылығын және кәсіпорынның қаржылық жай-күйін бағалау үшін несие қызметкерлері, экономистер, сондай-ақ инвестициялық талдампаздар шетелдік, сонымен бірге отандық әзірлемелерді пайдаланып жатыр. Шетелдік әдістемелердің көрсеткіштерін, критерийлерін және әдістерін пайдалану әрқашанда мүмкін емес, өйткені әрекет етудің әлеуметтік, экономикалық және саяси ортасы бір-бірінен өзгеше болады.
1. Разработка и анализ проектов. Т. 1, Т. 2 - Вашингтон: Институт Экономического Развития Всемирного Банка, 1994.
2. Руководство по циклу проекта. - Вашингтон: Институт Экономического Развития Всемирного Банка, 1994.
3. Липсиц И.В. Коссов В.В. Инвестиционный проект. - М.: изд-во “Бек”,1996.
4. Беренс В. Хавранек П.М. Руководство по оценке эффективности инвести-ций, перевод с английского “Manual for the Preparation of Industrial Feasibilty Studies” - UNIDO, М.: “Интерэксперт”, 1995.
5. Гарнер Д., Оуэн Р., Конвей Р. Привлечение капитала, изд-во Д. Уайли анд Санз, М.: 1995.
6. Скрибнер Л. , Пюри Г. Анализ безубыточности. /Банковское дело и финансирование инвестиций. Под ред. Н. Брука, Ч 1, Т 1. - Вашингтон, Институт Экономического Развития Всемирного Банка, 1996.
7. Финансовые инвестиции и риск. Киев, Торгово-издат. бюро. BHV, 1994
8. А. Мертенс. Инвестиции. - Киев: Киевское инвестиционное агенство, 1997.
9. Шарп У., Александер Г., Бейли Д. Инвестиции. М.: Инфра-М, 1997.
10. Полякова Л.А., Метод дисконтирования денежных потоков при оценке до
ходности действующего предприятия. «Финансы и капитал», №03/2005.
11. Клоков В.И., Рассказова А.Н., Система контроля и управления стоимо-стью, основанная на доходности инвестиционного потока, «Финансовый менеджмент», №06/2003.
12. Титаева А.В., «Анализ денежного потока», статья на сайте www.titaeva.ru,
Статья написана по материалам книги Анализ финансового состояния предприятия.
13. Дмитрий Рябых, «Анализ эффективности инвестиционных проектов. Связь с оценкой бизнеса», www.alt-invest.ru
14. Гречишкина М.В., Ивахник Д.Е., Выбор оптимального варианта инвести
ций (оптимизационный подход), «Финансовый менеджмент», №03/2003.
15. Э. Р. Йескомб, «Принципы проектного финансирования», Издательство «Вершина», 2006 год.
16. A.M.Епанешников., "Программирование в среде Delphi 6.0"
17. Дж. Мартин., "Организация баз данных в вычислительных сис-темах" М: Мир 1998г.
18. С.М.Диго "Проектирование и использования баз данных". Москва: Финансы и статистика 1995.
19. Paradox for Windows: Практическое руководство. Под редакцией Оспищева Д. А. Издательство АОЗ’ "Алевар", 1993.
2. Руководство по циклу проекта. - Вашингтон: Институт Экономического Развития Всемирного Банка, 1994.
3. Липсиц И.В. Коссов В.В. Инвестиционный проект. - М.: изд-во “Бек”,1996.
4. Беренс В. Хавранек П.М. Руководство по оценке эффективности инвести-ций, перевод с английского “Manual for the Preparation of Industrial Feasibilty Studies” - UNIDO, М.: “Интерэксперт”, 1995.
5. Гарнер Д., Оуэн Р., Конвей Р. Привлечение капитала, изд-во Д. Уайли анд Санз, М.: 1995.
6. Скрибнер Л. , Пюри Г. Анализ безубыточности. /Банковское дело и финансирование инвестиций. Под ред. Н. Брука, Ч 1, Т 1. - Вашингтон, Институт Экономического Развития Всемирного Банка, 1996.
7. Финансовые инвестиции и риск. Киев, Торгово-издат. бюро. BHV, 1994
8. А. Мертенс. Инвестиции. - Киев: Киевское инвестиционное агенство, 1997.
9. Шарп У., Александер Г., Бейли Д. Инвестиции. М.: Инфра-М, 1997.
10. Полякова Л.А., Метод дисконтирования денежных потоков при оценке до
ходности действующего предприятия. «Финансы и капитал», №03/2005.
11. Клоков В.И., Рассказова А.Н., Система контроля и управления стоимо-стью, основанная на доходности инвестиционного потока, «Финансовый менеджмент», №06/2003.
12. Титаева А.В., «Анализ денежного потока», статья на сайте www.titaeva.ru,
Статья написана по материалам книги Анализ финансового состояния предприятия.
13. Дмитрий Рябых, «Анализ эффективности инвестиционных проектов. Связь с оценкой бизнеса», www.alt-invest.ru
14. Гречишкина М.В., Ивахник Д.Е., Выбор оптимального варианта инвести
ций (оптимизационный подход), «Финансовый менеджмент», №03/2003.
15. Э. Р. Йескомб, «Принципы проектного финансирования», Издательство «Вершина», 2006 год.
16. A.M.Епанешников., "Программирование в среде Delphi 6.0"
17. Дж. Мартин., "Организация баз данных в вычислительных сис-темах" М: Мир 1998г.
18. С.М.Диго "Проектирование и использования баз данных". Москва: Финансы и статистика 1995.
19. Paradox for Windows: Практическое руководство. Под редакцией Оспищева Д. А. Издательство АОЗ’ "Алевар", 1993.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Т.Рысқұлов атындағы Казақ Экономикалық Университеті
Факультет: Инженерлік-Экономикалық
Кафедра: Қолданбалы математика
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Инвестициялық жобаларды талдаудың қолдау жүйелері
Күндізгі бөлімнің 5 курс Студенті
Мамандығы: 370140-
Басқару мен
компьютерлік жүйелері
Қымызкенова А.Қ.
Ғылыми жетекші:
э.ғ.к.,доцент Уандыкова М.К.
Рецензенті:
т.ғ.к., профессор Муханова Г.С.
Жұмыс қорғауға жіберіледі
ҚМ каф. меңгерушісі
э.ғ.д., профессор
___________ Рахметова Р.Ө.
Алматы, 2008 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..3
1. Инвестициялық қызметтің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1. Инвестициялық жоба капиталының құнын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.2. Дисконттау
мөлшерлемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..23
2. Инвестициялық жобаларды бағалау мен экономикалық тиімділігін талдауды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1. Қаржылық модельді құруға арналған бастапқы
мәліметтер ... ... ... ... ... ...29
2.2. Макро және микроэкономикалық
болжамдар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 30
2.2.1. Инвестициялық жоба бойынша
шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2.2. Инвестициялық жобаны қаржыландыру
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3. Операциялық табыстар мен
шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.4. Қарыз бен борышқа қызмет көрсету
сұлбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.5. Ақша ағымдарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...37
2.6. Инвесторлардың
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...43
3. Инвестициялық жобаларды талдаудың қолдау жүйесін программалық қамтамасыз
етуін жүзеге асыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .78
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың қалыптасуының күрделі және көп жағдайда қарама-
қайшы үрдістері экономика үшін жаңа экономикалық құбылыстарды сапалы түсіну
қажеттілігін туындатты. Жаңа ұйымдастырушылық-құқықтық нысандардың
туындауы, нарықтық қатынастардың дамуы және шаруашылық субъектілері
арасындағы бәсеке көптеген кәсіпорындардың табиғи және моральдық тұрғыда
ескірген өндірістік-техникалық базасын жаңартуға бағытталған ақшалай
қаржыларды шоғырландыруға арналған жағдайларды туындатуды қажет етеді.
Өзінің негізгі қорларын едәуір жаңартуға және өндірістің техникалық
деңгейін өз бетінше жоғарылатуды қамтамасыз етуге мүмкіндігі жоқ
кәсіпорындар үшін капитал қалыптастырушы инвестицияларды ұлғайту және
сәйкесінше банктік сектордан қаржыны қарызға алу арқылы осы мақсатқа қол
жеткізуге бағытталған инвестициялық жобаларды жүзеге асыру проблемасы
өзекті болып табылады.
Қазіргі таңда жобаның инвестициялық тартымдылығын және кәсіпорынның
қаржылық жай-күйін бағалау үшін несие қызметкерлері, экономистер, сондай-ақ
инвестициялық талдампаздар шетелдік, сонымен бірге отандық әзірлемелерді
пайдаланып жатыр. Шетелдік әдістемелердің көрсеткіштерін, критерийлерін
және әдістерін пайдалану әрқашанда мүмкін емес, өйткені әрекет етудің
әлеуметтік, экономикалық және саяси ортасы бір-бірінен өзгеше болады.
Дегенмен, нарықтық қатынастардың қалыптасуы отандық мамандарды
инвестициялық қызметтің қазіргі талдамасының өзіндік құралдарын әзірлеуге,
инвестициялық жобаларды жүзеге асыру барысын алдын-ала сараптау және
бақылау сатыларында экономикалық талдауды ұйымдастарудың өзекті
проблемаларын зерттеуге итермеледі. Десек те, инвестициялық жобаларды
дәлелдеумен айналысатын мамандар өндірістік және қаржылық қызмет
салаларындағы технологиялардың қазіргі деңгейін айқын көрсететін төмен
тәуекелдікті және жедел өтелетін инвестициялық жобаларды экономикалық
зерттеудің жаңа құралдарына деген өткір қажеттілікті әлі де болса сезініп
отыр.
Ұсынылған диплом жұмыстың мақсаты – қазіргі заманғы инвестициялық
жобаларды талдаудың құралдары мен экономикалық көрсеткіштері арқылы нақты
кәсіпорынның қаржы-экономикалық деректері негізінде олардың инвестициялық
әрекет етуі шарттарын анықтау, сондай-ақ кәсіпорынның қаржылық моделі
негізінде оның ағымдағы күйін және инвестициялық жобаны жүзеге асыру
қабілеттілігін бағалауға ықпал етуші факторлар мен шаралардың тізбекті
кешенін әзірлеу.
Жұмыстың негізгі міндеттері алға қойылған мақсаттан туындайды және
оларға мыналар жатады:
1) инвестициялаудың базалық қағидаларына талдау жасау;
2) кәсіпорынның қазіргі кездегі инвестициялық қызметінің тетіктері
мен проблемаларын талдау;
3) инвестициялаудың қазіргі кездегі қаржылық құралдарының мәнін,
мазмұнын және сипаттамасын анықтау;
4) инвестициялық несиелендіру және қаржылық көмек көрсету кезінде
кәсіпорынның қаржылық жай-күйін бағалаудың әдістері мен тетіктерін әзірлеу;
5) Delphi программалық ортасында ақпараттық модельді әзірлеу. Ол
кәсіпорынның инвестициялық қызметінің тиімділігін әрі қарай талдауға
арналған нақты кәсіпорын қызметінің қолда бар көрсеткіштері негізінде
есептеулерді жүргізуге мүмкіндік береді.
Зерттеу пәніне капитал салымдарының экономикалық тиімділігін бағалаумен
байланысқан теориялық және тәжірибелік сұрақтардың жиынтығы жатады.
Зерттеу нысанына кәсіпорынның инвестицияларын, қаржылық жай-күйін және
оның инвестициялық жобаны жүзеге асыру қабілетін бағалаудың әдістері мен
тәсілдерін зерттеу жатады.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негізіне салымдардың
тиімділігін бағалауға қатысты кешенді тәсілдеме жатады. Диплом жұмысын
орындау барысында қолданылған динамикалық және статистикалық әдістер,
капитал салымдарының экономикалық тиімділігіне қатысты жүйелік тәсілдемелер
инвестициялық қызметті тиімді талдауға қадам жасайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы инвестициялық жобаларды талдау үшін
инвестициялық көрсеткіштер мен қаржылық модельді пайдаланып қолданбалы
программаны жүзеге асыруда жатыр.
Диплом жұмысын орындау барысында инвестициялық қызметтің қазіргі
кездегі өте өзекті проблемалары қарастырылды, зерттелетін кәсіпорынның
инвестициялық қызметіне ықпал ететін факторлар анықталды және
жүйелендірілді, экономиканың нақты (өндірістік) секторындағы
инвестициялардың құрылымдық-логикалық және мақсатты сипаттамалары
әзірленіп, едәуір нақтыланды, технологияны және ұйымдастырушылық тетіктерді
жетілдіруге мүмкіндік беретін инвестициялық шешімдерді, ұсынылатын капитал
салымдарын қабылдау мен жүзеге асыру моделі ұсынылды, ұйымның қаржылық
тұрақтылығына ықпал етуші ішкі және сыртқы факторлары айқындалды және
сыныпталды.
Тәжірибе жүзіндегі маңыздылығы. Ұсынылған бағдарламалық құрал
инвестициялық жобаларды әзірлеу және жүзеге асыру барысында оларды
бағалаудың көрсеткіштері мен әдістері жүйесінен тұрады, сондай-ақ ол
кәсіпорынның қаржылық жай-күйін бағалау мүмкіндігін және жобаны жүзеге
асыру қабілетін ұсынады.
Инвестициялық қызметтің теориялық негіздері атты бірінші тарау
инвестициялық қызметтің қазіргі кездегі тұжырымдамасының негізгі ережелерін
зерттеуге арналған, онда инвестициялардың мәні мен мазмұны қарастырылады,
инвестициялық жобаның тиімділігін бағалаудың негіздері ұсынылады.
Инвестициялық жобалардың бағалау және экономикалық тиімділігін
талдауды ұйымдастыру атты екінші тарау болжау кезінде қолданылатын
ақпараттық қамсыздандырудың негізгі құраушыларын зерттеуге арналған, олар
жиынтық түрде инвестициялық жобаның қаржылық моделіне арналған бастапқы
мәліметтерді ұсынады. Инвестициялық талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің
қаржылық моделін қалыптастыру үрдісі сипатталады. Инвестициялық жобалардың
коммерциялық дәрменділігін бағалауды орындау үшін қажет болатын ақпаратты
жинау мен құрылымдауға арналған құжаттар тізімі және бастапқы мәліметтер
қарастырылады.
Диплом жұмысының үшінші тарауы ұйымның инвестициялық және қаржылық
күйін бағалаудың ақпараттық қамсыздандырылуын әзірлеуге арналған. Delphi
программалық ортасында жазылған ақпараттық қамсыздандыру негізінде
кәсіпорынның қаржылық моделін, оның негізінде құрылған есептерін және
инвестициялық көрсеткіштердің көмегімен инвестициялық жобаны жүзеге асыру
қабілетін бағалау ұсынылды.
1. Инвестициялық қызметтің теориялық негіздері
Қазіргі кездегі азаматтар, кәсіпорындар, қаржылық институттар,
мемлекеттер арасындағы алуан түрлі және күрделі экономикалық үдерістер мен
өзара қарым-қатынастар әлемінде ішкі және сыртқы нарықтардағы көкейкесті
мәселе – капиталды көбейту мақсатында оны тиімді салу, немесе
инвестициялау. Инвестициялардың экономикалық табиғаты ұдайы өндіріс
үдерістері заңдылықтарымен шартты түрде байланысқан және оның мәнісі
қоғамның өндіргіш күштері жүйесінің барлық элементтерінің санын және
сапасын ұлғайту үшін қосымша қоғамдық өнімнің бір бөлігін пайдалануда
жатыр. Инвестициялардың алыну көздеріне жинақтау қоры, өндіріс факторларын
ұлғайту және дамытуға бағытталған ұлттық табыстың жинақ қоры, және
амортизациялық төлемдер түріндегі өндірістің тозығы жеткен құралдарын
жаңарту үшін қолданылатын өтеу қоры жатады. Барлық инвестициялық құраушылар
инвестициялық үдерістердің тиімділігіне және ұдайы өндіріс қарқындарына
тікелей ықпал етуші қаржылар құрылымын қалыптастырады.
Нарықтық қатынастарға бағытталған экономикалық реформалардың басты
бағыты – мемлекеттің инвестициялық саясатын әзірлеу және жүзеге асыру. Ол
экономикалық өсудің жоғары қарқындарын қамтамасыз етуге және экономиканың
тиімділігін арттыруға бағытталған. Қазақстанның салыстырмалы жоғары
халықаралық рейтингі біздің елімізде жүріп жатқан экономикалық және
әлеуметтік үдерістерге өте тереңірек қарауға мәжбүр етеді. Реформалар
арқасында Қазақстан тұрақтылығын сақтап, экономикалық өсудің тұрақты
қарқындарына қол жеткізе алды. Еуропалық қайта құру және даму банкінің
(ЕҚҚДБ) бағалаулары бойынша, Қазақстан 11 млрд. долларға тең тартылған
шетелдік инвестициялар көлемі бойынша ТМД елдері арасында бірінші орынды
және Шығыс Еуропа мен Балтық елдері арасында үшінші орынды (Польша мен
Ұлыбританиядан кейін) алды. Өнеркәсіп салалары мен кәсіпорындарының дамуына
қажетті инвестициялардың кез келген түрі экономикалық өсуді және халықтың
әл-ауқатының жақсаруына алып келді. Сондықтан да инвестициялық қызметті
мемлекеттік реттеу инвесторлардың экономикалық нысандарды дамытуға және
жаңартуға деген мүддесін арттырады.
Инновациялық және инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу жүйесінің
басқару нысандарына тікелей ықпал ету және негізін салықтық жеңілдіктер
құрайтын жанама әдістер кіреді. Тікелей қаржылық көмек белгіленген
жобаларды жүзеге асыруға бағытталған, ал салықтық жеңілдіктер көмегімен
инновациялық және инвестициялық қызметтер үшін қолайлы жағдайлар жасалады.
Сонымен бірге, салық салудың әрекет етуші жүйесі инвестициялық
белсенділіктің өсуі үшін маңызды кедергі болып табылады.
Инвестициялық жобаларды жүзеге асырудың басты проблемасы – айқын
инвестициялық саясаттың жоқтығы. Осы орайда теңгерілген инвестициялық-
қарыздық саясат жайында айту керек, яғни ол экономикалық жобаларды
қаржыландыруға қажетті меншікті және қарызға алынған ресурстарды оңтайлы
түрде бөлуге мүмкіндік береді. Таңдалған салада табысқа жету мақсатын алға
қойған әрбір кәсіпорын өзіндік ресурстарын айқын түрде жоспарлауы және
бөлістіруі тиіс, сондай-ақ ақшалай қаражаттың ағылып кетуі мен ағылып
келуіне ықпал ететін үдерістерді талдауы тиіс. Салымдардың тиімділігі
жүзеге асырылатын іс-әрекеттерді ұтымды басқаруға және тұрақты мониторингін
жасауға тәуелді болады. Осы орайда экономикалық саясатты және дамудың
инвестициялық механизмдерін әзірлеу қажеттілігі туындайды. Ол
инвестициялардың экономиканың басым секторларына ағылып келуін
ынталандырудың барлық нысандарын, инвестициялардың пайдаланылу тиімділігін
арттыруды және ішкі жинақтауларды жұмылдыруды көздейді.
Қабылданған шараларды бағалаудың негізгі критерийіне ел
кәсіпорындарының инвестициялық тартымдылығы деңгейін арттыру, жобаларды
жүзеге асыру бойынша инвестициялық саясатты жетілдіру жатады. Нәтижесінде
оған экономикаға инвестициялардың ағылып келуін ұлғайту жатады, сәйкесінше
ол елдің дамуы мен әл-ауқатының деңгейіне оң ықпалын тигізеді.
Инвестиция дегеніміз қызметтің кәсіпкерлік және басқа түрінің
нысандарына салынатын мүліктік және зияткерлік құндылықтардың барлық
түрлері, олардың нәтижесінде пайда (табыс) қалыптасады немесе әлеуметтік
тиімділікке қол жеткізіледі.
Инвестициялардың түрлері: ақшалай қаражаттар, мақсатты банктік
салымдар, үлестер, акциялар және басқа бағалы қағаздар; жылжымалы және
жылжымайтын мүлік; авторлық құқықпен, тәжірибемен және зияткерлік
құндылықтармен байланысқан мүліктік құқықтар; патенттелмеген белгілі бір
өндіріс түрін ұйымдастыру үшін қажет болатын техникалық құжаттама, машықтар
және өндірістік тәжірибе түрінде ресімделген техникалық, технологиялық,
коммерциялық және басқа білімдер жиынтығы (“ноу-хау”); жерді, суды,
ресурстарды, үйлерді, құрылғыларды, құрал-жабдықтарды пайдалану құқықтары,
сондай-ақ басқа мүліктік құқықтар мен басқа құндылықтар.
Салу нысандарына байланысты инвестициялар төмендегідей түрлерге
жіктеледі: шынайы инвестициялар, немесе материалдық (ғимараттар,
құрылғылар, құрал-жабдық және т.б.) және материлдық емес активтерге
(патенттер, лицензиялар, ”ноу-хау”, құжаттама түріндегі ғылыми-техникалық
және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар, бағдарламалық құралдар және т.б.)
қаржылар салымы, сондай-ақ қаржылық (портфельдік) инвестициялар, бағалы
қағаздар, депозиттер, мақсатты банктік салымдар сияқты әр түрлі қаржылық
құралдарға қаржылар салымы.
Халықаралық тәжірибеде кәсіпорынның даму жоспары арнайы түрде
ресімделген бизнес-жоспар ұсынылады, ол кәсіпорынның даму жоспарының
құрылымдастырылған сипаттамасын ұсынады. Егер жоба инвестицияларды тартумен
байланысса, онда ол инвестициялық жоба деген атауда болады. Негізінен
кәсіпорынның кез келген жаңа жобасы белгілі бір дәрежеде жаңа
инвестицияларды тартумен байланысқан. Өте кең түсіндірудегі жоба – бұл
белгілі бір мақсатты көздеуші кәсіпорын қызметінің өзгерісі жөнінде арнайы
түрде ресімделген ұсыныс.
Жобалардың алуан түрлілігіне қарамастан, оларды талдау жобаның
коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық және институционалдық
орындалғыштығын бағалаушы арнайы тараулардан тұратын белгілі бір жалпы
сұлбаға сәйкес жүзеге асырылады. Стратегиялық инвестор көзқарасы бойынша
дұрыс әзірленген жоба тәуекелдікті талдаумен аяқталуы тиіс. 1.1-суретте
жобаны талдаудың жалпы тізбектілігі көрсетілген. Мынаны ескеру керек, яғни
сұлбадағы Жоба қабылданды деген резолюция шартты сипатта болады. Жоба шын
мәнінде өзінің бастапқы түрінде тоқтатылуы тиіс. Сонымен бірге жоба
техникалық тұрғыда орындалмауы себебіне байланысты түрленуі мүмкін және
түрленген жобаны талдау қайтадан басынан басталуы тиіс.
Жобаның бизнес идеясынан кейін, осы идеяны қандай құраммен және
құралдар көлемімен (негізгі және айналым құралдаыры) жүзеге асыруға
болатындығын, яғни осы жобаны жүзеге асыру үшін не сатап алу керектігін
анықтап алу керек. Содан кейін одан кем болмайтын маңызды сұраққа жауап
беру керек: негізгі және айналым құралдарын сатып алу үшін қажетті ақшаны
қайдан алуға болады. Нәтижесінде, жаратылған ақша қалай жұмыс істетінін
талдау керек, яғни жиналған ақша құралдары сомасын сатып алынған негізгі
құралдардан қандай қайтарым болатынын талдау керек. Осы соңғы сұрақтың
маңыздылығы өте маңызды, өйткені егер де кәсіпорын ақшаның белгіленген
сомасын жинақтай алса, онда оның осы ақшаларды инвестициялаудың баламалы
мүмкіндігі әрекет етеді, және таңдалған инвестициялық жобаның өте тиімді
екендігіне деген нық сенімділік болуы тиіс.
Жоғарыда келтірілген қисынға сәйкес, бүкіл инвестициялық талдауды үш
тізбекті блокқа бөлуге болады.
1. Жобаның инвестициялық сұраныстарын анықтау.
2. Қаржыландыру көздерін таңдау және іздестіру және тартылған капиталдың
құнын анықтау.
3. Ақша ағымдары түрінде инвестициялық жобаны қаржылық талдаудың болжамы
және инвестициялардың бастапқы көлемі бар болжанған ақша ағымдарын
салыстыру арқылы инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау.
Сурет 1. Жобаны талдаудың жалпы тізбектілігі
Кәсіпорынның барлық инвестициялық талаптарын үш топқа бөлуге болады:
1) Тікелей инвестициялар,
2) Көмекші инвестициялар,
3) ҒЗЖ-ын орындауды инвестициялау.
Тікелей шетел инвестициялары инвестициялық жобаны жүзеге асыру үшін
тікелей қажет болады. Оларға негізгі құралдар (материалдық және материалдық
емес активтер) және айналым қаржылары жатады.
Негізгі құралдарға арналған инвестицияларға жататындар:
• Жаңа құрал-жабдықты сатып алу (немесе әзірлеу), соның ішінде оны
жеткізу, орнату және іске қосу шығындары,
• әрекет етуші құрал-жабдықты жаңарту,
• ғимараттар мен құрылғылардың құрыылсы және қайта салынуы;
• құрал-жабдықтың жұмысын қамтамасыз етуші технологиялық қондырғылар,
• жаңа технологиялық жабдықтау және қолда бар құрал-жабдықтарты жаңарту.
Айналым құралдарына салынатын инвестициялар төмендегілердің қамтамасыз
етілуін болжайды:
• негізгі және көмекші материалдардың жаңа және қосымша қорлары,
• дайын өнімнің жаңа және қосымша қорлары,
• дебиторлардың шоттарын ұлғайту.
Мұндай инвестициялардың қажеттілігі мынадан байқалады, тауарлар
өндірісі көлемін ұлғайту кезінде, ереже бойынша, автоматты түрде
шикізаттың, құраушы бөліктердің және дайын өнімнің тауарлы-материалдық
қорларының ұлғайтылуы ықтимал. Сонымен бірге, өндіру және сату көлемін
ұлғайту себебі бойынша кәсіпорынның дебиторлық берешегі ұлғайтылады. Мұның
барлығы - баланстың активті баптары, осы баптардың оң өсімі қосымша ақша
көздерімен қаржыландырылуы тиіс.
Материалдық емес активтерге салынатын инвестициялар көбінесе жаңа
технологияны (патент немесе лицензияны) және сауда маркасын сатып алуға
байланысты болады.
Ілеспелі инвестицияларға тікелей нысанмен аумақтық және функционалды
тұрғыда байланысқан нысандарға салымдар жатады:
• қалыпты пайдалануды қамтамасыз етумен тікелей технологиялық тұрғыда
байланыспаған нысандарға салымдар (подъезд жолдары, электр тасымалдау
желілері, құбырлар және т.б.)
• өндірістік емес сипаттағы салымдар, мысалы, қоршаған ортаны қорғауға,
әлеуметтік инфрақұрылымға инвестициялар.
ҒЗЖ-на инвестициялар жобаны қамтамасыз етеді және онымен ілесіп жүреді.
Бұл, ең алдымен, жоба алдындағы зерттеулерді жүргізуге қажетті материалдық
құралдар (құрал-жабдық, стендтер, компьютерлер және әр алуан приборлар),
сондай-ақ ҒЗЖ-ның немесе кәсіпорын тапсырысы бойынша ЖОО-ның ағымдағы
қызметін қамтамасыз етуге арналған айналым құралдары.
Инвестицилардың жалпы көлемі – бұл барлық инвестициялық шығындардың
сомасы: тікелей инвестициялар, ілеспелі инвестициялар, ҒЗЖ-на
инвестициялар.
Кәсіпорынның қаржылық құралдарының барлық көздерін келесі түрде
көрсетуге болады:
• меншікті қаржылық ресурстар және шаруашылық ішіндегі резервтер,
• қарызға алынған қаржы құралдары,
• еңбек ұжымдарының, азаматтардың, заңды тұлғалардың акцияларын, үлестік
және басқа жарналарды сатудан түсетін тартылған қаржылық құралдар,
• кәсіпорын бірлестіктерімен орталықтандырылған ақшалай қаржылар,
• бюджеттен тыс қорлардың қаржылары,
• мемлекеттік бюджет құралдары,
• шетелдік инвесторлардың қаржылары.
Инвестициялық жобаның иелігіне ұсынылатын барлық қаржылар құнын, яғни
барлық қаржылық ресурстарды пайдалану үшін төлемді олардың алыну көздеріне
байланыссыз төлеу керек. Қаржылық ресурстарды пайдалану үшін төлем осы
құралдарды ұсынған тұлғаға – инвесторға төленеді. Ол кәсіпорын
меншіктенушісіне (акционерге) арналған дивидендтер, белгіленген уақытқа
ақшалай ресурстарды ұсынған несиегерге арналған пайыздық төлемдер түрінде
беріледі. Соңғы жағдайда инвестицияланған қаржылар сомасын қайтару көзделіп
отыр.
Қаржылық ресурстарды пайдалану үшін төлемді есепке алу және талдау
капитал салымдарының экономикалық тиімділігін бағалау кезіндегі
көрсеткіштердің бірі болып табылады.
Кәсіпорынның өз қызметі барысында оның тарапынан жинақталған
кәсіпорынның меншікті қаржылық ресурстары және меншіктің қаржылық құралдары
(акциялар) үшін екі өте маңызды ерекшелікті атап өтуге болады.
Бір қарағанда, егер кәсіпорын белгілі бір қаржылық ресурстарды иеленсе,
онда ешкімге ол ресурстар үшін ақы төлеудің қажеті жоқ. Қаржылық
ресурстарды иелене отырып, кәсіпорын әрқашанда оларды қандай да бір
қаржылық құралдарды инвестициялау мүмкіндігін пайдаланады, сол арқылы одан
пайда түсіреді. Сондықтан, осы ресурстардың ең аз құны кәсіпорынның
иелігіндегі қаржылық ресурстарды салудың баламалы әдісінен түскен оның
жалақысы. Осылайша, ақшаны өзінің инвестициялық жобасына салуды шеше
отырып, ақшаның ең болмағанда баламалы салым құнына тең көлемдегі осы
капитал құнын көрсетеді.
Енді кәсіпорын меншіктенушілеріне төлемді қарастырайық. Бұл төлем
дивидендтермен шектелмейді. Меншіктенушілердің иелігіндегі пайда (несиелік
инвесторға сыйақыны төлеген соң) екі бөлікке бөлінеді: бірінші бөлігі
дивиденд түрінде, ал екінші бөлігі кәсіпорынға қайта инвестицияланады.
Бірінішісі де, екіншісі де кәсіпорын меншіктенушілерінің иелігінде болады.
Сондықтан меншікті капиталдың құнын есептеу кезінде келесі пікірді негізге
алу керек: несиегерге тиесілі соманы төлеген соң қалған кәсіпорынның
ақшалай пайдасы (таза ақша ағымы) ұсынылған инвестициялар үшін жиынтық
меншіктенушіге төлем болып табылады, бұл жерде акционерлерге дивиденд
төлеумен шектелмеу керек.
1. Инвестициялық жоба капиталының құнын бағалау
Капитал құны дегеніміз табыс, ол инвестор көзқарасынан өзін-өзі ақтауы
тиіс инвестицияларды әкелуі тиіс. Капитал құны қандай да бір бизнеске
салынған капитал сомасының пайыздық мөлшерлемесі (немесе бірлік үлесі)
түрінде өрнектеледі, оны инвестордың капиталын пайдалану үшін бір жыл
ішінде төлеу керек. Несиегер, кәсіпорынның меншік иесі (акционер) немесе
кәсіпорынның өзі инвестор бола алады. Соңғы жағдайда кәсіпорын жаңа капитал
салымдарына дейінгі кезеңде пайда болған және кәсіпорынның меншік иелеріне
тиесілі меншікті капиталды инвестициялайды. Кез келген жағдайда капиталды
пайдалану үшін төлем жасау керек және осы төлемнің шамасы ретінде капитал
құны әрекет етеді.
Капитал құны – бұл баламалы құн, яғни табыс, оны инвесторлар
тәуекелдіктің өзгермейтін шамасы кезінде капитал салымының баламалы
мүмкіндіктерінен алуды көздейді. Егер компания қаржы алуды көздесе, онда
ол кем дегенде табыс шамасына тең табысты қамтамасыз етуі тиіс, аталған
табыс шамасы инвесторларға капитал салымының баламалы мүмкіндіктерін алып
келуі мүмкін.
Капитал құнын пайдаланудың негізгі саласы – инвестициялардың
экономикалық тиімділігін бағалау. Инвестициялардың тиімділігін бағалау
әдістерінде қолданылатын дисконт мөлшерлемесі – бұл кәсіпорынға салынатын
капитал құны, яғни оның көмегімен инвестициялық жоба барысында пайда
болатын барлық ақша ағымдары уақыттың қазіргі сәтіне келтіріледі. Не
себепті капитал құны дисконттау мөлшерлемесі болып әрекет етеді? Дисконт
мөлшерлемесі – бұл қайтарымның пайыздық мөлшерлемесі, оны кәсіпорын жобаны
жүзеге асыру барысында тапқан ақшаға алуды көздейді. Жоба болашақтағы
бірнеше жыл ішінде жүзеге асырылатын болғандықтан, кәсіпорын еңбекпен
тапқан ақшаны салудың тиімді әдісін табады деген нық сенімде бола алмайды.
Бірақ та ол осы ақшаны өзінің меншікті бизнесіне салып, кем дегенде капитал
құнына тең қайтарымды ала алады. Осылайша, кәсіпорын капиталының құны – бұл
жобаны жүзеге асыру кезінде алынған ақшаны салу кезіндегі ең төменгі
пайдалылық нормасы.
Капитал құнына келесі факторлар ғана ықпал етеді:
1) Басқа инвестициялардың табыстылығы деңгейі,
2) Осы капитал салымының тәуекелдік деңгейі,
3) Қаржыландыру көздері.
Әрбір факторды жеке-жеке қарастырайық. Капитал құны – бұл баламалы құн,
яғни ол табысты инвесторлар тәуекелдіктің өзгермейтін құны кезінде капитал
салымының баламалы мүмкіндіктерінен алуды көздейтін табыс, осы капитал
салымының құны бағалы қағаздар (облигациялар мен акциялар) нарығындағы
пайыздық мөлшерлемелердің ағымдағы деңгейіне байланысты болады. Егер де
кәсіпорын инвесторларға капиталды өте тәуекелді іске салуды ұсынса, онда
оларға табыстылықтың өте жоғары деңгейі қамтамасыз етілуі тиіс. Компания
активтеріндегі тәуекелдік шамасы неғұрлым жоғары болса, инвесторды тарту
үшін олар бойынша табыс та солғұрлым көп болуы тиіс. Бұл инвестициялаудың
алтын ережесі.
Бүгінгі таңда бұрынғы Кеңес Одағы елдері кәсіпорындарына шетел
инвесторлары мүдделерінің аздап болса да ұлғаюы байқалып отыр. Шетелдік
инвестор үшін осындай капитал салымдары өте тәуекелді болып табылады (ең
болмағанда, батыс елдері кәсіпорындарына салымдармен салыстыру бойынша).
Осы себеп бойынша, инвестициялаудың алтын ережесіне сәйкес, шетелдік
капитал салымдарының құны өте үлкен болады – 20-дан 30 пайызға дейін.
Сонымен бірге өз елдері кәсіпорындарына капитал салымдарының құны – 20%-дан
аспайды.
Бұл факторлардан басқа, капитал құнына кәсіпорында қаржыландырудың
қандай көздерінің бар екендігі ықпал етеді. Қарыз көздері бойынша пайыздық
төлемдер жалпы шығындар ретінде қарастырылады (яғни өзіндік құнға
кіретіндер) және қаржыландырудың борыштық көздерін кәсіпорын үшін ұтымды
етеді. Бірақ та кәсіпорындар үшін қарыз көздерін тарту өте тәуекелді болып
табылады, өйткені пайыздық төлемдерді және борыштың негізгі бөлігін өтеуді
инвестициялық жобаны жүзеге асыру нәтижелеріне байланыссыз жүргізу керек.
Тәуекелдікті төмендету үшін, кәсіпорын өзіндік тартылған қаржылар үлесін
ұлғайтады (акциялардың қосымша эмиссиясын жүзеге асырады). Бұл жағдайда
инвестордың меншікке салымдар жасауын ынталандыра отырып, кәсіпорын
капиталды меншікке тікелей салым кезінде өте жоғары қайтарымдылықты уәде
етуге мәжбүр болады. Инвестор несиелік инвестициялаумен салыстырғанда
кәсіпорын меншігіне салым инвестициялардың өте тәуекелді түрі екендігін
біледі.
Инвестициялардың тиімділігін бағалаудың халықаралық тәжірибесі ақша
құнының уақытша құны тұжырымдамасына сүйенеді және төмендегі қағидаларға
негізделген:
1. Инвестицияланатын капиталды пайдалану тиімділігін бағалау
инвестициялық жобаны және бастапқы инвестицияны жүзеге асыру барысында
қалыптасатын ақша ағымын (cash flow) салыстыру арқылы жүргізіледі.
Егер де инвестициялардың бастапқы сомасын қайтару және капиталды
ұсынған инвесторлар үшін талап етілетін табыстылық қамтамасыз етілсе,
жоба тиімді деп танылады.
2. Инвестицияланатын капитал ақша ағымы сияқты осы уақытқа немесе
белгіленген есеп жылына (ол жобаны жүзеге асыру алдында болады)
келтіріледі.
3. Капитал салымдарын және ақша ағымдарын дисконттау үдерісі
инвестициялық жобалардың ерекшеліктеріне байланысты анықталатын
дисконттың әр түрлі мөлшерлемелері бойынша жүргізіледі. Дисконт
мөлшерлемесін анықтау кезінде инвестициялар құрылымы және капиталдың
жекелеген құраушыларының құны ескеріледі.
Бағалаудың барлық әдістерінің мәні келесі қарапайым сұлбаға
негізделеді: Бастапқы инвестициялар қандайда бір жобаны жүзеге асыру
кезінде CF1, CF2, ..., CFn ақша ағымын туындатады. Егер осы ағым төмендегілер
үшін жеткілікті болса, инвестициялар тиімді деп танылады:
• Капитал салымдарынң бастапқы сомасын қайтару және пайдалану;
• Салынған капиталға қатысты талап етілетін қайтарымды қамтамасыз ету.
Капитал салымдары тиімділігінің келесі көрсеткіштері өте кең таралған:
• Дисконтталған өтеу мерзімі (DPB).
• Инвестициялық жобаның қазіргі кездегі таза мәні (NPV),
• Пайдалылықтың (табыстылықтың) ішкі нормасы (IRR),
Осы көрсеткіштер, сондай-ақ оларға сәйкес келетін әдістер екі нұсқада
қолданылады:
• Тәуелсіз инвестициялық жобалар тиімділігін (абсолютті тиімділік)
анықтау үшін, бұл жағдайда жобаны қабылдау немесе одан бас тарту
жөнінде қорытынды жасалады,
• Бір-бірін өзара жоққа шығарушы жобалардың тиімділігін (салыстырмалы
тиімділік) анықтау үшін, бұл жағдайда бірнеше баламалардың ішінен
қайсы жобаны қабылдау жөнінде қорытынды жасалады.
Көрсеткіштердің дәл осы жиынтығы инвестициялық жобаның бизнес-жоспары
түйіндемесінде келтіріледі және инвестициялық идеяның коммерциялық
тартымдылығын бағалау үшін мүдделі тараптармен қолданылады. Тиімділік
көрсеткіштерін есептеуге арналған база болып таза ақша ағымдары (Net Cash
Flow, NCF) қарастырылады, оған жататындар: сатудан түскен түсімдер,
ағымдағы және инвестициялық шығындар, айналым капиталына деген сұраныстың
өсімі және салықтық төлемдер. Таза ағымдар атауы мынаны түсіндіреді, яғни
меншікті қаржылар салымы және несие ресурстарын тарту сияқты қаржыландыру
сұлбасын ескермейді. Осы салымсыз ақша ағымы бастапқы сатыда теріс болады
және жинақталған ақша ағымдары 1.2-суретте көрсетілген сипатта болады.
Бұл кестеде инвесторды бірнеше мәндер қызықтырады. Біріншіден, бұл
жобаның қайтарымдылық мерзімі. Мұндай мерзім жобаның жиынтық таза табыстары
оның шығындарымен теңестіру үшін тарап етілетін уақыт бойынша анықталады.
Кестедегі бұл нүктеде NCF өспелі нәтиже бойынша оң мәндерге шығады. Біздің
мысалымызда — 2012 жылы. Бірақ бірде-бір инвестор болашақ ақша, яғни
алшақ табыстар пайдасы үшін қазіргі сәтте қолда бар ақшадан айырылуға
келіспейді, ол тек табыстар инвестицияларды жабуға болатын жағдайда ғана
болады.
Сурет 1.1. Ақша ағымының үрдісі
Сондықтан да жобаның тиімділігін бағалау кезінде дисконтталған ақша
ағымдары қолданылады, яғни ондағы әрбір жылдың NCF келесі формула бойынша
дисконттау мөлшерлемесі шамасына азаяды:
(1.1)
мұндағы i — жоба жылының нөмірі, d — дисконттау мөлшерлемесі. Яғни болашақ
ақша ағымдары дисконттау мөлшерлемесіне тең жылдық қарқындары бар инвестор
үшін құнсызданады. Нәтижесінде, біздің жағдайымызда, жобаның
қайтарымдылығы 2014 жылға ығысады.
PBP көрсеткішін есептеу қағидасы әрқашанда графикті құруға және
жинақталған дисконтталған NCF мәні оң мәнге шығатын нүктені анықтауға сайып
келеді.
NPV сияқты жобаның басқа маңызды көрсеткіші ақша ағымдары кестесінде
жақсы көрінгенімен, формула бойынша анықталады. NPV мәні — таза табыс, ол
дисконттауды есепке алатын жобаны алып келеді.
Бұл әдіс таза қазіргі кездегі мәні түсінігін пайдалануға негізделген
(Net Present Value)
, (1.2)
мұндағы CFi – таза ақша ағымы, r – ивестициялық жоба үшін тартылған капитал
құны.
“Таза” терминінің келесі мағынасы бар: ақшаның әрбір сомасы кіріс (оң)
және шығыс (теріс) ағымдардың алгебралық сомасы ретінде анықталады. Мысалы,
егер де инвестициялық жобаны жүзеге асырудың екінші жылында капитал
салымдарының көлемі $15,000 құраса, ал ақша ағымы сол жылы - $12,000
құраса, онда ақша құралдарының таза сомасы екінші жылы $3,000 құрайды.
Әдістің мәніне сәйкес барлық кіріс ақша ағымдарының қазіргі кездегі
мәні жобаны жүзеге асыруға арналған капитал салымдарымен шартты түрде шығыс
ағымдарының қазіргі кездегі мәнімен салыстырылады. Бірінші және екінші
көрсеткіш арасындағы айырма таза қазіргі кездегі мән болып табылады, оның
шамасы шешімді қабылдау ережесін анықтайды.
Әдіс процедурасы:
1-қадам. Әрбір кіріс және шығыс ақша ағымының қазіргі кездегі мәні
анықталады.
2-қадам. Ақша ағымдары элементтерінің дисконтталған мәндерінің
қосындысы анықталады және NPV критериі анықталады.
3-қадам. Шешімді қабылдау жүзеге асырылады:
• Жекелеген жоба үшін: егер NPV нөлден көп немесе оған тең болса, онда
жоба қабылданады;
• Бірнеше баламалы жобалар үшін: NPV мәнінен артық және де оң мәнді жоба
қабылданады.
Егер бірыңғай критерийлердің қайтарымдылығы мерзіміне қатысты
тиімділік болмаса, онда NPV деңгейі бойынша жобаны талдау маңызды түрде
қарапайым болып көрінеді. NPV көрсеткішінің кез келген оң мәні жобаның
жақсы тиімділігінің көрсеткіші болып есептеледі. Бұл жағдайда NPV
көрсеткішінің нақты шамасы инвестордың пайдасын (дегенмен, көрсеткіштің
атуын кейде таза келтірілген табыс деп аударады) емес, асық пайданы,
яғни инвестормен алынуы тиіс күтілгеннен асатын қосымша пайданы көрсетеді.
Инвестициялардың табыстылығы нормасын (инвестициялық жоба капиталы
құнын) ұлғайту кезінде NPV критерийінің мәні азаяды.
NPV көрсеткішін есептеу үшін қажет болатын ақпаратты ұсынудың
толықтығы үшін үлгілік ақша ағымдарын келтірейік.
Кіріс ақша ағымдары:
• Қосымша сату көлемі және тауар бағасының өсуі;
• Жиынтық шығындардың азаюы (тауардың өзіндік құнының төмендеуі);
• Инвестициялық жобаның соңғы жыл аяғындағы құрал-жабдықтың қалдық мәні
(өйткені құрал-жабдық басқа жоба үшін сатылуы немесе қолданылуы
мүмкін);
• Инвестициялық жобаның соңғы жыл аяғындағы айналым құралдарын босату
(дебиторлардың шоттарын жабу, тауарлық-материалдық қор қалдықтарын
сату, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигацияларын сату).
Шығыс ағымдар:
• инвестициялық жобаның бірінші жылындағы бастапқы инвестициялары;
• инвестициялық жобаның бірінші жылындағы айналым қаржыларына деген
сұраныстың ұлғаюы (жаңа клиенттерді тарту үшін дебиторлардың шоттарын
ұлғайту, өндірісті бастар алдында шикізатты және қосалқы бөлшектерді
сатып алу);
• құрал-жабдықты жөндеу және техникалық қызмет көрсету;
• қосымша өндірістік емес шығындар (әлеуметтік, экологиялық және т.б.).
NPV критерийін есептеу, ереже бойынша, жоба бойынша шешімдерді қабылдау
үшін жеткілікті. Бірақ та оның мәні аса көрсеткішті емес, одан жобаның
тиімді және тартымды екендігі түсінікті, бірақ та қаншалықты тартымды
екендігін бағалау өте қиын. Сондықтан NPV көрсеткішіне көмекші ретінде
үшінші стандартты көрсеткішті – пайдалылықтың ішкі нормасын қолданады.
Анықтама бойынша, пайдалылықтың (кейде табыстылық деп аталады) ішкі
нормасы (IRR) – бұл дисконттың мәнінде инвестицияның қазіргі кездегі мәні
инвестициялар есебінен ақша құралдары ағымының қазіргі кездегі мәніне тең
болады, немесе дисконт көрсеткішінің осы мәнінде инвестициялық салымдардың
таза қазіргі кездегі нөлдік мәні қамтамасыз етіледі.
Пайдалылықтың ішкі нормасының экономикалық мазмұны мынада, яғни
инвестициялар табыстылығының мұндай нормасы кезінде кәсіпорынға қандайда
бір қаржылық құралдарға IRR пайыздарына өз капиталын инвестициялау бірдей
тиімді болады немесе ақша ағымын туындататын шынайы инвестицияларды жүзеге
асыруы тиіс, оның әрбір элементі өз ретінде IRR пайыздарына
инвестицияланады.
Пайдалылықтың ішкі нормасының математикалық анықтамасы келесі теңдеудің
шешімін болжайды:
, (1.3)
мұндағы: CFj – j-ші кезеңге кіріс ақша ағымы, INV – инвестиция мәні.
Осы теңдеуді шеше отырып, IRR мәнін анықтаймыз. Пайдалылықтың ішкі
нормасының әдісі негізінде шешім қабылдау сұлбасы төмендегі түрде болады:
• егер IRR мәні капитал құнынан жоғары немесе оған тең болса, онда жоба
қабылданады,
• егер IRR мәні капитал құнынан аз болса, онда жоба кері қайтарылады.
Осылайша, IRR кедергілік көрсеткіш болып табылады: егер капитал құны
IRR мәнінен жоғары болса, онда ақшаның қажетті қайтарымы және
қайтарымдылығын қамтамасыз ету үшін жобаның “қуаттары” жеткіліксіз болады,
сәйкесінше жобаны кері қайтару керек.
Сурет 1.2. Пайдалылықтың ішкі нормасының экономикалық мазмұны.
Инвестициялық жобаларды бағалау жөніндегі классикалық ұсыныстар
тұрғысынан үш көрсеткішті есептеу керек: NPV, PBP және IRR. Бұл жағдайда
жобаның қайтарымдылығы және IRR мәні инвесторды қанағаттандыруы тиіс, ал
NPV шамасы нөлден жоғары болуы тиіс.
2. Дисконттау мөлшерлемесі
Жоғарыда сипатталған есептеулер негізінде болжанған ақша ағымдарының
дисконтталуы жатқан. Оны жүргізу үшін дисконттау мөлшерлемесін таңдау
керек. Дисконттау мөлшерлемесінің мағынасы — есептеулерде ақша құнының
ықпалын көрсету. Кейде осы анықтаманың өзі оның шамасы жөніндегі шешімді
қабылдау үшін жеткілкіті болады. Мысалы, егер де жоба банктік несие
қаржылар есебінен толығымен қаржыландырылатын болса, онда дисконттау
мөлшерлемесі несие бойынша пайыздық мөлшерлемеге тең болады.
Күрделі жағдайда, яғни инвестицияланатын капитал әр түрлі көздерден
алынатын болса, дисконттау мөлшерлемесін есептеу күрделенеді, бірақ та
елеусіз ғана. Енді несие бойынша пайыздар орнына есептеуде капиталдың
орташа өлшенген құны (Weighted Average Cost of Capital, WACC) түсінігі
қолданылады. Бұл көрсеткіш былайша есептеледі:
, (1.4)
мұндағы:
kкр — несие қаржыларының қаржыландыру көздеріндегі үлесі,
kск — акционердің меншікті қаржыларының үлесі;
rкр — несие бойынша пайыздар мөлшерлемесі,
rкр —акционер талап етілетін меншікті капиталға табыс.
Капиталдың әрбір компоненті жоба құнына сол капиталдың өзіне
пропорционал үлеске ақша салады.
Іс жүзінде, дисконттау мөлшерлемесінің осы механизмі арқылы әрбір
инвестордың талабы ескеріледі. WACC түсінігі қор нарығынан инвестициялық
жобаны бағалауға келді, ол компания акциялары құнын талдау кезінде белсенді
түрде қолданылады.
Инвестициялық жобаның тиімділігінің басты критерийі болып әрқашанда NPV
шамасы алынған. Бұл мынамен түсіндіріледі, яғни NPV критерийін есептеу
жобаның басқа дәстүрлі көрсеткіштерімен салыстырғанда аз қиындықты
туындатады. Бірақ та тәжірибеде NPV критерийін есептеу әрқашанда оңай іс
болып саналмайды, ал оның мәндерін ала отырып, дұрыс қорытынды жасау одан
да қиын. Кез келген нақты секторда біз NPV критерийінің екі кемшілігіне
кездесеміз:
1. Жасалған инвестициялар жұмыс істейтін бүкіл кезеңге егжей-тегжейлі
болжамдар жасау әрқашанда тиімді бола бермейді. Нәтижесінде, әрбір жобада
ескерілмеген табыстардың едәуір фрагменті кездеседі. Теориялық тұрғыда
құрылған бизнес немесе бағыт шексіз жұмыс істеген жағдайда ол айрықша жақсы
көрінеді.
2. NPV акционерлердің жобаға қатысуы қаншалықты тиімді екендігі және
бизнестегі қандай үлестер олар үшін ең аз болатындығы жөніндегі ақырғы
қорытындыны бермейді.
Егер де тиімділіктің дәстүрлі көрсеткіштерінен компания құнын бағалау
кезінде қолданылатын әдістердің біріне өтсе, онда көп жағдайда бұл
проблемалар шешіледі. NPV қолайсыз, өйткені бұл көрсеткіш ақша ағымдарының
толық болжамын талап етеді, соның ішінде біз осындай болжамды жасай
алмайтын жерлерде. Кез келген инвестициялық жоба күтілетін табыстарды
ішкі талдау тұрғысынан, сонымен бірге бизнесті бағалаудың әдіснамасы
негізінде қарастырылады. Сонымен бірге жобаның коммерциялық тиімділігін
бағалаудың қалыпты жоспарын төмендегі түрде көрсетуге болады:
Сурет 1.3. Жобаның коммерциялық тиімділігін бағалау жоспары
Кез келген инвестициялық жобаны талдау кезінде ұқсас жобалар мен
компаниялар жөніндегі ақпараттардың жасалған болжамын тексеру үшін қолдану
керек. Егер талдау мақсаты — банктік несиені тарту, осы тұста сарапшы
жұмысы аяқталады. Бірақ та егер жоба ықтимал немесе ағымдағы акционерлерге
ұсынылуы тиіс болса, онда дәстүрлі есептеулердің міндетті жалғасымы – бұл
жобаланған ақша ағымдарының (ұзартылған құн негізінде) көмегімен, сондай-ақ
нарықтық аналогтар негізінде жасалатын бизнесті бағалау. Болжау сатысында
және бизнесті бағалау сатысында қолданылатын аналогтар тізімі бір-біріне
неғұрлым жақын болса, есептеулер сапасы да солғұрлым жоғары болады.
2. Инвестициялық жобаларды бағалау мен экономикалық тиімділігін
талдауды ұйымдастыру.
Инвестициялық жобаны бағалауды жүргізу кезінде сарапшы төмендегі
базалық тізімге келтірілуі мүмкін бірқатар сұрақтарды шешуі тиіс: Біз
осындай жобаны жүзеге асыра аламыз ба? Біздің жобамыздың құқықтық,
ұйымдастырушылық және технологиялық аспектілері талаптарға сәйкес келеді
ме? Жоба жеткілікті көлемдегі қаржыландырумен қамтамасыз етілген бе және
біз қаржылық тәуекелдіктерден жеткілікті дәрежеде қорғалғанбыз ба? Бұл жоба
тиімді жоба болып табылады ма, оны жүзеге асырудан түскен пайда біз үшін
жеткілікті түрде тартымды ма? Тәуекелдіктер тиімді ме?
Талдаудың басқа бағыттарының міндеттерін ескермей, инвестор үшін
инвестициялық жоба жеткілікті түрде пайдалы болып табылатындығын талдау
кезінде қолданылатын тәсілдемені қарастырайық.
Бұл тарауда ақпараттық қамсыздандырудың негізгі құраушылары және болжау
кезінде қолданылатын инвестициялық көрсеткіштер қарастырылады, олар жиынтық
түрде жобаның қаржылық моделіне арналған бастапқы мәліметтерді, оның
базалық құрылымын және оның негізінде анықталған нәтижелер, сондай-ақ
бухгалтерлік және салық мәселелерінің жобаға және кәсіпорынның қаржылық
моделіне ықпалын көрсетеді.
Осы тарауда өз салымдарының табыстылығын бағалау барысында қаржылық
модельді инвесторлардың, олардың несиелері және бастапқы жоспарлық табысты
алу мен шығындарын өтеу деңгейін есептеу, сондай-ақ сезімталдықты талдауды
жүргізу кезінде қандай көрсеткіштер арқылы жүзеге асырылатынын пайдалану
тәсілдері қарастырылады. Сонымен бірге, инвесторлардың табыстылыққа қатысты
өз талаптарын анықтауға мүмкіндік беретін әдістер және олардың уақыт өте
немесе инвестицияларды әрі қарай сату немесе қарызды қайта құрылымдау
нәтижесінде өзгеру мүмкіндіктері анықталады.
Барабар қаржылық модель жобаны қаржылық бағалау барысында өте маңызды
құрал болып табылады. Ол бірнеше мақсаттарға қызмет етеді.
Барлық қаржылық құжаттама тиісті түрде рәсімделгенге дейін:
• жобаның қаржылық аспектілерін және құрылыс сатысында демеушілердің
табыстарын бастапқы бағалау және әрі қарай қайта бағалау;
• жобалық келісім-шарттардың қаржылық баптарын қалыптастыру (соның
ішінде, егер демеушілер жобаға қатысу құқығы үшін аукционды жүргізетін
болса, модель ретінде сауда-саттықтарды пайдалану, тарифті есептеу
кезінде, және алдын-ала бағаланған (өтімді) залалдар бойынша
есептеулерді бақылау үшін және т.б.);
• қаржыларды құрылымдау және әр алуан қаржылық жағдайлар кезінде
демеушілер тарапынан алынатын ұтымдылықтарды қарастыру;
• келісім-шарттық қатынастардың қатысушыларының адалдығын тексеру, оны
due diligence процедурасының бір бөлігі ретінде қарыз берушілер
қарастырады;
• қаржыландыру мәселелері бойынша келіссөздер барысында шиеленіскен
мәселелерді анықтау кезінде;
• базалық сценарийді құру.
Қаржылық құжаттама төмендегі түрде рәсімделген соң бекітіледі:
• бюджеттеу кезіндегі құрал ретінде;
• жобаның ұзақ мерзімді болашағының өзгерісін қарастыру және олардың
жайғасымдарын қалыптастыру кезінде қарыз берушіге арналған бастапқы
болжамдар ретінде.
Қаржылық модель жобалау компаниясының бүкіл қызметін, жобамен
байланысқан сұрақтарын қамтиды, сәйкесінше компанияның жиынтық ақша ағымына
ықпал ете алатын салықтарды және бухгалтерлік есепті ескереді. Дегенмен,
демеушілер және қарыз берушілер қатарласа өздігінен қаржылық модельдерді
әзірлей алады, көп жағдайда бірлескен ортақ модельді құру тиімді болады. Ол
мынаны түсіндіреді: демеушілер модельді жасауға кіріседі, содан кейін бұл
жұмысқа қарыз берушілер ортақтасады, яғни олар жобаға біріккен уақыт сәтіне
байланысты бұл жұмысқа қарыз берушілер ортақтасады. Содан соң демеушілер
оны жобалау компаниясының құрылымын ескере отырып, өз табыстарын есептеу
кезінде пайдалануы мүмкін; осындай есептеулердің нәтижелері қарыз
берушілердің қызметімен байланыспаған.
2.1. Қаржылық модельге арналған бастапқы мәліметтер
Жобалау компаниясының қаржылық моделіне арналған бастапқы болжамдарды
бес сала бойынша топтауға болады:
1) макроэкономикалық;
2) жоба шығындары және қаржыландыру құрылымы;
3) операциялық табыстар мен шығындар;
4) қарызды пайдалану және борышқа қызмет көрсету;
5) салық салу және бухгалтерлік есеп.
Осы бастапқы мәліметтерді жобалық келісім-шарттың баптарын құру кезінде
пайдалану керек. Бұл жерде жұмысты аяқтаудың күтілетін және мәлімделген
мерзімдері, төлемдер немесе түсімдер кестесі, айыппұлдар мен сыйақыларды
есептеу ескеріледі.
Қаржылық модель құрылыс кезіндегі алғашқы шығындар сәтінен бастап
жобаның әрекет етуі аяқталғанға дейінгі кезеңге жатқызылуы тиіс, қарыз
берушілердің көзқарасы бойынша, ол өткен шығындарды ескере отырып, бүкіл
қаржылық құжаттамаға қол қою күнінен басталған кезеңді қамтуы тиіс. Жобаның
әрекет ету кезеңі не жобалау келісімінің әрекет ету мерзімімен, не егер
келісім бекітілмесе, жобаны жүзеге асырудың экономикалық мерзімінің
күтілетін кезеңімен анықталады. Жобаның әрекет етуі мерзімінің аяғында
демеушілердің бүкіл акционерлік капиталының қалдық құны негізінен нөлге тең
деп қабылданады.
Ереже бойынша, қаржылық модельді 6 айға дайындайды. Құрылыс кезеңінде,
яғни егжей-тегжейлі ақпараттың (мысалы, пайыздық төлемдерді есептеу,
мердігер үшін төлемдерді жүзеге асырудың дәл кестесін әзірлеу және т.б.)
жеткілікті көлемі болмаған жағдайда, жекелеген болжамдар бір айға жасалуы
мүмкін және негізгі модельге біріктірілуі мүмкін.
Қаржылық модель негізіндегі қорытындылар — бұл келесі есептеулердің
сериялары:
• құрылыс сатысындағы шығындар;
• өзіндік капиталды пайдалану;
• қарызды пайдалану және өтеу;
• пайыздық төлемдер;
• операциялық шығындар мен табыстар;
• салықтар;
• пайда мен залал шоттары (пайдалар мен залалдар жөніндегі есеп);
• бухгалтерлік баланс;
• ақша ағымы (қорлардың алыну көзі және пайдаланылуы);
• қарызгерлердің өтеу мөлшерлемелері және инвесторлардың табыстары.
Жиынтық тізімдеме бір бетте шешуші нәтижелерді ұсынады:
• жоба бойынша шығындарды қысқаша мазмұндау және оларды қаржыландыру
көздері;
• жиынтық ақша ағымы;
• қарызгерлердің өтеу коэффициенттері;
• инвесторлардың табыстылығы.
2.2. Макро және микро экономикалық болжамдар
Бастапқы макроэкономикалық болжамдар – бұл жобаға тікелей әсер
етпейтін, бірақ оның қаржылық нәтижелеріне ықпал ететін болжамдар. Оған
жататындар:
• инфляция;
• тауар бағасы;
• пайыздық мөлшерлемелер;
• айырбас коэффициенттері;
• экономикалық өсу.
Қаржылық модельді болжауға арналған макроэкономикалық болжамдарды
демеушілермен байланыспаған объективті көздерден алу керек. Мысалы, ірі
банктердің көпшілігі жалпы экономикалық зерттеулерді жүзеге асырады және
жобаны қаржылық модельдеу барысында қолданылуы ықтимал тиісті болжамдарды
алады.
Егжей-тегжейлі модельдеу үдерісінің келесі сатысы құрылыс сатысында
жобалау компаниясының шығындар бюджетін әзірлеуінде және оларды
қаржыландыру көздерін анықтауда жатыр.
2.2.1. Жоба бойынша шығындар
Жоба бойынша шығындар бюджеті құрылыс басталған сәттен бастап
пайдалануға дайын болғанға дейінгі шығындарды ескереді. Өндірістік
кәсіпорынға немесе инфрақұрылымдық жобаға арналған типтік бюджет келесі
баптардан тұратын болады:
• әзірлеу шығындары. Бұл қаржылық құжатнаманы ресімдеу кезеңінде
демеушілердің (жобалау компаниясына төленген) немесе жобалау
комиссиясының өзімен жұмсалған шығындар. Демеушілер игерудің ұзақ
мерзімі кезінде едәуір болуы мүмкін меншікті шығындарды (соның ішінде
персоналға үстеме шығындар және іссапарлық шығындар төлемі) бөлу
әдістемесін келісуі тиіс. Сонымен бірге демеушілер мен жобалау
компаниясының мүдделерін ұсынатын кеңесшілерге ақы төлеумен
байланысқан шығындарды ескеру керек;
• әзірлеу кезеңіндегі төлемақы. Жоба құрылымы бір немесе одан көп
демеушілерге жобаны әзірлеу үшін бастапқы төлемақыны алуға мүмкіндік
береді; осылайша олар келісімдер өз күшіне енгенге дейін пайда алу
мүмкіндігін иеленеді. Бұл сандар жобаны қаржылық бағалаудың өзгеруі
шамасына қарай өзгеруі мүмкін;
• жобалау компаниясының шығындары. Бұл бапқа қаржылық құжаттамаға қол
қойылған соң кететін және байланысқан шығындар жатады:
- қызметшілер төлемі;
- офис пен құрал-жабдық төлемі;
- рұқсатнамалар мен лицензиялар төлемі;
- тәуелсіз инжинирингтік компанияның — жобалау компаниясының
техникалық кеңесшісінің қызметіне ақы төлеу (құрылыс барысын қадағалау
үшін);
- қызметшілерді оқыту және оларды жалдау шығындары (оған пайдалану
және техникалық қызмет көрсету бойынша кез келген төлемдер кіреді);
• толассыз келісім-шарт бағасы;
• құрылыс сатысындағы сақтандыру;
• іске қосумен байланысқан шығындар. Бұл мердігер үшін жобаны тестілеу
және іске қосу кезінде қажет болатын отын мен шикізаттың төлемімен
байланысқан шығындар; кейбір жобаларда осы уақыт аралығында өндірілген
өнімді сату кезіндегі түсімді алуға болады;
• қосалқы бөлшектерді бастапқы жинақтау. Бұл шығындар қосалқы
бөлшектердің бастапқы жинақталуын ұйымдастырумен байланысқан (егер
олар толассыз келісім-шартқа кірмеген болса);
• айналым капиталы. Жобаға қажетті бұл капитал – пайдалану шығындарын
өтеу үшін жобалау компаниясымен шоттың қойылуы және қолма-қол
табыстардың алынуы арасындағы уақыт ішінде айырманы жабуға қажетті
ақша сомалары. Іс жүзінде бұл жобаның ақша ағымы айналымдылығының
қысқа мерзімді циклы (негізінен 30-60 күн), ол пайдалану сатысында 6
айлық кезеңге жоспарланған қаржылық модельдің негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т.Рысқұлов атындағы Казақ Экономикалық Университеті
Факультет: Инженерлік-Экономикалық
Кафедра: Қолданбалы математика
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Инвестициялық жобаларды талдаудың қолдау жүйелері
Күндізгі бөлімнің 5 курс Студенті
Мамандығы: 370140-
Басқару мен
компьютерлік жүйелері
Қымызкенова А.Қ.
Ғылыми жетекші:
э.ғ.к.,доцент Уандыкова М.К.
Рецензенті:
т.ғ.к., профессор Муханова Г.С.
Жұмыс қорғауға жіберіледі
ҚМ каф. меңгерушісі
э.ғ.д., профессор
___________ Рахметова Р.Ө.
Алматы, 2008 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..3
1. Инвестициялық қызметтің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1. Инвестициялық жоба капиталының құнын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.2. Дисконттау
мөлшерлемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..23
2. Инвестициялық жобаларды бағалау мен экономикалық тиімділігін талдауды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1. Қаржылық модельді құруға арналған бастапқы
мәліметтер ... ... ... ... ... ...29
2.2. Макро және микроэкономикалық
болжамдар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 30
2.2.1. Инвестициялық жоба бойынша
шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2.2. Инвестициялық жобаны қаржыландыру
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.3. Операциялық табыстар мен
шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.4. Қарыз бен борышқа қызмет көрсету
сұлбасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.5. Ақша ағымдарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...37
2.6. Инвесторлардың
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...43
3. Инвестициялық жобаларды талдаудың қолдау жүйесін программалық қамтамасыз
етуін жүзеге асыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Пайдаланылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .78
Кіріспе
Нарықтық қатынастардың қалыптасуының күрделі және көп жағдайда қарама-
қайшы үрдістері экономика үшін жаңа экономикалық құбылыстарды сапалы түсіну
қажеттілігін туындатты. Жаңа ұйымдастырушылық-құқықтық нысандардың
туындауы, нарықтық қатынастардың дамуы және шаруашылық субъектілері
арасындағы бәсеке көптеген кәсіпорындардың табиғи және моральдық тұрғыда
ескірген өндірістік-техникалық базасын жаңартуға бағытталған ақшалай
қаржыларды шоғырландыруға арналған жағдайларды туындатуды қажет етеді.
Өзінің негізгі қорларын едәуір жаңартуға және өндірістің техникалық
деңгейін өз бетінше жоғарылатуды қамтамасыз етуге мүмкіндігі жоқ
кәсіпорындар үшін капитал қалыптастырушы инвестицияларды ұлғайту және
сәйкесінше банктік сектордан қаржыны қарызға алу арқылы осы мақсатқа қол
жеткізуге бағытталған инвестициялық жобаларды жүзеге асыру проблемасы
өзекті болып табылады.
Қазіргі таңда жобаның инвестициялық тартымдылығын және кәсіпорынның
қаржылық жай-күйін бағалау үшін несие қызметкерлері, экономистер, сондай-ақ
инвестициялық талдампаздар шетелдік, сонымен бірге отандық әзірлемелерді
пайдаланып жатыр. Шетелдік әдістемелердің көрсеткіштерін, критерийлерін
және әдістерін пайдалану әрқашанда мүмкін емес, өйткені әрекет етудің
әлеуметтік, экономикалық және саяси ортасы бір-бірінен өзгеше болады.
Дегенмен, нарықтық қатынастардың қалыптасуы отандық мамандарды
инвестициялық қызметтің қазіргі талдамасының өзіндік құралдарын әзірлеуге,
инвестициялық жобаларды жүзеге асыру барысын алдын-ала сараптау және
бақылау сатыларында экономикалық талдауды ұйымдастарудың өзекті
проблемаларын зерттеуге итермеледі. Десек те, инвестициялық жобаларды
дәлелдеумен айналысатын мамандар өндірістік және қаржылық қызмет
салаларындағы технологиялардың қазіргі деңгейін айқын көрсететін төмен
тәуекелдікті және жедел өтелетін инвестициялық жобаларды экономикалық
зерттеудің жаңа құралдарына деген өткір қажеттілікті әлі де болса сезініп
отыр.
Ұсынылған диплом жұмыстың мақсаты – қазіргі заманғы инвестициялық
жобаларды талдаудың құралдары мен экономикалық көрсеткіштері арқылы нақты
кәсіпорынның қаржы-экономикалық деректері негізінде олардың инвестициялық
әрекет етуі шарттарын анықтау, сондай-ақ кәсіпорынның қаржылық моделі
негізінде оның ағымдағы күйін және инвестициялық жобаны жүзеге асыру
қабілеттілігін бағалауға ықпал етуші факторлар мен шаралардың тізбекті
кешенін әзірлеу.
Жұмыстың негізгі міндеттері алға қойылған мақсаттан туындайды және
оларға мыналар жатады:
1) инвестициялаудың базалық қағидаларына талдау жасау;
2) кәсіпорынның қазіргі кездегі инвестициялық қызметінің тетіктері
мен проблемаларын талдау;
3) инвестициялаудың қазіргі кездегі қаржылық құралдарының мәнін,
мазмұнын және сипаттамасын анықтау;
4) инвестициялық несиелендіру және қаржылық көмек көрсету кезінде
кәсіпорынның қаржылық жай-күйін бағалаудың әдістері мен тетіктерін әзірлеу;
5) Delphi программалық ортасында ақпараттық модельді әзірлеу. Ол
кәсіпорынның инвестициялық қызметінің тиімділігін әрі қарай талдауға
арналған нақты кәсіпорын қызметінің қолда бар көрсеткіштері негізінде
есептеулерді жүргізуге мүмкіндік береді.
Зерттеу пәніне капитал салымдарының экономикалық тиімділігін бағалаумен
байланысқан теориялық және тәжірибелік сұрақтардың жиынтығы жатады.
Зерттеу нысанына кәсіпорынның инвестицияларын, қаржылық жай-күйін және
оның инвестициялық жобаны жүзеге асыру қабілетін бағалаудың әдістері мен
тәсілдерін зерттеу жатады.
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негізіне салымдардың
тиімділігін бағалауға қатысты кешенді тәсілдеме жатады. Диплом жұмысын
орындау барысында қолданылған динамикалық және статистикалық әдістер,
капитал салымдарының экономикалық тиімділігіне қатысты жүйелік тәсілдемелер
инвестициялық қызметті тиімді талдауға қадам жасайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы инвестициялық жобаларды талдау үшін
инвестициялық көрсеткіштер мен қаржылық модельді пайдаланып қолданбалы
программаны жүзеге асыруда жатыр.
Диплом жұмысын орындау барысында инвестициялық қызметтің қазіргі
кездегі өте өзекті проблемалары қарастырылды, зерттелетін кәсіпорынның
инвестициялық қызметіне ықпал ететін факторлар анықталды және
жүйелендірілді, экономиканың нақты (өндірістік) секторындағы
инвестициялардың құрылымдық-логикалық және мақсатты сипаттамалары
әзірленіп, едәуір нақтыланды, технологияны және ұйымдастырушылық тетіктерді
жетілдіруге мүмкіндік беретін инвестициялық шешімдерді, ұсынылатын капитал
салымдарын қабылдау мен жүзеге асыру моделі ұсынылды, ұйымның қаржылық
тұрақтылығына ықпал етуші ішкі және сыртқы факторлары айқындалды және
сыныпталды.
Тәжірибе жүзіндегі маңыздылығы. Ұсынылған бағдарламалық құрал
инвестициялық жобаларды әзірлеу және жүзеге асыру барысында оларды
бағалаудың көрсеткіштері мен әдістері жүйесінен тұрады, сондай-ақ ол
кәсіпорынның қаржылық жай-күйін бағалау мүмкіндігін және жобаны жүзеге
асыру қабілетін ұсынады.
Инвестициялық қызметтің теориялық негіздері атты бірінші тарау
инвестициялық қызметтің қазіргі кездегі тұжырымдамасының негізгі ережелерін
зерттеуге арналған, онда инвестициялардың мәні мен мазмұны қарастырылады,
инвестициялық жобаның тиімділігін бағалаудың негіздері ұсынылады.
Инвестициялық жобалардың бағалау және экономикалық тиімділігін
талдауды ұйымдастыру атты екінші тарау болжау кезінде қолданылатын
ақпараттық қамсыздандырудың негізгі құраушыларын зерттеуге арналған, олар
жиынтық түрде инвестициялық жобаның қаржылық моделіне арналған бастапқы
мәліметтерді ұсынады. Инвестициялық талдауды ақпараттық қамтамасыз етудің
қаржылық моделін қалыптастыру үрдісі сипатталады. Инвестициялық жобалардың
коммерциялық дәрменділігін бағалауды орындау үшін қажет болатын ақпаратты
жинау мен құрылымдауға арналған құжаттар тізімі және бастапқы мәліметтер
қарастырылады.
Диплом жұмысының үшінші тарауы ұйымның инвестициялық және қаржылық
күйін бағалаудың ақпараттық қамсыздандырылуын әзірлеуге арналған. Delphi
программалық ортасында жазылған ақпараттық қамсыздандыру негізінде
кәсіпорынның қаржылық моделін, оның негізінде құрылған есептерін және
инвестициялық көрсеткіштердің көмегімен инвестициялық жобаны жүзеге асыру
қабілетін бағалау ұсынылды.
1. Инвестициялық қызметтің теориялық негіздері
Қазіргі кездегі азаматтар, кәсіпорындар, қаржылық институттар,
мемлекеттер арасындағы алуан түрлі және күрделі экономикалық үдерістер мен
өзара қарым-қатынастар әлемінде ішкі және сыртқы нарықтардағы көкейкесті
мәселе – капиталды көбейту мақсатында оны тиімді салу, немесе
инвестициялау. Инвестициялардың экономикалық табиғаты ұдайы өндіріс
үдерістері заңдылықтарымен шартты түрде байланысқан және оның мәнісі
қоғамның өндіргіш күштері жүйесінің барлық элементтерінің санын және
сапасын ұлғайту үшін қосымша қоғамдық өнімнің бір бөлігін пайдалануда
жатыр. Инвестициялардың алыну көздеріне жинақтау қоры, өндіріс факторларын
ұлғайту және дамытуға бағытталған ұлттық табыстың жинақ қоры, және
амортизациялық төлемдер түріндегі өндірістің тозығы жеткен құралдарын
жаңарту үшін қолданылатын өтеу қоры жатады. Барлық инвестициялық құраушылар
инвестициялық үдерістердің тиімділігіне және ұдайы өндіріс қарқындарына
тікелей ықпал етуші қаржылар құрылымын қалыптастырады.
Нарықтық қатынастарға бағытталған экономикалық реформалардың басты
бағыты – мемлекеттің инвестициялық саясатын әзірлеу және жүзеге асыру. Ол
экономикалық өсудің жоғары қарқындарын қамтамасыз етуге және экономиканың
тиімділігін арттыруға бағытталған. Қазақстанның салыстырмалы жоғары
халықаралық рейтингі біздің елімізде жүріп жатқан экономикалық және
әлеуметтік үдерістерге өте тереңірек қарауға мәжбүр етеді. Реформалар
арқасында Қазақстан тұрақтылығын сақтап, экономикалық өсудің тұрақты
қарқындарына қол жеткізе алды. Еуропалық қайта құру және даму банкінің
(ЕҚҚДБ) бағалаулары бойынша, Қазақстан 11 млрд. долларға тең тартылған
шетелдік инвестициялар көлемі бойынша ТМД елдері арасында бірінші орынды
және Шығыс Еуропа мен Балтық елдері арасында үшінші орынды (Польша мен
Ұлыбританиядан кейін) алды. Өнеркәсіп салалары мен кәсіпорындарының дамуына
қажетті инвестициялардың кез келген түрі экономикалық өсуді және халықтың
әл-ауқатының жақсаруына алып келді. Сондықтан да инвестициялық қызметті
мемлекеттік реттеу инвесторлардың экономикалық нысандарды дамытуға және
жаңартуға деген мүддесін арттырады.
Инновациялық және инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу жүйесінің
басқару нысандарына тікелей ықпал ету және негізін салықтық жеңілдіктер
құрайтын жанама әдістер кіреді. Тікелей қаржылық көмек белгіленген
жобаларды жүзеге асыруға бағытталған, ал салықтық жеңілдіктер көмегімен
инновациялық және инвестициялық қызметтер үшін қолайлы жағдайлар жасалады.
Сонымен бірге, салық салудың әрекет етуші жүйесі инвестициялық
белсенділіктің өсуі үшін маңызды кедергі болып табылады.
Инвестициялық жобаларды жүзеге асырудың басты проблемасы – айқын
инвестициялық саясаттың жоқтығы. Осы орайда теңгерілген инвестициялық-
қарыздық саясат жайында айту керек, яғни ол экономикалық жобаларды
қаржыландыруға қажетті меншікті және қарызға алынған ресурстарды оңтайлы
түрде бөлуге мүмкіндік береді. Таңдалған салада табысқа жету мақсатын алға
қойған әрбір кәсіпорын өзіндік ресурстарын айқын түрде жоспарлауы және
бөлістіруі тиіс, сондай-ақ ақшалай қаражаттың ағылып кетуі мен ағылып
келуіне ықпал ететін үдерістерді талдауы тиіс. Салымдардың тиімділігі
жүзеге асырылатын іс-әрекеттерді ұтымды басқаруға және тұрақты мониторингін
жасауға тәуелді болады. Осы орайда экономикалық саясатты және дамудың
инвестициялық механизмдерін әзірлеу қажеттілігі туындайды. Ол
инвестициялардың экономиканың басым секторларына ағылып келуін
ынталандырудың барлық нысандарын, инвестициялардың пайдаланылу тиімділігін
арттыруды және ішкі жинақтауларды жұмылдыруды көздейді.
Қабылданған шараларды бағалаудың негізгі критерийіне ел
кәсіпорындарының инвестициялық тартымдылығы деңгейін арттыру, жобаларды
жүзеге асыру бойынша инвестициялық саясатты жетілдіру жатады. Нәтижесінде
оған экономикаға инвестициялардың ағылып келуін ұлғайту жатады, сәйкесінше
ол елдің дамуы мен әл-ауқатының деңгейіне оң ықпалын тигізеді.
Инвестиция дегеніміз қызметтің кәсіпкерлік және басқа түрінің
нысандарына салынатын мүліктік және зияткерлік құндылықтардың барлық
түрлері, олардың нәтижесінде пайда (табыс) қалыптасады немесе әлеуметтік
тиімділікке қол жеткізіледі.
Инвестициялардың түрлері: ақшалай қаражаттар, мақсатты банктік
салымдар, үлестер, акциялар және басқа бағалы қағаздар; жылжымалы және
жылжымайтын мүлік; авторлық құқықпен, тәжірибемен және зияткерлік
құндылықтармен байланысқан мүліктік құқықтар; патенттелмеген белгілі бір
өндіріс түрін ұйымдастыру үшін қажет болатын техникалық құжаттама, машықтар
және өндірістік тәжірибе түрінде ресімделген техникалық, технологиялық,
коммерциялық және басқа білімдер жиынтығы (“ноу-хау”); жерді, суды,
ресурстарды, үйлерді, құрылғыларды, құрал-жабдықтарды пайдалану құқықтары,
сондай-ақ басқа мүліктік құқықтар мен басқа құндылықтар.
Салу нысандарына байланысты инвестициялар төмендегідей түрлерге
жіктеледі: шынайы инвестициялар, немесе материалдық (ғимараттар,
құрылғылар, құрал-жабдық және т.б.) және материлдық емес активтерге
(патенттер, лицензиялар, ”ноу-хау”, құжаттама түріндегі ғылыми-техникалық
және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар, бағдарламалық құралдар және т.б.)
қаржылар салымы, сондай-ақ қаржылық (портфельдік) инвестициялар, бағалы
қағаздар, депозиттер, мақсатты банктік салымдар сияқты әр түрлі қаржылық
құралдарға қаржылар салымы.
Халықаралық тәжірибеде кәсіпорынның даму жоспары арнайы түрде
ресімделген бизнес-жоспар ұсынылады, ол кәсіпорынның даму жоспарының
құрылымдастырылған сипаттамасын ұсынады. Егер жоба инвестицияларды тартумен
байланысса, онда ол инвестициялық жоба деген атауда болады. Негізінен
кәсіпорынның кез келген жаңа жобасы белгілі бір дәрежеде жаңа
инвестицияларды тартумен байланысқан. Өте кең түсіндірудегі жоба – бұл
белгілі бір мақсатты көздеуші кәсіпорын қызметінің өзгерісі жөнінде арнайы
түрде ресімделген ұсыныс.
Жобалардың алуан түрлілігіне қарамастан, оларды талдау жобаның
коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық және институционалдық
орындалғыштығын бағалаушы арнайы тараулардан тұратын белгілі бір жалпы
сұлбаға сәйкес жүзеге асырылады. Стратегиялық инвестор көзқарасы бойынша
дұрыс әзірленген жоба тәуекелдікті талдаумен аяқталуы тиіс. 1.1-суретте
жобаны талдаудың жалпы тізбектілігі көрсетілген. Мынаны ескеру керек, яғни
сұлбадағы Жоба қабылданды деген резолюция шартты сипатта болады. Жоба шын
мәнінде өзінің бастапқы түрінде тоқтатылуы тиіс. Сонымен бірге жоба
техникалық тұрғыда орындалмауы себебіне байланысты түрленуі мүмкін және
түрленген жобаны талдау қайтадан басынан басталуы тиіс.
Жобаның бизнес идеясынан кейін, осы идеяны қандай құраммен және
құралдар көлемімен (негізгі және айналым құралдаыры) жүзеге асыруға
болатындығын, яғни осы жобаны жүзеге асыру үшін не сатап алу керектігін
анықтап алу керек. Содан кейін одан кем болмайтын маңызды сұраққа жауап
беру керек: негізгі және айналым құралдарын сатып алу үшін қажетті ақшаны
қайдан алуға болады. Нәтижесінде, жаратылған ақша қалай жұмыс істетінін
талдау керек, яғни жиналған ақша құралдары сомасын сатып алынған негізгі
құралдардан қандай қайтарым болатынын талдау керек. Осы соңғы сұрақтың
маңыздылығы өте маңызды, өйткені егер де кәсіпорын ақшаның белгіленген
сомасын жинақтай алса, онда оның осы ақшаларды инвестициялаудың баламалы
мүмкіндігі әрекет етеді, және таңдалған инвестициялық жобаның өте тиімді
екендігіне деген нық сенімділік болуы тиіс.
Жоғарыда келтірілген қисынға сәйкес, бүкіл инвестициялық талдауды үш
тізбекті блокқа бөлуге болады.
1. Жобаның инвестициялық сұраныстарын анықтау.
2. Қаржыландыру көздерін таңдау және іздестіру және тартылған капиталдың
құнын анықтау.
3. Ақша ағымдары түрінде инвестициялық жобаны қаржылық талдаудың болжамы
және инвестициялардың бастапқы көлемі бар болжанған ақша ағымдарын
салыстыру арқылы инвестициялық жобаның тиімділігін бағалау.
Сурет 1. Жобаны талдаудың жалпы тізбектілігі
Кәсіпорынның барлық инвестициялық талаптарын үш топқа бөлуге болады:
1) Тікелей инвестициялар,
2) Көмекші инвестициялар,
3) ҒЗЖ-ын орындауды инвестициялау.
Тікелей шетел инвестициялары инвестициялық жобаны жүзеге асыру үшін
тікелей қажет болады. Оларға негізгі құралдар (материалдық және материалдық
емес активтер) және айналым қаржылары жатады.
Негізгі құралдарға арналған инвестицияларға жататындар:
• Жаңа құрал-жабдықты сатып алу (немесе әзірлеу), соның ішінде оны
жеткізу, орнату және іске қосу шығындары,
• әрекет етуші құрал-жабдықты жаңарту,
• ғимараттар мен құрылғылардың құрыылсы және қайта салынуы;
• құрал-жабдықтың жұмысын қамтамасыз етуші технологиялық қондырғылар,
• жаңа технологиялық жабдықтау және қолда бар құрал-жабдықтарты жаңарту.
Айналым құралдарына салынатын инвестициялар төмендегілердің қамтамасыз
етілуін болжайды:
• негізгі және көмекші материалдардың жаңа және қосымша қорлары,
• дайын өнімнің жаңа және қосымша қорлары,
• дебиторлардың шоттарын ұлғайту.
Мұндай инвестициялардың қажеттілігі мынадан байқалады, тауарлар
өндірісі көлемін ұлғайту кезінде, ереже бойынша, автоматты түрде
шикізаттың, құраушы бөліктердің және дайын өнімнің тауарлы-материалдық
қорларының ұлғайтылуы ықтимал. Сонымен бірге, өндіру және сату көлемін
ұлғайту себебі бойынша кәсіпорынның дебиторлық берешегі ұлғайтылады. Мұның
барлығы - баланстың активті баптары, осы баптардың оң өсімі қосымша ақша
көздерімен қаржыландырылуы тиіс.
Материалдық емес активтерге салынатын инвестициялар көбінесе жаңа
технологияны (патент немесе лицензияны) және сауда маркасын сатып алуға
байланысты болады.
Ілеспелі инвестицияларға тікелей нысанмен аумақтық және функционалды
тұрғыда байланысқан нысандарға салымдар жатады:
• қалыпты пайдалануды қамтамасыз етумен тікелей технологиялық тұрғыда
байланыспаған нысандарға салымдар (подъезд жолдары, электр тасымалдау
желілері, құбырлар және т.б.)
• өндірістік емес сипаттағы салымдар, мысалы, қоршаған ортаны қорғауға,
әлеуметтік инфрақұрылымға инвестициялар.
ҒЗЖ-на инвестициялар жобаны қамтамасыз етеді және онымен ілесіп жүреді.
Бұл, ең алдымен, жоба алдындағы зерттеулерді жүргізуге қажетті материалдық
құралдар (құрал-жабдық, стендтер, компьютерлер және әр алуан приборлар),
сондай-ақ ҒЗЖ-ның немесе кәсіпорын тапсырысы бойынша ЖОО-ның ағымдағы
қызметін қамтамасыз етуге арналған айналым құралдары.
Инвестицилардың жалпы көлемі – бұл барлық инвестициялық шығындардың
сомасы: тікелей инвестициялар, ілеспелі инвестициялар, ҒЗЖ-на
инвестициялар.
Кәсіпорынның қаржылық құралдарының барлық көздерін келесі түрде
көрсетуге болады:
• меншікті қаржылық ресурстар және шаруашылық ішіндегі резервтер,
• қарызға алынған қаржы құралдары,
• еңбек ұжымдарының, азаматтардың, заңды тұлғалардың акцияларын, үлестік
және басқа жарналарды сатудан түсетін тартылған қаржылық құралдар,
• кәсіпорын бірлестіктерімен орталықтандырылған ақшалай қаржылар,
• бюджеттен тыс қорлардың қаржылары,
• мемлекеттік бюджет құралдары,
• шетелдік инвесторлардың қаржылары.
Инвестициялық жобаның иелігіне ұсынылатын барлық қаржылар құнын, яғни
барлық қаржылық ресурстарды пайдалану үшін төлемді олардың алыну көздеріне
байланыссыз төлеу керек. Қаржылық ресурстарды пайдалану үшін төлем осы
құралдарды ұсынған тұлғаға – инвесторға төленеді. Ол кәсіпорын
меншіктенушісіне (акционерге) арналған дивидендтер, белгіленген уақытқа
ақшалай ресурстарды ұсынған несиегерге арналған пайыздық төлемдер түрінде
беріледі. Соңғы жағдайда инвестицияланған қаржылар сомасын қайтару көзделіп
отыр.
Қаржылық ресурстарды пайдалану үшін төлемді есепке алу және талдау
капитал салымдарының экономикалық тиімділігін бағалау кезіндегі
көрсеткіштердің бірі болып табылады.
Кәсіпорынның өз қызметі барысында оның тарапынан жинақталған
кәсіпорынның меншікті қаржылық ресурстары және меншіктің қаржылық құралдары
(акциялар) үшін екі өте маңызды ерекшелікті атап өтуге болады.
Бір қарағанда, егер кәсіпорын белгілі бір қаржылық ресурстарды иеленсе,
онда ешкімге ол ресурстар үшін ақы төлеудің қажеті жоқ. Қаржылық
ресурстарды иелене отырып, кәсіпорын әрқашанда оларды қандай да бір
қаржылық құралдарды инвестициялау мүмкіндігін пайдаланады, сол арқылы одан
пайда түсіреді. Сондықтан, осы ресурстардың ең аз құны кәсіпорынның
иелігіндегі қаржылық ресурстарды салудың баламалы әдісінен түскен оның
жалақысы. Осылайша, ақшаны өзінің инвестициялық жобасына салуды шеше
отырып, ақшаның ең болмағанда баламалы салым құнына тең көлемдегі осы
капитал құнын көрсетеді.
Енді кәсіпорын меншіктенушілеріне төлемді қарастырайық. Бұл төлем
дивидендтермен шектелмейді. Меншіктенушілердің иелігіндегі пайда (несиелік
инвесторға сыйақыны төлеген соң) екі бөлікке бөлінеді: бірінші бөлігі
дивиденд түрінде, ал екінші бөлігі кәсіпорынға қайта инвестицияланады.
Бірінішісі де, екіншісі де кәсіпорын меншіктенушілерінің иелігінде болады.
Сондықтан меншікті капиталдың құнын есептеу кезінде келесі пікірді негізге
алу керек: несиегерге тиесілі соманы төлеген соң қалған кәсіпорынның
ақшалай пайдасы (таза ақша ағымы) ұсынылған инвестициялар үшін жиынтық
меншіктенушіге төлем болып табылады, бұл жерде акционерлерге дивиденд
төлеумен шектелмеу керек.
1. Инвестициялық жоба капиталының құнын бағалау
Капитал құны дегеніміз табыс, ол инвестор көзқарасынан өзін-өзі ақтауы
тиіс инвестицияларды әкелуі тиіс. Капитал құны қандай да бір бизнеске
салынған капитал сомасының пайыздық мөлшерлемесі (немесе бірлік үлесі)
түрінде өрнектеледі, оны инвестордың капиталын пайдалану үшін бір жыл
ішінде төлеу керек. Несиегер, кәсіпорынның меншік иесі (акционер) немесе
кәсіпорынның өзі инвестор бола алады. Соңғы жағдайда кәсіпорын жаңа капитал
салымдарына дейінгі кезеңде пайда болған және кәсіпорынның меншік иелеріне
тиесілі меншікті капиталды инвестициялайды. Кез келген жағдайда капиталды
пайдалану үшін төлем жасау керек және осы төлемнің шамасы ретінде капитал
құны әрекет етеді.
Капитал құны – бұл баламалы құн, яғни табыс, оны инвесторлар
тәуекелдіктің өзгермейтін шамасы кезінде капитал салымының баламалы
мүмкіндіктерінен алуды көздейді. Егер компания қаржы алуды көздесе, онда
ол кем дегенде табыс шамасына тең табысты қамтамасыз етуі тиіс, аталған
табыс шамасы инвесторларға капитал салымының баламалы мүмкіндіктерін алып
келуі мүмкін.
Капитал құнын пайдаланудың негізгі саласы – инвестициялардың
экономикалық тиімділігін бағалау. Инвестициялардың тиімділігін бағалау
әдістерінде қолданылатын дисконт мөлшерлемесі – бұл кәсіпорынға салынатын
капитал құны, яғни оның көмегімен инвестициялық жоба барысында пайда
болатын барлық ақша ағымдары уақыттың қазіргі сәтіне келтіріледі. Не
себепті капитал құны дисконттау мөлшерлемесі болып әрекет етеді? Дисконт
мөлшерлемесі – бұл қайтарымның пайыздық мөлшерлемесі, оны кәсіпорын жобаны
жүзеге асыру барысында тапқан ақшаға алуды көздейді. Жоба болашақтағы
бірнеше жыл ішінде жүзеге асырылатын болғандықтан, кәсіпорын еңбекпен
тапқан ақшаны салудың тиімді әдісін табады деген нық сенімде бола алмайды.
Бірақ та ол осы ақшаны өзінің меншікті бизнесіне салып, кем дегенде капитал
құнына тең қайтарымды ала алады. Осылайша, кәсіпорын капиталының құны – бұл
жобаны жүзеге асыру кезінде алынған ақшаны салу кезіндегі ең төменгі
пайдалылық нормасы.
Капитал құнына келесі факторлар ғана ықпал етеді:
1) Басқа инвестициялардың табыстылығы деңгейі,
2) Осы капитал салымының тәуекелдік деңгейі,
3) Қаржыландыру көздері.
Әрбір факторды жеке-жеке қарастырайық. Капитал құны – бұл баламалы құн,
яғни ол табысты инвесторлар тәуекелдіктің өзгермейтін құны кезінде капитал
салымының баламалы мүмкіндіктерінен алуды көздейтін табыс, осы капитал
салымының құны бағалы қағаздар (облигациялар мен акциялар) нарығындағы
пайыздық мөлшерлемелердің ағымдағы деңгейіне байланысты болады. Егер де
кәсіпорын инвесторларға капиталды өте тәуекелді іске салуды ұсынса, онда
оларға табыстылықтың өте жоғары деңгейі қамтамасыз етілуі тиіс. Компания
активтеріндегі тәуекелдік шамасы неғұрлым жоғары болса, инвесторды тарту
үшін олар бойынша табыс та солғұрлым көп болуы тиіс. Бұл инвестициялаудың
алтын ережесі.
Бүгінгі таңда бұрынғы Кеңес Одағы елдері кәсіпорындарына шетел
инвесторлары мүдделерінің аздап болса да ұлғаюы байқалып отыр. Шетелдік
инвестор үшін осындай капитал салымдары өте тәуекелді болып табылады (ең
болмағанда, батыс елдері кәсіпорындарына салымдармен салыстыру бойынша).
Осы себеп бойынша, инвестициялаудың алтын ережесіне сәйкес, шетелдік
капитал салымдарының құны өте үлкен болады – 20-дан 30 пайызға дейін.
Сонымен бірге өз елдері кәсіпорындарына капитал салымдарының құны – 20%-дан
аспайды.
Бұл факторлардан басқа, капитал құнына кәсіпорында қаржыландырудың
қандай көздерінің бар екендігі ықпал етеді. Қарыз көздері бойынша пайыздық
төлемдер жалпы шығындар ретінде қарастырылады (яғни өзіндік құнға
кіретіндер) және қаржыландырудың борыштық көздерін кәсіпорын үшін ұтымды
етеді. Бірақ та кәсіпорындар үшін қарыз көздерін тарту өте тәуекелді болып
табылады, өйткені пайыздық төлемдерді және борыштың негізгі бөлігін өтеуді
инвестициялық жобаны жүзеге асыру нәтижелеріне байланыссыз жүргізу керек.
Тәуекелдікті төмендету үшін, кәсіпорын өзіндік тартылған қаржылар үлесін
ұлғайтады (акциялардың қосымша эмиссиясын жүзеге асырады). Бұл жағдайда
инвестордың меншікке салымдар жасауын ынталандыра отырып, кәсіпорын
капиталды меншікке тікелей салым кезінде өте жоғары қайтарымдылықты уәде
етуге мәжбүр болады. Инвестор несиелік инвестициялаумен салыстырғанда
кәсіпорын меншігіне салым инвестициялардың өте тәуекелді түрі екендігін
біледі.
Инвестициялардың тиімділігін бағалаудың халықаралық тәжірибесі ақша
құнының уақытша құны тұжырымдамасына сүйенеді және төмендегі қағидаларға
негізделген:
1. Инвестицияланатын капиталды пайдалану тиімділігін бағалау
инвестициялық жобаны және бастапқы инвестицияны жүзеге асыру барысында
қалыптасатын ақша ағымын (cash flow) салыстыру арқылы жүргізіледі.
Егер де инвестициялардың бастапқы сомасын қайтару және капиталды
ұсынған инвесторлар үшін талап етілетін табыстылық қамтамасыз етілсе,
жоба тиімді деп танылады.
2. Инвестицияланатын капитал ақша ағымы сияқты осы уақытқа немесе
белгіленген есеп жылына (ол жобаны жүзеге асыру алдында болады)
келтіріледі.
3. Капитал салымдарын және ақша ағымдарын дисконттау үдерісі
инвестициялық жобалардың ерекшеліктеріне байланысты анықталатын
дисконттың әр түрлі мөлшерлемелері бойынша жүргізіледі. Дисконт
мөлшерлемесін анықтау кезінде инвестициялар құрылымы және капиталдың
жекелеген құраушыларының құны ескеріледі.
Бағалаудың барлық әдістерінің мәні келесі қарапайым сұлбаға
негізделеді: Бастапқы инвестициялар қандайда бір жобаны жүзеге асыру
кезінде CF1, CF2, ..., CFn ақша ағымын туындатады. Егер осы ағым төмендегілер
үшін жеткілікті болса, инвестициялар тиімді деп танылады:
• Капитал салымдарынң бастапқы сомасын қайтару және пайдалану;
• Салынған капиталға қатысты талап етілетін қайтарымды қамтамасыз ету.
Капитал салымдары тиімділігінің келесі көрсеткіштері өте кең таралған:
• Дисконтталған өтеу мерзімі (DPB).
• Инвестициялық жобаның қазіргі кездегі таза мәні (NPV),
• Пайдалылықтың (табыстылықтың) ішкі нормасы (IRR),
Осы көрсеткіштер, сондай-ақ оларға сәйкес келетін әдістер екі нұсқада
қолданылады:
• Тәуелсіз инвестициялық жобалар тиімділігін (абсолютті тиімділік)
анықтау үшін, бұл жағдайда жобаны қабылдау немесе одан бас тарту
жөнінде қорытынды жасалады,
• Бір-бірін өзара жоққа шығарушы жобалардың тиімділігін (салыстырмалы
тиімділік) анықтау үшін, бұл жағдайда бірнеше баламалардың ішінен
қайсы жобаны қабылдау жөнінде қорытынды жасалады.
Көрсеткіштердің дәл осы жиынтығы инвестициялық жобаның бизнес-жоспары
түйіндемесінде келтіріледі және инвестициялық идеяның коммерциялық
тартымдылығын бағалау үшін мүдделі тараптармен қолданылады. Тиімділік
көрсеткіштерін есептеуге арналған база болып таза ақша ағымдары (Net Cash
Flow, NCF) қарастырылады, оған жататындар: сатудан түскен түсімдер,
ағымдағы және инвестициялық шығындар, айналым капиталына деген сұраныстың
өсімі және салықтық төлемдер. Таза ағымдар атауы мынаны түсіндіреді, яғни
меншікті қаржылар салымы және несие ресурстарын тарту сияқты қаржыландыру
сұлбасын ескермейді. Осы салымсыз ақша ағымы бастапқы сатыда теріс болады
және жинақталған ақша ағымдары 1.2-суретте көрсетілген сипатта болады.
Бұл кестеде инвесторды бірнеше мәндер қызықтырады. Біріншіден, бұл
жобаның қайтарымдылық мерзімі. Мұндай мерзім жобаның жиынтық таза табыстары
оның шығындарымен теңестіру үшін тарап етілетін уақыт бойынша анықталады.
Кестедегі бұл нүктеде NCF өспелі нәтиже бойынша оң мәндерге шығады. Біздің
мысалымызда — 2012 жылы. Бірақ бірде-бір инвестор болашақ ақша, яғни
алшақ табыстар пайдасы үшін қазіргі сәтте қолда бар ақшадан айырылуға
келіспейді, ол тек табыстар инвестицияларды жабуға болатын жағдайда ғана
болады.
Сурет 1.1. Ақша ағымының үрдісі
Сондықтан да жобаның тиімділігін бағалау кезінде дисконтталған ақша
ағымдары қолданылады, яғни ондағы әрбір жылдың NCF келесі формула бойынша
дисконттау мөлшерлемесі шамасына азаяды:
(1.1)
мұндағы i — жоба жылының нөмірі, d — дисконттау мөлшерлемесі. Яғни болашақ
ақша ағымдары дисконттау мөлшерлемесіне тең жылдық қарқындары бар инвестор
үшін құнсызданады. Нәтижесінде, біздің жағдайымызда, жобаның
қайтарымдылығы 2014 жылға ығысады.
PBP көрсеткішін есептеу қағидасы әрқашанда графикті құруға және
жинақталған дисконтталған NCF мәні оң мәнге шығатын нүктені анықтауға сайып
келеді.
NPV сияқты жобаның басқа маңызды көрсеткіші ақша ағымдары кестесінде
жақсы көрінгенімен, формула бойынша анықталады. NPV мәні — таза табыс, ол
дисконттауды есепке алатын жобаны алып келеді.
Бұл әдіс таза қазіргі кездегі мәні түсінігін пайдалануға негізделген
(Net Present Value)
, (1.2)
мұндағы CFi – таза ақша ағымы, r – ивестициялық жоба үшін тартылған капитал
құны.
“Таза” терминінің келесі мағынасы бар: ақшаның әрбір сомасы кіріс (оң)
және шығыс (теріс) ағымдардың алгебралық сомасы ретінде анықталады. Мысалы,
егер де инвестициялық жобаны жүзеге асырудың екінші жылында капитал
салымдарының көлемі $15,000 құраса, ал ақша ағымы сол жылы - $12,000
құраса, онда ақша құралдарының таза сомасы екінші жылы $3,000 құрайды.
Әдістің мәніне сәйкес барлық кіріс ақша ағымдарының қазіргі кездегі
мәні жобаны жүзеге асыруға арналған капитал салымдарымен шартты түрде шығыс
ағымдарының қазіргі кездегі мәнімен салыстырылады. Бірінші және екінші
көрсеткіш арасындағы айырма таза қазіргі кездегі мән болып табылады, оның
шамасы шешімді қабылдау ережесін анықтайды.
Әдіс процедурасы:
1-қадам. Әрбір кіріс және шығыс ақша ағымының қазіргі кездегі мәні
анықталады.
2-қадам. Ақша ағымдары элементтерінің дисконтталған мәндерінің
қосындысы анықталады және NPV критериі анықталады.
3-қадам. Шешімді қабылдау жүзеге асырылады:
• Жекелеген жоба үшін: егер NPV нөлден көп немесе оған тең болса, онда
жоба қабылданады;
• Бірнеше баламалы жобалар үшін: NPV мәнінен артық және де оң мәнді жоба
қабылданады.
Егер бірыңғай критерийлердің қайтарымдылығы мерзіміне қатысты
тиімділік болмаса, онда NPV деңгейі бойынша жобаны талдау маңызды түрде
қарапайым болып көрінеді. NPV көрсеткішінің кез келген оң мәні жобаның
жақсы тиімділігінің көрсеткіші болып есептеледі. Бұл жағдайда NPV
көрсеткішінің нақты шамасы инвестордың пайдасын (дегенмен, көрсеткіштің
атуын кейде таза келтірілген табыс деп аударады) емес, асық пайданы,
яғни инвестормен алынуы тиіс күтілгеннен асатын қосымша пайданы көрсетеді.
Инвестициялардың табыстылығы нормасын (инвестициялық жоба капиталы
құнын) ұлғайту кезінде NPV критерийінің мәні азаяды.
NPV көрсеткішін есептеу үшін қажет болатын ақпаратты ұсынудың
толықтығы үшін үлгілік ақша ағымдарын келтірейік.
Кіріс ақша ағымдары:
• Қосымша сату көлемі және тауар бағасының өсуі;
• Жиынтық шығындардың азаюы (тауардың өзіндік құнының төмендеуі);
• Инвестициялық жобаның соңғы жыл аяғындағы құрал-жабдықтың қалдық мәні
(өйткені құрал-жабдық басқа жоба үшін сатылуы немесе қолданылуы
мүмкін);
• Инвестициялық жобаның соңғы жыл аяғындағы айналым құралдарын босату
(дебиторлардың шоттарын жабу, тауарлық-материалдық қор қалдықтарын
сату, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигацияларын сату).
Шығыс ағымдар:
• инвестициялық жобаның бірінші жылындағы бастапқы инвестициялары;
• инвестициялық жобаның бірінші жылындағы айналым қаржыларына деген
сұраныстың ұлғаюы (жаңа клиенттерді тарту үшін дебиторлардың шоттарын
ұлғайту, өндірісті бастар алдында шикізатты және қосалқы бөлшектерді
сатып алу);
• құрал-жабдықты жөндеу және техникалық қызмет көрсету;
• қосымша өндірістік емес шығындар (әлеуметтік, экологиялық және т.б.).
NPV критерийін есептеу, ереже бойынша, жоба бойынша шешімдерді қабылдау
үшін жеткілікті. Бірақ та оның мәні аса көрсеткішті емес, одан жобаның
тиімді және тартымды екендігі түсінікті, бірақ та қаншалықты тартымды
екендігін бағалау өте қиын. Сондықтан NPV көрсеткішіне көмекші ретінде
үшінші стандартты көрсеткішті – пайдалылықтың ішкі нормасын қолданады.
Анықтама бойынша, пайдалылықтың (кейде табыстылық деп аталады) ішкі
нормасы (IRR) – бұл дисконттың мәнінде инвестицияның қазіргі кездегі мәні
инвестициялар есебінен ақша құралдары ағымының қазіргі кездегі мәніне тең
болады, немесе дисконт көрсеткішінің осы мәнінде инвестициялық салымдардың
таза қазіргі кездегі нөлдік мәні қамтамасыз етіледі.
Пайдалылықтың ішкі нормасының экономикалық мазмұны мынада, яғни
инвестициялар табыстылығының мұндай нормасы кезінде кәсіпорынға қандайда
бір қаржылық құралдарға IRR пайыздарына өз капиталын инвестициялау бірдей
тиімді болады немесе ақша ағымын туындататын шынайы инвестицияларды жүзеге
асыруы тиіс, оның әрбір элементі өз ретінде IRR пайыздарына
инвестицияланады.
Пайдалылықтың ішкі нормасының математикалық анықтамасы келесі теңдеудің
шешімін болжайды:
, (1.3)
мұндағы: CFj – j-ші кезеңге кіріс ақша ағымы, INV – инвестиция мәні.
Осы теңдеуді шеше отырып, IRR мәнін анықтаймыз. Пайдалылықтың ішкі
нормасының әдісі негізінде шешім қабылдау сұлбасы төмендегі түрде болады:
• егер IRR мәні капитал құнынан жоғары немесе оған тең болса, онда жоба
қабылданады,
• егер IRR мәні капитал құнынан аз болса, онда жоба кері қайтарылады.
Осылайша, IRR кедергілік көрсеткіш болып табылады: егер капитал құны
IRR мәнінен жоғары болса, онда ақшаның қажетті қайтарымы және
қайтарымдылығын қамтамасыз ету үшін жобаның “қуаттары” жеткіліксіз болады,
сәйкесінше жобаны кері қайтару керек.
Сурет 1.2. Пайдалылықтың ішкі нормасының экономикалық мазмұны.
Инвестициялық жобаларды бағалау жөніндегі классикалық ұсыныстар
тұрғысынан үш көрсеткішті есептеу керек: NPV, PBP және IRR. Бұл жағдайда
жобаның қайтарымдылығы және IRR мәні инвесторды қанағаттандыруы тиіс, ал
NPV шамасы нөлден жоғары болуы тиіс.
2. Дисконттау мөлшерлемесі
Жоғарыда сипатталған есептеулер негізінде болжанған ақша ағымдарының
дисконтталуы жатқан. Оны жүргізу үшін дисконттау мөлшерлемесін таңдау
керек. Дисконттау мөлшерлемесінің мағынасы — есептеулерде ақша құнының
ықпалын көрсету. Кейде осы анықтаманың өзі оның шамасы жөніндегі шешімді
қабылдау үшін жеткілкіті болады. Мысалы, егер де жоба банктік несие
қаржылар есебінен толығымен қаржыландырылатын болса, онда дисконттау
мөлшерлемесі несие бойынша пайыздық мөлшерлемеге тең болады.
Күрделі жағдайда, яғни инвестицияланатын капитал әр түрлі көздерден
алынатын болса, дисконттау мөлшерлемесін есептеу күрделенеді, бірақ та
елеусіз ғана. Енді несие бойынша пайыздар орнына есептеуде капиталдың
орташа өлшенген құны (Weighted Average Cost of Capital, WACC) түсінігі
қолданылады. Бұл көрсеткіш былайша есептеледі:
, (1.4)
мұндағы:
kкр — несие қаржыларының қаржыландыру көздеріндегі үлесі,
kск — акционердің меншікті қаржыларының үлесі;
rкр — несие бойынша пайыздар мөлшерлемесі,
rкр —акционер талап етілетін меншікті капиталға табыс.
Капиталдың әрбір компоненті жоба құнына сол капиталдың өзіне
пропорционал үлеске ақша салады.
Іс жүзінде, дисконттау мөлшерлемесінің осы механизмі арқылы әрбір
инвестордың талабы ескеріледі. WACC түсінігі қор нарығынан инвестициялық
жобаны бағалауға келді, ол компания акциялары құнын талдау кезінде белсенді
түрде қолданылады.
Инвестициялық жобаның тиімділігінің басты критерийі болып әрқашанда NPV
шамасы алынған. Бұл мынамен түсіндіріледі, яғни NPV критерийін есептеу
жобаның басқа дәстүрлі көрсеткіштерімен салыстырғанда аз қиындықты
туындатады. Бірақ та тәжірибеде NPV критерийін есептеу әрқашанда оңай іс
болып саналмайды, ал оның мәндерін ала отырып, дұрыс қорытынды жасау одан
да қиын. Кез келген нақты секторда біз NPV критерийінің екі кемшілігіне
кездесеміз:
1. Жасалған инвестициялар жұмыс істейтін бүкіл кезеңге егжей-тегжейлі
болжамдар жасау әрқашанда тиімді бола бермейді. Нәтижесінде, әрбір жобада
ескерілмеген табыстардың едәуір фрагменті кездеседі. Теориялық тұрғыда
құрылған бизнес немесе бағыт шексіз жұмыс істеген жағдайда ол айрықша жақсы
көрінеді.
2. NPV акционерлердің жобаға қатысуы қаншалықты тиімді екендігі және
бизнестегі қандай үлестер олар үшін ең аз болатындығы жөніндегі ақырғы
қорытындыны бермейді.
Егер де тиімділіктің дәстүрлі көрсеткіштерінен компания құнын бағалау
кезінде қолданылатын әдістердің біріне өтсе, онда көп жағдайда бұл
проблемалар шешіледі. NPV қолайсыз, өйткені бұл көрсеткіш ақша ағымдарының
толық болжамын талап етеді, соның ішінде біз осындай болжамды жасай
алмайтын жерлерде. Кез келген инвестициялық жоба күтілетін табыстарды
ішкі талдау тұрғысынан, сонымен бірге бизнесті бағалаудың әдіснамасы
негізінде қарастырылады. Сонымен бірге жобаның коммерциялық тиімділігін
бағалаудың қалыпты жоспарын төмендегі түрде көрсетуге болады:
Сурет 1.3. Жобаның коммерциялық тиімділігін бағалау жоспары
Кез келген инвестициялық жобаны талдау кезінде ұқсас жобалар мен
компаниялар жөніндегі ақпараттардың жасалған болжамын тексеру үшін қолдану
керек. Егер талдау мақсаты — банктік несиені тарту, осы тұста сарапшы
жұмысы аяқталады. Бірақ та егер жоба ықтимал немесе ағымдағы акционерлерге
ұсынылуы тиіс болса, онда дәстүрлі есептеулердің міндетті жалғасымы – бұл
жобаланған ақша ағымдарының (ұзартылған құн негізінде) көмегімен, сондай-ақ
нарықтық аналогтар негізінде жасалатын бизнесті бағалау. Болжау сатысында
және бизнесті бағалау сатысында қолданылатын аналогтар тізімі бір-біріне
неғұрлым жақын болса, есептеулер сапасы да солғұрлым жоғары болады.
2. Инвестициялық жобаларды бағалау мен экономикалық тиімділігін
талдауды ұйымдастыру.
Инвестициялық жобаны бағалауды жүргізу кезінде сарапшы төмендегі
базалық тізімге келтірілуі мүмкін бірқатар сұрақтарды шешуі тиіс: Біз
осындай жобаны жүзеге асыра аламыз ба? Біздің жобамыздың құқықтық,
ұйымдастырушылық және технологиялық аспектілері талаптарға сәйкес келеді
ме? Жоба жеткілікті көлемдегі қаржыландырумен қамтамасыз етілген бе және
біз қаржылық тәуекелдіктерден жеткілікті дәрежеде қорғалғанбыз ба? Бұл жоба
тиімді жоба болып табылады ма, оны жүзеге асырудан түскен пайда біз үшін
жеткілікті түрде тартымды ма? Тәуекелдіктер тиімді ме?
Талдаудың басқа бағыттарының міндеттерін ескермей, инвестор үшін
инвестициялық жоба жеткілікті түрде пайдалы болып табылатындығын талдау
кезінде қолданылатын тәсілдемені қарастырайық.
Бұл тарауда ақпараттық қамсыздандырудың негізгі құраушылары және болжау
кезінде қолданылатын инвестициялық көрсеткіштер қарастырылады, олар жиынтық
түрде жобаның қаржылық моделіне арналған бастапқы мәліметтерді, оның
базалық құрылымын және оның негізінде анықталған нәтижелер, сондай-ақ
бухгалтерлік және салық мәселелерінің жобаға және кәсіпорынның қаржылық
моделіне ықпалын көрсетеді.
Осы тарауда өз салымдарының табыстылығын бағалау барысында қаржылық
модельді инвесторлардың, олардың несиелері және бастапқы жоспарлық табысты
алу мен шығындарын өтеу деңгейін есептеу, сондай-ақ сезімталдықты талдауды
жүргізу кезінде қандай көрсеткіштер арқылы жүзеге асырылатынын пайдалану
тәсілдері қарастырылады. Сонымен бірге, инвесторлардың табыстылыққа қатысты
өз талаптарын анықтауға мүмкіндік беретін әдістер және олардың уақыт өте
немесе инвестицияларды әрі қарай сату немесе қарызды қайта құрылымдау
нәтижесінде өзгеру мүмкіндіктері анықталады.
Барабар қаржылық модель жобаны қаржылық бағалау барысында өте маңызды
құрал болып табылады. Ол бірнеше мақсаттарға қызмет етеді.
Барлық қаржылық құжаттама тиісті түрде рәсімделгенге дейін:
• жобаның қаржылық аспектілерін және құрылыс сатысында демеушілердің
табыстарын бастапқы бағалау және әрі қарай қайта бағалау;
• жобалық келісім-шарттардың қаржылық баптарын қалыптастыру (соның
ішінде, егер демеушілер жобаға қатысу құқығы үшін аукционды жүргізетін
болса, модель ретінде сауда-саттықтарды пайдалану, тарифті есептеу
кезінде, және алдын-ала бағаланған (өтімді) залалдар бойынша
есептеулерді бақылау үшін және т.б.);
• қаржыларды құрылымдау және әр алуан қаржылық жағдайлар кезінде
демеушілер тарапынан алынатын ұтымдылықтарды қарастыру;
• келісім-шарттық қатынастардың қатысушыларының адалдығын тексеру, оны
due diligence процедурасының бір бөлігі ретінде қарыз берушілер
қарастырады;
• қаржыландыру мәселелері бойынша келіссөздер барысында шиеленіскен
мәселелерді анықтау кезінде;
• базалық сценарийді құру.
Қаржылық құжаттама төмендегі түрде рәсімделген соң бекітіледі:
• бюджеттеу кезіндегі құрал ретінде;
• жобаның ұзақ мерзімді болашағының өзгерісін қарастыру және олардың
жайғасымдарын қалыптастыру кезінде қарыз берушіге арналған бастапқы
болжамдар ретінде.
Қаржылық модель жобалау компаниясының бүкіл қызметін, жобамен
байланысқан сұрақтарын қамтиды, сәйкесінше компанияның жиынтық ақша ағымына
ықпал ете алатын салықтарды және бухгалтерлік есепті ескереді. Дегенмен,
демеушілер және қарыз берушілер қатарласа өздігінен қаржылық модельдерді
әзірлей алады, көп жағдайда бірлескен ортақ модельді құру тиімді болады. Ол
мынаны түсіндіреді: демеушілер модельді жасауға кіріседі, содан кейін бұл
жұмысқа қарыз берушілер ортақтасады, яғни олар жобаға біріккен уақыт сәтіне
байланысты бұл жұмысқа қарыз берушілер ортақтасады. Содан соң демеушілер
оны жобалау компаниясының құрылымын ескере отырып, өз табыстарын есептеу
кезінде пайдалануы мүмкін; осындай есептеулердің нәтижелері қарыз
берушілердің қызметімен байланыспаған.
2.1. Қаржылық модельге арналған бастапқы мәліметтер
Жобалау компаниясының қаржылық моделіне арналған бастапқы болжамдарды
бес сала бойынша топтауға болады:
1) макроэкономикалық;
2) жоба шығындары және қаржыландыру құрылымы;
3) операциялық табыстар мен шығындар;
4) қарызды пайдалану және борышқа қызмет көрсету;
5) салық салу және бухгалтерлік есеп.
Осы бастапқы мәліметтерді жобалық келісім-шарттың баптарын құру кезінде
пайдалану керек. Бұл жерде жұмысты аяқтаудың күтілетін және мәлімделген
мерзімдері, төлемдер немесе түсімдер кестесі, айыппұлдар мен сыйақыларды
есептеу ескеріледі.
Қаржылық модель құрылыс кезіндегі алғашқы шығындар сәтінен бастап
жобаның әрекет етуі аяқталғанға дейінгі кезеңге жатқызылуы тиіс, қарыз
берушілердің көзқарасы бойынша, ол өткен шығындарды ескере отырып, бүкіл
қаржылық құжаттамаға қол қою күнінен басталған кезеңді қамтуы тиіс. Жобаның
әрекет ету кезеңі не жобалау келісімінің әрекет ету мерзімімен, не егер
келісім бекітілмесе, жобаны жүзеге асырудың экономикалық мерзімінің
күтілетін кезеңімен анықталады. Жобаның әрекет етуі мерзімінің аяғында
демеушілердің бүкіл акционерлік капиталының қалдық құны негізінен нөлге тең
деп қабылданады.
Ереже бойынша, қаржылық модельді 6 айға дайындайды. Құрылыс кезеңінде,
яғни егжей-тегжейлі ақпараттың (мысалы, пайыздық төлемдерді есептеу,
мердігер үшін төлемдерді жүзеге асырудың дәл кестесін әзірлеу және т.б.)
жеткілікті көлемі болмаған жағдайда, жекелеген болжамдар бір айға жасалуы
мүмкін және негізгі модельге біріктірілуі мүмкін.
Қаржылық модель негізіндегі қорытындылар — бұл келесі есептеулердің
сериялары:
• құрылыс сатысындағы шығындар;
• өзіндік капиталды пайдалану;
• қарызды пайдалану және өтеу;
• пайыздық төлемдер;
• операциялық шығындар мен табыстар;
• салықтар;
• пайда мен залал шоттары (пайдалар мен залалдар жөніндегі есеп);
• бухгалтерлік баланс;
• ақша ағымы (қорлардың алыну көзі және пайдаланылуы);
• қарызгерлердің өтеу мөлшерлемелері және инвесторлардың табыстары.
Жиынтық тізімдеме бір бетте шешуші нәтижелерді ұсынады:
• жоба бойынша шығындарды қысқаша мазмұндау және оларды қаржыландыру
көздері;
• жиынтық ақша ағымы;
• қарызгерлердің өтеу коэффициенттері;
• инвесторлардың табыстылығы.
2.2. Макро және микро экономикалық болжамдар
Бастапқы макроэкономикалық болжамдар – бұл жобаға тікелей әсер
етпейтін, бірақ оның қаржылық нәтижелеріне ықпал ететін болжамдар. Оған
жататындар:
• инфляция;
• тауар бағасы;
• пайыздық мөлшерлемелер;
• айырбас коэффициенттері;
• экономикалық өсу.
Қаржылық модельді болжауға арналған макроэкономикалық болжамдарды
демеушілермен байланыспаған объективті көздерден алу керек. Мысалы, ірі
банктердің көпшілігі жалпы экономикалық зерттеулерді жүзеге асырады және
жобаны қаржылық модельдеу барысында қолданылуы ықтимал тиісті болжамдарды
алады.
Егжей-тегжейлі модельдеу үдерісінің келесі сатысы құрылыс сатысында
жобалау компаниясының шығындар бюджетін әзірлеуінде және оларды
қаржыландыру көздерін анықтауда жатыр.
2.2.1. Жоба бойынша шығындар
Жоба бойынша шығындар бюджеті құрылыс басталған сәттен бастап
пайдалануға дайын болғанға дейінгі шығындарды ескереді. Өндірістік
кәсіпорынға немесе инфрақұрылымдық жобаға арналған типтік бюджет келесі
баптардан тұратын болады:
• әзірлеу шығындары. Бұл қаржылық құжатнаманы ресімдеу кезеңінде
демеушілердің (жобалау компаниясына төленген) немесе жобалау
комиссиясының өзімен жұмсалған шығындар. Демеушілер игерудің ұзақ
мерзімі кезінде едәуір болуы мүмкін меншікті шығындарды (соның ішінде
персоналға үстеме шығындар және іссапарлық шығындар төлемі) бөлу
әдістемесін келісуі тиіс. Сонымен бірге демеушілер мен жобалау
компаниясының мүдделерін ұсынатын кеңесшілерге ақы төлеумен
байланысқан шығындарды ескеру керек;
• әзірлеу кезеңіндегі төлемақы. Жоба құрылымы бір немесе одан көп
демеушілерге жобаны әзірлеу үшін бастапқы төлемақыны алуға мүмкіндік
береді; осылайша олар келісімдер өз күшіне енгенге дейін пайда алу
мүмкіндігін иеленеді. Бұл сандар жобаны қаржылық бағалаудың өзгеруі
шамасына қарай өзгеруі мүмкін;
• жобалау компаниясының шығындары. Бұл бапқа қаржылық құжаттамаға қол
қойылған соң кететін және байланысқан шығындар жатады:
- қызметшілер төлемі;
- офис пен құрал-жабдық төлемі;
- рұқсатнамалар мен лицензиялар төлемі;
- тәуелсіз инжинирингтік компанияның — жобалау компаниясының
техникалық кеңесшісінің қызметіне ақы төлеу (құрылыс барысын қадағалау
үшін);
- қызметшілерді оқыту және оларды жалдау шығындары (оған пайдалану
және техникалық қызмет көрсету бойынша кез келген төлемдер кіреді);
• толассыз келісім-шарт бағасы;
• құрылыс сатысындағы сақтандыру;
• іске қосумен байланысқан шығындар. Бұл мердігер үшін жобаны тестілеу
және іске қосу кезінде қажет болатын отын мен шикізаттың төлемімен
байланысқан шығындар; кейбір жобаларда осы уақыт аралығында өндірілген
өнімді сату кезіндегі түсімді алуға болады;
• қосалқы бөлшектерді бастапқы жинақтау. Бұл шығындар қосалқы
бөлшектердің бастапқы жинақталуын ұйымдастырумен байланысқан (егер
олар толассыз келісім-шартқа кірмеген болса);
• айналым капиталы. Жобаға қажетті бұл капитал – пайдалану шығындарын
өтеу үшін жобалау компаниясымен шоттың қойылуы және қолма-қол
табыстардың алынуы арасындағы уақыт ішінде айырманы жабуға қажетті
ақша сомалары. Іс жүзінде бұл жобаның ақша ағымы айналымдылығының
қысқа мерзімді циклы (негізінен 30-60 күн), ол пайдалану сатысында 6
айлық кезеңге жоспарланған қаржылық модельдің негізінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz