XX ғасыр басындағы тарихи қоғамдық өзгерістердың қазақ әдебиетінің дамуына әсері
1 XX ғасыр басындағы тарихи қоғамдық өзгерістердың қазақ әдебиетінің дамуына әсері
2. Діни.ағартушылық бағыттағы ақындардың ерекшелігі. М.Ж.Көпеев, Н.Наушабаев, М.Қалтаев, Ә.Кердері шығармашылығы
3. Ш.Жэңгірұы, А.Сабалұлы, Т. Ізтілеуов, М.Байзақовтың шығармаларыиың идеялық, көркемдік негізі.
4. Ағартушы.демократтық бағыттағы ақындар шығармашы.лығы Ш.Құдайбердіұлының әдебиеттен алар орны.
5. М.Сералин, А.Байтұрсынов, М.Дулатов әдеби мұрасының өзіндік қырлары
6. Н.Орманбетулы, Ғ.Қарашұлы Нарманбет Орманбетұлы
7. С.Торайғырұлы, С. Дөнентайұлы, Э. Тәңірбергенұлы, Т. Жомартбайұлы шығармаларының жанрлық, көркемдік ерекшелігі
8. С.Көбеев, Ы.Шөреков шығармашылығы, 1916 жылғы тарихи оқиғаға байланысты туған өлең.жырлар.
2. Діни.ағартушылық бағыттағы ақындардың ерекшелігі. М.Ж.Көпеев, Н.Наушабаев, М.Қалтаев, Ә.Кердері шығармашылығы
3. Ш.Жэңгірұы, А.Сабалұлы, Т. Ізтілеуов, М.Байзақовтың шығармаларыиың идеялық, көркемдік негізі.
4. Ағартушы.демократтық бағыттағы ақындар шығармашы.лығы Ш.Құдайбердіұлының әдебиеттен алар орны.
5. М.Сералин, А.Байтұрсынов, М.Дулатов әдеби мұрасының өзіндік қырлары
6. Н.Орманбетулы, Ғ.Қарашұлы Нарманбет Орманбетұлы
7. С.Торайғырұлы, С. Дөнентайұлы, Э. Тәңірбергенұлы, Т. Жомартбайұлы шығармаларының жанрлық, көркемдік ерекшелігі
8. С.Көбеев, Ы.Шөреков шығармашылығы, 1916 жылғы тарихи оқиғаға байланысты туған өлең.жырлар.
XX ғасырдың басында қазақ даласындағы тарихи-әлеуметтік, рухани, мәдени өзгерістерге сәйкес жаңа идеологияның қалыптасуы. Соған байланысты қазақ жеріндегі жалпы мәдениеттің, рухани құндылықтардың өркен жайып, дамуындағы өзіндік ерекшеліктердің дүниеге келуі.
Осы кезеңдегі (1900-1920 жылдар аралығы) қазақ әдебиетінің өсу-өркендеу бағыттары. Әдеби дамудың қазақ ұлтының жалпы көркем ой әлемінің кеңеюіне жасаған әрқилы ықпал-әсері.
XX ғасыр басындағы қазақ елінің саяси, әлеуметтік жағдайы және ұлттық мәдениеттің даму бағыттары. Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынас. Ресей патшасының отарлау саясатының күшеюі. Ішкі Ресейдегі 1905 жылғы оқиғалардың Қазақстандағы дүмпуі. Қазақстанда "қоныстандыру басқармаларының" көбеюі. Олардың мақсаты. "Қарашекпенділер" мәселесі. Соның салдарынан қазақ даласында калыптасқан жағдай. Соған орай бұқара наразылығының күшеюі. Қазақ зиялыларының ел мүддесін қорғаудағы іс-қимылдары.
Қазақстанда 1916 жылғы Ресей патшасының әйгілі июнь жарлығынан туындаған оқиғалардың мәні. Түрлі наразылық керіністерінің жалпы халықтық қозғалысқа ұласуы. Ұлт азаттығы жолындағы осынау көтерілістердің ұлт санасын оятудағы маңызы.
Қазақстанның экономикалық және рухани өміріндегі орыс қоғамының ықпал ету сипаттары. XIX ғасырдың екінші жартысында орыстың прогресшіл мәдениетінің әсерімен өркен жая бастаған демократтық, ағартушылық идеялардың жалғасуы. Шоқан, Ыбырай, Абай дәстүрлерінің қанат жаюы. Қазақ қоғамының рухани, мәдени даму қарқынының арта түсуі.
Оку-ағарту ісі. Қазақ даласында осы дәуірде орын алған оқу түрлері. Мектептер жүйесі және оның түрлері. Ескі үлгідегі мектептердің сипаты. Кезең талаптарына жауап беру дәрежесі. Ауылдық мектептердің пайда болуы. Әр ауылда молда, мүғалім ұстау дәстүрінің орнығуы. Қадімше оқыту. Жаңаша оқу жүйесі. Жәдитше оқытудың ерекшеліктері. Оқытудың әдіс-тәсілдерін жеңілдету бағытындағы қадамдар. Пән негіздерінің оқытыла бастауы. Жаңаша оқытатын мектептер санының көбеюі. Мұғалімдер даярлау қажеттігінің тууы. Оқыту ісінің прогресшіл сипатымен қоса, отарлау, орыстандыру бағытынан да құралақан болмауы.
Осы кезеңдегі (1900-1920 жылдар аралығы) қазақ әдебиетінің өсу-өркендеу бағыттары. Әдеби дамудың қазақ ұлтының жалпы көркем ой әлемінің кеңеюіне жасаған әрқилы ықпал-әсері.
XX ғасыр басындағы қазақ елінің саяси, әлеуметтік жағдайы және ұлттық мәдениеттің даму бағыттары. Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынас. Ресей патшасының отарлау саясатының күшеюі. Ішкі Ресейдегі 1905 жылғы оқиғалардың Қазақстандағы дүмпуі. Қазақстанда "қоныстандыру басқармаларының" көбеюі. Олардың мақсаты. "Қарашекпенділер" мәселесі. Соның салдарынан қазақ даласында калыптасқан жағдай. Соған орай бұқара наразылығының күшеюі. Қазақ зиялыларының ел мүддесін қорғаудағы іс-қимылдары.
Қазақстанда 1916 жылғы Ресей патшасының әйгілі июнь жарлығынан туындаған оқиғалардың мәні. Түрлі наразылық керіністерінің жалпы халықтық қозғалысқа ұласуы. Ұлт азаттығы жолындағы осынау көтерілістердің ұлт санасын оятудағы маңызы.
Қазақстанның экономикалық және рухани өміріндегі орыс қоғамының ықпал ету сипаттары. XIX ғасырдың екінші жартысында орыстың прогресшіл мәдениетінің әсерімен өркен жая бастаған демократтық, ағартушылық идеялардың жалғасуы. Шоқан, Ыбырай, Абай дәстүрлерінің қанат жаюы. Қазақ қоғамының рухани, мәдени даму қарқынының арта түсуі.
Оку-ағарту ісі. Қазақ даласында осы дәуірде орын алған оқу түрлері. Мектептер жүйесі және оның түрлері. Ескі үлгідегі мектептердің сипаты. Кезең талаптарына жауап беру дәрежесі. Ауылдық мектептердің пайда болуы. Әр ауылда молда, мүғалім ұстау дәстүрінің орнығуы. Қадімше оқыту. Жаңаша оқу жүйесі. Жәдитше оқытудың ерекшеліктері. Оқытудың әдіс-тәсілдерін жеңілдету бағытындағы қадамдар. Пән негіздерінің оқытыла бастауы. Жаңаша оқытатын мектептер санының көбеюі. Мұғалімдер даярлау қажеттігінің тууы. Оқыту ісінің прогресшіл сипатымен қоса, отарлау, орыстандыру бағытынан да құралақан болмауы.
1. Абай тағлымы. -Алматы: Жазушы, 1986.
2. "Айқап". -Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995.
3. Әбдиманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: Оқу құралы. -
Алматы: Қазақ университеті, 2002.
4. Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде. -Алматы, 1969.
5. Әбдірахманов Т. Таланттар тағлымы. -Алматы, 1988.
6. Әбдіғазиев Б. Асыл арна. -Алматы: Қазақ университеті, 1992.
7. Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері. -Алматы: Кенже-пресс, 2000.
8. Әбдіманов Ө. "Қазақ" газеті. -Алматы: 1993.
9. Бекхожин X. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. -Алматы: 1964.
10. Бес арыс.-Алматы: Жалын, 1992.
11. Бисенғали 3. XX ғасыр басындағы қазақ романы.-Алматы: Өлке, 1997.
12. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. -А.: 1966.
13. XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. -Алматы: Ғылым, 1994.
14. Ерденбеков Б. Әріп ақын.-Алматы: 2001.
15. Еспенбетов А. Сұлтанмахмұт Торайғыров. -Алматы: Ғылы.м, 1992.
16. Кәкішев Т. Қазақ әдеби сынының тарихы. -Алматы: Санат, 1994.
17. Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. -Алматы: Білім, 1993.
18. Кенжебаев Б. Журналист Мұхаметжан Сералин. -Алматы: 1957.
19. "Қазақ" газеті. -Алматы: Қазақ энциклопедиясы,1998.
20. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық. 2 том, 2-кітап. -Алматы: 1965.
21. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2-кітап. -А.: Қазақ унмверситеті, 2002.
22. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. -А.:Білім,1998.
23. Қирабаев С. Спандияр Көбеев. -Алматы: 1958.
24. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтандақ беттері. -Алматы: Білім, 1995.
25. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. -Алматы: Ғылым, 2001.
26. Мұхаметханов Қ. Абайдың ақын шәкірттері. 1-4 кітаптар. -А.: 1993-1997.
27. Нұрғалиев Р. Ахмет Байтұрсынов. -Алматы: 1991.
28. Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстүрі. -Алматы: Жазушы, 1966.
29. Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердіұлы. -Алматы:Ғылым,1993.
30. Ысқақов Б. Сәбит Дөнентаевтың ақындық жолы.-Алматы:1966
Қосымша әдебиет.
31. Қазақ поэзиясының антологиясы (XX ғасырдың бас кезі).-А.: Ғылым, 1993.
32. XX ғасыр басындағы әдебиет. Хрестоматия. -Алматы: Білім, 1994.
33. Дастандар. -Алматы: 1960.
34. Ахметбеков Н. Поэмалары. -Алматы: 1972.
35. Байтұрсынов А. Шығармалары. -Алматы:Жазушы, 1989.
36. Дөнентаев С. Ұрпағыма айтарым. -Алматы: Жазушы, 1989.
37. Дулатов М. Шығармалары. –Алматы Жазушы, 1991.
38. Жомартбаев Т. Қыз көрелік. -Алматы: 1986.
39. Кердері Әбубәкір. Қазағым. -Алматы:Жазушы,1993.
40. Көбеев С. Орындалған арман. -Алматы:1988.
41. Кепеев М.Ж. Шығармалары. Екі томдық. -Алматы: Ғылым, 1990-1992.
42. Күлеев Б. Айтшы, ақ қайың. -Алматы: 1969.
43. Қалтайұлы М.Шығармалары.-Семей:1998
44. Қараш Ғ. Замана. -Алматы:Ғылым,1994.
45. Құдайбердиев Щ. Шығармалары. –Алматы Жазушы, 1988.
46. Мәшһүр Жүсіп. Шығармалары. 1-4 томдар.-Павлодар: 2003-2004.
47. Молда Мүса. Өткен күндер. -Алматы:1987.
48. Наушабайүлы Н. Алаш. -Қостанай:ЖШС "'Баспа үйі", 1997.
49. Нарманбет. Шығармалары. -Қарағанды:Болашақ-Баспа, 1998.
50. Өтетілеуов Б. Шығармалары. -Алматы: 1961.
51. Сералин М. Топжарған. -Алматы: 1985.
52. Тәңірбергенов Ә. Ұмытпаңыздар мені. -Алматы: 1971.
53. Торайғыров С. Шығармалары. Екі томдық. -Алматы:1993.
54. Тұрмағанбет. "Рүстем-дастан": Екі томдық. -АлматькЖазушы, 2004.
55. Шәкәрім. Иманым. -Алматы: Арыс, 2000.
56. Шәреков Ы. Исатай-Махамбет. -Алматы: 1978.
57. Ізтілеуов Т. Назым. -Алматы: 1972.
2. "Айқап". -Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995.
3. Әбдиманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: Оқу құралы. -
Алматы: Қазақ университеті, 2002.
4. Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде. -Алматы, 1969.
5. Әбдірахманов Т. Таланттар тағлымы. -Алматы, 1988.
6. Әбдіғазиев Б. Асыл арна. -Алматы: Қазақ университеті, 1992.
7. Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері. -Алматы: Кенже-пресс, 2000.
8. Әбдіманов Ө. "Қазақ" газеті. -Алматы: 1993.
9. Бекхожин X. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. -Алматы: 1964.
10. Бес арыс.-Алматы: Жалын, 1992.
11. Бисенғали 3. XX ғасыр басындағы қазақ романы.-Алматы: Өлке, 1997.
12. Дербісәлин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. -А.: 1966.
13. XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті. -Алматы: Ғылым, 1994.
14. Ерденбеков Б. Әріп ақын.-Алматы: 2001.
15. Еспенбетов А. Сұлтанмахмұт Торайғыров. -Алматы: Ғылы.м, 1992.
16. Кәкішев Т. Қазақ әдеби сынының тарихы. -Алматы: Санат, 1994.
17. Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы әдебиет. -Алматы: Білім, 1993.
18. Кенжебаев Б. Журналист Мұхаметжан Сералин. -Алматы: 1957.
19. "Қазақ" газеті. -Алматы: Қазақ энциклопедиясы,1998.
20. Қазақ әдебиетінің тарихы. 6 томдық. 2 том, 2-кітап. -Алматы: 1965.
21. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 2-кітап. -А.: Қазақ унмверситеті, 2002.
22. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағым. -А.:Білім,1998.
23. Қирабаев С. Спандияр Көбеев. -Алматы: 1958.
24. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтандақ беттері. -Алматы: Білім, 1995.
25. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. -Алматы: Ғылым, 2001.
26. Мұхаметханов Қ. Абайдың ақын шәкірттері. 1-4 кітаптар. -А.: 1993-1997.
27. Нұрғалиев Р. Ахмет Байтұрсынов. -Алматы: 1991.
28. Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстүрі. -Алматы: Жазушы, 1966.
29. Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердіұлы. -Алматы:Ғылым,1993.
30. Ысқақов Б. Сәбит Дөнентаевтың ақындық жолы.-Алматы:1966
Қосымша әдебиет.
31. Қазақ поэзиясының антологиясы (XX ғасырдың бас кезі).-А.: Ғылым, 1993.
32. XX ғасыр басындағы әдебиет. Хрестоматия. -Алматы: Білім, 1994.
33. Дастандар. -Алматы: 1960.
34. Ахметбеков Н. Поэмалары. -Алматы: 1972.
35. Байтұрсынов А. Шығармалары. -Алматы:Жазушы, 1989.
36. Дөнентаев С. Ұрпағыма айтарым. -Алматы: Жазушы, 1989.
37. Дулатов М. Шығармалары. –Алматы Жазушы, 1991.
38. Жомартбаев Т. Қыз көрелік. -Алматы: 1986.
39. Кердері Әбубәкір. Қазағым. -Алматы:Жазушы,1993.
40. Көбеев С. Орындалған арман. -Алматы:1988.
41. Кепеев М.Ж. Шығармалары. Екі томдық. -Алматы: Ғылым, 1990-1992.
42. Күлеев Б. Айтшы, ақ қайың. -Алматы: 1969.
43. Қалтайұлы М.Шығармалары.-Семей:1998
44. Қараш Ғ. Замана. -Алматы:Ғылым,1994.
45. Құдайбердиев Щ. Шығармалары. –Алматы Жазушы, 1988.
46. Мәшһүр Жүсіп. Шығармалары. 1-4 томдар.-Павлодар: 2003-2004.
47. Молда Мүса. Өткен күндер. -Алматы:1987.
48. Наушабайүлы Н. Алаш. -Қостанай:ЖШС "'Баспа үйі", 1997.
49. Нарманбет. Шығармалары. -Қарағанды:Болашақ-Баспа, 1998.
50. Өтетілеуов Б. Шығармалары. -Алматы: 1961.
51. Сералин М. Топжарған. -Алматы: 1985.
52. Тәңірбергенов Ә. Ұмытпаңыздар мені. -Алматы: 1971.
53. Торайғыров С. Шығармалары. Екі томдық. -Алматы:1993.
54. Тұрмағанбет. "Рүстем-дастан": Екі томдық. -АлматькЖазушы, 2004.
55. Шәкәрім. Иманым. -Алматы: Арыс, 2000.
56. Шәреков Ы. Исатай-Махамбет. -Алматы: 1978.
57. Ізтілеуов Т. Назым. -Алматы: 1972.
1. XX ғасыр басындағы тарихи қоғамдық өзгерістердың қазақ әдебиетінің
дамуына әсері.
XX ғасырдың басында қазақ даласындағы тарихи-әлеуметтік, рухани,
мәдени өзгерістерге сәйкес жаңа идеологияның қалыптасуы. Соған байланысты
қазақ жеріндегі жалпы мәдениеттің, рухани құндылықтардың өркен жайып,
дамуындағы өзіндік ерекшеліктердің дүниеге келуі.
Осы кезеңдегі (1900-1920 жылдар аралығы) қазақ әдебиетінің өсу-
өркендеу бағыттары. Әдеби дамудың қазақ ұлтының жалпы көркем ой әлемінің
кеңеюіне жасаған әрқилы ықпал-әсері.
XX ғасыр басындағы қазақ елінің саяси, әлеуметтік жағдайы және ұлттық
мәдениеттің даму бағыттары. Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынас.
Ресей патшасының отарлау саясатының күшеюі. Ішкі Ресейдегі 1905 жылғы
оқиғалардың Қазақстандағы дүмпуі. Қазақстанда "қоныстандыру
басқармаларының" көбеюі. Олардың мақсаты. "Қарашекпенділер" мәселесі. Соның
салдарынан қазақ даласында калыптасқан жағдай. Соған орай бұқара
наразылығының күшеюі. Қазақ зиялыларының ел мүддесін қорғаудағы іс-
қимылдары.
Қазақстанда 1916 жылғы Ресей патшасының әйгілі июнь жарлығынан
туындаған оқиғалардың мәні. Түрлі наразылық керіністерінің жалпы халықтық
қозғалысқа ұласуы. Ұлт азаттығы жолындағы осынау көтерілістердің ұлт
санасын оятудағы маңызы.
Қазақстанның экономикалық және рухани өміріндегі орыс қоғамының ықпал
ету сипаттары. XIX ғасырдың екінші жартысында орыстың прогресшіл
мәдениетінің әсерімен өркен жая бастаған демократтық, ағартушылық
идеялардың жалғасуы. Шоқан, Ыбырай, Абай дәстүрлерінің қанат жаюы. Қазақ
қоғамының рухани, мәдени даму қарқынының арта түсуі.
Оку-ағарту ісі. Қазақ даласында осы дәуірде орын алған оқу түрлері.
Мектептер жүйесі және оның түрлері. Ескі үлгідегі мектептердің сипаты.
Кезең талаптарына жауап беру дәрежесі. Ауылдық мектептердің пайда болуы. Әр
ауылда молда, мүғалім ұстау дәстүрінің орнығуы. Қадімше оқыту. Жаңаша оқу
жүйесі. Жәдитше оқытудың ерекшеліктері. Оқытудың әдіс-тәсілдерін жеңілдету
бағытындағы қадамдар. Пән негіздерінің оқытыла бастауы. Жаңаша оқытатын
мектептер санының көбеюі. Мұғалімдер даярлау қажеттігінің тууы. Оқыту
ісінің прогресшіл сипатымен қоса, отарлау, орыстандыру бағытынан да
құралақан болмауы.
Баспасөз ісі. Ұлттық баспасөздің тарихынан мәлімет: "Түркістан
уәлаятыніың газеті"(Орынбор, 1870-1882), "Дала уәлаятының газеті"(Омбы,
1888-1902). Олардың патша саясатын уағыздаумен қатар, ұлттық баспасөз
дәстүрлерін қалыптастырудағы қызметі. Аталмыш басылымдарда қазақтың тарихы
мен мәдениеті туралы жекелеген деректердің жариялануы. Абай өлендерінің
алғаш рет басылуы. Қазақша газет-журналдардың кебеюі. 1905 жылғы патша
манифесі. Оның мәні. Қазақ тіліндегі баспасөз ісінің өркендеуіне жасаған
ықпалы. "Серке" (Петербург, 1907), "Қазақ газеті" (Троицк, 1907),
"Қазақстан" (Орда, 1911-1913) газеттері туралы қысқаша мәлімет. Олардың
бағьптары, ұлт санасын оятудағы маңызы.
"Айкап" журналы (1911-1915). Басты мақсаты, көздеген бағыт-бағдары.
Демократиялық ой-пайымдары. Қазақ қоғамының сол дәуірдегі көкейкесті
мәселелерін көтеру дәрежесі. Халықтың кешегісі мен бүгініне, болашағына
қатысты материалдар жариялауы. Отырықшылық, жер мәселесіне назар аудару
дәрежесі. Ұлттық мәдениет, тіл, әдебиет туралы пікірлері. Керкем әдебиеттің
өркендеуіне жасаған ықпалы. Өз маңына қазақ қаламгерлерін топтастыруы.
Олардың шығармаларын жариялауы.
Кітап шығару ісі. Қазақша кітаптардың көбеюі. Қазақ кітаптары, олардың
авторлары мен шығарушылары туралы мәлімет. Баспа ісі дамуының ұлттық әдеби
тілдің, әдеби жанрлардың ұшталуына ықпал жасағаны. Қазақ кітаптарының
мазмұны мен тақырыбының әралуандығы.
Қазақтың халық ауыз әдебиеті үлгілерінің жиналуы, кітап болып шығуы.
Шығыстық хисса-дастандардың кептеп аударылуы, басылуы. Қазақ
қаламгерлерінің төл шығармаларының басылуы. Ұлы Абай шығармаларының тұңғыш
жинағының жарық көруі (1909). Оның қазақ мәдениетінің тарихынан алатын
орны. Абай өлеңінің қазақ ақындарына жасаған ықпалы. Ахмет Байтұрсынұлының,
Міржакып Дулатұлының, Шәкәрім Құдайбердіұлының және басқалардың
кітаптарының жарық көруі. Қазақ тіліндеғі кітап шығару ісі өркендеуінің
жалпы ұлттық мәдениеттің дамуына тигізген әсері.
Көркем әдебиеттің дамуы. Қоғамдағы саяси, әлеуметтік өзгерістер мен
мәдени жаңғырулардың XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің өркендеуіне
тікелей қозғау салуы. Ұлттық әдебиеттің тақырыптық, жанрлық, керкемдік
жағынан өркендеуі. Поэзия жанрының дамуы. Поэзияда жалған насихаттық
сарынның азайып, Абай үлгісіндегі шыншыл лириканың орнығуы. Лирика тілінің
еткір сипат алуы, тақырып ауқымының кеңеюі, әлеуметтік мәселелерді
қозғаудаьы батылдыгы. Поэма жанрының өрісі. Осы жанрда өмір құбылыстарын
шынайы бейнелейтін оқиғалы, күрделі шығармалардың пайда болуы. Бірқатар
сюжетті поэмалардың дүниеге келуі. Олардағы реалистік нышандардың молдығы.
Бірқатар шығармаларда сол кезендегі тарихи дәуірдің ауанына сәйкес
сипаттардың орын алуы. Шәкәрім Құдайбердіұлының, Сұлтанмахмұт
Торайғыровтың, Мұхаметжан Сералыұлының сюжетті поэмалар дәстүрін дамытуға
қосқан үлесі. Проза жанрының өркендеуі. Шынайы көркем прозаны қалыптастыру
жолындағы алғашқы ізденістер. Шағын проза үлгісіндегі шығармалардың
жазылғаны. М.Дулатулы, С.Көбейұлы, Ш.Құдайбердіұлы, т.б. жазушылардың
қазақ прозасын өркемдету жолында елеулі еңбек атқарғаны.
Тұңғыш қазақ романының дүниеге келуі. Күрделі проза үлгісінде жазылған
алғашқы
романдардың тақырыптық бағыттары. Оларда дәуір мәселелерінің көтерілгені.
Драматургия жанрының калыптасуындағы қадамдар. Алғашқы драмалық
шығармалардың дүниеге келуі. (Б.Серкебаев. "Бақсы", "Ғазиза", 1912;
К.Тегісов. "Надандық құрбаны", 1915; Б.Майлин. "Шаншар молда", 1916;
Ж.Аймауытұлы. "Рабиға", "Мансапқорлар", "Қанапия-Шарбану", 1916-1917;
М.Әуезов. "Ендік-Кебек", 1917). Лударма жанрының өрістеуі. Себептері. Жанр
дамуына сол заманның талабынан туған рухани қажеттіліктердің жасаған
ықпалы. Қазақ қаламгерлерінің езге елдер әдебиетінің озық үлгілерін қазақ
оқырмандарына жеткізу тәжірибесі. Керкем аудармада Абай, Ыбырай
дәстүрлерінің жалғасуы. Сол арқылы қазақ әдебиетінің өзге әдебиеттермен
байланысының кеңеюі. Орыс, татар, өзбек, қырғыз, т.б. әдебиеттермен
байланыс желілерінің орнауы. Көсемсөз жанрының дамуы. Көсемсөздің сол
дәуірдің мұң-мұқтажын жоқтайтын куатты күшке айналуы. Себептері. Қазақ
баспасөзінде осынау тарихи кезеңнің келелі тақырыптарын көтерген ойлы да
батыл мақалалардың көптеп жариялануы. А.Байтұрсынұлының, М.Дулатұлының,
Шәкәрімнің, Сұлтанмахмұттың, М.Сералыұлының, С.Дөнентайұлының мақалалары.
Бұл еңбектердің дәуір мәселелерін көтерудегі, халықтың санасын оятудағы
және
ұлттық көсемсөз өнерін дамытудағы маңызы. Әдеби сынның қалыптасуы мен
дамуы. Бұл бағытта Шоқан, Ыбырай, Абайлардан бастау алатын сыншылдық
дәстүрлерінің жалғасуы. Тарихи кезеңнің толғақты мәселелерін қозғаған
көркем әдебиет пен әдеби сынның өзара байланыста дамуы. Проблемалық
сындардың көріне бастауы. "Айкап" журналында басылған
С.Торайғырұлының, М.Сералыұлының, С.Сейфоллаұлының, "Қазақ" газетіндегі
А.Байтұрсынұлының, М.Дулатұлының әдебиет туралы сын еңбектері. Олардағы
жекелеген шығармалар туралы сын пікірлер, сондай-ақ қаламгер машығы, көркем
шығарманың табиғаты туралы тұжырымдар мен қорытындылар. Сын жанрында
әдебиеттің көркемдік, эстетикалық мәселелерін көтеруге деген талпыныс.
Кейбір сын еңбектерде кездесетін сыңаржақ идеологияға, таптық көзқарасқа
бой ұрушылық көріністері. Сынның жалпы деңгейі туралы мәлімет. Алғашқы
қадамға тән ерекшеліктер. Әдебиеттің әртүрлі мәселелері, жекелеген
қаламгерлердің шығармашылығы. Абайдың әдеби мұрасы, халықтың ауыз әдебиеті
жөнінде жекелеген мақалалардың жарық көруі. Әдебиеттің тақырып ауқымының
кеңейғені. Қоғамдағы әлеуметтік және идеологиялық өзгерістерге үн қосатын
шығармалардың жазылу зандылығы. Оларда қалың бұқара халықтың бүгінгісі мен
болашағына деген саналы көзқарасын қалыптастыру, ой-санасына прогресшіл
идеялар сініру, тіншілігіне қозғау салу, жігері мен намысын ояту, болашаққа
бағыт сілтеу сарынындағы тақырыптарының кетерілуі. Әйел тендігі, махаббат
мәселелерінің алдыңғы қатарға шығуы. Оның себептері.
Әдебиеттің даму бағыттары. Бір тарихи кезең аясында әртүрлі көркемдік
шеберлік деңгейіндегі, әралуан түсініктегі қаламгерлердің қатар қалам
тербеуі. Олардың арасындағы айырмашылықтар мен бәріне ортақ сипаттар. Бұл
кезендегі қазақ қаламгерлерін шартты түрде екі топқа, яғни діни-ағартушылық
бағыттағы ақындар және ағартушы-демократтық бағыттағы ақын-жазушылар деп
бөлудің себептері.
2. Діни-ағартушылық бағыттағы ақындардың ерекшелігі. М.Ж.Көпеев,
Н.Наушабаев, М.Қалтаев, Ә.Кердері шығармашылығы.
Бұл топтағы ақындар шығармашылығының күрделілік сипаты.
Шығармаларының мазмұны, басты белгілері. Олардың бәріне ортақ сипаттардың
молдығы. Атап айтқанда:
Біріншіден, олардың діни білімдарлығы. Шығыс әдебиетін, араб, парсы,
шағатай тілдерін меңгергендігі. Дін тақырыбындағы шығармаларға қанықтығы.
Сол дәстүрде қалыптасқаны. Ел ішінде молда бола жүріп, дін мәселелерімен
қатар әдебиетті насихаттауы.
Екіншіден, Шығыс әдебиеті туындыларын қазақшаға аударуы
немесе сол сюжеттер негізінде өздерінің төл шығармаларын тудыруы. Бұл
топтағы ақындар шығармаларының қазақ жұртшылығына Шығыстың классикалық
әдебиеті үлгілерін таныстыруда елеулі қызмет атқарғаны. Үшіншіден,
олардың шығыстық үлгіде дастандар жазуы. Хиссашыл ақындар атануы.
Ақылбек Сабал, Жусіпбек Шайхисламұлы, Шәді Жоңгірұлы, Әбубәкір
Кердері, т.б. ақындар шығармашылығының негізгі сипаттары. Олардың
ұлттық көркем ойды дамытуға қосқан үлесі.
Хисса дәстүрін жалғастырудағы еңбегі. Кітап шығару ісіне қатысы. Ауыз
әдебиеті үлгілерін жинап бастыруы. Шығармаларының тақырыптық арналары.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858-1931). Шығармашылық өмірбаяны. Өз
дәуірінің білімдар, парасатты адамы болғандығы. Мәшһүр атануының себебі.
Шығыс әдебиетіне жетіктігі. Қазақ жұртының жайына қанықтығы. Қазақ
даласын, сырт жерлерді көп аралағаны. Заман мәселелері тақырыбына түрлі
мақалалар жазын, "Дала уәлаятының газетінде", "Қазақ" газетінде жариялауы.
Қазақтың тұрмыс-тіршілігі, шаруашылығы, ел ішіндеғі оқу-ағарту ісі
жайындағы ой-пікірлері.
Қоғамдағы өзгрістерге кезқарасы.
Патшаның 1905 жылғы манифесіне қатысты ойлары. "Хал-
ахуал", "Тіршілікте көп жасағандықтан көрген тамашамыз", "Сарыарқаның
кімдікі екендігі" жинақтарының жарық көруі.
Оларда заман шындығының бейнеленуі.
"Сарыарқаның кімдікі екендігі" жинағындағы ұлттың тарихы мен
болашағына қатысты мәселелер және Ресей тарапынан жасалып отырған отаршылық
саясатқа қарсылық. Пікірлерінің батылдығы. Патша өкіметінің аталмыш кітапқа
тыйым салуы.
Сатиралық үлгідегі "Шайтанның саудасы" өлеңі. Қоғам тазалығы, адамдар
санасының жаңаруы идеяларының көтерілуі. Өлеңдеріндегі ағартушылық сарын.
Әлеуметтік теңсіздік, байлық, кедейлік жөніндегі ойларының оқшаулығы.
Сыншылдық сипаты.
Мәшһүр Жүсіптің дастандары туралы мәлімет. Олардың тақырыптық
ерекшеліктері мен көркемдік деңгейі.
Мәшһүр Жүсіптің халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинаудағы еңбегі. Ол
жинаған мұалардың молдығы әрі сан салалығы. Қолжазба түрінде жинақталып
сақталған "Қара мес" атты мұрасы және оның мәні.
Мақыш Калтайұы (1868-1916). Шығармашылық өмірбаяны. Діни білімінің
терендігі. Айналасына, қоғам құылыстарына қатысты көзқарасының күрделілігі.
Кезінде заман талабына лайық ез пікірін айта алғандығы. Айналадағы
өзгерістердің мәнін пайымдау дәрежесі. Әлеумет ортасындағы теңсіздікті,
кемшіліктерді сынауы. Бала оқыту, халыққа білім беру, оқудың пайдасы туралы
пікірлері. Өлендерінде адамгершілік пен имандылықты насихаттауы.
Мысал жанры саласындағы еңбегі. Бұын белгілі сюжеттерді пайдалана
отырып, езіндік түйіні бар мысалдар жазғаны. Көсемсөз саласында заман
тақырыбына мақалалар жазғаны. 1907-1913 жылдар аралығында сегіз кітап
бастырғаны.
3. Ш.Жэңгірұы, А.Сабалұлы, Т. Ізтілеуов, М.Байзақовтың шығармаларыиың
идеялық, көркемдік негізі.
Шәді Жәңгірұы (1855-1933). Шығармашылық емірбаяны. Шығыс
әдебиетінен жан-жақты хабардарлығы. Үзын саны 18 дастан жазғаны.
Тұмағанбет Ізтілеуұлы (1882-1939). Шығармашылық өмірбаяны. Әйгілі
Бұара медресесінде білім алуы. Араб, парсы, шағатай тілдеріне жетік
болғандығы. Шығыстық үлгіде өлең жазуы. Шығыстың ақындарын насихаттап
отыруы. Өлеңрінде сауатсыздық, әлеуметтік теңсіздік тақырыбын ("Кара
қоңыз", "Бар мен жоқ, ал мен бер", т.б.) арқау етуі. Ғылым мен діннің
арақатынасы туралы көзқарасы.
Өз шығармашылығында Абай өлеңін құмет тұнуы Сол үлгіде жазуға
талпынуы. Өлендеріндегі философиялық түйіндер. Нақыл негізінде дастан
жазуы. Шығыс сюжеттерін пайдалануы. Еңбекті, достықты, адамгершілікті
насихаттауы. "Мәрді диқан" дастаны. Бірқатар мысалдар ("Өгіз бен есек",
"Төрт дос", т.б.) қалдырғаны. Рубаят жазғандығы. Өз заманына үндес
шығармалар тудыруы. 1916 жылғы, одан кейінгі оқиғаларды жырға қосуы.
Шығыстың әйгілі шығармасы "Шаһнаманы" аударуы.
Мұсабек Байзақұлы (1849-1932). Шығармашылық өмірбаяны. Лақап аты -
Молда Мұса. Шығыстық дәстүрде тәрбие алғандығы. Өмір құбылыстарына сын
көзбен қарағаны. Өлендерінде заман суреттерін бейнелеуі. Сыншылдық сарынның
молдығы. ("Сайлау деген елге бір бүлік болды". т.б.) Өлендеріндегі
азаматтық үн ("Адам түгіл алдайды періштені", т.б.), ағартушылық ойлардың
көтерілуі ("Ғылымсыз болып қартайсаң",т.б.). Мысал жанрында жазылған
өлендері ("Жолбарыс пен түлкі", "Түзу терек", "Адалдық пен арамдық", т.б.).
"Манат қызбен айтысы". Хат арқылы айтысудағы ерекшеліктер.
4. Ағартушы-демократтық бағыттағы ақындар шығармашы-лығы
Ш.Құдайбердіұлының әдебиеттен алар орны.
Шәкәрім Күдайбердіұлы (1858-1931)
Шығармашылық өмірбаяны. Абай ауылында туып, Абайдың тікелей
тәрбиесінде болуы. Азамат ретінде, ақын ретінде қалыптасуына ұлы ақынның
тигізген әсері. Абай негізін қалаған реалистік әдебиет дәстүрін ілгері
жалғастырғандығы. Және оны өзіндік көркем өрнек-бояулармен байытқаны.
Білімдарлығы. Тәлім алған рухани бастаулары. Өз бетімеп білім жинап,
Шығыс пен Батыс тілдерін меңгергендігі, шет елдер әдебиеті мен ғылымынан
хабардарлығы. Әлемдік әдебиеттің көрнекті өкілдерімен (Л.Толстой) хат
алысып, шығармашылық байланыста болуы.
Ойшылдығы. Философиялық түсінік-толғамдары. Өмір құбылыстарына, дінге
көзқарасы. Меккеге бару сапары. Ондағы мақсаты. Сапар нәтижесі.
Абайдың ақыл-кеңесімен казақ халқының шежірелік тарихын жинауы. Шежіре
еңбегінде дүние жүзі ғалымдарының әр дәуірде айтылған ой-пікірлеріп
сараптап пайдалануы, оларға қатысты өз көзқарасын білдіріп отыруы. Орта
жастан асқан шағында оңаша тіршілікке бой ұруы. Философиялық толғаныстарға
ден қоюы. 1917 жылғы төңкерістерден кейінгі кезенде заман тақырыбына қалам
тербеуі.
Лирика жанрында өнімді еңбек еткені. Қазақтың реалистік лирикасын
дамытуға қосқан үлесі. Шындықты жырлауда қуатты шабыт танытуы. Адам
бойындағы ұсақ-түйек міндерді, қоғам қайшылықтарын сынға алуы ("Сәнқойлар",
"Еріншек", "Қазақтың жаманы болмас", т.б.). Сыншыл сарындағы лирикасындағы
ой-толғамдардың, көркемдік құралдардың Абай дәстүрімен үндестігі.
Шығармашылық жолының бастапқы кезеңінде жазған жастық шақ, махаббат туралы
өлендерінде ("Шын сырым", "Арман", "Жастық туралы", т.б.) шығыстық
элементтермен қатар халықтық жыр үлгісінің көріністері. Олардағы сұлу
сурет, терең ойлардың сипаты. Шәкәрім өлеңдеріндегі ағартушылық идеяның
қуаттылығы. Өз заманының болмысын, талаптары мен мұқтаждықтарын түсіне
білуі. Сол талаптарға орай халыққа білім берудің, кепшілікті мәдениетке
ұндеудің маңызын ұғынуы. Өнер мен ғылымды байлықтың ең асылы деп ұғуы.
Өлендерінің терең ойлылығы, философиялық астарлылығы.
Поэма жанрында Абай дәстүрін жалғастыруы. Ел ішінде ертерек замандарда
еткен оқиғалар желісімен көркем реалистік дастандар жазуы. "Қалқаман-Мамыр"
поэмасы. Шығармадағы тарихи фон. Аталас туыстығы бар қыз бен жігіттің
арасындағы махаббат хикаясы. Ағайын арасындағы тартыстың мәні. Оның екі
түрлі әлеуметтік түсінік тартысына үласуы. Қалқаман мен Мамыр образдары.
Олардың жай ғана махаббат мұңлықтары емес, ақыл-парасаты жоғары азаматтар
тұлғасында суреттелуі. Әнет баба мен Кекенай бейнелерінің күрделілігі.
Екеуінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарының тартыс үстінде айқындала
түсетіні. Түпкі мақсаттары ел ішінің тыныштығы мен тазалығын сақтау
болғанмен, соған жетуде екі түрлі жолды тандауы. Ғашықтар хикаясыиан
өрбіген тартыс арқылы ел бірлігі сияқты әлеуметтік идеяның алға
тартылатыны.
"Еңлік-Кебек " дастаны. Екі жастың трагедиялық тағдыры. Осының
алдындағы "Калқаман-Мамыр" поэмасында кездесетін тарихи фонның жалғасуы.
Махаббат трагедиясы арқылы екі ел арасындағы алауыздық, жер дауы сияқты
мәселелердің көтерілуі. Еңлік пен Кебек образдарын сомдаудағы ақынның
шеберлігі. Поэмада портреттік детальдардың аздығы. Кейіпкерлердің ішкі,
сыртқы сұлулығын іс-әрекет арқылы бейнелеу. Кеңгірбай бейнесінің
күрделілігі. "Қалқаман-Мамырдағы" Әнет баба мен мұндағы Кеңгірбай
образдарының ұқсастығы мен айырмашылықтары. Поэмада ішкі драматизмнің
молдығы. Этнографиялық детальдардың ұтымды пайдалынылуы.
"Нартайлақ-Айсұлу" дастанының тақырыбы. Шығарманың көркемдік жетістігі
және ақын шығармашылығынан алатын орны. Шығарманың жетістіктері мен
кемшілігі. Қыз бен жігіт арасындағы махаббат трагедиясын баяндау барысында
ақынның ұсақ-түйек тартыстар жетегінде кетіп қалуы. Тартыстың босаңцығы мен
оқиғалар шашыраңқылығының керіністері. Кейіпкерлер образдарын сомдаудағы
Шәкәрімнің шеберлігі.
Проза жанрындағы еңбектері. Шәкәрімнің көркем прозаның шағын үлгісінде
жазылған "Шын бақтың айнасы", "Бәйшешек бақшасы", "Мәнді сөздер" атты
шығармалары. Қысқа әңгіме, толғаныс түрінде жазылған бұл туындылардың
ерекшеліктері. Олардағы өмірлік тәжірибеден түйген философиялық
тұжырымдардың молдығы.
"Әділ-Мәрия" романы Шәкәрімнің көркем проза саласындағы ең күрделі
шығармасы екендіғі. Тақырыбы. Мақсаты. Жастардың бас еркі, махаббат
бостандығы мәселелерінің көтерілуі. Бас кейіпкерлер теңірегіндегі оқиғалар
арқылы көрінетін қазақ ауылының ғасыр басындағы тыныс-тіршілігінің
суреттері. Тарихи оқиғалар әсерімен адамдар психологиясына енген
өзгерістердің романдағы көрінісі. Әділ мен Мәрияның өз бақыттары жолында
күресуі. Олардың басындағы трагедиялық жағдайларды бейнелеу арқылы
жазушының тарихи дәуір шындығын жеткізуі. Ғашық жастарға жанашыр Байжан,
Асан, Ержан, Серікбай, Зылихалардың әділетсіздікке қарсы тұруы. Еркінбек,
Теребек образдары. Шәкәрімнің оларды қара күш пен жалаң өктемдіктің,
сонымен қатар заманына лайық зымиян қулықтың иелері ретінде көрсетуі.
Ағайынды Асан мен Үсен арасындағы тартыс. Романның композициялық
құрылымының ерекшелігі. Түрлі шегіністер жасау тәсілінің қолданылуы.
Романдағы Шыңғыс тауының образы және оны шығарма оқиғасының даму барысына
қатысты суреттеудегі жазушының көркемдік ізденістері, өзіндік
ерекшеліктері. Жазушының көркемдеу құралдарының байлығы, шығарма тілінің
кестелілігі.
Аударма саласындағы еңбегі. Шәкәрімнің Шығыс, Батыс елдерінің
классикалық әдебиетінің шығармаларына үңілуі. Туған халқына әлем
әдебиетінің асыл туындыларын тәржімалап, таныстырып отырудағы аудармашылық
тәжірибесі. Шығыстың классикалық әдебиетінде кеп жырланған әйгілі "Ләйлә-
Мәжнүн" тақырыбына баруы. Шәкәрімнің осы аттас дастанының таза аудармадан
гөрі нәзира үлгісінде туған төл шығармаға жақындығы. Шығыс атырабына
ежелден таныс Ләйлә мен Мәжнүн хикаясын жырлау үстінде ақынның Физули
нұсқасын пайдалану тәжірибесі.
Орыс ақыны А.С.Пушкиннің "Дубровскиіі", "Бораи" атты шығармаларын
аударудағы ақын қолтаңбасының ерекшеліктері. Аударма мен түпнұсқа
оқиғаларының арасындағы сәйкестік пен айырмашылық сипаты. Аталмыш
поэмалардағы адам есімдері мен жер аттарының өзгертілу себептері.
Шәкәрімнің бұлардан өзге Л.Н.Толстойдың әңгімелерін, Хафиздің сұлу
жырларын, Қытай жазушыларының әңгімелерін, американ жазушысы Бичер Стоудың
"Том ағайдың балағаны" романын аударуы туралы деректер.
Шәкәрімді тарихшы, философ ретінде танытқан "Түрік, қырғыз, қазақ һэм
хандар шежіресі", "Мұсылмандық шарты", "Үш анық"атты еңбектері туралы
қысқаша мәлімет.
5. М.Сералин, А.Байтұрсынов, М.Дулатов әдеби мұрасының өзіндік қырлары
Мұхаметжан Сералыұлы (1871-1929)
Шытрмашылык, өмірбаяны. Қазақтың алғашқы журналисі. "Айқап" журналын
шығарудағы еңбегі. Журнал арқылы езінің мақсат-мұраттарын насихаттап жүзеге
асыруы. "Айқап" арқылы ұлт мәдениетіне қосқан үлесі. Онда мақалалар
жариялағаны. Тақырыбының әралуандығы. Ел тағдыры, жерді игеру,
отырықшылану, білім алу, қала салу идеяларын насихаттау ерекшеліктері
("Қазақ халқының мұқтаждығы", "Біздің бұрынғы һәм бүгінгі халіміз", "Жер
әңгімесі", т.б.). Мұхаметжанның қоғам өміріне араласуы, қайраткер
дәрежесіне көтерілуі.
Аударма жанрындағы еңбегі. "Шаһнамаға" назар аударуы. "Рүстем-Зорапты"
аударып, баспасөзде жариялауы. А.Сорокиннің "Жусан" әңгімесін аударғамы.
Түпнұсқа тандаудағы мақсаты.
Поэзиясы. Сюжетті поэмалар жазғандығы. "Гүлкәшима" дастанындағы
махаббат тақырыбы. Екі жастың арасындағы сүйіспеншілікті бейнелеудегі
шыншылдығы. Адалдықты, адам сезімінің пәктігін паш етуі. Шығарманың
композициялық ерекшелігі. Тіл көркемдігі. "Топжарған" поэмасының объективті
мәні. Ақынның Кенесары тобына қатысты көзқарасы мен сол кезеңдегі қоғам
өмірі ұсынған түсінік-ұғымдардың арақатынасы. Өмірлік деректерді іріктеп
алу және оны жүйелеп жеткізуде ауыз әдебиетінің дәстүрлі құралдарын
пайдаланғаны. Ұлттық әдебиеттегі сюжетті поэма дәстүріне қосқан езіндік
өрнек-бояуы.
Ахмет Байтұрсынұлы (1873-1937)
Шығармашылық өмірбаяны. Ұлт зиялыларының атасы, қазақ мәдениетінің
көрнекті өкілі, қоғам қайраткері болғандығы. Жасөспірім кезінен-ақ
әлеуметтік теңсіздіктің сырын сезінуі, ой пайымдауы, оған қарсы үн қатуы.
Ахмет өміріндегі "Қазақ" газетінің орны. Оны шығарудағы қиындықтар және ұлт
мүддесі. Газеттің басты мақсаты. Тақырыбы. Ұлттық мәдениеттің дамуына,
адамдар санасының оянуына қатысты газетте қозғалған ойлар.
Поэзиясы. "Маса" жинағындағы халықты ояту идеясы. Ағартушылық ойдың
молдығы. Кепшіліктің мүддесін жеке бастікінен жоғары қоюы ("Туысыма",
"Қазақ қалпы", "Қазақ салты", т.б.) - Өлендеріндегі сатиралық сарын. Күрес
идеясының, адамдарға езінің бақыты жолында алға ұмтылуға шақыру ниетінің
айқындығы. Халыққа қызмет ету сарыны.
Аудармалары. "Қырық мысал" жинағы. Жинақтың құрылымдық және мазмұндық
сипаты. И.Крылов мысалдарындағы уытты сатираны қазақ оқырмандарына
жеткізудегі қазақ ақынының мақсаты. Елді түзеу, ояту сарыны. Түпнұсқаға
өзіндік өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәжірибесі және оның себептері.
Оқиғаны қазақ оқырманына жақын, ұғымына лайық етіп баяндау шеберлігі.
Көсемсөз саласындағы еңбегі. "Қазақ" газетінде жариялаған сан алуан
тақырыптағы мақалалары ("Бұ заманның соғысы", "Заман жобасының баяндамасы",
т.б.). Әдебиетке қатысты мақалалары ("Қазақтың бас ақыны", т.б.).
Мақалаларында тарихи шындықты батыл бейнелеуі, елдің тәуелсіздігін
армандауы, отарлық саясастың құйтырқы пиғылдары мен мақсаттарын әшкерелеуі.
Негізгі жол оқу мен білім жолы, ғылым үйрену мен еңбек ету жолы екенін баса
айтуы.
Қазақтың әдебиеті мен тілін зерттеудегі ғалымдық еңбегі туралы
мәлімет. "Әдебиет танытқыштың" қазақ әдебиетіндегі орны. Тұңғыш теориялық
еңбектің дуниеге келуі. Әдебиеттің теориясын жасаудағы жаңалық.
Ауыз әдебиетінің озық үлгілерін жинап, кітап етіп бастыруы ("Ер
Сайын", "23 жоқтау", т.б.).
Міржақьш Дулатұлы (1885-1935)
Шытрмашылық өмірбаяиы. Шығыс пен Батыс әдебиеітерін жетік
меңгергендігі. Ел ісіне, саяси қызметтерге араласуы. Әр тұста жазғандарының
("Жұмбақ", "Біздің мақсатымыз", т.б.) патша тыңшыларының назарына ілінуі.
Қазақтың белгілі зиялыларымен, қайраткерлерімен тізе қосып іс атқарғаны.
Баспасөз еміріне араласуы. "Серке" газетінің ұйымдастырылуына көмегі.
"Қазақ" газеті және Міржақып Дулатүлы. Қоғам өміріне атсалысуы.
Қайраткерлік еңбегі.
Ақындығы. "Оян, казақ" жинағында отарлық езгіге, қараңғы марғаулыққа
қарсы күреске шақыру, халықты ояту идеясын ашық кетеруі. Кітаптың таралу,
танылу тағдыры. Еркіндік аңсаған халықтың ой-армандарын тұжырымдаған
сүйікті кітапка айналғандығы. Міржакілп өлендерінде отарлық саясатқа қарсы
ойдың, ағартушылық идеяның молдығы. "Азамат" жинағы арқылы Міржақыптың шын
мәніндегі ақындық қуатының танылуы. Онда ақынның тамаша лирик, сезімтал
гуманист, сергек публицист ретінде көрінуі. Жастарға үлгі-өнеге ұсынуы.
Прозасы. Міржақып Дулатұлының "Бақытсыз Жамал " романы. Қазақ
әдебиетіндегі таза проза үлгісіндегі роман жанрының туып, қалыптасуынан
алатын аса маңызды орны. Роман тақырыбының өз заманының көкейкесті
мәселесіне арналуы. Жамал мен Ғали арасындағы махаббат трагедиясына
байланысты суреттер. Заманынан да, айналасындағы адамдардан да мейірім
таппаған екі мұңлықтың қайғылы тағдыры туралы қысқа әрі көркем етіп баяндау
шеберлігі. Жамал мен Ғали образдары. Олардың бойымдағы өзгелерге үлгі
боларлық жарық пен жылу, адалдық пен әділдік сезімдері. Романдағы өзге
кейіпкерлер образдары. Міржақыптың қаламына тән реализм. Көркем бояу мен
кестелі орамдардың, бейнелі тіркестердің қолданылу ерекшеліктері. Тіл
шұрайының деңгейі. Композициялық құрылымы. Ұлттық көркем прозаның
қалыптасып, дамуына үлес болып қосылғаны.
Драматургия жанрындағы шығармалары. "Балқия" пьсасы. Такырыбы. Маңызы.
Қазақ драматургиясын дамытуға қосқан үлесі.
Көсемсөз, аударма салаларында атқарған еңбегі. 6. Н.Орманбетұлы,
Ғ.Қарашұлы Нарманбет Орманбетұлы (1860-1918)
Шытрмашылық өмірбаяны. Білімдарлығы, сезге ұсталығы, шешен адам
болғандығы. Абай үлгісінде өлендер жазуы. Шығармаларының көркемдік бояуының
қанықтығы.
Өлеңдері. Өз заманының ащы шындығын жырлаудағы Нарманбет ақынның
реалистік үні. Орыс патшалығының отаршылдық саясатына өзіндік көзқарасын
білдірудегі батыл үні. Осы бағыттағы "Заман", "Аждаһаның аузында",
"Сарыарқа" тәрізді қуатты жырлары Өлеңдерінде әділетсіздікті сынауы. Патша
өкіметін адамзаггы жалмауға бет алған аждаһаға теңеуі. Аждаһаның аузындағы
қазақ халқының тағдырын көркем де кестелі жырлауы.
Оқуды, білім мен ғылымды насихаттауы. Халық басындағы тұрмыс
ауыртпалығының негізгі себебін сауатсыздықтан деп пайымдауы. Ел ішіндегі
сауатсыздықтың кеселін терең түсінуі.
Нарманбет өлендерінің поэтикалық бояуы, тілінің шұрайы. Бейнелі
тіркестердің, жанды образдардың қолданысы. Нақыл сездерді көркемдік құрал
ретінде көріну деңгейі. Ақын өлендеріндегі заман шындығының сопшалықты ашық
әрі батыл айшықталуы. Нарманбеттің 1916-1917 жылғы оқиғаларға байланысты
шыншыл да батыл шығармаларында ("Сарыарқа сайран жерім-ай", "Тілекті хақ
берген күн", "Ұран", т.б.) көтерілетін тақырыптар және сол сипаттағы
шығармалардағы айтылар ой-түжырым.
Нарманбет ақынның әдеби мұрасының тағдыры. Оның ұзақ жылдар бойы
беймәлім жатуының сыры. Ғұмар Кярашұлы (1876-1921)
Шығармашылық өмірбаяны. Оқытушылық қызметі. Әдебиет тарихынан алатын
орны.
Өлеңдері. Поэзиялық шығармаларының реалистік сипаты. Өлендеріндегі
сыншылдық сарын. Әділетсіздікті әшкерелеуі ("Қазақтың байлары мен нашар
кедейлері"), елді мәдениет жолына жетелеуі ("Болғанда сыртың бүтін, ішің
түтін").
Дайын сюжеттер неғізінде шығармалар жазуы ("Дүние ісі ақіретке
кетпес").
Аударма жанрын дамытуға қосқан үлесі. Орыс классиктерінің
шығармаларымен жақсы таныстығы. А.Пушкинді ("Евгений Онегин"),
М.Лермонтовты ("Үш бәйтерек"), М.Жуковскийді ("Туған жер"), сондай-ақ
И.Крыловтың мысалдарын, Хемницер, Плещеев шығармаларын аударудағы
қолтаңбасы.
Өзге әдебиеттерден алынған мысалдарды тандап аудару тәжірибесі.
Аудармаларының түпнұсқаға қатынасы. Көркемдік дәрежесі. Аудармаларында
дәстүрлі қазақ өлеңінің көркем үлгілерін пайдалану ерекшеліктері.
Аудармашылық стилі, өлең өрнегі.
Қосымша әдебиет:
І. Нарманбеттің өлендері.-Алматы: Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет
баспасы, 1939. -76 бет.
Нарманбет ОрманбетулыПоэты Казахстана. -Ленинград:"Советский
писатель", 1978. С.345-351.
Нарманбет. Сахараға қарасақ "Жұлдыз", 1990, №2.—Б.151-162.
Нарманбет. Шығармалары. -Қарағанды: Болашақ-Баспа, 1998.-356
Нарманбет Орманбетұлы. Өлендер.
С.Торайғырұлы, С.Дөнентайұлы, Ә.Тәңірбергенұлы, Т.Жомартбайұлы
шығармаларының жанрлық, көркемдік ерекшелігі
Сұлтанмахмұт Торайғырұлы (1893-1920)
Шығармашылық өмірбаяны. Сауат ашу, білім алу қайнарлары. Сұлтанмахмұт
жәме "Айқап" журналы. Демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларымен қызметтес
болуы. Тарихи өзгерістердің, төңкерістер заманының ақын санасына ықпалы.
Әлеумет ісіне, қоғамдық қызметтерге араласуы. Заман тақырыбына түрлі
мақалалар жазып, баспасөзде жариялауы. Ақынның шығармашылық жолының
кезендері. Алашордаға қатысы. Шығармаларының жанрлық, тақырыптық жағынан
әралуандығы.
Лирикасы. Ақын назарына қоғамдағы жаңғыру нышандарының ілінуі. Өзіне-
өзі серт бере отырып, ақынның айрықша құлшыныспен алға ұмтылуы.
Өлендеріндегі өршілдіктің, романтикалық екіпіннің ақын жүрегіндегі жялынды
отпен ұштасып жатқандығы. Оқуға, білім алуға, сол арқылы халқына қызмет
етуге ұмтылуы. Өлендеріндегі осы сипаттың керінісі. Табиғатты, әлеумеггік
көңіл күйім, жастық пен махаббатты жырлаудағы шеберлігі. Лирикалық
кейіпкері.
Поэмалары. Ақынның "Адасқан өмір" поэмасы. Тақырыбы. Поэмадағы ақым
өмір сүрген дәуір суреттерінің бейнеленуі. Түрлі адамдар мен мінез-
құлықтың, мың құбылған психологияның молдығы. Автордың сыншылдық
көзқарасы. Осы ортадағы лирикалық кейіпкер үнінің айқындығы.
Азат өмірді аңсауы, тәуелсіз күндерге асығуы. Сол арқылы бүкіл бұқараның
ой-арманын бейнелеуі.
"Кедей" поэмасындағы қарапайым еңбек адам тағдырының бейнесі. Заман
диірменіне түсіп кеткен ауыр өмір суреттері. Поэмадағы тарихи кезең сипаты.
Әлеуметтік теңсіздік үстемдік еткен ортадағы хал-ахуал. Лирикалық
кейіпкердің образы. Поэманың қоғамдық идеологиямен үндестігі.
Қайғы", "Айтыс" поэмалары. Кейінгі жылдарға дейін белгісіз болып келу
себептері. Поэмаларда көтерілетін тақырып. Заман ахуалын бейнелеудегі
ақынның жетістігі. Қала ақыны мен дала ақынының айтысы арқылы дәуір
шындығына қатысты ойлардың алға тартылуы.
Сұлтанмахмұттың поэзиядағы көркемдік жаңалықтары. Мазмұн мен түрдің
бірлігін шебер ұстана білуі. Ақынның стильдік ерекшеліктері. Поэзиясындағы
ерекше екпін, романтикалық шабыт.
Романдары. Ұлттық көркем прозаның даму тарихынан алатын орны. "Қамар
сұлу" романы. Жанрлық сипаты және жазылу ерекшелігі. Өз дәуірінің
көкейкесті мәселесін көтеруде, шынайы образдар жасауда және көркемдік
құралдарды пайдалануда бой көрсеткен жаңашылдық сипаты. Қоғамдағы жағымсыз
салт, жат мінез-құлықтың зияндылығын әшкерелеу деңгейі. Қазақ өмірінің
шындығы мен қоғам дамуының барысы ұсынып отырған шындықтың өзара астасқан
тұсындағы адамдар тағдырының бейнеленуі. Роман кейіпкерлерінің әралуандығы.
Қамар бейнесі. Көркіне парасаты лайық қыздың ел ішіндегі ескі салттың
зорлығына өмірінің соңғы сәтіне дейін қарсыласып өтуі. Ахмет, Қасен
образдары. Олардың әрекетіндегі жинақылық пен табандылықтың осал түсіп
жататыны. Нұрымға қарсы әрекеттерінің оқиға барысымен үйлесімсіздігі.
Омардың бейнесіндегі жаңа мінез нышандары. Жорға Нұрым образының сатиралық
сипаты. Оның маңайындағы адамдардың бейнеленуі. Оқиғаны баяндауда
кездесетін (Қамардың молдамен, бақсымен айтысуы) ауыз әдебиетіне тән
баяндау үлгілерінің қолданысы. Романның композициялық құрылымы, тіл шұрайы
мен керкемдік өрнектері. Проза мен поэзияны араластыра отырып шығарма
жазудағы ақынның ерекшелігі.
"Кім жазыкты?" романы. Шығарманың тақырыбы. Маңызы. Дәуір
психологиясының адамдар санасындағы көрінісі. Романдағы үш ұрпақ
өкілдерінің суреттелуі. Тарихи кезеңнің шындығына орай олардың көзқарастары
мен түсініктеріндегі, өмірлік бағыттарындағы айырманың айқындығы. Әжібай
образының типтік сипаты. Оның өз заманының туындысын, бүтіндей бір
құбылыстың белгісі ретінде көрінуі. Әжібай бейнесі арқылы заман сипатының
сатиралық үлгіде ашылуы. Әжібай маңындағы алуан турлі мінездер. Аппақай,
Жүсіп, фельдшер образдары. Олардың іс-әрекеттеріндегі еркіндік. Күлтай
бейнесі арқылы көрінетін жақсы қасиеттердің сипаты. Адамдық сезім мен
адамгершіліктің туын көтеру. Әнуар мен Күлтай арасындағы сүйіспеншілік.
Әжібай бойындағы Күлтайға деген әкелік сезім нышандары. Жақсылық пен
жамандық, тазалық пен зымияндық арасындағы тартыс. Романдағы әлеуметтік
теңсіздіктің, оны тудырып отырған заман ағымының, өзара қарама-қарсы күштер
күресінің, әртүрлі мінез-құлық пен іс-әрекет иелерінің суреттелу деңгейі.
Шығарманың көркемдік дөрежесі. Лирикалық шегіністердің мол кездесетіні.
Образ жасаудағы ақынның табысы. Тіл байлығы. Романның жалпы қүрылымы. XX
ғасыр басындағы қазақ прозасымың қазынасынан алатын орны. Сұлтанмахмұттың
көсемсөз саласында бірқатар мақалалар жазғандығы. Қазақтың мәдени өміріне,
әдебиеті мен тіліне қатысты мақалалары ("Казақ тіліндеғі өлең кітаптары
жайынан", "Қазақ ішінде оку оқыту жолы қалай?", "Өлең мен айтушылары",
т.б.). Ұсақ әңгімелеріндгті ("Ауырмай есімнен жаңылғаным", "Зарландым") ел
тұрмысының көріністері.
Сүлтанмахмұттың өз дәуірінің күрделілік қасиеттерін бойына жинақтаған,
оны ез шығармаларында молынан бейнелеп отырған тағдыры күрделі қаламгер
болғандығы. Оның мұраларының ұлттық әдебиет қазынасынан ерекше орын
алатыны.
Сәбит Дөнентайұлы (1894-1933)
Шығармашылық өмірбаяны. Ағартушылық, демократтық бағытта шығарма
жазғандығы. Шығармаларының өзіндік ерекшеліктері. Қазақ әдебиетіндегі
сатира жанрының қалыптасып дамуына қосқан үлесі.
Поэзиясы. Сәбиттің өлеңдерінде қозғалған тақырыптар. Қазақ
еңбекшілерінің тұрмыс-тіршілігінің бейнеленуі. Олардың екі жақты езгінің
астында отырғанын баямдауы. Қоғамдағы әлеуметтік әділетсіздікті әшкерелеуі.
Халыққа білім беру, сауатсыздықты жою, үлгілі мәдениетке
шақыру идеясында бірқатар өлендер жазғаны. Ел ішіндегі келеңсіз
жағдайларды, адамдар арасындағы қарым-қатынас, мінез-құлық көріністеріндегі
келеңсіздіктерді сынға алуы ("Заман
кімдікі", "Менің жайым", т.б.). Абай дәстүрінен үйренуі.
"Уақ-түйіек" жинағы. Шыншылдық бағыт ұстауы.
Мысал өлендер жазуы ("Бозторғай", "Ыбылыс пен шайтан", "Ауырған
арыстан", т.б.). Сәбит мысалдарының өзіне тән ерекшеліктері. Ақын
мысалдарының ащы сықақ түрінде, шағын өлең үлгісінде жазғандығы. Заман
тақырыбына ден қоюы. Төңкерістен кейінгі жағдайларды жырлауы. Өлеңцеріндегі
ойдың теретдігі ("Қыл", "Ой"). Түрлі тақырымтарда жазғаи мақалалары. Сәбит
поэзиясының тақырыптық, стильдік ерекшеліктері. Шағын формада салмақты да
ғибратты ой түжырьіімдау қасиеті.
Әріп Тәңірбергенүлы (1856-1924)
Шығармашылық өмірбаяпы. Жалпы мәліметтер.
Өлеңдері. Шығармаларының сипаты. Өлендерінің көркемдік дәрежесінің
әрқилылығы. Негізінен ағартушылық сарындағы, атап айтқанда, казақ
өміріндегі ғылым мен білімнің пайдасы, еңбек, достық пен махаббат, өмір
сырлары сияқты тақырыптарға қалам тербегені. Ақындық ойы мен идеясын
жеткізу барысында сатираны пайдалануы.
Сыншылдық бағыттағы өлендері ("Найман Серікбай қажыға", "Тәуірбек
болысқа", т.б.). Олардағы әжуа-сыкдқтың молдығы. Өлеидерінде ("Еңбек
туралы", "Ғылым туралы", "Шұғбанға", т.б.) адамдарға еңбек пен гылымның
пайдасын насихаттауы.
Дүние, өмір жайындағы ("Дүние туралы", "Өлім туралы'\т.б.) өлевдері.
Замаи мәселелеріне арналған шығармалары. Ақын өлендеріндегі ой-пайымдардың
тарихи дәуір ауаныиа сәйкестік нышандары.
Ауыз әдебиеті үлгілеріи жипаудағы еңбегі. Атақты Біржан мен Сараның
айтысын бастыруы.
Аудармаға атсалысуы. "Евгений Онегиниің" кейбір тарауларын еркін
аударуы туралы мәлімет.
8. С.Көбеев, Ы.Шөреков шығармашылығы, 1916 жылғы тарихи оқиғаға
байланысты туған өлең-жырлар.Спандияр Көбейүлы (1878-1956)
Шығармашылық әмірбаяпы. Ағартушылық, оқытушылық қызметі. Оз кезіндегі
қоғам еміріне белсене араласқандығы.
Аударма саласындағы еңбегі. Орыс ақыны И.Крыловтың мысалдарын қазақша
сөйлетуі. Ол мысалдардың айтпақ ойы мен сатиралық уытын өз мақсатына
орайластыра пайдалануы. Сыншылдық бағыт үстанғаны. Оқу құралы ретінде
аударма мысалдарды пайдалана отырып, "Үлгілі тәржіма" атты кітап шығаруы.
Аударма өнеріндегі өзіндік қолтаңбасы. Стильдік, поэтикалық ерекшеліктері.
Спандияр аудармаларының еркіндік сипаты. Ұлттық әдебиеттің тарихынан алатын
орны.
"Үлгілі бала" жинағын шығаруы. Хрестоматиялық оку қүралы ретіндегі
маңызы. Оған енген шығармалардың тақырыбы және олардың шәкірттер үғымына
сәйкестігі. Жинақтағы ақынның аудармалары мен төл шығармаларының, ауыз
әдебиеті үлгілерінің мазмүндық сипаттары. Кітаптың тәрбиелік, эстетикалық
мәні.
Прозасы. Қазақ топырағымдағы үрделі прозаның алғашқы үлғілерінің бірі
"Қалың мал" романы. Қазақ романының даму жолындағы елеулі белес болып
саналатыны. Романның тақырыбы. Шығармадағы адамдар арасындағы қарым-
қатынастардың күрделілігі. Екі түрлі өмір салтының үштасқан түсындағы ғашық
жастардың тағдыры. Өзге де әлеуметтік мәселелердің (жерге таласу, рулық,
таптық тартыс) бой көрсетуі. Ғайша мен Қожаш бейнелері. Олардың өз
тағдырлары жолындағы күресі. Бас кейіпкерлерін сомдаудағы жазушының
шығармашылық жаңашылдығы. Өмір шындығына үндес шешім жасауы. Итбай
образының сатиралық қалыпта бейнеленуі. Оның психологиясымдағы оқырман
есінде қалар елеулі нышандар. Итбай маңындағы кейіпкерлер. Романның
қүрылымы. Образ жасаудағы әрқилылық. Стилі мен тіл шеберлігі. Оқиғаны
баяидаудағы бірізділік. Шыншыл суреттердің молдығы. Романның әдебиет
тарихыі-і.л-і алатын орны.
"Орындалған арман" - мемуарлық шығарма. Романның композициялық
қурылымының өмірбаяндық мақсатқа бағындырылғаны. Романдағы дәуір шындығының
бейнеленуі. Жазушы өмірінің өз айналасында болған тарихи оқиғалармен,
әлеуметтік езгерістермен тығыз байланыста қаралатыны. Шығарманың көркемдік
дәрежесі. Жазушының шығар.машылық қолтаңбасын танытатын қасиеттер. Романның
қазақ әдебиетіндеғі мемуар жанрының қалыптасып дамуыма елеулі үлес
қосқандығы.
1916 ЖЫЛҒЫ ҮЛТТЫҚ АЗАТГЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ШЫҒАРМАЛАР
Ресей патшасының 1916 жылғы маусым айының 25-ші жүлдызындағы жарлығы.
Оның мәні. Казақ жастарын майданның қара жүмысына алу дүрбелеңі. Жарлықтың
ел ішіндегі болыс-билер тараггынан қолдау тапқаны. Халық бүқарасымың
наразылығы. Оның үлттық қозғалысқа үласуы.
Аталмыш оқиғаға байланысты халқымен бірге күйзелген қазақ ақыидарының
әрту;'іі сипатта шығармалар жазуы. Олардыц қаламынан көтерілістін.
элеуметгік сипатын ашатын туындылардың дүниеге келуі.
Ақындардың ел қасіретін жүректерімен қабылдаи, жыр толғағаны. Арқау
етер оқиғалары, көтерген тақырыбы, жазылу үлгісі жағынан олардың бірнеше
салаға бөлінетімі. Атап айтқанда:
Халыкты көтеріліске шакыртн шыгармалар (С.Еспенбетов. "Июмь жарлығы",
Жамбыл. "Зілді бүйрық", т.б.).
Көтеріліс барысын суреттейтін шығармалар (И.Дәукебаев. "Бекболат",
О.Шипин. "Торғай соғысы", "Аманкелді").
Майдан омірін суреттейтін шығармалар (Б.Берденов. "1916 жыл", "Туғаи
ел", "Қоштасу").
Ел мвн мапдан арасындағы хат турінде жазылған шығармалар.
Қаза болғандарды жоқтау улгісінде туған шығармалар.
Көтеріліске байланысты шығармалардың әралуандығы. Ірілі-үсақты өлендер
және оқиғалы дастандар.
И.Дәукебайұлының "Бекболат" дастаны. Бекболат бейнесі. Бұл топтағы
шығармаларға отаншылдық сезімнің ортақтығы.
Жамбылдың "Патша әмірі тарылды", "Зілді бұйрық" атты шығармаларындағы
ел кұйзелісінің суреттелуі. Өлецдер мен дастандарындағы сыншылдық сипат,
әділетсіздікті, парақорлықты әшкерелеу. Халық кегі.
1916 жылғы көтеріліске байланысты өлең-жырлардың керкемдік, стильдік,
жанрлық ерекшеліктері, деңгейлерінің әралуандығы.
Қосымша әдебиет:
С.Қирабаев "С.Көбеевтің өмірі мен ақындық қызметі". А., 1968 ж.
Е.Садуақасов "С.Көбейұлының мұралары". А.,. 1991 ж.
Р.Бердібаев "Роман және заман" А., 1960 ж.
С.Мүқанов "Өсу жолдарымыз". А., 1960 ж.
Б.Кенжебаев "Әдебиет белестері" А., 1986 ж.
Б.Кенжебаев "XX ғ. басындағы әдебиет" А., 1993 ж.
З.Бисенғалиев "XX ғ.басындағы қазақ прозасы".
I. XX ғасыр басындағы тарнхіі коғамдық өзгерістсрдың казак эдебиетініц
дамуына әсері. XX ғасырдың басында қазақ даласындағы тарихи-әлеуметтік,
рухани, мәдени өзгерістерге сәйкес жаңа идеологияның қалыптасуы. Соған
байланысты қазақ жеріндегі жалпы мәдениеттің, рухани қүндылықтардың өркен
жайып, дамуындағы өзіндік ерекшеліктердің дүниеге келуі.
Осы кезеңцегі(1900-1920 жылдар аралығы) қазақ әдебиетінің өсу-еркендеу
бағыггары. Әдеби дамудың қазақ үлтының жалпы көркем ой әлемінің кеңеюіне
жасаған әркилы ықпал-әсері. XX ғасыр басындағы қазақ елінің саяси,
әлеуметтік жағдайы және үлттық мәдениеттің даму бағыттары. Қазақстан мен
Ресей арасындағы қарым-қатынас. Ресей патшасының отарлау саясатының күшеюі.
Ішкі Ресейдегі 1905 жылғы оқиғалардың Қазақстандағы дүмпуі. Қазақстандаі
"қоныстандыру басқармаларының" көбеюі. Олардың мақсаты. "Қарашекпенділер"
мәселесі. Соның салдарынан қазақ даласында қалыптасқан жағдай. Соған орай
бүқара наразылығының күшеюі. Қазақ зиялыларының ел мүддесін қорғаудағы іс-
қимылдары.
Қазақстанда 1916 жылғы Ресей патшасының әйгілі июнь жарлығынан
туындаған оқиғалардың мәні. Түрлі наразылық көріністерінің жалпы халықтық
қозғалысқа үласуы. Үлт азаттығы жолындағы осынау көтерілістердің үлт
санасын оятудағы маңызы.
Қазақстанның экономикалық және рухапи өміріндегі орыс қоғамының ықпал
ету сипаттары. XIX ғасырдың екінші жартысында орыстың прогресшіл
мәдениетінің әсерімен өркен жая бастағян демократтық, ағартушылық
идеялардың жалғасуы. Шоқан, Ыбырай, Абай дәстүрлерінің қанат жаюы. Қазақ
қоғамының рухани, мәдени даму қарқынының арта түсуі.
Оку-ағарту ісі. Қазақ даласында осы дәуірде орын алған оку түрлері.
Мектептер жүйесі және оның түрлері. Ескі үлгідегі мектептердің сипаты.
Кезең талаптарьгна жауап беру дәрежесі. Ауылдық мектептердің пайда болуы.
Әр ауылда молда, муғалім үстау дәстүрінің орнығуы. Қадімше оқыту. Жаңаша
оқу жүйесі. Жәдитше оқытудың ерекшеліктері. Оқытудың әдіс-тәсілдерін
жеңілдету бағытындағы қадамдар. Пәі-і неғіздерінің оқытыла бастауы. Жаңаша
оқытатын мектептер саыының көбеюі. Мүғалімдер даярлау қажеттігінің тууы.
Оқыту ісінің прогресшіл сипатымен қоса, отарлау, орыстандыру бағытынан да
қүралақан болмауы.
Баспасөз ісі. Ұлттық баспасөздің тарихынан мәлімет: "Түркістан
уәлаятының газеті"(Орынбор, 1870-1882), "Дала уәлаятының газеті"(Омбы, 1888-
1902). Олардың патша саясатын уағыздаумеи қатар, үлттық баспасөз
дәстүрлерін қалыптастырудағы қызметі. Аталмыш басылымдарда қазақтың тарихы
меи мәдениеті туралы жекелеген деректердің жариялануы. Абай өлендерінің
алғаш рет басылуыҚазақша газет-журналдардың көбеюі. 1905 жылғы патуіа
манифесі. Оның мәні. Қазақ тілімдеғі баспасез ісінің өркендеуіме жасаған
ықпалы. "Серке"(Петербург, 1907), "Қазақ газеті"(Троицк, 1907),
"Қазақстан"(Орда, 1911-1913) газеітсрі туралы қысқаша мәлімет. Олардың
бағыттары, үлт санасын оятудағы маңызы. "Айқап" журналы (1911-1915). Басты
мақсаты, көздеген бағыт-бағдары. Демократиялық ой-пайымдары. Қазақ
қоғамының сол дәуірдегі көкейкесті мәселелерін көтеру дәрежесі. Халықтың
кешегісі мен бүғініне, болашағына кдтысты материалдар жариялауы.
Отырықшылық, жер мәселесіне назар аудару дәрежесі. Үлттық мәдениет, тіл,
әдебиет туралы пікірлері. Керкем әдебиеттің вркендеуіне жасаған ықпалы. Өз
маңына қазақ каламгерлеріи топтастыруы. Олардың шығармаларын жариялауы
"Қазақ" газеті (1913-1918). Бағыт-бағдары. Газетті шығаруда
А.Байтүрсынүлы меи М.Дулатүлының еңбегі ерекше. Ағартушылық, демократтық
бағыттағы насихат ісіне қосқан үлесі. Қазақ оқығандары мен зиялыларыныц
қалыптасып, нығаюына қосқан үлесі..
Газет беттерінде ел болашағына қатысты мәселелердің көтеріліп отырды.
Газет бағыты сол кездегі ресми вкі.мет саясатымен, идеологиялық қалыптармеи
байланысты болды.
Кітап шығару ісі. Қазақша кітаптардың көбеюі. Қазақ кітаптары, олардың
авторлары мен шығарушылары туралы мәлімет. Баспа ісі дамуының ұлттык, әдеби
тілдің, әдеби жанрлардьің ұшталуына ықпал жасағаны. Қазақ кітаптарының
мазмұны мен тақырыбының әралуандығы.
Қазақтың халық ауыз әдебиеті үлгілерінің жиналуы, кітап болып шығуы.
Шығыстық хисса-дастандардың көптеп аударылуы, басылуы. Қазақ
қаламгерлерінің төл шығармаларының басылуы.
Үлы Абай шығармаларының тұңғыш жинағының жарық көруі(1909). Оның қазақ
мәдениетінің тарихынан алатьгн орны. Абай өлеңінің кдзақ ақындарына жасаған
ықпалы. Ахмет Байтүрсынүлының, Міржақып Дулатұлының, Шәкәрім
Қүдайбердіүлының және басқалардың кітаптарының жарық көруі.
Қазақ тіліндегі кітап шығару ісі өркендеуінің жалпы үлттық мөдениеттің
дамуына тигізген әсері.
Көркем әдебиеттің дамуы. Қоғамдағы саяси, әлеуметтік өзгерістер мен
мәдени жаңғырулардың XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің өркендеуіне
тікелей қозғау салуы. Үлттық әдебиеттің тақырыптық, жанрлық, керкемдік
жағынан еркендеуі.
Поэзия жанрының дамуы. Поэзияда жалған насихаттық сарынның азайып,
Абай үлгісіндегі шыншыл лириканың орнығуы. Лирика тілінің өткір сипат алуы,
тақырып ауқымының кеңеюі, әлеуметтік мәселелерді қозғаудағы батылдығы.
Поэма жанрының өрісі. Осы жанрда өмір қүбылыстарын шынайы бейнелейтін
оқиғалы, күрделі шығармалардың пайда болуы. Бірқатар сюжетті поэмалардың
дүниеге келуі. Олардағы реалистік нышандардың молдығы. Бірқатар
шығармаларда сол кезендегі тарихи дәуірдің ауанына сәйкес сипаттардың орын
алуы. Шәкәрім Қүдайбердіүлының, Сүлтанмахмүт Торайғыровтың, Мүхаметжан
Сералыүлының сюжетті поэмалар дәстүрін дамытуға қосқан үлесі.
Проза жанрының өркендеуі. Шынайы көркем прозаны қалыптастыру жолындағы
алғашқы ізденістер. Шағын проза үлгісіндегі шығармалардың жазылғаны.
М.Дулатүлы, С.Көбейүлы, Ш.Қүдайбердіүлы, т.б. жазушылардыц қазақ прозасын
өркендету жолында елеулі еңбек атқарғаны. Түңғыш қазақ романының дүниеге
келуі. Күрделі проза үлгісінде жазылған алғашқы романдардың тақырыптық
бағыттары. Оларда дәуір мәселелерінің көтерілгені.
Драматургия жанрының қалыптасуындағы қадамдар. Алғашқы драмалық
шығармалардуң дүниеге келуі. (Б.Серкебаев. "Бақсы", "Ғазиза", 1912;
К.Тегісов. "Надандық қүрбаны", 19і5; Б.Майлин. "Шаншар молда", 1916;
Ж.Аймауытүлы. "Рабиға", "Мансапқорлар", "Қанапия-Шарбану", 1916-1917;
М.Әуезов. "Ецлік-Кебек", 1917).
Аударма жанрының өрістеуі. Себептері. Жанр дамуына сол заманның
талабынан туған рухани қажеттіліктердің жасаған ықпалы. Қазақ
қаламгерлерінің өзге елдер әдебиетінің озық үлгілерін қазақ оқырмандарына
жеткізу тәжірибесі. Көркем аудармада Абай, Ыбырай дәстүрлерінің жалғасуы.
Сол арқылы қазақ әдебиетінің өзге әдебиеттермен байланысының кеңеюі. Орыс,
татар, өзбек, қырғыз, т.б. әдебиеттермен байланыс желілерінің орнауы.
Көсемсөз жанрының дамуы. Көсемсөздің сол дәуірдің мұң-мұқтажын
жоқтайтын қуатты күшке айналуы. Себептері. Қазақ баспасезінде осынау тарихи
кезеңнің келелі тақырыптарын көтерген ойлы да батыл мақалалардың көптеп
жариялануы. А.Байтұрсынұлының, М.Дулатұлының, Шәкәрімнің, Сұлтанмахмуттың,
М.Сералыұлының, С.Дөнентайұлынын, мақалалары. Бұл еңбектердің дәуір
мәселелерін көтерудегі, халықтың санасын оятудағы және ұлттық көсемсөз
өнерін дамытудағы маңызы.
Әдеби сынның қалыптасуы мен дамуы. Бұл бағытта Шоқан, Ыбырай,
Абайлардан бастау алатын сыншылдық дәстүрлерінің жалғасуы. Тарихи кезеңнің
толғақты мәселелерін қозғаған көркем әдебиет пен әдеби сынның өзара
байланыста дамуы. Проблемалық сындардың көріне бастауы.
"Айқап" журналында басылған С.Торайғырұлының, М.Сералыұлының,
С.Сейфоллаұлының, "Қазақ" газетіндегі А.Байтұрсынұлының, М.Дулатұлының
әдебиет туралы сын еңбектері. Олардағы жекелеген шығармалар туралы сым
пікірлер, сондай-ақ каламгер машығы, көркем шығарманың табиғаты туралы
тұжырымдар мен қорытындылар.
Сын жанрында әдебиеттің көркемдік, эстетикалық мәселелерін көтеруғе
деген талпыныс. Кейбір сын еңбектерде кездесетін сыңаржақ идеологияға,
таптық көзқарасқа бой ұрушылық керіністері. Сынның жалпы деңгейі туралы
мәлімет. Алғашқы қадамға тәп ерекшеліктер.
Әдебиеттің әртүрлі мәселелері, жекелеген қаламгерлердің шығармашылығы.
Абайдың әдеби мұрасы, халықтың ауыз әдебиеті жөнінде жекелегем мақалалардың
жарық көруі.
Әдебиеттің тақырып ауқымының кеңейгені. Қоғамдағы әлеуметтік және
идеологиялиқ өзгерістерғе үн қосатын шығармалардың жазылу заңдылығы. Оларда
қалың бұқара халықтың бүгінгісі мен болашағына деген саналы көзқарасын
қалыптастыру, ой-санасына прогресшіл идеялар сініру, тіншіліғіне қозғау
салу, жігері мен намысын ояту, болашаққа бағыт сілтеу сарынындағы
тақырыптарының көтерілуі. Әйел тендігі, махаббат мәселелерінің алдыңғы
қатарға шығуы. Оның себептері.
Әдебиеттің даму бағыттары. Бір тарихи кезең аясында
әртүрлі көркемдік шеберлік деңгейіндегі, әралуам түсініктен
қаламгерлердің қатар қалам тербеуі. Олардың арасындағы
айырмашылықтар мен бәріне ортақ сипаттар. Бұл кезендегі қазақ қаламгерлерін
шартты түрде екі топқа, яғни діни-ағартушылық бағыттағы ақындар және
ағартушы-демократтық бағыттағы ақын-жазушылар деп бөлудің себептері.
Діни-ағартушылық бағыт өкілдерінің қатарына туған халқының мұң-
мүддесін жырлауда ұлттық мәселелер төңірегінде ой толғаған, негізінде
шығыстық мотивте шығармалар жазған, бұрын "кітаби ақындар" деп аталып
келген топқа жататын ақындардың енетіні. "Кітаби" атауының шартты екендігі.
Олардың көзқарастарындағы ерекшеліктер. Сырттан келген, патша өкіметінің
отарлық саясаты тудырған өзгерістерді қабылдау сипаты. Ауыз әдебиетінің
үлгілерін, шығыстық аңыздарды жинап, дастан етіп бастыруы. Олардың
шығармаларында дін, ағарту мәселелерінің көтерілуі.
Ағартушы-демократтық бағыт өкілдерінің дүниетанымы мен көзқарастарының
ауқымдылығы. Заман өзгерістеріне әртүрлі дәрежеде үн қосуы.
Көзқарастарындағы ағартушылық, демократтық идеялардың басымдығы. Ұлт
болашағын заман өзгерістерімен тығыз байланыста қарауы. Ел өміріндегі
әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздік, сауатсыздық мәселелерін батыл көтеруі.
Әрбір құбылысқа қатысты сыншылдық көзқарастары мен тұжырымдарының
айқындығы. Сонымен қатар бұл топтағы ақын-жазушылардың өз ішіндегі түсінік,
көзқарастардың әралуандығы. 1916-1917 жылдардағы оқиғаларға, "Алаш"
қозғалысына қатысты түрлі көзқарастардың бой көрсетуі. "Алаштың" мәні. Осы
тұстағы ұлттық мүддені жоғары ұстау, мемлекеттілікті орнату, сол арқылы
қазақтың тұтастығын сақтау, тәуелсіздікке қол жеткізу идеяларының көтерілу
дәрежесі. Осы идеялардың сол кезендегі ұлт қаламгерлерінің ой-пікірлерінде
көрініс табуы.
Аталған екі бағьптағы әдебиет өкілдеріне ортақ қасиеттер. Олардың
шығармаларындағы жалпы ағартушылық мәселесін, ұлт мүддесін кетерудегі
үндестіктер. Шеберлік жағынан әртүрлі дәрежеде болуына қарамастан олардың
өзара ұқсас тақырыптарға қалам тербеуі.
2. Діни-ағартушылық бағыттағы ақындардың ерекшелігі. М.Ж.Копеев,
Н.Наушабаев, М.Қалтаев, Ә.Кердері шығармашылығы.
Бұл топтағы ақындар шығармашылығының күрделілік сипаты. Шығармаларының
мазмұны, басты белгілері. Олардың бәріне ортақ сипаттардыц молдығы. Атап
айтканда:
Біріншіден, олардың діни білімдарлығы. Шығыс әдебиетін, араб, парсы,
шағатай тілдерін меңгергендігі. Дін тақырыбындағы шығармаларға қанықтығы.
Сол дәстүрде қалыптасқаны. Ел ішінде молда бола жүріп, дін мәселелерімен
қатар әдебиетті насихаттауы.
Екіншіден, Шығыс әдебиеті туындыларын қазақшаға аударуы немесе сол
сюжеттер негізінде өздерінің төл шығармаларын тудыруы. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
дамуына әсері.
XX ғасырдың басында қазақ даласындағы тарихи-әлеуметтік, рухани,
мәдени өзгерістерге сәйкес жаңа идеологияның қалыптасуы. Соған байланысты
қазақ жеріндегі жалпы мәдениеттің, рухани құндылықтардың өркен жайып,
дамуындағы өзіндік ерекшеліктердің дүниеге келуі.
Осы кезеңдегі (1900-1920 жылдар аралығы) қазақ әдебиетінің өсу-
өркендеу бағыттары. Әдеби дамудың қазақ ұлтының жалпы көркем ой әлемінің
кеңеюіне жасаған әрқилы ықпал-әсері.
XX ғасыр басындағы қазақ елінің саяси, әлеуметтік жағдайы және ұлттық
мәдениеттің даму бағыттары. Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатынас.
Ресей патшасының отарлау саясатының күшеюі. Ішкі Ресейдегі 1905 жылғы
оқиғалардың Қазақстандағы дүмпуі. Қазақстанда "қоныстандыру
басқармаларының" көбеюі. Олардың мақсаты. "Қарашекпенділер" мәселесі. Соның
салдарынан қазақ даласында калыптасқан жағдай. Соған орай бұқара
наразылығының күшеюі. Қазақ зиялыларының ел мүддесін қорғаудағы іс-
қимылдары.
Қазақстанда 1916 жылғы Ресей патшасының әйгілі июнь жарлығынан
туындаған оқиғалардың мәні. Түрлі наразылық керіністерінің жалпы халықтық
қозғалысқа ұласуы. Ұлт азаттығы жолындағы осынау көтерілістердің ұлт
санасын оятудағы маңызы.
Қазақстанның экономикалық және рухани өміріндегі орыс қоғамының ықпал
ету сипаттары. XIX ғасырдың екінші жартысында орыстың прогресшіл
мәдениетінің әсерімен өркен жая бастаған демократтық, ағартушылық
идеялардың жалғасуы. Шоқан, Ыбырай, Абай дәстүрлерінің қанат жаюы. Қазақ
қоғамының рухани, мәдени даму қарқынының арта түсуі.
Оку-ағарту ісі. Қазақ даласында осы дәуірде орын алған оқу түрлері.
Мектептер жүйесі және оның түрлері. Ескі үлгідегі мектептердің сипаты.
Кезең талаптарына жауап беру дәрежесі. Ауылдық мектептердің пайда болуы. Әр
ауылда молда, мүғалім ұстау дәстүрінің орнығуы. Қадімше оқыту. Жаңаша оқу
жүйесі. Жәдитше оқытудың ерекшеліктері. Оқытудың әдіс-тәсілдерін жеңілдету
бағытындағы қадамдар. Пән негіздерінің оқытыла бастауы. Жаңаша оқытатын
мектептер санының көбеюі. Мұғалімдер даярлау қажеттігінің тууы. Оқыту
ісінің прогресшіл сипатымен қоса, отарлау, орыстандыру бағытынан да
құралақан болмауы.
Баспасөз ісі. Ұлттық баспасөздің тарихынан мәлімет: "Түркістан
уәлаятыніың газеті"(Орынбор, 1870-1882), "Дала уәлаятының газеті"(Омбы,
1888-1902). Олардың патша саясатын уағыздаумен қатар, ұлттық баспасөз
дәстүрлерін қалыптастырудағы қызметі. Аталмыш басылымдарда қазақтың тарихы
мен мәдениеті туралы жекелеген деректердің жариялануы. Абай өлендерінің
алғаш рет басылуы. Қазақша газет-журналдардың кебеюі. 1905 жылғы патша
манифесі. Оның мәні. Қазақ тіліндегі баспасөз ісінің өркендеуіне жасаған
ықпалы. "Серке" (Петербург, 1907), "Қазақ газеті" (Троицк, 1907),
"Қазақстан" (Орда, 1911-1913) газеттері туралы қысқаша мәлімет. Олардың
бағьптары, ұлт санасын оятудағы маңызы.
"Айкап" журналы (1911-1915). Басты мақсаты, көздеген бағыт-бағдары.
Демократиялық ой-пайымдары. Қазақ қоғамының сол дәуірдегі көкейкесті
мәселелерін көтеру дәрежесі. Халықтың кешегісі мен бүгініне, болашағына
қатысты материалдар жариялауы. Отырықшылық, жер мәселесіне назар аудару
дәрежесі. Ұлттық мәдениет, тіл, әдебиет туралы пікірлері. Керкем әдебиеттің
өркендеуіне жасаған ықпалы. Өз маңына қазақ қаламгерлерін топтастыруы.
Олардың шығармаларын жариялауы.
Кітап шығару ісі. Қазақша кітаптардың көбеюі. Қазақ кітаптары, олардың
авторлары мен шығарушылары туралы мәлімет. Баспа ісі дамуының ұлттық әдеби
тілдің, әдеби жанрлардың ұшталуына ықпал жасағаны. Қазақ кітаптарының
мазмұны мен тақырыбының әралуандығы.
Қазақтың халық ауыз әдебиеті үлгілерінің жиналуы, кітап болып шығуы.
Шығыстық хисса-дастандардың кептеп аударылуы, басылуы. Қазақ
қаламгерлерінің төл шығармаларының басылуы. Ұлы Абай шығармаларының тұңғыш
жинағының жарық көруі (1909). Оның қазақ мәдениетінің тарихынан алатын
орны. Абай өлеңінің қазақ ақындарына жасаған ықпалы. Ахмет Байтұрсынұлының,
Міржакып Дулатұлының, Шәкәрім Құдайбердіұлының және басқалардың
кітаптарының жарық көруі. Қазақ тіліндеғі кітап шығару ісі өркендеуінің
жалпы ұлттық мәдениеттің дамуына тигізген әсері.
Көркем әдебиеттің дамуы. Қоғамдағы саяси, әлеуметтік өзгерістер мен
мәдени жаңғырулардың XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің өркендеуіне
тікелей қозғау салуы. Ұлттық әдебиеттің тақырыптық, жанрлық, керкемдік
жағынан өркендеуі. Поэзия жанрының дамуы. Поэзияда жалған насихаттық
сарынның азайып, Абай үлгісіндегі шыншыл лириканың орнығуы. Лирика тілінің
еткір сипат алуы, тақырып ауқымының кеңеюі, әлеуметтік мәселелерді
қозғаудаьы батылдыгы. Поэма жанрының өрісі. Осы жанрда өмір құбылыстарын
шынайы бейнелейтін оқиғалы, күрделі шығармалардың пайда болуы. Бірқатар
сюжетті поэмалардың дүниеге келуі. Олардағы реалистік нышандардың молдығы.
Бірқатар шығармаларда сол кезендегі тарихи дәуірдің ауанына сәйкес
сипаттардың орын алуы. Шәкәрім Құдайбердіұлының, Сұлтанмахмұт
Торайғыровтың, Мұхаметжан Сералыұлының сюжетті поэмалар дәстүрін дамытуға
қосқан үлесі. Проза жанрының өркендеуі. Шынайы көркем прозаны қалыптастыру
жолындағы алғашқы ізденістер. Шағын проза үлгісіндегі шығармалардың
жазылғаны. М.Дулатулы, С.Көбейұлы, Ш.Құдайбердіұлы, т.б. жазушылардың
қазақ прозасын өркемдету жолында елеулі еңбек атқарғаны.
Тұңғыш қазақ романының дүниеге келуі. Күрделі проза үлгісінде жазылған
алғашқы
романдардың тақырыптық бағыттары. Оларда дәуір мәселелерінің көтерілгені.
Драматургия жанрының калыптасуындағы қадамдар. Алғашқы драмалық
шығармалардың дүниеге келуі. (Б.Серкебаев. "Бақсы", "Ғазиза", 1912;
К.Тегісов. "Надандық құрбаны", 1915; Б.Майлин. "Шаншар молда", 1916;
Ж.Аймауытұлы. "Рабиға", "Мансапқорлар", "Қанапия-Шарбану", 1916-1917;
М.Әуезов. "Ендік-Кебек", 1917). Лударма жанрының өрістеуі. Себептері. Жанр
дамуына сол заманның талабынан туған рухани қажеттіліктердің жасаған
ықпалы. Қазақ қаламгерлерінің езге елдер әдебиетінің озық үлгілерін қазақ
оқырмандарына жеткізу тәжірибесі. Керкем аудармада Абай, Ыбырай
дәстүрлерінің жалғасуы. Сол арқылы қазақ әдебиетінің өзге әдебиеттермен
байланысының кеңеюі. Орыс, татар, өзбек, қырғыз, т.б. әдебиеттермен
байланыс желілерінің орнауы. Көсемсөз жанрының дамуы. Көсемсөздің сол
дәуірдің мұң-мұқтажын жоқтайтын куатты күшке айналуы. Себептері. Қазақ
баспасөзінде осынау тарихи кезеңнің келелі тақырыптарын көтерген ойлы да
батыл мақалалардың көптеп жариялануы. А.Байтұрсынұлының, М.Дулатұлының,
Шәкәрімнің, Сұлтанмахмұттың, М.Сералыұлының, С.Дөнентайұлының мақалалары.
Бұл еңбектердің дәуір мәселелерін көтерудегі, халықтың санасын оятудағы
және
ұлттық көсемсөз өнерін дамытудағы маңызы. Әдеби сынның қалыптасуы мен
дамуы. Бұл бағытта Шоқан, Ыбырай, Абайлардан бастау алатын сыншылдық
дәстүрлерінің жалғасуы. Тарихи кезеңнің толғақты мәселелерін қозғаған
көркем әдебиет пен әдеби сынның өзара байланыста дамуы. Проблемалық
сындардың көріне бастауы. "Айкап" журналында басылған
С.Торайғырұлының, М.Сералыұлының, С.Сейфоллаұлының, "Қазақ" газетіндегі
А.Байтұрсынұлының, М.Дулатұлының әдебиет туралы сын еңбектері. Олардағы
жекелеген шығармалар туралы сын пікірлер, сондай-ақ қаламгер машығы, көркем
шығарманың табиғаты туралы тұжырымдар мен қорытындылар. Сын жанрында
әдебиеттің көркемдік, эстетикалық мәселелерін көтеруге деген талпыныс.
Кейбір сын еңбектерде кездесетін сыңаржақ идеологияға, таптық көзқарасқа
бой ұрушылық көріністері. Сынның жалпы деңгейі туралы мәлімет. Алғашқы
қадамға тән ерекшеліктер. Әдебиеттің әртүрлі мәселелері, жекелеген
қаламгерлердің шығармашылығы. Абайдың әдеби мұрасы, халықтың ауыз әдебиеті
жөнінде жекелеген мақалалардың жарық көруі. Әдебиеттің тақырып ауқымының
кеңейғені. Қоғамдағы әлеуметтік және идеологиялық өзгерістерге үн қосатын
шығармалардың жазылу зандылығы. Оларда қалың бұқара халықтың бүгінгісі мен
болашағына деген саналы көзқарасын қалыптастыру, ой-санасына прогресшіл
идеялар сініру, тіншілігіне қозғау салу, жігері мен намысын ояту, болашаққа
бағыт сілтеу сарынындағы тақырыптарының кетерілуі. Әйел тендігі, махаббат
мәселелерінің алдыңғы қатарға шығуы. Оның себептері.
Әдебиеттің даму бағыттары. Бір тарихи кезең аясында әртүрлі көркемдік
шеберлік деңгейіндегі, әралуан түсініктегі қаламгерлердің қатар қалам
тербеуі. Олардың арасындағы айырмашылықтар мен бәріне ортақ сипаттар. Бұл
кезендегі қазақ қаламгерлерін шартты түрде екі топқа, яғни діни-ағартушылық
бағыттағы ақындар және ағартушы-демократтық бағыттағы ақын-жазушылар деп
бөлудің себептері.
2. Діни-ағартушылық бағыттағы ақындардың ерекшелігі. М.Ж.Көпеев,
Н.Наушабаев, М.Қалтаев, Ә.Кердері шығармашылығы.
Бұл топтағы ақындар шығармашылығының күрделілік сипаты.
Шығармаларының мазмұны, басты белгілері. Олардың бәріне ортақ сипаттардың
молдығы. Атап айтқанда:
Біріншіден, олардың діни білімдарлығы. Шығыс әдебиетін, араб, парсы,
шағатай тілдерін меңгергендігі. Дін тақырыбындағы шығармаларға қанықтығы.
Сол дәстүрде қалыптасқаны. Ел ішінде молда бола жүріп, дін мәселелерімен
қатар әдебиетті насихаттауы.
Екіншіден, Шығыс әдебиеті туындыларын қазақшаға аударуы
немесе сол сюжеттер негізінде өздерінің төл шығармаларын тудыруы. Бұл
топтағы ақындар шығармаларының қазақ жұртшылығына Шығыстың классикалық
әдебиеті үлгілерін таныстыруда елеулі қызмет атқарғаны. Үшіншіден,
олардың шығыстық үлгіде дастандар жазуы. Хиссашыл ақындар атануы.
Ақылбек Сабал, Жусіпбек Шайхисламұлы, Шәді Жоңгірұлы, Әбубәкір
Кердері, т.б. ақындар шығармашылығының негізгі сипаттары. Олардың
ұлттық көркем ойды дамытуға қосқан үлесі.
Хисса дәстүрін жалғастырудағы еңбегі. Кітап шығару ісіне қатысы. Ауыз
әдебиеті үлгілерін жинап бастыруы. Шығармаларының тақырыптық арналары.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858-1931). Шығармашылық өмірбаяны. Өз
дәуірінің білімдар, парасатты адамы болғандығы. Мәшһүр атануының себебі.
Шығыс әдебиетіне жетіктігі. Қазақ жұртының жайына қанықтығы. Қазақ
даласын, сырт жерлерді көп аралағаны. Заман мәселелері тақырыбына түрлі
мақалалар жазын, "Дала уәлаятының газетінде", "Қазақ" газетінде жариялауы.
Қазақтың тұрмыс-тіршілігі, шаруашылығы, ел ішіндеғі оқу-ағарту ісі
жайындағы ой-пікірлері.
Қоғамдағы өзгрістерге кезқарасы.
Патшаның 1905 жылғы манифесіне қатысты ойлары. "Хал-
ахуал", "Тіршілікте көп жасағандықтан көрген тамашамыз", "Сарыарқаның
кімдікі екендігі" жинақтарының жарық көруі.
Оларда заман шындығының бейнеленуі.
"Сарыарқаның кімдікі екендігі" жинағындағы ұлттың тарихы мен
болашағына қатысты мәселелер және Ресей тарапынан жасалып отырған отаршылық
саясатқа қарсылық. Пікірлерінің батылдығы. Патша өкіметінің аталмыш кітапқа
тыйым салуы.
Сатиралық үлгідегі "Шайтанның саудасы" өлеңі. Қоғам тазалығы, адамдар
санасының жаңаруы идеяларының көтерілуі. Өлеңдеріндегі ағартушылық сарын.
Әлеуметтік теңсіздік, байлық, кедейлік жөніндегі ойларының оқшаулығы.
Сыншылдық сипаты.
Мәшһүр Жүсіптің дастандары туралы мәлімет. Олардың тақырыптық
ерекшеліктері мен көркемдік деңгейі.
Мәшһүр Жүсіптің халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинаудағы еңбегі. Ол
жинаған мұалардың молдығы әрі сан салалығы. Қолжазба түрінде жинақталып
сақталған "Қара мес" атты мұрасы және оның мәні.
Мақыш Калтайұы (1868-1916). Шығармашылық өмірбаяны. Діни білімінің
терендігі. Айналасына, қоғам құылыстарына қатысты көзқарасының күрделілігі.
Кезінде заман талабына лайық ез пікірін айта алғандығы. Айналадағы
өзгерістердің мәнін пайымдау дәрежесі. Әлеумет ортасындағы теңсіздікті,
кемшіліктерді сынауы. Бала оқыту, халыққа білім беру, оқудың пайдасы туралы
пікірлері. Өлендерінде адамгершілік пен имандылықты насихаттауы.
Мысал жанры саласындағы еңбегі. Бұын белгілі сюжеттерді пайдалана
отырып, езіндік түйіні бар мысалдар жазғаны. Көсемсөз саласында заман
тақырыбына мақалалар жазғаны. 1907-1913 жылдар аралығында сегіз кітап
бастырғаны.
3. Ш.Жэңгірұы, А.Сабалұлы, Т. Ізтілеуов, М.Байзақовтың шығармаларыиың
идеялық, көркемдік негізі.
Шәді Жәңгірұы (1855-1933). Шығармашылық емірбаяны. Шығыс
әдебиетінен жан-жақты хабардарлығы. Үзын саны 18 дастан жазғаны.
Тұмағанбет Ізтілеуұлы (1882-1939). Шығармашылық өмірбаяны. Әйгілі
Бұара медресесінде білім алуы. Араб, парсы, шағатай тілдеріне жетік
болғандығы. Шығыстық үлгіде өлең жазуы. Шығыстың ақындарын насихаттап
отыруы. Өлеңрінде сауатсыздық, әлеуметтік теңсіздік тақырыбын ("Кара
қоңыз", "Бар мен жоқ, ал мен бер", т.б.) арқау етуі. Ғылым мен діннің
арақатынасы туралы көзқарасы.
Өз шығармашылығында Абай өлеңін құмет тұнуы Сол үлгіде жазуға
талпынуы. Өлендеріндегі философиялық түйіндер. Нақыл негізінде дастан
жазуы. Шығыс сюжеттерін пайдалануы. Еңбекті, достықты, адамгершілікті
насихаттауы. "Мәрді диқан" дастаны. Бірқатар мысалдар ("Өгіз бен есек",
"Төрт дос", т.б.) қалдырғаны. Рубаят жазғандығы. Өз заманына үндес
шығармалар тудыруы. 1916 жылғы, одан кейінгі оқиғаларды жырға қосуы.
Шығыстың әйгілі шығармасы "Шаһнаманы" аударуы.
Мұсабек Байзақұлы (1849-1932). Шығармашылық өмірбаяны. Лақап аты -
Молда Мұса. Шығыстық дәстүрде тәрбие алғандығы. Өмір құбылыстарына сын
көзбен қарағаны. Өлендерінде заман суреттерін бейнелеуі. Сыншылдық сарынның
молдығы. ("Сайлау деген елге бір бүлік болды". т.б.) Өлендеріндегі
азаматтық үн ("Адам түгіл алдайды періштені", т.б.), ағартушылық ойлардың
көтерілуі ("Ғылымсыз болып қартайсаң",т.б.). Мысал жанрында жазылған
өлендері ("Жолбарыс пен түлкі", "Түзу терек", "Адалдық пен арамдық", т.б.).
"Манат қызбен айтысы". Хат арқылы айтысудағы ерекшеліктер.
4. Ағартушы-демократтық бағыттағы ақындар шығармашы-лығы
Ш.Құдайбердіұлының әдебиеттен алар орны.
Шәкәрім Күдайбердіұлы (1858-1931)
Шығармашылық өмірбаяны. Абай ауылында туып, Абайдың тікелей
тәрбиесінде болуы. Азамат ретінде, ақын ретінде қалыптасуына ұлы ақынның
тигізген әсері. Абай негізін қалаған реалистік әдебиет дәстүрін ілгері
жалғастырғандығы. Және оны өзіндік көркем өрнек-бояулармен байытқаны.
Білімдарлығы. Тәлім алған рухани бастаулары. Өз бетімеп білім жинап,
Шығыс пен Батыс тілдерін меңгергендігі, шет елдер әдебиеті мен ғылымынан
хабардарлығы. Әлемдік әдебиеттің көрнекті өкілдерімен (Л.Толстой) хат
алысып, шығармашылық байланыста болуы.
Ойшылдығы. Философиялық түсінік-толғамдары. Өмір құбылыстарына, дінге
көзқарасы. Меккеге бару сапары. Ондағы мақсаты. Сапар нәтижесі.
Абайдың ақыл-кеңесімен казақ халқының шежірелік тарихын жинауы. Шежіре
еңбегінде дүние жүзі ғалымдарының әр дәуірде айтылған ой-пікірлеріп
сараптап пайдалануы, оларға қатысты өз көзқарасын білдіріп отыруы. Орта
жастан асқан шағында оңаша тіршілікке бой ұруы. Философиялық толғаныстарға
ден қоюы. 1917 жылғы төңкерістерден кейінгі кезенде заман тақырыбына қалам
тербеуі.
Лирика жанрында өнімді еңбек еткені. Қазақтың реалистік лирикасын
дамытуға қосқан үлесі. Шындықты жырлауда қуатты шабыт танытуы. Адам
бойындағы ұсақ-түйек міндерді, қоғам қайшылықтарын сынға алуы ("Сәнқойлар",
"Еріншек", "Қазақтың жаманы болмас", т.б.). Сыншыл сарындағы лирикасындағы
ой-толғамдардың, көркемдік құралдардың Абай дәстүрімен үндестігі.
Шығармашылық жолының бастапқы кезеңінде жазған жастық шақ, махаббат туралы
өлендерінде ("Шын сырым", "Арман", "Жастық туралы", т.б.) шығыстық
элементтермен қатар халықтық жыр үлгісінің көріністері. Олардағы сұлу
сурет, терең ойлардың сипаты. Шәкәрім өлеңдеріндегі ағартушылық идеяның
қуаттылығы. Өз заманының болмысын, талаптары мен мұқтаждықтарын түсіне
білуі. Сол талаптарға орай халыққа білім берудің, кепшілікті мәдениетке
ұндеудің маңызын ұғынуы. Өнер мен ғылымды байлықтың ең асылы деп ұғуы.
Өлендерінің терең ойлылығы, философиялық астарлылығы.
Поэма жанрында Абай дәстүрін жалғастыруы. Ел ішінде ертерек замандарда
еткен оқиғалар желісімен көркем реалистік дастандар жазуы. "Қалқаман-Мамыр"
поэмасы. Шығармадағы тарихи фон. Аталас туыстығы бар қыз бен жігіттің
арасындағы махаббат хикаясы. Ағайын арасындағы тартыстың мәні. Оның екі
түрлі әлеуметтік түсінік тартысына үласуы. Қалқаман мен Мамыр образдары.
Олардың жай ғана махаббат мұңлықтары емес, ақыл-парасаты жоғары азаматтар
тұлғасында суреттелуі. Әнет баба мен Кекенай бейнелерінің күрделілігі.
Екеуінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарының тартыс үстінде айқындала
түсетіні. Түпкі мақсаттары ел ішінің тыныштығы мен тазалығын сақтау
болғанмен, соған жетуде екі түрлі жолды тандауы. Ғашықтар хикаясыиан
өрбіген тартыс арқылы ел бірлігі сияқты әлеуметтік идеяның алға
тартылатыны.
"Еңлік-Кебек " дастаны. Екі жастың трагедиялық тағдыры. Осының
алдындағы "Калқаман-Мамыр" поэмасында кездесетін тарихи фонның жалғасуы.
Махаббат трагедиясы арқылы екі ел арасындағы алауыздық, жер дауы сияқты
мәселелердің көтерілуі. Еңлік пен Кебек образдарын сомдаудағы ақынның
шеберлігі. Поэмада портреттік детальдардың аздығы. Кейіпкерлердің ішкі,
сыртқы сұлулығын іс-әрекет арқылы бейнелеу. Кеңгірбай бейнесінің
күрделілігі. "Қалқаман-Мамырдағы" Әнет баба мен мұндағы Кеңгірбай
образдарының ұқсастығы мен айырмашылықтары. Поэмада ішкі драматизмнің
молдығы. Этнографиялық детальдардың ұтымды пайдалынылуы.
"Нартайлақ-Айсұлу" дастанының тақырыбы. Шығарманың көркемдік жетістігі
және ақын шығармашылығынан алатын орны. Шығарманың жетістіктері мен
кемшілігі. Қыз бен жігіт арасындағы махаббат трагедиясын баяндау барысында
ақынның ұсақ-түйек тартыстар жетегінде кетіп қалуы. Тартыстың босаңцығы мен
оқиғалар шашыраңқылығының керіністері. Кейіпкерлер образдарын сомдаудағы
Шәкәрімнің шеберлігі.
Проза жанрындағы еңбектері. Шәкәрімнің көркем прозаның шағын үлгісінде
жазылған "Шын бақтың айнасы", "Бәйшешек бақшасы", "Мәнді сөздер" атты
шығармалары. Қысқа әңгіме, толғаныс түрінде жазылған бұл туындылардың
ерекшеліктері. Олардағы өмірлік тәжірибеден түйген философиялық
тұжырымдардың молдығы.
"Әділ-Мәрия" романы Шәкәрімнің көркем проза саласындағы ең күрделі
шығармасы екендіғі. Тақырыбы. Мақсаты. Жастардың бас еркі, махаббат
бостандығы мәселелерінің көтерілуі. Бас кейіпкерлер теңірегіндегі оқиғалар
арқылы көрінетін қазақ ауылының ғасыр басындағы тыныс-тіршілігінің
суреттері. Тарихи оқиғалар әсерімен адамдар психологиясына енген
өзгерістердің романдағы көрінісі. Әділ мен Мәрияның өз бақыттары жолында
күресуі. Олардың басындағы трагедиялық жағдайларды бейнелеу арқылы
жазушының тарихи дәуір шындығын жеткізуі. Ғашық жастарға жанашыр Байжан,
Асан, Ержан, Серікбай, Зылихалардың әділетсіздікке қарсы тұруы. Еркінбек,
Теребек образдары. Шәкәрімнің оларды қара күш пен жалаң өктемдіктің,
сонымен қатар заманына лайық зымиян қулықтың иелері ретінде көрсетуі.
Ағайынды Асан мен Үсен арасындағы тартыс. Романның композициялық
құрылымының ерекшелігі. Түрлі шегіністер жасау тәсілінің қолданылуы.
Романдағы Шыңғыс тауының образы және оны шығарма оқиғасының даму барысына
қатысты суреттеудегі жазушының көркемдік ізденістері, өзіндік
ерекшеліктері. Жазушының көркемдеу құралдарының байлығы, шығарма тілінің
кестелілігі.
Аударма саласындағы еңбегі. Шәкәрімнің Шығыс, Батыс елдерінің
классикалық әдебиетінің шығармаларына үңілуі. Туған халқына әлем
әдебиетінің асыл туындыларын тәржімалап, таныстырып отырудағы аудармашылық
тәжірибесі. Шығыстың классикалық әдебиетінде кеп жырланған әйгілі "Ләйлә-
Мәжнүн" тақырыбына баруы. Шәкәрімнің осы аттас дастанының таза аудармадан
гөрі нәзира үлгісінде туған төл шығармаға жақындығы. Шығыс атырабына
ежелден таныс Ләйлә мен Мәжнүн хикаясын жырлау үстінде ақынның Физули
нұсқасын пайдалану тәжірибесі.
Орыс ақыны А.С.Пушкиннің "Дубровскиіі", "Бораи" атты шығармаларын
аударудағы ақын қолтаңбасының ерекшеліктері. Аударма мен түпнұсқа
оқиғаларының арасындағы сәйкестік пен айырмашылық сипаты. Аталмыш
поэмалардағы адам есімдері мен жер аттарының өзгертілу себептері.
Шәкәрімнің бұлардан өзге Л.Н.Толстойдың әңгімелерін, Хафиздің сұлу
жырларын, Қытай жазушыларының әңгімелерін, американ жазушысы Бичер Стоудың
"Том ағайдың балағаны" романын аударуы туралы деректер.
Шәкәрімді тарихшы, философ ретінде танытқан "Түрік, қырғыз, қазақ һэм
хандар шежіресі", "Мұсылмандық шарты", "Үш анық"атты еңбектері туралы
қысқаша мәлімет.
5. М.Сералин, А.Байтұрсынов, М.Дулатов әдеби мұрасының өзіндік қырлары
Мұхаметжан Сералыұлы (1871-1929)
Шытрмашылык, өмірбаяны. Қазақтың алғашқы журналисі. "Айқап" журналын
шығарудағы еңбегі. Журнал арқылы езінің мақсат-мұраттарын насихаттап жүзеге
асыруы. "Айқап" арқылы ұлт мәдениетіне қосқан үлесі. Онда мақалалар
жариялағаны. Тақырыбының әралуандығы. Ел тағдыры, жерді игеру,
отырықшылану, білім алу, қала салу идеяларын насихаттау ерекшеліктері
("Қазақ халқының мұқтаждығы", "Біздің бұрынғы һәм бүгінгі халіміз", "Жер
әңгімесі", т.б.). Мұхаметжанның қоғам өміріне араласуы, қайраткер
дәрежесіне көтерілуі.
Аударма жанрындағы еңбегі. "Шаһнамаға" назар аударуы. "Рүстем-Зорапты"
аударып, баспасөзде жариялауы. А.Сорокиннің "Жусан" әңгімесін аударғамы.
Түпнұсқа тандаудағы мақсаты.
Поэзиясы. Сюжетті поэмалар жазғандығы. "Гүлкәшима" дастанындағы
махаббат тақырыбы. Екі жастың арасындағы сүйіспеншілікті бейнелеудегі
шыншылдығы. Адалдықты, адам сезімінің пәктігін паш етуі. Шығарманың
композициялық ерекшелігі. Тіл көркемдігі. "Топжарған" поэмасының объективті
мәні. Ақынның Кенесары тобына қатысты көзқарасы мен сол кезеңдегі қоғам
өмірі ұсынған түсінік-ұғымдардың арақатынасы. Өмірлік деректерді іріктеп
алу және оны жүйелеп жеткізуде ауыз әдебиетінің дәстүрлі құралдарын
пайдаланғаны. Ұлттық әдебиеттегі сюжетті поэма дәстүріне қосқан езіндік
өрнек-бояуы.
Ахмет Байтұрсынұлы (1873-1937)
Шығармашылық өмірбаяны. Ұлт зиялыларының атасы, қазақ мәдениетінің
көрнекті өкілі, қоғам қайраткері болғандығы. Жасөспірім кезінен-ақ
әлеуметтік теңсіздіктің сырын сезінуі, ой пайымдауы, оған қарсы үн қатуы.
Ахмет өміріндегі "Қазақ" газетінің орны. Оны шығарудағы қиындықтар және ұлт
мүддесі. Газеттің басты мақсаты. Тақырыбы. Ұлттық мәдениеттің дамуына,
адамдар санасының оянуына қатысты газетте қозғалған ойлар.
Поэзиясы. "Маса" жинағындағы халықты ояту идеясы. Ағартушылық ойдың
молдығы. Кепшіліктің мүддесін жеке бастікінен жоғары қоюы ("Туысыма",
"Қазақ қалпы", "Қазақ салты", т.б.) - Өлендеріндегі сатиралық сарын. Күрес
идеясының, адамдарға езінің бақыты жолында алға ұмтылуға шақыру ниетінің
айқындығы. Халыққа қызмет ету сарыны.
Аудармалары. "Қырық мысал" жинағы. Жинақтың құрылымдық және мазмұндық
сипаты. И.Крылов мысалдарындағы уытты сатираны қазақ оқырмандарына
жеткізудегі қазақ ақынының мақсаты. Елді түзеу, ояту сарыны. Түпнұсқаға
өзіндік өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәжірибесі және оның себептері.
Оқиғаны қазақ оқырманына жақын, ұғымына лайық етіп баяндау шеберлігі.
Көсемсөз саласындағы еңбегі. "Қазақ" газетінде жариялаған сан алуан
тақырыптағы мақалалары ("Бұ заманның соғысы", "Заман жобасының баяндамасы",
т.б.). Әдебиетке қатысты мақалалары ("Қазақтың бас ақыны", т.б.).
Мақалаларында тарихи шындықты батыл бейнелеуі, елдің тәуелсіздігін
армандауы, отарлық саясастың құйтырқы пиғылдары мен мақсаттарын әшкерелеуі.
Негізгі жол оқу мен білім жолы, ғылым үйрену мен еңбек ету жолы екенін баса
айтуы.
Қазақтың әдебиеті мен тілін зерттеудегі ғалымдық еңбегі туралы
мәлімет. "Әдебиет танытқыштың" қазақ әдебиетіндегі орны. Тұңғыш теориялық
еңбектің дуниеге келуі. Әдебиеттің теориясын жасаудағы жаңалық.
Ауыз әдебиетінің озық үлгілерін жинап, кітап етіп бастыруы ("Ер
Сайын", "23 жоқтау", т.б.).
Міржақьш Дулатұлы (1885-1935)
Шытрмашылық өмірбаяиы. Шығыс пен Батыс әдебиеітерін жетік
меңгергендігі. Ел ісіне, саяси қызметтерге араласуы. Әр тұста жазғандарының
("Жұмбақ", "Біздің мақсатымыз", т.б.) патша тыңшыларының назарына ілінуі.
Қазақтың белгілі зиялыларымен, қайраткерлерімен тізе қосып іс атқарғаны.
Баспасөз еміріне араласуы. "Серке" газетінің ұйымдастырылуына көмегі.
"Қазақ" газеті және Міржақып Дулатүлы. Қоғам өміріне атсалысуы.
Қайраткерлік еңбегі.
Ақындығы. "Оян, казақ" жинағында отарлық езгіге, қараңғы марғаулыққа
қарсы күреске шақыру, халықты ояту идеясын ашық кетеруі. Кітаптың таралу,
танылу тағдыры. Еркіндік аңсаған халықтың ой-армандарын тұжырымдаған
сүйікті кітапка айналғандығы. Міржакілп өлендерінде отарлық саясатқа қарсы
ойдың, ағартушылық идеяның молдығы. "Азамат" жинағы арқылы Міржақыптың шын
мәніндегі ақындық қуатының танылуы. Онда ақынның тамаша лирик, сезімтал
гуманист, сергек публицист ретінде көрінуі. Жастарға үлгі-өнеге ұсынуы.
Прозасы. Міржақып Дулатұлының "Бақытсыз Жамал " романы. Қазақ
әдебиетіндегі таза проза үлгісіндегі роман жанрының туып, қалыптасуынан
алатын аса маңызды орны. Роман тақырыбының өз заманының көкейкесті
мәселесіне арналуы. Жамал мен Ғали арасындағы махаббат трагедиясына
байланысты суреттер. Заманынан да, айналасындағы адамдардан да мейірім
таппаған екі мұңлықтың қайғылы тағдыры туралы қысқа әрі көркем етіп баяндау
шеберлігі. Жамал мен Ғали образдары. Олардың бойымдағы өзгелерге үлгі
боларлық жарық пен жылу, адалдық пен әділдік сезімдері. Романдағы өзге
кейіпкерлер образдары. Міржақыптың қаламына тән реализм. Көркем бояу мен
кестелі орамдардың, бейнелі тіркестердің қолданылу ерекшеліктері. Тіл
шұрайының деңгейі. Композициялық құрылымы. Ұлттық көркем прозаның
қалыптасып, дамуына үлес болып қосылғаны.
Драматургия жанрындағы шығармалары. "Балқия" пьсасы. Такырыбы. Маңызы.
Қазақ драматургиясын дамытуға қосқан үлесі.
Көсемсөз, аударма салаларында атқарған еңбегі. 6. Н.Орманбетұлы,
Ғ.Қарашұлы Нарманбет Орманбетұлы (1860-1918)
Шытрмашылық өмірбаяны. Білімдарлығы, сезге ұсталығы, шешен адам
болғандығы. Абай үлгісінде өлендер жазуы. Шығармаларының көркемдік бояуының
қанықтығы.
Өлеңдері. Өз заманының ащы шындығын жырлаудағы Нарманбет ақынның
реалистік үні. Орыс патшалығының отаршылдық саясатына өзіндік көзқарасын
білдірудегі батыл үні. Осы бағыттағы "Заман", "Аждаһаның аузында",
"Сарыарқа" тәрізді қуатты жырлары Өлеңдерінде әділетсіздікті сынауы. Патша
өкіметін адамзаггы жалмауға бет алған аждаһаға теңеуі. Аждаһаның аузындағы
қазақ халқының тағдырын көркем де кестелі жырлауы.
Оқуды, білім мен ғылымды насихаттауы. Халық басындағы тұрмыс
ауыртпалығының негізгі себебін сауатсыздықтан деп пайымдауы. Ел ішіндегі
сауатсыздықтың кеселін терең түсінуі.
Нарманбет өлендерінің поэтикалық бояуы, тілінің шұрайы. Бейнелі
тіркестердің, жанды образдардың қолданысы. Нақыл сездерді көркемдік құрал
ретінде көріну деңгейі. Ақын өлендеріндегі заман шындығының сопшалықты ашық
әрі батыл айшықталуы. Нарманбеттің 1916-1917 жылғы оқиғаларға байланысты
шыншыл да батыл шығармаларында ("Сарыарқа сайран жерім-ай", "Тілекті хақ
берген күн", "Ұран", т.б.) көтерілетін тақырыптар және сол сипаттағы
шығармалардағы айтылар ой-түжырым.
Нарманбет ақынның әдеби мұрасының тағдыры. Оның ұзақ жылдар бойы
беймәлім жатуының сыры. Ғұмар Кярашұлы (1876-1921)
Шығармашылық өмірбаяны. Оқытушылық қызметі. Әдебиет тарихынан алатын
орны.
Өлеңдері. Поэзиялық шығармаларының реалистік сипаты. Өлендеріндегі
сыншылдық сарын. Әділетсіздікті әшкерелеуі ("Қазақтың байлары мен нашар
кедейлері"), елді мәдениет жолына жетелеуі ("Болғанда сыртың бүтін, ішің
түтін").
Дайын сюжеттер неғізінде шығармалар жазуы ("Дүние ісі ақіретке
кетпес").
Аударма жанрын дамытуға қосқан үлесі. Орыс классиктерінің
шығармаларымен жақсы таныстығы. А.Пушкинді ("Евгений Онегин"),
М.Лермонтовты ("Үш бәйтерек"), М.Жуковскийді ("Туған жер"), сондай-ақ
И.Крыловтың мысалдарын, Хемницер, Плещеев шығармаларын аударудағы
қолтаңбасы.
Өзге әдебиеттерден алынған мысалдарды тандап аудару тәжірибесі.
Аудармаларының түпнұсқаға қатынасы. Көркемдік дәрежесі. Аудармаларында
дәстүрлі қазақ өлеңінің көркем үлгілерін пайдалану ерекшеліктері.
Аудармашылық стилі, өлең өрнегі.
Қосымша әдебиет:
І. Нарманбеттің өлендері.-Алматы: Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет
баспасы, 1939. -76 бет.
Нарманбет ОрманбетулыПоэты Казахстана. -Ленинград:"Советский
писатель", 1978. С.345-351.
Нарманбет. Сахараға қарасақ "Жұлдыз", 1990, №2.—Б.151-162.
Нарманбет. Шығармалары. -Қарағанды: Болашақ-Баспа, 1998.-356
Нарманбет Орманбетұлы. Өлендер.
С.Торайғырұлы, С.Дөнентайұлы, Ә.Тәңірбергенұлы, Т.Жомартбайұлы
шығармаларының жанрлық, көркемдік ерекшелігі
Сұлтанмахмұт Торайғырұлы (1893-1920)
Шығармашылық өмірбаяны. Сауат ашу, білім алу қайнарлары. Сұлтанмахмұт
жәме "Айқап" журналы. Демократиялық бағыттағы қазақ зиялыларымен қызметтес
болуы. Тарихи өзгерістердің, төңкерістер заманының ақын санасына ықпалы.
Әлеумет ісіне, қоғамдық қызметтерге араласуы. Заман тақырыбына түрлі
мақалалар жазып, баспасөзде жариялауы. Ақынның шығармашылық жолының
кезендері. Алашордаға қатысы. Шығармаларының жанрлық, тақырыптық жағынан
әралуандығы.
Лирикасы. Ақын назарына қоғамдағы жаңғыру нышандарының ілінуі. Өзіне-
өзі серт бере отырып, ақынның айрықша құлшыныспен алға ұмтылуы.
Өлендеріндегі өршілдіктің, романтикалық екіпіннің ақын жүрегіндегі жялынды
отпен ұштасып жатқандығы. Оқуға, білім алуға, сол арқылы халқына қызмет
етуге ұмтылуы. Өлендеріндегі осы сипаттың керінісі. Табиғатты, әлеумеггік
көңіл күйім, жастық пен махаббатты жырлаудағы шеберлігі. Лирикалық
кейіпкері.
Поэмалары. Ақынның "Адасқан өмір" поэмасы. Тақырыбы. Поэмадағы ақым
өмір сүрген дәуір суреттерінің бейнеленуі. Түрлі адамдар мен мінез-
құлықтың, мың құбылған психологияның молдығы. Автордың сыншылдық
көзқарасы. Осы ортадағы лирикалық кейіпкер үнінің айқындығы.
Азат өмірді аңсауы, тәуелсіз күндерге асығуы. Сол арқылы бүкіл бұқараның
ой-арманын бейнелеуі.
"Кедей" поэмасындағы қарапайым еңбек адам тағдырының бейнесі. Заман
диірменіне түсіп кеткен ауыр өмір суреттері. Поэмадағы тарихи кезең сипаты.
Әлеуметтік теңсіздік үстемдік еткен ортадағы хал-ахуал. Лирикалық
кейіпкердің образы. Поэманың қоғамдық идеологиямен үндестігі.
Қайғы", "Айтыс" поэмалары. Кейінгі жылдарға дейін белгісіз болып келу
себептері. Поэмаларда көтерілетін тақырып. Заман ахуалын бейнелеудегі
ақынның жетістігі. Қала ақыны мен дала ақынының айтысы арқылы дәуір
шындығына қатысты ойлардың алға тартылуы.
Сұлтанмахмұттың поэзиядағы көркемдік жаңалықтары. Мазмұн мен түрдің
бірлігін шебер ұстана білуі. Ақынның стильдік ерекшеліктері. Поэзиясындағы
ерекше екпін, романтикалық шабыт.
Романдары. Ұлттық көркем прозаның даму тарихынан алатын орны. "Қамар
сұлу" романы. Жанрлық сипаты және жазылу ерекшелігі. Өз дәуірінің
көкейкесті мәселесін көтеруде, шынайы образдар жасауда және көркемдік
құралдарды пайдалануда бой көрсеткен жаңашылдық сипаты. Қоғамдағы жағымсыз
салт, жат мінез-құлықтың зияндылығын әшкерелеу деңгейі. Қазақ өмірінің
шындығы мен қоғам дамуының барысы ұсынып отырған шындықтың өзара астасқан
тұсындағы адамдар тағдырының бейнеленуі. Роман кейіпкерлерінің әралуандығы.
Қамар бейнесі. Көркіне парасаты лайық қыздың ел ішіндегі ескі салттың
зорлығына өмірінің соңғы сәтіне дейін қарсыласып өтуі. Ахмет, Қасен
образдары. Олардың әрекетіндегі жинақылық пен табандылықтың осал түсіп
жататыны. Нұрымға қарсы әрекеттерінің оқиға барысымен үйлесімсіздігі.
Омардың бейнесіндегі жаңа мінез нышандары. Жорға Нұрым образының сатиралық
сипаты. Оның маңайындағы адамдардың бейнеленуі. Оқиғаны баяндауда
кездесетін (Қамардың молдамен, бақсымен айтысуы) ауыз әдебиетіне тән
баяндау үлгілерінің қолданысы. Романның композициялық құрылымы, тіл шұрайы
мен керкемдік өрнектері. Проза мен поэзияны араластыра отырып шығарма
жазудағы ақынның ерекшелігі.
"Кім жазыкты?" романы. Шығарманың тақырыбы. Маңызы. Дәуір
психологиясының адамдар санасындағы көрінісі. Романдағы үш ұрпақ
өкілдерінің суреттелуі. Тарихи кезеңнің шындығына орай олардың көзқарастары
мен түсініктеріндегі, өмірлік бағыттарындағы айырманың айқындығы. Әжібай
образының типтік сипаты. Оның өз заманының туындысын, бүтіндей бір
құбылыстың белгісі ретінде көрінуі. Әжібай бейнесі арқылы заман сипатының
сатиралық үлгіде ашылуы. Әжібай маңындағы алуан турлі мінездер. Аппақай,
Жүсіп, фельдшер образдары. Олардың іс-әрекеттеріндегі еркіндік. Күлтай
бейнесі арқылы көрінетін жақсы қасиеттердің сипаты. Адамдық сезім мен
адамгершіліктің туын көтеру. Әнуар мен Күлтай арасындағы сүйіспеншілік.
Әжібай бойындағы Күлтайға деген әкелік сезім нышандары. Жақсылық пен
жамандық, тазалық пен зымияндық арасындағы тартыс. Романдағы әлеуметтік
теңсіздіктің, оны тудырып отырған заман ағымының, өзара қарама-қарсы күштер
күресінің, әртүрлі мінез-құлық пен іс-әрекет иелерінің суреттелу деңгейі.
Шығарманың көркемдік дөрежесі. Лирикалық шегіністердің мол кездесетіні.
Образ жасаудағы ақынның табысы. Тіл байлығы. Романның жалпы қүрылымы. XX
ғасыр басындағы қазақ прозасымың қазынасынан алатын орны. Сұлтанмахмұттың
көсемсөз саласында бірқатар мақалалар жазғандығы. Қазақтың мәдени өміріне,
әдебиеті мен тіліне қатысты мақалалары ("Казақ тіліндеғі өлең кітаптары
жайынан", "Қазақ ішінде оку оқыту жолы қалай?", "Өлең мен айтушылары",
т.б.). Ұсақ әңгімелеріндгті ("Ауырмай есімнен жаңылғаным", "Зарландым") ел
тұрмысының көріністері.
Сүлтанмахмұттың өз дәуірінің күрделілік қасиеттерін бойына жинақтаған,
оны ез шығармаларында молынан бейнелеп отырған тағдыры күрделі қаламгер
болғандығы. Оның мұраларының ұлттық әдебиет қазынасынан ерекше орын
алатыны.
Сәбит Дөнентайұлы (1894-1933)
Шығармашылық өмірбаяны. Ағартушылық, демократтық бағытта шығарма
жазғандығы. Шығармаларының өзіндік ерекшеліктері. Қазақ әдебиетіндегі
сатира жанрының қалыптасып дамуына қосқан үлесі.
Поэзиясы. Сәбиттің өлеңдерінде қозғалған тақырыптар. Қазақ
еңбекшілерінің тұрмыс-тіршілігінің бейнеленуі. Олардың екі жақты езгінің
астында отырғанын баямдауы. Қоғамдағы әлеуметтік әділетсіздікті әшкерелеуі.
Халыққа білім беру, сауатсыздықты жою, үлгілі мәдениетке
шақыру идеясында бірқатар өлендер жазғаны. Ел ішіндегі келеңсіз
жағдайларды, адамдар арасындағы қарым-қатынас, мінез-құлық көріністеріндегі
келеңсіздіктерді сынға алуы ("Заман
кімдікі", "Менің жайым", т.б.). Абай дәстүрінен үйренуі.
"Уақ-түйіек" жинағы. Шыншылдық бағыт ұстауы.
Мысал өлендер жазуы ("Бозторғай", "Ыбылыс пен шайтан", "Ауырған
арыстан", т.б.). Сәбит мысалдарының өзіне тән ерекшеліктері. Ақын
мысалдарының ащы сықақ түрінде, шағын өлең үлгісінде жазғандығы. Заман
тақырыбына ден қоюы. Төңкерістен кейінгі жағдайларды жырлауы. Өлеңцеріндегі
ойдың теретдігі ("Қыл", "Ой"). Түрлі тақырымтарда жазғаи мақалалары. Сәбит
поэзиясының тақырыптық, стильдік ерекшеліктері. Шағын формада салмақты да
ғибратты ой түжырьіімдау қасиеті.
Әріп Тәңірбергенүлы (1856-1924)
Шығармашылық өмірбаяпы. Жалпы мәліметтер.
Өлеңдері. Шығармаларының сипаты. Өлендерінің көркемдік дәрежесінің
әрқилылығы. Негізінен ағартушылық сарындағы, атап айтқанда, казақ
өміріндегі ғылым мен білімнің пайдасы, еңбек, достық пен махаббат, өмір
сырлары сияқты тақырыптарға қалам тербегені. Ақындық ойы мен идеясын
жеткізу барысында сатираны пайдалануы.
Сыншылдық бағыттағы өлендері ("Найман Серікбай қажыға", "Тәуірбек
болысқа", т.б.). Олардағы әжуа-сыкдқтың молдығы. Өлеидерінде ("Еңбек
туралы", "Ғылым туралы", "Шұғбанға", т.б.) адамдарға еңбек пен гылымның
пайдасын насихаттауы.
Дүние, өмір жайындағы ("Дүние туралы", "Өлім туралы'\т.б.) өлевдері.
Замаи мәселелеріне арналған шығармалары. Ақын өлендеріндегі ой-пайымдардың
тарихи дәуір ауаныиа сәйкестік нышандары.
Ауыз әдебиеті үлгілеріи жипаудағы еңбегі. Атақты Біржан мен Сараның
айтысын бастыруы.
Аудармаға атсалысуы. "Евгений Онегиниің" кейбір тарауларын еркін
аударуы туралы мәлімет.
8. С.Көбеев, Ы.Шөреков шығармашылығы, 1916 жылғы тарихи оқиғаға
байланысты туған өлең-жырлар.Спандияр Көбейүлы (1878-1956)
Шығармашылық әмірбаяпы. Ағартушылық, оқытушылық қызметі. Оз кезіндегі
қоғам еміріне белсене араласқандығы.
Аударма саласындағы еңбегі. Орыс ақыны И.Крыловтың мысалдарын қазақша
сөйлетуі. Ол мысалдардың айтпақ ойы мен сатиралық уытын өз мақсатына
орайластыра пайдалануы. Сыншылдық бағыт үстанғаны. Оқу құралы ретінде
аударма мысалдарды пайдалана отырып, "Үлгілі тәржіма" атты кітап шығаруы.
Аударма өнеріндегі өзіндік қолтаңбасы. Стильдік, поэтикалық ерекшеліктері.
Спандияр аудармаларының еркіндік сипаты. Ұлттық әдебиеттің тарихынан алатын
орны.
"Үлгілі бала" жинағын шығаруы. Хрестоматиялық оку қүралы ретіндегі
маңызы. Оған енген шығармалардың тақырыбы және олардың шәкірттер үғымына
сәйкестігі. Жинақтағы ақынның аудармалары мен төл шығармаларының, ауыз
әдебиеті үлгілерінің мазмүндық сипаттары. Кітаптың тәрбиелік, эстетикалық
мәні.
Прозасы. Қазақ топырағымдағы үрделі прозаның алғашқы үлғілерінің бірі
"Қалың мал" романы. Қазақ романының даму жолындағы елеулі белес болып
саналатыны. Романның тақырыбы. Шығармадағы адамдар арасындағы қарым-
қатынастардың күрделілігі. Екі түрлі өмір салтының үштасқан түсындағы ғашық
жастардың тағдыры. Өзге де әлеуметтік мәселелердің (жерге таласу, рулық,
таптық тартыс) бой көрсетуі. Ғайша мен Қожаш бейнелері. Олардың өз
тағдырлары жолындағы күресі. Бас кейіпкерлерін сомдаудағы жазушының
шығармашылық жаңашылдығы. Өмір шындығына үндес шешім жасауы. Итбай
образының сатиралық қалыпта бейнеленуі. Оның психологиясымдағы оқырман
есінде қалар елеулі нышандар. Итбай маңындағы кейіпкерлер. Романның
қүрылымы. Образ жасаудағы әрқилылық. Стилі мен тіл шеберлігі. Оқиғаны
баяидаудағы бірізділік. Шыншыл суреттердің молдығы. Романның әдебиет
тарихыі-і.л-і алатын орны.
"Орындалған арман" - мемуарлық шығарма. Романның композициялық
қурылымының өмірбаяндық мақсатқа бағындырылғаны. Романдағы дәуір шындығының
бейнеленуі. Жазушы өмірінің өз айналасында болған тарихи оқиғалармен,
әлеуметтік езгерістермен тығыз байланыста қаралатыны. Шығарманың көркемдік
дәрежесі. Жазушының шығар.машылық қолтаңбасын танытатын қасиеттер. Романның
қазақ әдебиетіндеғі мемуар жанрының қалыптасып дамуыма елеулі үлес
қосқандығы.
1916 ЖЫЛҒЫ ҮЛТТЫҚ АЗАТГЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ШЫҒАРМАЛАР
Ресей патшасының 1916 жылғы маусым айының 25-ші жүлдызындағы жарлығы.
Оның мәні. Казақ жастарын майданның қара жүмысына алу дүрбелеңі. Жарлықтың
ел ішіндегі болыс-билер тараггынан қолдау тапқаны. Халық бүқарасымың
наразылығы. Оның үлттық қозғалысқа үласуы.
Аталмыш оқиғаға байланысты халқымен бірге күйзелген қазақ ақыидарының
әрту;'іі сипатта шығармалар жазуы. Олардыц қаламынан көтерілістін.
элеуметгік сипатын ашатын туындылардың дүниеге келуі.
Ақындардың ел қасіретін жүректерімен қабылдаи, жыр толғағаны. Арқау
етер оқиғалары, көтерген тақырыбы, жазылу үлгісі жағынан олардың бірнеше
салаға бөлінетімі. Атап айтқанда:
Халыкты көтеріліске шакыртн шыгармалар (С.Еспенбетов. "Июмь жарлығы",
Жамбыл. "Зілді бүйрық", т.б.).
Көтеріліс барысын суреттейтін шығармалар (И.Дәукебаев. "Бекболат",
О.Шипин. "Торғай соғысы", "Аманкелді").
Майдан омірін суреттейтін шығармалар (Б.Берденов. "1916 жыл", "Туғаи
ел", "Қоштасу").
Ел мвн мапдан арасындағы хат турінде жазылған шығармалар.
Қаза болғандарды жоқтау улгісінде туған шығармалар.
Көтеріліске байланысты шығармалардың әралуандығы. Ірілі-үсақты өлендер
және оқиғалы дастандар.
И.Дәукебайұлының "Бекболат" дастаны. Бекболат бейнесі. Бұл топтағы
шығармаларға отаншылдық сезімнің ортақтығы.
Жамбылдың "Патша әмірі тарылды", "Зілді бұйрық" атты шығармаларындағы
ел кұйзелісінің суреттелуі. Өлецдер мен дастандарындағы сыншылдық сипат,
әділетсіздікті, парақорлықты әшкерелеу. Халық кегі.
1916 жылғы көтеріліске байланысты өлең-жырлардың керкемдік, стильдік,
жанрлық ерекшеліктері, деңгейлерінің әралуандығы.
Қосымша әдебиет:
С.Қирабаев "С.Көбеевтің өмірі мен ақындық қызметі". А., 1968 ж.
Е.Садуақасов "С.Көбейұлының мұралары". А.,. 1991 ж.
Р.Бердібаев "Роман және заман" А., 1960 ж.
С.Мүқанов "Өсу жолдарымыз". А., 1960 ж.
Б.Кенжебаев "Әдебиет белестері" А., 1986 ж.
Б.Кенжебаев "XX ғ. басындағы әдебиет" А., 1993 ж.
З.Бисенғалиев "XX ғ.басындағы қазақ прозасы".
I. XX ғасыр басындағы тарнхіі коғамдық өзгерістсрдың казак эдебиетініц
дамуына әсері. XX ғасырдың басында қазақ даласындағы тарихи-әлеуметтік,
рухани, мәдени өзгерістерге сәйкес жаңа идеологияның қалыптасуы. Соған
байланысты қазақ жеріндегі жалпы мәдениеттің, рухани қүндылықтардың өркен
жайып, дамуындағы өзіндік ерекшеліктердің дүниеге келуі.
Осы кезеңцегі(1900-1920 жылдар аралығы) қазақ әдебиетінің өсу-еркендеу
бағыггары. Әдеби дамудың қазақ үлтының жалпы көркем ой әлемінің кеңеюіне
жасаған әркилы ықпал-әсері. XX ғасыр басындағы қазақ елінің саяси,
әлеуметтік жағдайы және үлттық мәдениеттің даму бағыттары. Қазақстан мен
Ресей арасындағы қарым-қатынас. Ресей патшасының отарлау саясатының күшеюі.
Ішкі Ресейдегі 1905 жылғы оқиғалардың Қазақстандағы дүмпуі. Қазақстандаі
"қоныстандыру басқармаларының" көбеюі. Олардың мақсаты. "Қарашекпенділер"
мәселесі. Соның салдарынан қазақ даласында қалыптасқан жағдай. Соған орай
бүқара наразылығының күшеюі. Қазақ зиялыларының ел мүддесін қорғаудағы іс-
қимылдары.
Қазақстанда 1916 жылғы Ресей патшасының әйгілі июнь жарлығынан
туындаған оқиғалардың мәні. Түрлі наразылық көріністерінің жалпы халықтық
қозғалысқа үласуы. Үлт азаттығы жолындағы осынау көтерілістердің үлт
санасын оятудағы маңызы.
Қазақстанның экономикалық және рухапи өміріндегі орыс қоғамының ықпал
ету сипаттары. XIX ғасырдың екінші жартысында орыстың прогресшіл
мәдениетінің әсерімен өркен жая бастағян демократтық, ағартушылық
идеялардың жалғасуы. Шоқан, Ыбырай, Абай дәстүрлерінің қанат жаюы. Қазақ
қоғамының рухани, мәдени даму қарқынының арта түсуі.
Оку-ағарту ісі. Қазақ даласында осы дәуірде орын алған оку түрлері.
Мектептер жүйесі және оның түрлері. Ескі үлгідегі мектептердің сипаты.
Кезең талаптарьгна жауап беру дәрежесі. Ауылдық мектептердің пайда болуы.
Әр ауылда молда, муғалім үстау дәстүрінің орнығуы. Қадімше оқыту. Жаңаша
оқу жүйесі. Жәдитше оқытудың ерекшеліктері. Оқытудың әдіс-тәсілдерін
жеңілдету бағытындағы қадамдар. Пәі-і неғіздерінің оқытыла бастауы. Жаңаша
оқытатын мектептер саыының көбеюі. Мүғалімдер даярлау қажеттігінің тууы.
Оқыту ісінің прогресшіл сипатымен қоса, отарлау, орыстандыру бағытынан да
қүралақан болмауы.
Баспасөз ісі. Ұлттық баспасөздің тарихынан мәлімет: "Түркістан
уәлаятының газеті"(Орынбор, 1870-1882), "Дала уәлаятының газеті"(Омбы, 1888-
1902). Олардың патша саясатын уағыздаумеи қатар, үлттық баспасөз
дәстүрлерін қалыптастырудағы қызметі. Аталмыш басылымдарда қазақтың тарихы
меи мәдениеті туралы жекелеген деректердің жариялануы. Абай өлендерінің
алғаш рет басылуыҚазақша газет-журналдардың көбеюі. 1905 жылғы патуіа
манифесі. Оның мәні. Қазақ тілімдеғі баспасез ісінің өркендеуіме жасаған
ықпалы. "Серке"(Петербург, 1907), "Қазақ газеті"(Троицк, 1907),
"Қазақстан"(Орда, 1911-1913) газеітсрі туралы қысқаша мәлімет. Олардың
бағыттары, үлт санасын оятудағы маңызы. "Айқап" журналы (1911-1915). Басты
мақсаты, көздеген бағыт-бағдары. Демократиялық ой-пайымдары. Қазақ
қоғамының сол дәуірдегі көкейкесті мәселелерін көтеру дәрежесі. Халықтың
кешегісі мен бүғініне, болашағына кдтысты материалдар жариялауы.
Отырықшылық, жер мәселесіне назар аудару дәрежесі. Үлттық мәдениет, тіл,
әдебиет туралы пікірлері. Керкем әдебиеттің вркендеуіне жасаған ықпалы. Өз
маңына қазақ каламгерлеріи топтастыруы. Олардың шығармаларын жариялауы
"Қазақ" газеті (1913-1918). Бағыт-бағдары. Газетті шығаруда
А.Байтүрсынүлы меи М.Дулатүлының еңбегі ерекше. Ағартушылық, демократтық
бағыттағы насихат ісіне қосқан үлесі. Қазақ оқығандары мен зиялыларыныц
қалыптасып, нығаюына қосқан үлесі..
Газет беттерінде ел болашағына қатысты мәселелердің көтеріліп отырды.
Газет бағыты сол кездегі ресми вкі.мет саясатымен, идеологиялық қалыптармеи
байланысты болды.
Кітап шығару ісі. Қазақша кітаптардың көбеюі. Қазақ кітаптары, олардың
авторлары мен шығарушылары туралы мәлімет. Баспа ісі дамуының ұлттык, әдеби
тілдің, әдеби жанрлардьің ұшталуына ықпал жасағаны. Қазақ кітаптарының
мазмұны мен тақырыбының әралуандығы.
Қазақтың халық ауыз әдебиеті үлгілерінің жиналуы, кітап болып шығуы.
Шығыстық хисса-дастандардың көптеп аударылуы, басылуы. Қазақ
қаламгерлерінің төл шығармаларының басылуы.
Үлы Абай шығармаларының тұңғыш жинағының жарық көруі(1909). Оның қазақ
мәдениетінің тарихынан алатьгн орны. Абай өлеңінің кдзақ ақындарына жасаған
ықпалы. Ахмет Байтүрсынүлының, Міржақып Дулатұлының, Шәкәрім
Қүдайбердіүлының және басқалардың кітаптарының жарық көруі.
Қазақ тіліндегі кітап шығару ісі өркендеуінің жалпы үлттық мөдениеттің
дамуына тигізген әсері.
Көркем әдебиеттің дамуы. Қоғамдағы саяси, әлеуметтік өзгерістер мен
мәдени жаңғырулардың XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің өркендеуіне
тікелей қозғау салуы. Үлттық әдебиеттің тақырыптық, жанрлық, керкемдік
жағынан еркендеуі.
Поэзия жанрының дамуы. Поэзияда жалған насихаттық сарынның азайып,
Абай үлгісіндегі шыншыл лириканың орнығуы. Лирика тілінің өткір сипат алуы,
тақырып ауқымының кеңеюі, әлеуметтік мәселелерді қозғаудағы батылдығы.
Поэма жанрының өрісі. Осы жанрда өмір қүбылыстарын шынайы бейнелейтін
оқиғалы, күрделі шығармалардың пайда болуы. Бірқатар сюжетті поэмалардың
дүниеге келуі. Олардағы реалистік нышандардың молдығы. Бірқатар
шығармаларда сол кезендегі тарихи дәуірдің ауанына сәйкес сипаттардың орын
алуы. Шәкәрім Қүдайбердіүлының, Сүлтанмахмүт Торайғыровтың, Мүхаметжан
Сералыүлының сюжетті поэмалар дәстүрін дамытуға қосқан үлесі.
Проза жанрының өркендеуі. Шынайы көркем прозаны қалыптастыру жолындағы
алғашқы ізденістер. Шағын проза үлгісіндегі шығармалардың жазылғаны.
М.Дулатүлы, С.Көбейүлы, Ш.Қүдайбердіүлы, т.б. жазушылардыц қазақ прозасын
өркендету жолында елеулі еңбек атқарғаны. Түңғыш қазақ романының дүниеге
келуі. Күрделі проза үлгісінде жазылған алғашқы романдардың тақырыптық
бағыттары. Оларда дәуір мәселелерінің көтерілгені.
Драматургия жанрының қалыптасуындағы қадамдар. Алғашқы драмалық
шығармалардуң дүниеге келуі. (Б.Серкебаев. "Бақсы", "Ғазиза", 1912;
К.Тегісов. "Надандық қүрбаны", 19і5; Б.Майлин. "Шаншар молда", 1916;
Ж.Аймауытүлы. "Рабиға", "Мансапқорлар", "Қанапия-Шарбану", 1916-1917;
М.Әуезов. "Ецлік-Кебек", 1917).
Аударма жанрының өрістеуі. Себептері. Жанр дамуына сол заманның
талабынан туған рухани қажеттіліктердің жасаған ықпалы. Қазақ
қаламгерлерінің өзге елдер әдебиетінің озық үлгілерін қазақ оқырмандарына
жеткізу тәжірибесі. Көркем аудармада Абай, Ыбырай дәстүрлерінің жалғасуы.
Сол арқылы қазақ әдебиетінің өзге әдебиеттермен байланысының кеңеюі. Орыс,
татар, өзбек, қырғыз, т.б. әдебиеттермен байланыс желілерінің орнауы.
Көсемсөз жанрының дамуы. Көсемсөздің сол дәуірдің мұң-мұқтажын
жоқтайтын қуатты күшке айналуы. Себептері. Қазақ баспасезінде осынау тарихи
кезеңнің келелі тақырыптарын көтерген ойлы да батыл мақалалардың көптеп
жариялануы. А.Байтұрсынұлының, М.Дулатұлының, Шәкәрімнің, Сұлтанмахмуттың,
М.Сералыұлының, С.Дөнентайұлынын, мақалалары. Бұл еңбектердің дәуір
мәселелерін көтерудегі, халықтың санасын оятудағы және ұлттық көсемсөз
өнерін дамытудағы маңызы.
Әдеби сынның қалыптасуы мен дамуы. Бұл бағытта Шоқан, Ыбырай,
Абайлардан бастау алатын сыншылдық дәстүрлерінің жалғасуы. Тарихи кезеңнің
толғақты мәселелерін қозғаған көркем әдебиет пен әдеби сынның өзара
байланыста дамуы. Проблемалық сындардың көріне бастауы.
"Айқап" журналында басылған С.Торайғырұлының, М.Сералыұлының,
С.Сейфоллаұлының, "Қазақ" газетіндегі А.Байтұрсынұлының, М.Дулатұлының
әдебиет туралы сын еңбектері. Олардағы жекелеген шығармалар туралы сым
пікірлер, сондай-ақ каламгер машығы, көркем шығарманың табиғаты туралы
тұжырымдар мен қорытындылар.
Сын жанрында әдебиеттің көркемдік, эстетикалық мәселелерін көтеруғе
деген талпыныс. Кейбір сын еңбектерде кездесетін сыңаржақ идеологияға,
таптық көзқарасқа бой ұрушылық керіністері. Сынның жалпы деңгейі туралы
мәлімет. Алғашқы қадамға тәп ерекшеліктер.
Әдебиеттің әртүрлі мәселелері, жекелеген қаламгерлердің шығармашылығы.
Абайдың әдеби мұрасы, халықтың ауыз әдебиеті жөнінде жекелегем мақалалардың
жарық көруі.
Әдебиеттің тақырып ауқымының кеңейгені. Қоғамдағы әлеуметтік және
идеологиялиқ өзгерістерғе үн қосатын шығармалардың жазылу заңдылығы. Оларда
қалың бұқара халықтың бүгінгісі мен болашағына деген саналы көзқарасын
қалыптастыру, ой-санасына прогресшіл идеялар сініру, тіншіліғіне қозғау
салу, жігері мен намысын ояту, болашаққа бағыт сілтеу сарынындағы
тақырыптарының көтерілуі. Әйел тендігі, махаббат мәселелерінің алдыңғы
қатарға шығуы. Оның себептері.
Әдебиеттің даму бағыттары. Бір тарихи кезең аясында
әртүрлі көркемдік шеберлік деңгейіндегі, әралуам түсініктен
қаламгерлердің қатар қалам тербеуі. Олардың арасындағы
айырмашылықтар мен бәріне ортақ сипаттар. Бұл кезендегі қазақ қаламгерлерін
шартты түрде екі топқа, яғни діни-ағартушылық бағыттағы ақындар және
ағартушы-демократтық бағыттағы ақын-жазушылар деп бөлудің себептері.
Діни-ағартушылық бағыт өкілдерінің қатарына туған халқының мұң-
мүддесін жырлауда ұлттық мәселелер төңірегінде ой толғаған, негізінде
шығыстық мотивте шығармалар жазған, бұрын "кітаби ақындар" деп аталып
келген топқа жататын ақындардың енетіні. "Кітаби" атауының шартты екендігі.
Олардың көзқарастарындағы ерекшеліктер. Сырттан келген, патша өкіметінің
отарлық саясаты тудырған өзгерістерді қабылдау сипаты. Ауыз әдебиетінің
үлгілерін, шығыстық аңыздарды жинап, дастан етіп бастыруы. Олардың
шығармаларында дін, ағарту мәселелерінің көтерілуі.
Ағартушы-демократтық бағыт өкілдерінің дүниетанымы мен көзқарастарының
ауқымдылығы. Заман өзгерістеріне әртүрлі дәрежеде үн қосуы.
Көзқарастарындағы ағартушылық, демократтық идеялардың басымдығы. Ұлт
болашағын заман өзгерістерімен тығыз байланыста қарауы. Ел өміріндегі
әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздік, сауатсыздық мәселелерін батыл көтеруі.
Әрбір құбылысқа қатысты сыншылдық көзқарастары мен тұжырымдарының
айқындығы. Сонымен қатар бұл топтағы ақын-жазушылардың өз ішіндегі түсінік,
көзқарастардың әралуандығы. 1916-1917 жылдардағы оқиғаларға, "Алаш"
қозғалысына қатысты түрлі көзқарастардың бой көрсетуі. "Алаштың" мәні. Осы
тұстағы ұлттық мүддені жоғары ұстау, мемлекеттілікті орнату, сол арқылы
қазақтың тұтастығын сақтау, тәуелсіздікке қол жеткізу идеяларының көтерілу
дәрежесі. Осы идеялардың сол кезендегі ұлт қаламгерлерінің ой-пікірлерінде
көрініс табуы.
Аталған екі бағьптағы әдебиет өкілдеріне ортақ қасиеттер. Олардың
шығармаларындағы жалпы ағартушылық мәселесін, ұлт мүддесін кетерудегі
үндестіктер. Шеберлік жағынан әртүрлі дәрежеде болуына қарамастан олардың
өзара ұқсас тақырыптарға қалам тербеуі.
2. Діни-ағартушылық бағыттағы ақындардың ерекшелігі. М.Ж.Копеев,
Н.Наушабаев, М.Қалтаев, Ә.Кердері шығармашылығы.
Бұл топтағы ақындар шығармашылығының күрделілік сипаты. Шығармаларының
мазмұны, басты белгілері. Олардың бәріне ортақ сипаттардыц молдығы. Атап
айтканда:
Біріншіден, олардың діни білімдарлығы. Шығыс әдебиетін, араб, парсы,
шағатай тілдерін меңгергендігі. Дін тақырыбындағы шығармаларға қанықтығы.
Сол дәстүрде қалыптасқаны. Ел ішінде молда бола жүріп, дін мәселелерімен
қатар әдебиетті насихаттауы.
Екіншіден, Шығыс әдебиеті туындыларын қазақшаға аударуы немесе сол
сюжеттер негізінде өздерінің төл шығармаларын тудыруы. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz