Қазақстанның оңтүстік шығыс жағдайында жаздық қатты бидай сортүлгілерінен селекцияның бастапқы материалдарын құру
КІРІСПЕ ... ... ... .7
1 Қысқаша әдебиетке шолу ... ... ... ...10
2 Тәжірибелік жұмысты жүргізу жағдайлары, материалдары және әдістемелері... ... ... .22
2.1Топырақ.климаттық жағдайы ... ... .22
2.2. Тәжірибе жұмысты жүргізу жағдайлары, әдістемелері, материалдары ... ... 26
2.3 Тәжірибелік зерттеуде қолданылған агротехникалық шаралары ... ... ... ...28 3 Тәжірибе жұмысының нәтижелері ... ...33
4Жаздық қатты бидай дақылын өсірудің экономикалық тиімділігі ... ... ... ...44
5 ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ... ... ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ...55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ..56
ҚОСЫМШАЛАРЫ
1 Қысқаша әдебиетке шолу ... ... ... ...10
2 Тәжірибелік жұмысты жүргізу жағдайлары, материалдары және әдістемелері... ... ... .22
2.1Топырақ.климаттық жағдайы ... ... .22
2.2. Тәжірибе жұмысты жүргізу жағдайлары, әдістемелері, материалдары ... ... 26
2.3 Тәжірибелік зерттеуде қолданылған агротехникалық шаралары ... ... ... ...28 3 Тәжірибе жұмысының нәтижелері ... ...33
4Жаздық қатты бидай дақылын өсірудің экономикалық тиімділігі ... ... ... ...44
5 ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ... ... ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ...55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ..56
ҚОСЫМШАЛАРЫ
Қатты бидайдың жұмсақ бидайға қарағанда егістіктегі таралымы шектелген.Себебі оның агроклиматтық жағдайларға икемділігі нашарлау және экологиялық әртүрлілігі өте аз.Осыған орай қатты бидай селекциясына күрделі нәтижелі жұмыстар қажет.
Соңғы кездері Қазақстанның егіншілікпен айналысатын аймақтарында қатты бидай сорттарының көлемі жылдан-жылға өсіп келетіндігі байқалады.Қатты бидай (Triticum durum) сорттары макарон өндіру,кондитерлік өндірісте және басқада салаларда негізгі шикізат көзі болып саналатыны баршаға мәлім.
Қазіргі таңда еліміздің агроэкологиялық және табиғи-климаттық жағдайына байланысты жаздық және күздік қатты бидайдың негізінен он екі сорты аудандастырылған.Агрошаруашылығы мамандары үшін бидайдың сорты мен өнімінің жоғары болғандығы қажет. Осыған сәйкес, ауру-зиянкестерге, сұламалыққа, құрғақшылыққа төзімді, жоғары сапалы сорттарға ғылыми тәжірибелік тұрғыда зерттеулердің қажет екені белгілі.
Ғылым ретінде өсімдік селекциясы генетика принциптеріне сүйенеді. Генетика–тұқым қуалау, оның заңдылықтары мен өзгергіштіктің пайда болу механизімін анықтаса, селекцияның нәтижелері тәжірибеде болжауға мүмкіндік береді. Алғашқыда генетиктер жақсы айқындалған сапалық белгілерге әсер ететін генге көңіл бөлді, мысалы, ауруға төзімділігі және морфологиялық белгілері анық байқалады. Кейінірек генетиктер сорттың өнімділігі жоғары, биік өсетін, сұламалыққа төзімді және ерте пісетін, сапалығы жоғары белгілеріне де көп көңіл бөле бастады. Қатты бидайдың экономикада маңызы зор, ірі өнеркәсіпте макарон жасау үшін таптырмайтын негізгі шикізат ретінде республика ішінде, сондай-ақ экспортқа шығару мақсатында да аса құнды болып келеді. Жаздық қатты бидай Қазақстанда және әлемдегі жоғары сапалы макарон мен жарма, спагетти, кондитерлік және басқа да өнімдер шығарылатыны бағалы дақыл болып табылады. Астық өндіру деңгейі әр
уақытта да барлық елдердің ауқаттылығы мен тұрмысының жақсы екендігін аңғартады.
Соңғы кездері Қазақстанның егіншілікпен айналысатын аймақтарында қатты бидай сорттарының көлемі жылдан-жылға өсіп келетіндігі байқалады.Қатты бидай (Triticum durum) сорттары макарон өндіру,кондитерлік өндірісте және басқада салаларда негізгі шикізат көзі болып саналатыны баршаға мәлім.
Қазіргі таңда еліміздің агроэкологиялық және табиғи-климаттық жағдайына байланысты жаздық және күздік қатты бидайдың негізінен он екі сорты аудандастырылған.Агрошаруашылығы мамандары үшін бидайдың сорты мен өнімінің жоғары болғандығы қажет. Осыған сәйкес, ауру-зиянкестерге, сұламалыққа, құрғақшылыққа төзімді, жоғары сапалы сорттарға ғылыми тәжірибелік тұрғыда зерттеулердің қажет екені белгілі.
Ғылым ретінде өсімдік селекциясы генетика принциптеріне сүйенеді. Генетика–тұқым қуалау, оның заңдылықтары мен өзгергіштіктің пайда болу механизімін анықтаса, селекцияның нәтижелері тәжірибеде болжауға мүмкіндік береді. Алғашқыда генетиктер жақсы айқындалған сапалық белгілерге әсер ететін генге көңіл бөлді, мысалы, ауруға төзімділігі және морфологиялық белгілері анық байқалады. Кейінірек генетиктер сорттың өнімділігі жоғары, биік өсетін, сұламалыққа төзімді және ерте пісетін, сапалығы жоғары белгілеріне де көп көңіл бөле бастады. Қатты бидайдың экономикада маңызы зор, ірі өнеркәсіпте макарон жасау үшін таптырмайтын негізгі шикізат ретінде республика ішінде, сондай-ақ экспортқа шығару мақсатында да аса құнды болып келеді. Жаздық қатты бидай Қазақстанда және әлемдегі жоғары сапалы макарон мен жарма, спагетти, кондитерлік және басқа да өнімдер шығарылатыны бағалы дақыл болып табылады. Астық өндіру деңгейі әр
уақытта да барлық елдердің ауқаттылығы мен тұрмысының жақсы екендігін аңғартады.
1.Коваль С.Ф. Стратегия адаптивной селекции. Доклад и сообщения генетико- селекционной школы. (19-23 апрель, 1999), РАСХН Сиб. Отд. Сиб НИИРС, Новосибирск, 2000- 89с.
2.Цыганков И.Г., и др. Методы повышения эффективности селекции яровой пшеницы в сухостепной зоне Западного Казахстана. Вестник с.-х. Науки Казахстана, №3, 1999-58с.
3.Бочкова А.Д. Основные принципы селекции сортов и гибридов интенсивного типа. Сельское хозяйство за рубежом, 2009-20с. -№11.
4.Гончаров Н.П. Пути расширения биоразнообразия пшеницы и сохранения вторичного генофонда. Биологические основы селекции и генофонда растений. Алматы, 2005-52с.
5. Крючков А.Г., Сыздыкова Главные показатели оценки сорта. Зерновое хозяйство, №6, 2003-16-20с.
6.Аширбаева С.А. Формирование генофонда и селекция твердой пшеницы. Автореф. на соиск. уч. степени канд. с-х.наук. Алмалыбак, 2010-16с.
7. Щепетков Н.Г., және т.б. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру, сақтау, өңдеу және стандарттау технологиясы. Оқу құралы. Астана, 2001-112б.
8.Дорофеев В.Ф., Исходный материал и методы селекции на качества зернамягкого пшеницы. , генетике и селекции. Л., 1987-976с.
9.Уразалиев Р.А. Состояние и перспективы производства пшеницы в странах ЦАР. //Вестник с-х науки Казахстана, 2004-17с. №6.
10.Гусман У.Л., Гилязатдинов Ш.Я., Каманов А.С. Рост производства зерна на основе селекции и семеноводства, Зерновое хозяйство, 2004,№2.
11.Лукояненко П.П. Селекция и семеноводство озимой пшеницы. Избр. труда. М., Колос 1973-56с.
12.Аширбаева С.А. Итоги иперспектива развития селекции яровой твердой пшеницы. Биологические основы селекциии генофонда растений. Алматы. 2005-29с.
13.Каскарбаев Ж.А. Состояние и перспективы производства пшеницы в Северном Казхстане. // мат. 1-я Центрально-Азиатская конфер. По пшенице, 10-13 июня, 2003- 347с.
14.Маврин Н.В. Закономерности индивидуального разития яровой пшеницы. Стратегия взаимодействия микроорганизмов с окружающей средой: Матер. 1-ой Региональной конфер. молодых ученных. Саратов, 26-27 марта, 2002 -45с.
15.Тривятский Л.А., и др. Хранение и технология сельскохозяйственных продуктов. Издательство «Агропромиздат», 1991, с изменением. Москва.
16. Василенко И.И., Комаров В.И. Оценка качества зерна. «Агропромиздат», Справочник, 1987 , Москва 1987 -126с.
17. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. Москва., «Агропромиздат» 1985.
18.Нұрғасенов Т.Н., және т.б. «Өсімдіктер селекциясы және тұқым шаруашылығы негіздері», Астана. «Фолиант», 2003.
19.Жамбакин К.Ж. Применение гаплоидной биотехнологии в селекции растении. Биотехнологические основы селекции и генофонда растений. Алматы. 2005- 72с.
20.Искаков К.А.и др. Особенности селекции твердой яровой пшеницы в Северном Казазстане. Биологические основы слекции и генофонда растений. Алматы. 2005-91с.
21. Рсалиев А.С. Қатты бидай сорттарының сабақ және жапырақ таты расаларына төзімділігі. Биологические основы селекции и генофонда растений. Алматы. 2005.
22. Уразалиев Р.А. Принципы адаптивный селекции самобпылягощихся зерновых культур. Биологические основы селекции и генофонда растений. Алматы, 2005.
23. Оковитая Р.Н. и др. Генофонд яровой пшеницы для селекции на засухоустойчивость. Биологические основы селекции и генофонда растений. Алматы, 2005-177с.
24. Васильчук Н.С. Селекция яровой твердой пшеницы. Саратов, 2001-119с.
25. Голик В.С. Селекция Triticum durum Desf. Харьков, 1996- 387с.
26. Сивицкая В.А. и др. Твердая пшеница Сибири. М; «Агропромиздат», 1987-144с.
27. Розова М.А. и др. Зависимость урожайности яровой твердой пшеницы от метеорологических факторов в Приобской лесостепи Алтайского края. Барнаул, 2003-ч.1,71-74с.
28.Каталог районированных в Центральный Азии сортов пшеницы и ячменя. Проект GTZ-СИММИТ. Информационное бюро "Семена", Алматы, 2003-103с.
29. Денгесенко Т.В. Охрана труда. М., 1985-85с.
30. Пережогин М.А. и др. Охрана труда. М., "Колос" 1982-92с.
2.Цыганков И.Г., и др. Методы повышения эффективности селекции яровой пшеницы в сухостепной зоне Западного Казахстана. Вестник с.-х. Науки Казахстана, №3, 1999-58с.
3.Бочкова А.Д. Основные принципы селекции сортов и гибридов интенсивного типа. Сельское хозяйство за рубежом, 2009-20с. -№11.
4.Гончаров Н.П. Пути расширения биоразнообразия пшеницы и сохранения вторичного генофонда. Биологические основы селекции и генофонда растений. Алматы, 2005-52с.
5. Крючков А.Г., Сыздыкова Главные показатели оценки сорта. Зерновое хозяйство, №6, 2003-16-20с.
6.Аширбаева С.А. Формирование генофонда и селекция твердой пшеницы. Автореф. на соиск. уч. степени канд. с-х.наук. Алмалыбак, 2010-16с.
7. Щепетков Н.Г., және т.б. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру, сақтау, өңдеу және стандарттау технологиясы. Оқу құралы. Астана, 2001-112б.
8.Дорофеев В.Ф., Исходный материал и методы селекции на качества зернамягкого пшеницы. , генетике и селекции. Л., 1987-976с.
9.Уразалиев Р.А. Состояние и перспективы производства пшеницы в странах ЦАР. //Вестник с-х науки Казахстана, 2004-17с. №6.
10.Гусман У.Л., Гилязатдинов Ш.Я., Каманов А.С. Рост производства зерна на основе селекции и семеноводства, Зерновое хозяйство, 2004,№2.
11.Лукояненко П.П. Селекция и семеноводство озимой пшеницы. Избр. труда. М., Колос 1973-56с.
12.Аширбаева С.А. Итоги иперспектива развития селекции яровой твердой пшеницы. Биологические основы селекциии генофонда растений. Алматы. 2005-29с.
13.Каскарбаев Ж.А. Состояние и перспективы производства пшеницы в Северном Казхстане. // мат. 1-я Центрально-Азиатская конфер. По пшенице, 10-13 июня, 2003- 347с.
14.Маврин Н.В. Закономерности индивидуального разития яровой пшеницы. Стратегия взаимодействия микроорганизмов с окружающей средой: Матер. 1-ой Региональной конфер. молодых ученных. Саратов, 26-27 марта, 2002 -45с.
15.Тривятский Л.А., и др. Хранение и технология сельскохозяйственных продуктов. Издательство «Агропромиздат», 1991, с изменением. Москва.
16. Василенко И.И., Комаров В.И. Оценка качества зерна. «Агропромиздат», Справочник, 1987 , Москва 1987 -126с.
17. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. Москва., «Агропромиздат» 1985.
18.Нұрғасенов Т.Н., және т.б. «Өсімдіктер селекциясы және тұқым шаруашылығы негіздері», Астана. «Фолиант», 2003.
19.Жамбакин К.Ж. Применение гаплоидной биотехнологии в селекции растении. Биотехнологические основы селекции и генофонда растений. Алматы. 2005- 72с.
20.Искаков К.А.и др. Особенности селекции твердой яровой пшеницы в Северном Казазстане. Биологические основы слекции и генофонда растений. Алматы. 2005-91с.
21. Рсалиев А.С. Қатты бидай сорттарының сабақ және жапырақ таты расаларына төзімділігі. Биологические основы селекции и генофонда растений. Алматы. 2005.
22. Уразалиев Р.А. Принципы адаптивный селекции самобпылягощихся зерновых культур. Биологические основы селекции и генофонда растений. Алматы, 2005.
23. Оковитая Р.Н. и др. Генофонд яровой пшеницы для селекции на засухоустойчивость. Биологические основы селекции и генофонда растений. Алматы, 2005-177с.
24. Васильчук Н.С. Селекция яровой твердой пшеницы. Саратов, 2001-119с.
25. Голик В.С. Селекция Triticum durum Desf. Харьков, 1996- 387с.
26. Сивицкая В.А. и др. Твердая пшеница Сибири. М; «Агропромиздат», 1987-144с.
27. Розова М.А. и др. Зависимость урожайности яровой твердой пшеницы от метеорологических факторов в Приобской лесостепи Алтайского края. Барнаул, 2003-ч.1,71-74с.
28.Каталог районированных в Центральный Азии сортов пшеницы и ячменя. Проект GTZ-СИММИТ. Информационное бюро "Семена", Алматы, 2003-103с.
29. Денгесенко Т.В. Охрана труда. М., 1985-85с.
30. Пережогин М.А. и др. Охрана труда. М., "Колос" 1982-92с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Турганбаева Жамила
Қазақстанның оңтүстік шығыс жағдайында жаздық қатты бидай сортүлгілерінен селекцияның бастапқы материалдарын құру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 050801 – Агрономия
Алматы 2011
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ___________________________________ ______________________
___________________________________ _________________________
Беттер саны _______________
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны _________
Қосымшалар _____________
Орындаған ___________________________________ _________________
(аты-жөні)
20 ___ ж. “____” _____________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі _________________ __________________________ (қолы) (аты-жөні)
Жетекші __________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_________________________ ________________ ________________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
______________________ ________________ ________________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау ___________________ ________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы ___________________ ______________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы – 20__ ж.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
факультеті
мамандығы ___________________________________ ________________________________
___________________________________ ________________________кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент
(аты-жөні)
Жұмыс тақырыбы ___________________________________ ______________________
___________________________________ ___________________________________ __________
___________________________________ ___________________________________ __________
___________________________________ ___________________________________ __________
Университет бойынша 20___ж __________________ № _____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімi 20___ж __________________
Жұмыстың бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________________
Дипломдық жұмыста қаралатын мәселелердің тізбесі немесе қысқаша мазмұны
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ________________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ _______________________________
ұсынылатын негізгі әдебиеттер_____________________
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі____________________ ___________________________________ ___
(қолы) (аты, жөні)
Жұмыс жетекшісі____________________ ___________________________________ ______
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ____________________ ___________________________________
қолы) (аты, жөні)
Дипломдық жұмысты орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар жєне қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі____________________ ___________________________________ ___
(қолы) (аты, жөні)
Жұмыс жетекшісі ____________________ ___________________________________
(қолы) (аты, жөніТапсырманы орындауға
қабылдадым, студент___________________________________ _____________ (қолы) (аты, жөні)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Турганбаева Жамила
Қазақстанның оңтүстік шығыс жағдайында жаздық қатты бидай сортүлгілерінен селекцияның бастапқы материалдарын құру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 050801 – Агрономия
Алматы 2011
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Қысқаша әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2 Тәжірибелік жұмысты жүргізу жағдайлары, материалдары және әдістемелері... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1Топырақ–климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2. Тәжірибе жұмысты жүргізу жағдайлары, әдістемелері, материалдары ... ... 26
2.3 Тәжірибелік зерттеуде қолданылған агротехникалық шаралары ... ... ... ...28 3 Тәжірибе жұмысының нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
4Жаздық қатты бидай дақылын өсірудің экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
5 ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 7
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОСЫМШАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қатты бидайдың жұмсақ бидайға қарағанда егістіктегі таралымы шектелген.Себебі оның агроклиматтық жағдайларға икемділігі нашарлау және экологиялық әртүрлілігі өте аз.Осыған орай қатты бидай селекциясына күрделі нәтижелі жұмыстар қажет.
Соңғы кездері Қазақстанның егіншілікпен айналысатын аймақтарында қатты бидай сорттарының көлемі жылдан-жылға өсіп келетіндігі байқалады.Қатты бидай (Triticum durum) сорттары макарон өндіру,кондитерлік өндірісте және басқада салаларда негізгі шикізат көзі болып саналатыны баршаға мәлім.
Қазіргі таңда еліміздің агроэкологиялық және табиғи-климаттық жағдайына байланысты жаздық және күздік қатты бидайдың негізінен он екі сорты аудандастырылған.Агрошаруашылығы мамандары үшін бидайдың сорты мен өнімінің жоғары болғандығы қажет. Осыған сәйкес, ауру-зиянкестерге, сұламалыққа, құрғақшылыққа төзімді, жоғары сапалы сорттарға ғылыми тәжірибелік тұрғыда зерттеулердің қажет екені белгілі.
Ғылым ретінде өсімдік селекциясы генетика принциптеріне сүйенеді. Генетика–тұқым қуалау, оның заңдылықтары мен өзгергіштіктің пайда болу механизімін анықтаса, селекцияның нәтижелері тәжірибеде болжауға мүмкіндік береді. Алғашқыда генетиктер жақсы айқындалған сапалық белгілерге әсер ететін генге көңіл бөлді, мысалы, ауруға төзімділігі және морфологиялық белгілері анық байқалады. Кейінірек генетиктер сорттың өнімділігі жоғары, биік өсетін, сұламалыққа төзімді және ерте пісетін, сапалығы жоғары белгілеріне де көп көңіл бөле бастады. Қатты бидайдың экономикада маңызы зор, ірі өнеркәсіпте макарон жасау үшін таптырмайтын негізгі шикізат ретінде республика ішінде, сондай-ақ экспортқа шығару мақсатында да аса құнды болып келеді. Жаздық қатты бидай Қазақстанда және әлемдегі жоғары сапалы макарон мен жарма, спагетти, кондитерлік және басқа да өнімдер шығарылатыны бағалы дақыл болып табылады. Астық өндіру деңгейі әр
уақытта да барлық елдердің ауқаттылығы мен тұрмысының жақсы екендігін аңғартады.
ҚР АШМ (МСХ) бағдарламасы бойынша 2010 жылға дейін Қазақстан бидайы біздің ауыл шаруашылығы өндірісіндегі негізгі экспорт өнімі болып табылды. Бұл жайында Н.Ә.Назарбаев 2006 жылы Солтүстік-Қазақстан және Қостанай облыстарындағы еңбекшілерімен кездесулерінде нақты айтып өтті.
Қазақстанда жұмсақ жаздық және қатты бидайлары негізінен республикамыздың солтүстік, батыс және шығыс аудандарында егіледі. Соңғы жылдары оларды егу 12-13 млн. га жерді алып отыр, оның ішінде жаздық қатты бидайды егу 400 мың гектар жердің еншісінде. Жаздық жұмсақ бидайдың орташа шығымдылығы 10-12 гац, жаздық қатты бидайдың шығымдылығы біршама төмен. Жаздық қатты бидайдың шығымдылығын арттыру үшін бірқатар агротехникалық шаралармен қатар дақылдың селекциясына көп көңіл бөлінуі керек. Қатты бидайдың селекциясы биологиялық ерекшеліктеріне байланысты белгілі бір қиындықтарға негізделген. Оның негізгі кемшілігі құрғақшылыққа төзімділігінің төменділігінде. Дәннің ұлпасының құрамы мен оның сапасы маңызды болып саналады. Қатты бидайға қоректік режим, су, топырақ және климат жағдайлары қатты әсер етеді. Генетикалық ұқсас материалдарды және төзімді донорларды селекцияда пайдалану иммунологиялық параметрлері жоғары сорттарды шығару процесін жылдамдатады. Қазіргі қатты бидай селекциясының стратегиялық бағыттарының бірі қоршаған ортаның сресстік жағдайларына төзімді, түсімділігі жоғары қатты бидай селекциясының иммундық сорттарды шығаруы мен өндіріске енгізу үшін, жаздық өнімділігі, төзімділігі жоғары бастапқы материялдарын алу өзекті проблема болып саналады.
Қатты бидайдың дәніндегі белок мөлшері, ұлпалары және ұлпалардың сапасы жұмсақ бидай құрамына қарағанда жоғары. Қатты бидайдың құндылығы макарон жасауға жарамды арнайы қасиетіне байланысты дән түзуге қабілетті және бұл осы бидайға ғана тән. Сонымен қатар ол әлсіз жұмсақ бидай үшін жақсы филер болып табылады. Жаздық қатты бидай Қазақстанда және басқа да әлемдік елдерде жоғары сапалы макарон және ірі жарма, басқа да өнімдерді шығаратын ерекше дақыл болып табылады. Дамыған елдерде және басқа да елдерде жұмсақ бидай дәндерінен жарма және макарон жасалынып келеді, бірақ сапасы жағынан олар қара бидай дәніне қарағанда төмен. Сондықтан да қатты бидай дәні таптырмайтын және приоритетті дақыл болып саналады. Өндірістің қарқынды дамуы нәтижесінде макарон жасауда қасиеті басым жаздық қатты бидайдың түсімділігі жоғары жаңа сорттарын шығаруды талап етеді.
Қазіргі уақытта қоршаған ортаның стресс факторларына төзімді сорттардың түсімділігінің төмендеуіне байланысты, егін аймақтары қысқартылған. Макарон өнімдерін негізінен бидай болған күннің өзінде жұмсақ бидай сортынан жасалады.
Сұламалыққа, зиянкес ауруларға төзімді, жаздық қатты және жаздық жұмсақ бидай сорттарынан жоғары сапалы және өнімділігі жоғары сорттарды шығару ауылшаруашылығы өндірісіне өте қажет.
Сондықтан, Қазақстанның Оңтүстік Шығыс аймағының топырақ– климаттық жағдайына бейімделген, мол өнімді, жоғары сапалы, сорттарды шығару үшін селекцияның бастапқы материалдарын сұрыптап алу жаздық қатты бидай селекциясының өзекті мәселелерінің бірі болып саналады.
1 Әдебиеттерге шолу
Қазіргі жағдайда өсімдік селекциясы, өзінің жеке әдістерімен қатар, іргелес биологиялық пәндердің: генетиканың, физиологияның, биохимияның, биофизиканың, иммунологияның, математиканың, экологияның, агрохимияның және басқаларының жетістіктерін пайдаланатын көп салалы ғылымға айналды. Өсімдік шаруашылығындағы прогресс негізінен ауылшаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарының өнімділігін тұрақты арттыру арқылы жетілдіріледі. Шынында да селекция өсімдік шаруашылығында еңбек өнімділігін жоғары экономикалық тиімділікпен арттыратын өте маңызды өндіріс құралы болуда.
Селекция дүние жүзі коллекциясын генетикалық зерттеп, жұмыс коллекциясын құру, шаруашылық-биологиялық белгілері бойынша донорларды, максимум рекомбинантты генотиптер алу, элита өсімдіктерін сұрыптап алу сияқты көп кезеңді процесс.
Нарықтық экономика жағдайында азық–түлікке сұраныс ауылшаруашылығы өндірісінің бастапқы даму қозғалысы болып табылады.
Қатты бидай өнімінің қажеттілігі республикада ішкі сұранысқа және экспортқа өсуде.
Қазақстанда ауылшаруашылығындағы егістік жерлердің көпшілік бөлімі қауіп- қатерлі аймаққа орналасқан. Қатты бидай, Қазақстанда приоритетті дақыл болып саналады. Егістік көлемі жылсайын 230- 240 мыңга. Оның өнімін және сапасын көтеру өте маңызды мәселе болып саналады.
Осыған байланысты, ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді қатты бидай сорттарының өнімін және генетикалық тұрақтылығын көтеру өзекті мәселе болып есептеледі. Сондықтан соңғы уақыттарда өнімнің тұрақтылығы мен экологиялық икемділігіне селекция бағдарламасында және жаңа сортты
сынақтап, оны өндіріске ендіруде үлкен маңыз атқарады. Соңғы 20 жылда жетілдірілген әдіс негізінде жүргізілген зерттеулер бойынша теориялық ізденістер және комплексті, мақсатты экологиялық, селекциялық жұмыстардың нәтижесінде қарқындылығы әртүрлі, қоршаған ортаның стрестік жағдайларына, сонымен қатар аурулар мен зиянкестермен зақымдануларға төзімді және күшті, ерекше құнды дән беретін жаздық қатты бидай және жұмсақ бидайдың 355 сорты ММС беріліп және шығарылды.
Қазіргі уақытта ҚР Дамсинская 90, СИД 88, Омский рубин, Алтайка, Оренбургская 2,10,Наурыз 2,Наурыз 6, Гордеиформе 254 сорттары аудандастырылды және көптеп өсіріле бастады. Бұл сорттар жоғары өнім беруімен қатар, ұн мен дәннің сапасы өте жоғары және орылмай көп тұрып қалған кездегі дәннің жинау алдындағы көктеуіне, әртүрлі вегетация ұзақтығына, аптап ыстыққа, құрғақшылыққа және т.б. төзімділік ерекшеліктерімен сипатталады.
Қандайда болмасын дақылдың түсімділігін жоғарлату үшін белгіленген жерге тиімді агротехникалық әдістерді пайдалану және жоғары агрофонның артықшылығын толығымен пайдалануға болатын сорттарды өндіріске ендіру арқылы жетуге болады және егін түсімділігінің бірден төмендеуі қолайсыздық туғызады. Осыған байланысты ауқымды экологияға бейімделгіш жаздық қатты бидай түрлерін сұрыптаудың әдістерін өңдеу селекциялау процесіндегі өзекті мәселе болып табылады.
Сорттардың экологиялық бейімделгіштік – бұл олардың тұрақты түрде өнім беру қабілеттілігі, агротехниканың және ауа – райының әртүрлі жағдайларында ауқымды арсеналына себепші болатын генетикалық сапасы.
Берілген бағытқа тән белгілер – әртүрлі экологиялық жағдайлардағы сорттарды және селекциялық линияларды бағалау болып табылады. Экологиялық сортты сынау жұмыстарын жақтаған академиктер экологиясы әртүрлі аудандарда өсірілетін сорттарға сәйкес келетін бастапқы материалдарды сұрыптап, толықтай баға беру керек деп тұжырымдайды [10], [11].
Соңғы жылдары бірқатар зерттеушілер өздерінің жұмыстарында экологиялық селекцияларды көрсетті.
Құрғақшылыққа төзімді жаздық қатты бидай селекциясындағы негізгі міндет – өсімдіктің құрғақшылыққа төзімділігі мен оның өнімділігін көрсететін қасиеттерінің үйлестірілуі болып табылады. Оренбургская 2,10, Омский рубин,Наурыз 2, 6, Накат сорттары құрғақшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді. Вегентацияның әртүрлі генотипінің құрғақшылыққа реакциясы өз зерттеулерінде қарастырды.
Жоғары температура жағдайында құрғақшылықтың әсері бірден байқалмайды, бірақ өсімдіктің өнім беруші әртүрлі компаненттеріне әсер ету сипаты жағынан айырмашылығы бар.
Көптеген жылдар бойы зерттеу жүргізу нәтижесінде Батыс Қазақстанда өсірілетін қатты бидайдың 1 үлесі алынды. Белгілердің жоғары деңгейде табуынан құрғақшылыққа төзімді сорттар тұрақты өнім береді.
Біздің республикамыздың әртүрлі аймақтарында жаздық қатты бидайдың селекциялық белгілеріне экологиялық-генетикалық зерттеулер жүргізілді.
Селекцияның тиімділігін арттыру және сортты шығаруды жылдамдату үшін селекционерлер жақсы сортүргілерді жинап, көбейтіп, селекциялық процестерді оптимизациялау бағытында жұмыс жасауда.
Жаңа сорт өсімдіктерден құралған популяцияны көрсетуі керек деп тұжырымдайды өз ойын [4].
- жер үстіне жақсы шығуы, ұтымды агротехника мен репродуктивті мүшелердің жеткілікті болуы;
- тамыр жүйесінің күшті дамуы, топыраққа терең бойлауы мен қамтылуы, қорек пенг ылғалдылықты сіңіру қабілеттілігі;
- транспирация ұзақтығы, өнім бірлігінің суды үнемді тұтынуы, фотосинтездік балсенділіктің артуы, биологиялық заттардың фотосинтезі мен минералы қоректік заттардың түзілу қабілеттілігі;
- энергияны аз жұмсай отырып нақты өнім беретін, қоркетік орта қызметін атқаратын топырақты молайту қабілеттілігі.
Ресей селектционерлері Сібір аймағында өсірілетін сорттардың үлгісіне өздерінің талаптарын ұсынды. Сібірдегі ауа-райы құбылмалы болғандықтан вегентациялық езеңі қысқа және өнім беруі төмен болады, осыған байланысты сорттардың бейімделгіштігін арттыруды талап етеді. Сорттардың жаңа үлгісінде болу керек:
- улы химикаттарды қолданбау үшін негізгі ауруларға қарсы иммунитетінің болуы;
- құрғақшылыққа, аптап ыстыққа, көктемгі және күзгі суыққа және олармен функционалды байланысы бар тамырдың шіруіне төзімділігі.
Жаздық қатты бидай селекциясындағы маңызды мәселелер [13], [15].
1. Қолайлы экономикалық және экологиялық негізде дәннің саплылығы мен өнім беру деңгейін тұрақтандару.
2. Абиотикалық факторларға төзімді сорттарды шығару.
Төзімділігі жоғары өнім алудың нақты негізгі сорт болып табылады, ол өсірілетін жердің жағдайларына сәйкес келуі керек және тауар өндіру сұраныстарына жауап беруі қажет.
Жаздық қатты бидай селекциясындағы аса маңызды мәселелер Солтүстік Қазақстанда ерте пісетін, немесе орташа пісетін сорттарға қарағанда 4-5 күн ерте пісетін сорттарды шығару болып табылады. Осы дақылдардың перспективті ерте пісетін соттары қазіргідегідей барлық ауданның 10%-н емес, 30% қамту керек. Себебі күзгі-қысқы қалдықтарды пайдалана отырып ерте пісетін сорттар жақсы дами отырып, жазғы аңызғақ пен ыстыққа дейін өнім беріп үлгереді. Сонымен қатар көктем ұзаққа созылған жылдары олар суық түскенге дейін түсім беріп үлгереді.
Павлодар ауданы шаруашылығында тұрақты өнім алу үшін мақсатқа сәйкес пісіп-жетілуі әртүрлі 2-3 сорт егіледі.
Таулы аймақтарға ерте пісетін сорттардың 60 пайызын егістікке пайдаланудың қажеттігін айтады және олардың биологиялық ерекшкліктері әртүрлі, яғни сапасы жоғары, әрі мол өнімді дән береді, ал дәннің түсімі жағынан орташа пісетін генотиптердің деңгейімен бірдей болады [5].
Осыған байланысты бидай дәнінің құндылығына қарамастан олардың сапасын жақсарту міндеті стратегиялық маңызға ие. Бидайды азық-түлік мақсатында артық пайдалану салдарынан құнды, күшті бидайлардың тапшылығы байқалады (70% дейін). Сонымен қатты және құнды бидайға деген сұраныстың артуы біздің елімізде және шет елдерде де бар екендігімен түсіндіреді.
Технологиялық сапасы жоғары сорттарды сұрыптау алу үшін селекциялық материалдарды кезең бойынша бағалауды ұсынады [7], [10], [11].
Дәнің сапасына қарай гибридті линияларды сұрыптау үшін жеке-жеке таңдалып алынған F3 ұрпақтан бастайды. Халықты қамтамасыз ететін басты азық-түлік өнімі болып саналатыг нан және макарон жасалатын құнды сорттардың құрамындағы ақуыз, ұлпа және ұлпаның сапасы, дәннің жылтырлығы және нанның шығу мөлшері, наубайханадағы оның құны маңызды болып табылады.
Зерттеушілердің салыстырмалы зерттеулерінен пісіп жетілуі әр әртүрлі жаздық қатты бидайдың ата-аналық сорттарының F1 – F2 ұрпақтарының гибридті комбинациясын будандастыру кезінде өсімдіктің генотипіне, вегетациялық жағдайына және оның қарым қатынасына байланысты, көктеу және масақтану кезеңінің ұзақтығы өзгеретіндігі анықталды [3].
Жаздың аптап ыстық құрғақ кезеңінде жаздық бидай жылдам өседі, ал салқын жаңбырлы жазда фаза аралық кезең ұзарады және әдеттегі мерзімнен кеш піседі. Саратов облысында орташа алғанда май айының 20-22 аралығында масақтану қарқынды жүреді.
Масақтанудың фаза аралық кезеңінің ұзақтығы, балауыздың пісіп-жетілуі 22,30С температура кезінде 24 күнді құрайды. Егіннің көктеу кезеіңнің ұзақтығына және шоғырланып көктеуіне ауа температурасы, ал түтіктегі шоғырлануға-көктеуге және масақтану мен сүттенуге қалдықтар әсер етеді. Көктеу-масақтану кезеңінің ұзақтығы және түсімділігі арасындағы кері корреляциялық байланыс бар. Алғаш рет орталық Уралда [1] егіннің түсімділік жоғарлататын негізгі метеорологиялық факторлардың параметрлерін анықтады. Ерте пісетін сорттар бойынша туындаған сұрақтарды шешу үшін ерте пісуге байланысты селекцияларға кешенді зерттеулер жүргізілді, сорттардың бейімделу қасиеттері анықталды және соның ішінде Мемреестрдің селекциялық жетістіктеріне енген ерте пісетін сорттарды жұптап сұрыптау принципі және ерте пісуге қабілітті селекцияларды будандастыру дәлелденді, ерте пісетін және орташа пісетін перспективті сорттар алынды.
Бізден топырақ-климатты жағдайлары мүлдем басқа жерлерде аналогиялық зерттеулер жүргізілді және зерттеу нысаны ретінде басқа селекциялық материалдар пайдаланылды. Бұл ҚР әртүрлі топырақ-климатты жағдайларына сәйкес жаздық қатты бидай сорттарын шығаруға байланысты селекциялық және теориялық жұмыстардың өзектілігі растайды. Қаты бидайдың сорттарын шығаруда жақын шет ел селекционерлері жетістіктерге жетті: Накат, Дружба, Харьковская 3, 9, 11, 15, 19, 46 (Украина), Саратовская 40, 57, Саратовская золотистая; Безенчукская 105, 115, 139, Оренбурская 2, 10, Оренбурская ранняя, Алтайка, Алмаз, Агат, Антей, Ракета, Ангара, Кристалл, Корунд, Жемчужина, Гордеиформе 6673, Леукурум 57, Омский рубин, Жемчужина Сибири, (Россия)(36.38.41). Селекция үшін бастапқы материалдарды сынау және шығару жұмыстары бойынша таттануға төзімді, қысқа сабақты түрлерді алуға және Fr. Aestivum түр аралық гибридизацияларға, индуцирленген мутагенезге көбірек көңіл бөлінетін СИММИТ және ИКАРДА халықаралық ұйымдастыру шаралары жүргізіледі [28].
Қатты бидай өндіретін көптеген елдердің арасында жаңа сорттар шығаруда біршама жетістіктерге жеткен елдер Болгария, Италия, Индия, Сирия, Канада, АҚШ, Франция, және Иран [28].
Мынадай елдерде осы сұрақ бойынша панент іздестіру жұмыстары жүргізілді: ТМД – 1990-2004, АҚШ–1964-2004, Канада – 1964-2004, Италия – 1964-2004, Ұлыбритания – 1965-2004, Франция – 1969-2004, Сирия–1960-2004, Марокко – 1970-2001.
Шет елдердегі селекциялық жұмыстарды тәжірибеден өткізу нәтижелері көрсеткендей, негізгі бидай егетін елдерде – Канада, АҚШ, Мексика, Аргентина, Австралия, Италия, Индия, Франция селекция жұмыстары жоғарғы теориялық деңгейде жүргізіледі және олардың материалдық техникалық базасы жақсы. Осының барлығы Америка селекционерлерін үлкен жетістіктерге жеткізді, олардың әртүрлі жағдайларда қатты бидайлардың шеткі жапырақтарының ауданына генетикалық талдаулар жасалды, себудің қалыпты және кеш егумезгілінде қатты бидай дәні массасының генетикалық құрылымы анықталды [8]. ғалым-селекционерлер, селецияның бейімделуіне гаметаны сұрыптауды қолданып, қатты бидайдың құрғақшылыққа төзімділік түрлерін Сібір экотипіне бейімделген сорттарды шығары үшін пайдаланылды [8], [9], [10], [11].
Ресей селекционерлері тез пісетін, жапырылуға төзімді, өнімділігі мен иммунитеті жоғары бастапқы материалдарды шығаруғда үлкен жұмыстар жүргізді, олар таттануға төзімді, қысқа сабақты түрлерді алуға және Tr. Aestivum (39.37.42). түр аралық гибридизацияларын шығаруға көп көңіл бөледі.
Қазақстанда қатты бидай селекциясымен айналысқан зерттеушілердің мәліметтеріне қарағанда ауыруларға төзімді боп келетін шығу тегі әр түрлі қатты бидаймен орталық үстіртте бейімделген сорттармен будандастырылу қарастырылуда [24], [25], [26], [27].
Біздің еліміздегі барлық аудандар үшін қатты бидайді егудегі басты мәселе сорттардың өнімділігін жоғарылатқанмен дәннің технологиялық сапасын арттыру болып табылады. Алайда қоршаған ортаның қолайсыз жағдайлар әсеріне қарамастан жоғары деңгейде түсім беру қабілнтін сақтайтын жағдайда ғана жоғары сапалы дәнді өндіру тұрақты деп саналады. Селекция бағытын анықтауға және қатты бидайды егуге қиындық тудыратын әр алуан факторлар бастапқы материялдарға көңіл бөлуді талап етеді.
Құрғақшылыққа төзімділік пен тез пісу. Қатты бидайдың негізгі массасы еліміздің қуаң жерлерінде орналасқан яғни Повольже, Қазақстан аймақтары, Батыс Сібірдің далалық аймақтары, орталық қара топырақты далалы аудандары және т.б. үзбей құрғақшылық әсеріне тап болатын ылғалдылығы төмен аймақтарға жатады. Көбінесе оңтүстік шығыс аудандарда қуаңшылық жылдары жиі қайталанады, сол себепті де өсімдіктер әсіресе, дәндердің дәнденуімен пісіп жетілу кезкңінде қатты жапа шегеді. Дәл осы жерде ұзақ жылдар табиғи және қолдан сұрыптау нәтижесінде қуаңшылыққа төзімді және түсімділігі жоғары жаңа сорттарды шығару мақсатында генетикалық негіз есебінде пайдалануға болатын қуаңшылыққа төзімді қатты бидай жетілдірілген. Осындай қасиеттер Повольждегі: Мелянопус 69, Кркснокутка 6, Саратовская 40, Саратовская 41, Мелянопус 2835, Мелянопус 2834, Гордейформе 1816, Безенчукская 139, және т.б. жеткілікті форма (к-6603), сонымен қатар Қазақстанда: Акмолинка 5, БАҒЗИ лениалары (к-53939, к-53943, к-53870, т.б.) және жергілікті фромалар (к-37009, к-37064, к-37087, к-34282) бар.
Құрғақшылыққа төзімді үлгілердің арасында ұрықтануы 4-5ке дейінгі аралықта болатын сорттарға ерекше көңіл бөлінген. Олар: Алмаз (Сібір БАШИ ауыл шаруашылығы), Анкара (Краснодар БӨШИ ауыл шаруашылығы), Леукурум 1805 (Оңтүстік шығыстағы БӨШИ ауыл шаруашылығы), Краснодарская 362 (Краснодар БӨШИ ауыл шаруашылығы), к-44170 (Индия), к-17090 (Ливан), к-53108 (Марокко) т.б.
Құрғақ аудандарда сорттардың вегетациялық кезеңін қысқарту арқылы қуаңшылықтан құтылуға болады, әсіресе қуаңшылыққа тез пісетін үлгілер: Оңтүстік Азия және таяу Шығыстағы Аktofas6 Menceki6 karakilchik (Түркия), Jayraj (Индия), к-44907 (Сирия), Persian Red (Израиль) қызығушылық танытып отыр. Физиолоктардың зерттеуі бойынша аптап ыстыққа төзімділігінің бір уақытта жоғарлауы және жалпы метаболизм деңгейінің төмендеуіне бағытталған физиологиялық механизмдердің жылдам мобилизациясы осы бидайларға тән.
Жерорта теңізіндегі қатты бидайлар ерте көктемдегі қуаңшылыққа жылдам төтеп бере алады, бірақ пісуімен дәндену кезеңінде аса төзімділік көрсетпейді. Бұл Grifoni, VZ – 178, VZ - 156, VZ – Б(Италия), жергілікті к-53108, к-53131 (Марокко), Qued Zenati 368, Biskri Ac 2, Zenati X Bouteille (Алжир), к-16508, к-16551 (Тунис) т.б.
Құрғақшылыққа төзімділігі орташа Солтүстік Америкадағы сорттар селекцияда жылдам піснтіндігімен бағаланады: CB – 8004, Stewart, Mindum, Lakota, Wells, Minn, № 13333, Wascana, Wakooma және басқалары. Повольжеде қолдан суарылатын жерлерде тез пісетін Харькоуская 7 (УКРНИИРСиг), Саратовская 41, Гордеиформе 1816, Гордеиформе 2866 және т.б. (ауылшаруашылығы ҒЗИ оңтүстік) сорттарының өнімділігі жоғары.
Повольже үшін егуге ең қолайлы сорттар жапырылуға төзімді, тез пісетін және мол өнім беретін сорттар: Grosby, Rugby (АҚШ), Cocorit 71, Jori 69 (Мексика).
Батыс Сібір Қазақстан үшін тех пісетін сорттар Канададан алынған Hercules, RD 3-2, CB -8616, Macoun; АҚШ – Botno, Leeds, Rolette, Rubis, Ward, Wells; тез пісетін құрғақшылыққа төзімді линиялар ВНИИЗХа – к – 53939, к – 53943, к – 53870. Кишинев АШИ (к - 51867) және Молдавия ғылым Академиясында (К - 56627) күздік тез пісетін қатты бидай линиялары қызығушылық тудыруда. Қоңыр және сары таттарға өте қабілетті линиялар, осы ауруларға төзімді алынған линиялары ВСГИ стандарттан бұрын масақталады және пісіп жетіледі. Қысқа сабақты жапырылуға төзімді Румыниялық үлгілер арасындағы ерте масақталатын сорттарға мыналар жатады: DF 14-70, DF 9-71 (күздік), DF 17-72 (жаздық).
Дән сапасы. Қазіргі уақытта дайындалатын қатты бидай сапасы мемлекеттік стандартқа сай келмейді, осыған байланысты селекционерлердің алдында дәннің сапасын жақсартудың жауапты тапсырмасы тұр. Осыған қарамастан бұл белгілер көбінесе өсіру жағдайларына, санына және топырақ құрамындағы тыңайтқыш сапасына тәуелді. Көбінесе ол сорттың бастапқы қасиетіне байланысты анықталады.
БАШИ әлемдік коллекциясында сорттың белгілерін анықтайтын жиынтықтары бойынша жоғары технологиялық қатты бидай сорты шығарылды. Олардың арасында отандық сорттар Белотурка, Кубинка (Алтай өлкесі), Қайрақ, Акмолинка 5, Пластоваия 13 (Қазақ ССР), Батыс Сібір және Повольждегі жергілікті бидайлар. Шетелдік сорттардың арасында макарон жасауға қолайлы сапасы жоғары бидайлар Алжирлік (к – 16272, к - 15326), Тунистік (к – 53162), Израиль (к - 44910), Индия (к - 44162), Испания (к - 20612), Италия (к – 18509, к – 19330, к – 21812, к – 44723, к - 44751), Туркия (к - 14556), Чили (к - 43126), АҚШ (к – 44421, к – 44422, к – 47890, к-50998), Канада (к-545407, к-46983). Жоғары сапалы қатты бидай сортының дәндерінде белоктың мөлшері көп болу керек. Макаронның нәрлілік құнндылығын белок мөлшеріне байланысты анықтайды.
Құрамында басытқылаушы аминқышқылы – лизиннің болуы белок құндылығын арттырады.
Дагестандағы егістік жерлерде ұзақ уақыт өңделген құрамында белогы көп (170-тен жоғары) үлгілер және Тунистік бидай (к-16924, к-53163), Египетте (к-17285), Иранда (к-38664), Италияда (к-18540, к-25848, к-53046), Португалияда (к-21825), Уругвайда (к-39108), АҚШ (к-52953) сонымен қатар Қазақстанда отандық (к-34282, к-37104, к-11781) және Қырғызда (к-41368) бидайлар селекционерлердің аса қызығушылығын тудырып отыр.
Ауруларға төзімділік. Көп жылдар бойы БӨШИ бидай зерттеу бөлімінде суармалы жерлер және географиялық жағдайы әр түрлі аудандағы қатты бидай коллекциясына зерттеулер жүргізілуде. Өнімділігі жоғары тез пісетін, жоғары сапалы, жапырылмайтын, жұқпалы ауруларға төзімді (әсіресе қоңыр татқа) үлгілерге көп көңіл бөлінуде. ТМД – елдеріндегі қатты бидай егілетін аудандарында зең ауруларының арасында қоңыр тат көп таралған және дәнді зерттеу астық шаруашылығына көптеген шығын келтірді. Қатты бидай осы патогенге төзімділігі бойынша донор болып табылады. Шетелдік қатты бидай арасында күздік егістік кезкңінде қоңыр татқа төзімді болған сорттар: Чирпан 13 және Болгарияның жергілікті үлгілері (к-44363, к-44376), Албанияның жергілікті сорттары (к-43068, к-43156 және к-43188) сонымен қатар Arnaut de cie studina Румыниядан, мароккан жергілікті бидай (к-16431), Туркияның жергілікті бидайы (к-20841, к-14426), Үнділік үлгілер (к-44162).
Өсімдік биіктігі. Соңғы жылдары қатты бидай сортының көрсеткіштері біршама төмендеп, ал жапырылуға төзімділігі жақсарған. Дегенмен жоғары агрофонды қажет ететін сорттарды табу селекцияның бір бағыты болып қала береді.
Канададан, АҚШ-тан, Мексикадан, Италиядан және т.б. қарқындылығы жоғары сорттарды бөліп алу мүмкіндігі жоғары елдерден қысқа сабақты, қатты бидай үлгілерімен БӨШИ коллекциясы толыға түсті. Сонымен қатар қолдан суғарылатын жерлерде пайдалана бастады. Харьковская 46 сортын Италияндық және Мексикалық сорттарды будандастыру негізінде В.А.Пухальскии және Н.Ф.Аникеевалар алған. Қысқа сабақты қатты бидай қажетті донор болып саналады. Олардың кейбіреулері мысалы, ТК 543 (Тимирязевскии Карлик) ТК 557 Алтай және орталық Поволжье жағдайында тез піседі және жақсы өнім береді; ТК 542, ТК 548 сортының сапасы Швед шыбынына төзімділігімен байланыстырылады, ал ТК 554 сорты сабақтардағы таттарға төзімді. Жапырылуға төзімділік танытқан, орта бойлы сорттарға: Австралиялық (Grandur Miradur), АҚШ-тық (Vic, Edmore, Rugby), Туркиялық (Akharan) және отандық сорттар Ангара, Леукурум 54, Харьков 7, Башкирская 17 және т.б.
Белгілер жиынтығы. Бірщама белгілер үйлескен жағдайда үлгілер өте бағалы болып саналады.
Жоғары түсімділік қоңыр және сабақтағы таттарға төзімділік Италиялық (VZ-Б, Castelfusano, Tito, Gerardo 664) қысқа сабақты сорттарға тән. Кейбір үлгілер қоңыр татқа төзімді гендермен үлестірілген. Бұлар Sassari 0130, Creso (Италия), к-56802, к- 56807, к-56814 т.б. (Мексикалық линиялар); өнім беру жоғары, белогы көп дәні бар қысқа сабақты сорттар: Valriccardo, Valnova, Appulo (Италия), DT-441 (Канадалық).
Қатты бидайдың генофонды ежелгі жер орта теңізіндегі бір қалыпты табиғи жағдайларға байланысты түзілген немесе будандастырылуға өте қолайлы Полба және жұмсақ бидаймен ғана гибридизациялау жолымен көбейтілген және тағы да басқа көп кездеспейтін түрлермен будандастырып алынған.
Жұмсақ бидаймен будандастыру қатты бидай сорттарының өнімділігін жоғарылатты және жапырылуға төзімділігін көтеріп, өсімдіктің биіктігін аласартты, бірақ ергежейлі гені бар Norin 10 (Irridur, Cando, Mida, Cocoraque 75 және басқалар) жоғары түсім беретін сорттардан макарон жасау үшін сапасы төмен болып келкді. Қатты бидаймен жұмсақ бидай химиялық құрамы дәннің биохимиялық және технологиялық қасиеті жағынан біршама айырмашылықтар бар. Қатты бидай дәнінің сапасын жақсарту үшін генетикалық жағынан жақын түр T. Turanicum Jakubz. Қолданылды. Осы түрдің үлгілерін бағалау кезінде БӨШИ технологиялық зертханасында құнды бастапқы материал анықталды. T. Aethiopicum Jakubz түрінен макарон жасау үшін тиімді үлгілер алынды. АҚШ селекционерлері бұл түрді қатты бидайдің сабақтарына түсетін татқа төзімділігін жоғарылату үшін пайдаланады. Сонымен, құрылымы күрделі Botno, Wart, Rugby сорттары алынды.
Селекциялық мәселелерді шешуде ерекше орын алатын қатты бидай, әлемдік өсімдіктану ресурстарына жатады және Н.И.Вавилов атындағы өсімдік шаруашылығында бүкілодақтық ҒЗИ-да жинақталған. БӨШИ соңғы жылдары шетелдерде және ТМД елдерінде қатты бидай селекциясы үшін жаңа бастапқы материалдарды мобилизациялау бойынша батыл шара қолдануда.
2 Тәжірибелік жұмысты жүргізу жағдайлары, материалдары және әдістемелері
2.1 Топырақ- климаттық жағдайлар
Дәнді дақылдардың өнімділігін көтеру, қазіргі егін шаруашылығының өзекті мәселесі. Жергілікті жердің сорт түрлері ауылшаруашылығына қажетті құнды белгілері селекция үшін сұрыпталып отырады. Әрбір шығарылған сорттың ауруға және сыртқы орта факторларына төзімді, сапасы жағынан күшті, өнімінің жоғары болуы оның өніп-өсетін топырақ құрамына және климаттық жағдайына байланысты болады.
Топырақ қабаты әртүрлілігімен сипатталады. Бұл топырақ түзу қабатының біркелкі еместігімен түсіндіріледі. Топырақ зерттеудің маңызды бөлімі – топырақ кескінінің морфологиялық белгілері бойынша сипаттау. Осыған байланысты топырақ түзу процесінің бағытын анықтап, топырақты жіктеуге болады. Топырақтың генетикалық және агрономиялық ерекшеліктерін білу үшін топырақтың морфологиялық белгілерін, физикалық, химиялық және биологиялық қасиеттерін байланыстыра зерттеу керек.
Басты морфологиялық белгілері: топырақ құрылымы, әр қабаттың қалыңдығы, түсі, механикалық құрылымы, құрылысы, жаңа түзілуі.
Топырақ құрылымы – топырақтың вертикальді бағытта оның қабаттарының ауысуы. Бұл горизонттар бір-бірімен түсімен, құрамымен және басқа да морфологиялық белгілерімен ажыратылады. Олардың әр түрлі химиялық, механикалық құрамы және микробиологиялық процестер әртүрлі жүреді.Зерттеу жүргізген аймақтың топырағының кескіні төмендегідей кескінделеді:
Ажырт – 0-25 см күңгірт-сұр, ылғалды, тығыз, қабыршақты, құрылымы шаңды түйіршікті, жеңіл құм-балшықты, ауысуы анық байқалады.
В – 25-50 см сұр-құба, ылғалды, тығыздалған, тамыр қалдықтары аз, түйіршікті, жеңіл құм-балшықты, ауысуы біртіндеп жүреді.
ВС – 50-65 см сұрғылт-құба, нашар ылғалданған, тығыз, өсімдік тамырлары сирек кездеседі, құмайтты, аналық жынысқа біртіндеп ауысады.
С – 65-100 см сарғыш-сұрқұба, тығыз, тамыр қалдықтары кейде кездеседі, жеңіл құм-балшықты, ауысуы біртіндеп жүреді.
100 см-ден тереңде сарғыш-сұр құба, құрғақ, құм-балшықты-саздақты, өте тығыз түзілімді.
Топырақтың физика – механикалық қасиеті топырақтың механикалық құрамына байланысты болады, яғни ондағы гумус (қарашірік), ылғал, құрылымдылығы, микроқұрылымды құрамы тағы басқаларына байланысты болады.
Топырақтың физика-механикалық қасиеті өсімдік тіршілігіне тікелей әсер етеді. Бұл қасиет топырақ қабатында дақылдың тамыр жүйесінің таралуына тікелей жағдай жасайды.
Тәжірибе учаскасының топырақ қабатының құрамы ашық-қоңыр, орташа сазды. Шаруашылықтың көрсеткіштері бойынша жыртылатын қабаттағы 0-3
см-де қарашірік (гумус) мөлшері 2,0-207%. Топырақтың жыртылмалы қабатында калий бар, азот мөлшері 1,17%, жылжымалы фосфор 16,9-19,8 мгкг кездеседі.
Келтірілген деректер бойынша талдауды қорыта айтқанда топырақ-климаттық жағдайы, топырақ құрамы, климатының ерекшеліктері жаздық жұмсақ бидай, қатты бидай, күздік бидай, арпа т.б. дақылдардың егіншілігімен айналысқанда өте қолайлы.(1 кесте)
1 кесте
2010жылғы вегетациялық кезеңдегі орташа айлық температура,t° C
Айлар
Ауа температурасы, t0С
Орташа тәуліктік, 0С
Орташа көпжылдық, 0С
Орташа айырмашылығы, 0С
Қаңтар
-10,8
-10,8
0
Ақпан
-3,3
-8,5
-5,2
Наурыз
+1,4
+0,7
-0,7
Сәуір
+13,9
+10,4
-3,5
Мамыр
+16,0
+16,4
-0,4
Маусым
+20,0
+21,2
-1,2
Шілде
+22,0
+24,1
-2,1
Тамыз
+22,2
+22,1
-0,1
Қыркүйек
+20,3
+16,0
-4,3
Өсу кезеңіндегі орташа мәні
11,63
10,18
Әр жыл сайын жауын – шашын мөлшері айтарлықтай ауытқып тұрады. Кей жылдары жауын-шашын мөлшері өте көп болады. Бірақ жауын-шашынның орта мөлшері 400 мм Әр жыл сайын жауын-шашын мөлшері айтарлықтай ауытқып тұрады. Кей жылдары жауын-шашын мөлшері өте көп болады. Бірақ жауын-шашынның орта мөлшері 400 мм деңгейінде тұрақтап тұрады. Бұл ауыл шаруашылық дақылдарының төзімді өнім алуға мүмкіншілік береді.
Жауын-шашын мөлшерін әр айға бөлетін болсақ, топырақтағы ылғалдылық қоры негізінен көктемнің соңы мен жаз мезгілінің басы (сәуір мен маусым айлары аралығы) жоғары болды. Ол жыл бойындағы жауын-шашын мөлшерінің жартысын құрайды. Сосын бұл мөлшер азайып, тамыз-қыркүйек айларында ең төменгі шегіне жетеді. Құрғақшылық және ең жоғары температура күздің басында (қыркүйек) байқалады.
Көктемде ауа температурасының орташа тәуліктік мөлшері көп жылдық орташа мөлшермен сәйкес келкді, ал наурыз, сәуір айларында қарашірік қалдықтары жылдық орташа мөлшерден екі есе көп түсті, бұл топырақтың ылғалдылығына қолайлы жағдай туғызды.
Жаз айларында, яғни мамыр мен тамызда топырақта қарашірік қалдықтары өте аз болды. Тәлімі стационардағы шілде айында дәннің түзілуі кезінде ылғалдылықтың жетіспеуі астықтың түсім беруіне әсер етті. (кесте 2)
2 кесте
2010жылғы вегетациялық кезеңдегі орташа айлық жауын-шашын мөлшері, мм
Айлар
Жауын-шашын
Ылғалдылық қатынасы, %
Қар жамылғысының биіктігі
орташа көпжылдық
ай бойы
жылдық орташа
Қаңтар
19,8
11,5
-8,3
-
14
Ақпан
21,9
44,3
-22,4
-
0
Наурыз
48,8
55,3
-6,5
-
0
Сәуір
56,5
85,9
-29,4
70
0
Мамыр
61,6
188,0
-126,4
66
0
Маусым
53,9
44,9
-9,0
63
0
Шілде
26,6
92,5
-65,9
55
0
Тамыз
21,2
8,4
-12,8
43
0
Қыркүйек
15,9
8,9
-7,0
61
0
Өсу кезеңіндегі орташа мәні
326,2
539,7
60
0
Шілде айында пісіп-жетілу кезеңінде көпжылдық орташа мәліметтермен салыстарғанда жауын-шашын қалдықтары 3 есе көп түсті және суық түскендігі байқалды (жылдық орташа мөлшерімен салыстырғанда 1-2°С төмен). Дәннің толысу процесі жүрген кезде, керісінше температура жоғарылаған жағдайда жауын-шашын қалдықтары 12,8 мм төмен түсті.
Жаздық қатты бидай дақылдарын өсіру үшін топырақ-климаттық жағдайлар толығымен қолайлы.
2.2 Зерттеу жұмысының міндеті, материалдары және әдістемелері
Жаздық қатты бидай селекциясының негізгі басты әдісінің бірі будандастыру болып келеді, және осы қазірде де солай болып қала береді. Бұл әдістің нәтижесі ата-ана компоненттерін дұрыс таңдауға, селекция материалын бағалап, трансгрессивті линияларды сұрыптап белгілі агроклиматтық аймаққа топтастыру.
Қазақстанда бұл бағытта әсіресе оңтүстік шығыс жағдайда өте сирек жүргізілуде.
Қазіргі жаздық қатты бидай селекциялық процесін жүргізу әдістері толықтыруды және жетілдіруді қажет етуде. Осыған орай қатты бидай селексиясының өзекті мәселелерінің бірі болып саналады.
Осыған орай тәжірибелік жұмысымыздың мақсаты жергілікті аймақтың топырақ-климаттық жағдайына бейімделген, мол өнімді, жоғары сапалы, ауру-зиянкестерге төзімді қатты бидай сортүлгілерінен селекцияның бастапқы материалдарын сұрыптап алу.
Зерттеу жұмыстары Алматы облысы, Қарасай ауданындағы Алмалыбақ ауылындағы, АО ҚазАгроИнновация Өсімдік шаруашылығы және өсімдік қорғау ғылыми зерттеу өндірістік орталығының жаздық қатты бидай селекциясы бөлімінде жүргізілді.
Берілген мақсатты жүзеге асыру үшін келксі міндеттер қойылды:
Экологиялық географиялық жаратылу жағдайлары әртүрлі жаздық қатты бидай сорт үлгілерін зерттеп, оның тәжірибелік селекцияда шаруашылыққа құнды белгілері мен қасиеттерін анықтау.
Селекция питомнигімен сұрыптап алынған жаздық қатты бидай сорт үлгілері Дамсинская 90, СИД 88, Қарғала 9, Наурыз 6, Қарғала 3, Дамсинская янтарная, Оренбургская 10, Оренбургская 2 ауданы 4,0 ш.м. мөлтекке 4 қайтарымда ССФК-7 сепкішімен бақылау питомнигіне себілді. Жаздық қатты бидай гибридті материалы сызғыштың көмегімен мөлтектің ұзындығына байланысты ұзындығы – 2м, ені -2м, қатар аралығы 20см болып себіледі. Қатардағы дәндер аралығы 5см. Жалпы көлемі 250ш.м. Себу мөлшері 1га 4,5млн өнгіш тұқым есептелген.
Топырақты тыңайту, себу, себілген материалға күтім осы аймаққа сәйкес агротехникалық шараларға байланысты жүргізіледі. Әр шаршы метірге ауылшаруашылығы дақылдарының сорты сынақ комиссиясынан өткен тұқымдар себілді.
Сортүлгілерін зерттеудің әр кезеңдеріндегі фенологиялық бақылаудың дәлдігі, тәжірибе учаскесіндегі сорт үлгілерге дәл уақытында (екі күн сайын) бақылау мен есептемелер жүргізілді.
Тұқымның өнген күні, жер бетіне ең бірінші жапырақтың беткі қабаты көрінген күнмен белгілінеді. Толық өну 75% артық болу керек.
Түптенудің басталуы, өсімдіктердің көбінде негізгі сабақтан үшінші жапырақ және жанама сабақтың бірінші жапырағы шыққанда белгіленеді.
Масақтанудың басталғанын, масақтың соңғы жапырақтың қойнауынан жартылай жылжыған кезде білеміз. Әр сорт бойынша өсімдіктердің масақтанғаны 75% жеткенде толық масақтанған болып саналады. Бұл күнді, егіс журналына жазамыз.
Өзінің дамуын тоқтатқан дән масақпен бірге сарғаяды. Балауыз тәріздес болып, пышақпен кескенде кесіледі.
3 рет қайталанған үлгілерден алынған 10 түрлі масаққа зертханалық талдау жасалады.
Масақтың өнімділігі. Мөлтектегі өнімді масақтардың ортақ санын, өсімдіктердің ортақ санына бөлумен анықталады.
Негізгі масақтағы дәндер салмағы, кесіліп алынған 10 негізгі масақтың дәндерәнің ортақ санымен наықталады.
Масақтың ұзындығы халықаралық классификатор СЭВ-7 шкаласы бойынша анықталды:
Өте қысқа (4 см төмен)
Қысқа (4,1-5,0 см)
Орташа (5,1-8,0 см)
Ұзын (8,1-12,0)
Өте ұзын (12 см жоғары)
Масақтағы масақшалар саны көз мөлшерімен шкала бойынша анықталады:
Өте аз (12 төмен)
Аз (12-17)
Орташа (18-23)
Көп (24-29)
Өте көп (29 жоғары)
Негізгі масақтағы дәндер саны және салмағы 10 масақтан алынған дәндерді үгітіп, санағаннан кейінгі ортақ санмен анықталады.
Өсімдіктің биіктігін анықтау келесі сандармен көрсетіледі:
Ергежейлі (0-60см);
Қысқа сабақты (61-100см);
Орташа сабақты (101-125см);
Ұзын сабақты (136см жоғары);
Бидайдың ергежейлі формалары мен қысқа сабақты формалары 60-100см аралығындағыларды біріктіріп, қысқа сабақтылар тобына жатқызамыз.
Дәндер саны.
Өте жақсы дәнденген (50 дән);
Жақсы дәнденген (41-50);
Орташа дәнденген (31-40);
Аз дәнденген (30 дән);
Ортақ мәні, ортақ квадраттық ауытқулар және вариация коэффициенті әдістемесі арқылы анықталды [17].
2.3 Агротехникалық шаралар
Егіншілік мәдениетін арттыру өсірілетін дақылдардан сапалы және мол өнім алудың негізгі кепілі болып саналады. Осы күрделі мәселенің оңтайлы шешімін табу ауыспалы егіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Турганбаева Жамила
Қазақстанның оңтүстік шығыс жағдайында жаздық қатты бидай сортүлгілерінен селекцияның бастапқы материалдарын құру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 050801 – Агрономия
Алматы 2011
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ___________________________________ ______________________
___________________________________ _________________________
Беттер саны _______________
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны _________
Қосымшалар _____________
Орындаған ___________________________________ _________________
(аты-жөні)
20 ___ ж. “____” _____________ қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі _________________ __________________________ (қолы) (аты-жөні)
Жетекші __________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
_________________________ ________________ ________________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
______________________ ________________ ________________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)
Норма бақылау ___________________ ________________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы ___________________ ______________
(қолы) (аты-жөні)
Алматы – 20__ ж.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
факультеті
мамандығы ___________________________________ ________________________________
___________________________________ ________________________кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент
(аты-жөні)
Жұмыс тақырыбы ___________________________________ ______________________
___________________________________ ___________________________________ __________
___________________________________ ___________________________________ __________
___________________________________ ___________________________________ __________
Университет бойынша 20___ж __________________ № _____ бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімi 20___ж __________________
Жұмыстың бастапқы деректері
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________________
Дипломдық жұмыста қаралатын мәселелердің тізбесі немесе қысқаша мазмұны
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ________________________
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда)
___________________________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ ___________________________________ ______________________ _______________________________
ұсынылатын негізгі әдебиеттер_____________________
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кафедра меңгерушісі____________________ ___________________________________ ___
(қолы) (аты, жөні)
Жұмыс жетекшісі____________________ ___________________________________ ______
(қолы) (аты, жөні)
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ____________________ ___________________________________
қолы) (аты, жөні)
Дипломдық жұмысты орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар жєне қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
Кафедра меңгерушісі____________________ ___________________________________ ___
(қолы) (аты, жөні)
Жұмыс жетекшісі ____________________ ___________________________________
(қолы) (аты, жөніТапсырманы орындауға
қабылдадым, студент___________________________________ _____________ (қолы) (аты, жөні)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Турганбаева Жамила
Қазақстанның оңтүстік шығыс жағдайында жаздық қатты бидай сортүлгілерінен селекцияның бастапқы материалдарын құру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 050801 – Агрономия
Алматы 2011
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 Қысқаша әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2 Тәжірибелік жұмысты жүргізу жағдайлары, материалдары және әдістемелері... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1Топырақ–климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2. Тәжірибе жұмысты жүргізу жағдайлары, әдістемелері, материалдары ... ... 26
2.3 Тәжірибелік зерттеуде қолданылған агротехникалық шаралары ... ... ... ...28 3 Тәжірибе жұмысының нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
4Жаздық қатты бидай дақылын өсірудің экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
5 ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 7
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОСЫМШАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қатты бидайдың жұмсақ бидайға қарағанда егістіктегі таралымы шектелген.Себебі оның агроклиматтық жағдайларға икемділігі нашарлау және экологиялық әртүрлілігі өте аз.Осыған орай қатты бидай селекциясына күрделі нәтижелі жұмыстар қажет.
Соңғы кездері Қазақстанның егіншілікпен айналысатын аймақтарында қатты бидай сорттарының көлемі жылдан-жылға өсіп келетіндігі байқалады.Қатты бидай (Triticum durum) сорттары макарон өндіру,кондитерлік өндірісте және басқада салаларда негізгі шикізат көзі болып саналатыны баршаға мәлім.
Қазіргі таңда еліміздің агроэкологиялық және табиғи-климаттық жағдайына байланысты жаздық және күздік қатты бидайдың негізінен он екі сорты аудандастырылған.Агрошаруашылығы мамандары үшін бидайдың сорты мен өнімінің жоғары болғандығы қажет. Осыған сәйкес, ауру-зиянкестерге, сұламалыққа, құрғақшылыққа төзімді, жоғары сапалы сорттарға ғылыми тәжірибелік тұрғыда зерттеулердің қажет екені белгілі.
Ғылым ретінде өсімдік селекциясы генетика принциптеріне сүйенеді. Генетика–тұқым қуалау, оның заңдылықтары мен өзгергіштіктің пайда болу механизімін анықтаса, селекцияның нәтижелері тәжірибеде болжауға мүмкіндік береді. Алғашқыда генетиктер жақсы айқындалған сапалық белгілерге әсер ететін генге көңіл бөлді, мысалы, ауруға төзімділігі және морфологиялық белгілері анық байқалады. Кейінірек генетиктер сорттың өнімділігі жоғары, биік өсетін, сұламалыққа төзімді және ерте пісетін, сапалығы жоғары белгілеріне де көп көңіл бөле бастады. Қатты бидайдың экономикада маңызы зор, ірі өнеркәсіпте макарон жасау үшін таптырмайтын негізгі шикізат ретінде республика ішінде, сондай-ақ экспортқа шығару мақсатында да аса құнды болып келеді. Жаздық қатты бидай Қазақстанда және әлемдегі жоғары сапалы макарон мен жарма, спагетти, кондитерлік және басқа да өнімдер шығарылатыны бағалы дақыл болып табылады. Астық өндіру деңгейі әр
уақытта да барлық елдердің ауқаттылығы мен тұрмысының жақсы екендігін аңғартады.
ҚР АШМ (МСХ) бағдарламасы бойынша 2010 жылға дейін Қазақстан бидайы біздің ауыл шаруашылығы өндірісіндегі негізгі экспорт өнімі болып табылды. Бұл жайында Н.Ә.Назарбаев 2006 жылы Солтүстік-Қазақстан және Қостанай облыстарындағы еңбекшілерімен кездесулерінде нақты айтып өтті.
Қазақстанда жұмсақ жаздық және қатты бидайлары негізінен республикамыздың солтүстік, батыс және шығыс аудандарында егіледі. Соңғы жылдары оларды егу 12-13 млн. га жерді алып отыр, оның ішінде жаздық қатты бидайды егу 400 мың гектар жердің еншісінде. Жаздық жұмсақ бидайдың орташа шығымдылығы 10-12 гац, жаздық қатты бидайдың шығымдылығы біршама төмен. Жаздық қатты бидайдың шығымдылығын арттыру үшін бірқатар агротехникалық шаралармен қатар дақылдың селекциясына көп көңіл бөлінуі керек. Қатты бидайдың селекциясы биологиялық ерекшеліктеріне байланысты белгілі бір қиындықтарға негізделген. Оның негізгі кемшілігі құрғақшылыққа төзімділігінің төменділігінде. Дәннің ұлпасының құрамы мен оның сапасы маңызды болып саналады. Қатты бидайға қоректік режим, су, топырақ және климат жағдайлары қатты әсер етеді. Генетикалық ұқсас материалдарды және төзімді донорларды селекцияда пайдалану иммунологиялық параметрлері жоғары сорттарды шығару процесін жылдамдатады. Қазіргі қатты бидай селекциясының стратегиялық бағыттарының бірі қоршаған ортаның сресстік жағдайларына төзімді, түсімділігі жоғары қатты бидай селекциясының иммундық сорттарды шығаруы мен өндіріске енгізу үшін, жаздық өнімділігі, төзімділігі жоғары бастапқы материялдарын алу өзекті проблема болып саналады.
Қатты бидайдың дәніндегі белок мөлшері, ұлпалары және ұлпалардың сапасы жұмсақ бидай құрамына қарағанда жоғары. Қатты бидайдың құндылығы макарон жасауға жарамды арнайы қасиетіне байланысты дән түзуге қабілетті және бұл осы бидайға ғана тән. Сонымен қатар ол әлсіз жұмсақ бидай үшін жақсы филер болып табылады. Жаздық қатты бидай Қазақстанда және басқа да әлемдік елдерде жоғары сапалы макарон және ірі жарма, басқа да өнімдерді шығаратын ерекше дақыл болып табылады. Дамыған елдерде және басқа да елдерде жұмсақ бидай дәндерінен жарма және макарон жасалынып келеді, бірақ сапасы жағынан олар қара бидай дәніне қарағанда төмен. Сондықтан да қатты бидай дәні таптырмайтын және приоритетті дақыл болып саналады. Өндірістің қарқынды дамуы нәтижесінде макарон жасауда қасиеті басым жаздық қатты бидайдың түсімділігі жоғары жаңа сорттарын шығаруды талап етеді.
Қазіргі уақытта қоршаған ортаның стресс факторларына төзімді сорттардың түсімділігінің төмендеуіне байланысты, егін аймақтары қысқартылған. Макарон өнімдерін негізінен бидай болған күннің өзінде жұмсақ бидай сортынан жасалады.
Сұламалыққа, зиянкес ауруларға төзімді, жаздық қатты және жаздық жұмсақ бидай сорттарынан жоғары сапалы және өнімділігі жоғары сорттарды шығару ауылшаруашылығы өндірісіне өте қажет.
Сондықтан, Қазақстанның Оңтүстік Шығыс аймағының топырақ– климаттық жағдайына бейімделген, мол өнімді, жоғары сапалы, сорттарды шығару үшін селекцияның бастапқы материалдарын сұрыптап алу жаздық қатты бидай селекциясының өзекті мәселелерінің бірі болып саналады.
1 Әдебиеттерге шолу
Қазіргі жағдайда өсімдік селекциясы, өзінің жеке әдістерімен қатар, іргелес биологиялық пәндердің: генетиканың, физиологияның, биохимияның, биофизиканың, иммунологияның, математиканың, экологияның, агрохимияның және басқаларының жетістіктерін пайдаланатын көп салалы ғылымға айналды. Өсімдік шаруашылығындағы прогресс негізінен ауылшаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарының өнімділігін тұрақты арттыру арқылы жетілдіріледі. Шынында да селекция өсімдік шаруашылығында еңбек өнімділігін жоғары экономикалық тиімділікпен арттыратын өте маңызды өндіріс құралы болуда.
Селекция дүние жүзі коллекциясын генетикалық зерттеп, жұмыс коллекциясын құру, шаруашылық-биологиялық белгілері бойынша донорларды, максимум рекомбинантты генотиптер алу, элита өсімдіктерін сұрыптап алу сияқты көп кезеңді процесс.
Нарықтық экономика жағдайында азық–түлікке сұраныс ауылшаруашылығы өндірісінің бастапқы даму қозғалысы болып табылады.
Қатты бидай өнімінің қажеттілігі республикада ішкі сұранысқа және экспортқа өсуде.
Қазақстанда ауылшаруашылығындағы егістік жерлердің көпшілік бөлімі қауіп- қатерлі аймаққа орналасқан. Қатты бидай, Қазақстанда приоритетті дақыл болып саналады. Егістік көлемі жылсайын 230- 240 мыңга. Оның өнімін және сапасын көтеру өте маңызды мәселе болып саналады.
Осыған байланысты, ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді қатты бидай сорттарының өнімін және генетикалық тұрақтылығын көтеру өзекті мәселе болып есептеледі. Сондықтан соңғы уақыттарда өнімнің тұрақтылығы мен экологиялық икемділігіне селекция бағдарламасында және жаңа сортты
сынақтап, оны өндіріске ендіруде үлкен маңыз атқарады. Соңғы 20 жылда жетілдірілген әдіс негізінде жүргізілген зерттеулер бойынша теориялық ізденістер және комплексті, мақсатты экологиялық, селекциялық жұмыстардың нәтижесінде қарқындылығы әртүрлі, қоршаған ортаның стрестік жағдайларына, сонымен қатар аурулар мен зиянкестермен зақымдануларға төзімді және күшті, ерекше құнды дән беретін жаздық қатты бидай және жұмсақ бидайдың 355 сорты ММС беріліп және шығарылды.
Қазіргі уақытта ҚР Дамсинская 90, СИД 88, Омский рубин, Алтайка, Оренбургская 2,10,Наурыз 2,Наурыз 6, Гордеиформе 254 сорттары аудандастырылды және көптеп өсіріле бастады. Бұл сорттар жоғары өнім беруімен қатар, ұн мен дәннің сапасы өте жоғары және орылмай көп тұрып қалған кездегі дәннің жинау алдындағы көктеуіне, әртүрлі вегетация ұзақтығына, аптап ыстыққа, құрғақшылыққа және т.б. төзімділік ерекшеліктерімен сипатталады.
Қандайда болмасын дақылдың түсімділігін жоғарлату үшін белгіленген жерге тиімді агротехникалық әдістерді пайдалану және жоғары агрофонның артықшылығын толығымен пайдалануға болатын сорттарды өндіріске ендіру арқылы жетуге болады және егін түсімділігінің бірден төмендеуі қолайсыздық туғызады. Осыған байланысты ауқымды экологияға бейімделгіш жаздық қатты бидай түрлерін сұрыптаудың әдістерін өңдеу селекциялау процесіндегі өзекті мәселе болып табылады.
Сорттардың экологиялық бейімделгіштік – бұл олардың тұрақты түрде өнім беру қабілеттілігі, агротехниканың және ауа – райының әртүрлі жағдайларында ауқымды арсеналына себепші болатын генетикалық сапасы.
Берілген бағытқа тән белгілер – әртүрлі экологиялық жағдайлардағы сорттарды және селекциялық линияларды бағалау болып табылады. Экологиялық сортты сынау жұмыстарын жақтаған академиктер экологиясы әртүрлі аудандарда өсірілетін сорттарға сәйкес келетін бастапқы материалдарды сұрыптап, толықтай баға беру керек деп тұжырымдайды [10], [11].
Соңғы жылдары бірқатар зерттеушілер өздерінің жұмыстарында экологиялық селекцияларды көрсетті.
Құрғақшылыққа төзімді жаздық қатты бидай селекциясындағы негізгі міндет – өсімдіктің құрғақшылыққа төзімділігі мен оның өнімділігін көрсететін қасиеттерінің үйлестірілуі болып табылады. Оренбургская 2,10, Омский рубин,Наурыз 2, 6, Накат сорттары құрғақшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді. Вегентацияның әртүрлі генотипінің құрғақшылыққа реакциясы өз зерттеулерінде қарастырды.
Жоғары температура жағдайында құрғақшылықтың әсері бірден байқалмайды, бірақ өсімдіктің өнім беруші әртүрлі компаненттеріне әсер ету сипаты жағынан айырмашылығы бар.
Көптеген жылдар бойы зерттеу жүргізу нәтижесінде Батыс Қазақстанда өсірілетін қатты бидайдың 1 үлесі алынды. Белгілердің жоғары деңгейде табуынан құрғақшылыққа төзімді сорттар тұрақты өнім береді.
Біздің республикамыздың әртүрлі аймақтарында жаздық қатты бидайдың селекциялық белгілеріне экологиялық-генетикалық зерттеулер жүргізілді.
Селекцияның тиімділігін арттыру және сортты шығаруды жылдамдату үшін селекционерлер жақсы сортүргілерді жинап, көбейтіп, селекциялық процестерді оптимизациялау бағытында жұмыс жасауда.
Жаңа сорт өсімдіктерден құралған популяцияны көрсетуі керек деп тұжырымдайды өз ойын [4].
- жер үстіне жақсы шығуы, ұтымды агротехника мен репродуктивті мүшелердің жеткілікті болуы;
- тамыр жүйесінің күшті дамуы, топыраққа терең бойлауы мен қамтылуы, қорек пенг ылғалдылықты сіңіру қабілеттілігі;
- транспирация ұзақтығы, өнім бірлігінің суды үнемді тұтынуы, фотосинтездік балсенділіктің артуы, биологиялық заттардың фотосинтезі мен минералы қоректік заттардың түзілу қабілеттілігі;
- энергияны аз жұмсай отырып нақты өнім беретін, қоркетік орта қызметін атқаратын топырақты молайту қабілеттілігі.
Ресей селектционерлері Сібір аймағында өсірілетін сорттардың үлгісіне өздерінің талаптарын ұсынды. Сібірдегі ауа-райы құбылмалы болғандықтан вегентациялық езеңі қысқа және өнім беруі төмен болады, осыған байланысты сорттардың бейімделгіштігін арттыруды талап етеді. Сорттардың жаңа үлгісінде болу керек:
- улы химикаттарды қолданбау үшін негізгі ауруларға қарсы иммунитетінің болуы;
- құрғақшылыққа, аптап ыстыққа, көктемгі және күзгі суыққа және олармен функционалды байланысы бар тамырдың шіруіне төзімділігі.
Жаздық қатты бидай селекциясындағы маңызды мәселелер [13], [15].
1. Қолайлы экономикалық және экологиялық негізде дәннің саплылығы мен өнім беру деңгейін тұрақтандару.
2. Абиотикалық факторларға төзімді сорттарды шығару.
Төзімділігі жоғары өнім алудың нақты негізгі сорт болып табылады, ол өсірілетін жердің жағдайларына сәйкес келуі керек және тауар өндіру сұраныстарына жауап беруі қажет.
Жаздық қатты бидай селекциясындағы аса маңызды мәселелер Солтүстік Қазақстанда ерте пісетін, немесе орташа пісетін сорттарға қарағанда 4-5 күн ерте пісетін сорттарды шығару болып табылады. Осы дақылдардың перспективті ерте пісетін соттары қазіргідегідей барлық ауданның 10%-н емес, 30% қамту керек. Себебі күзгі-қысқы қалдықтарды пайдалана отырып ерте пісетін сорттар жақсы дами отырып, жазғы аңызғақ пен ыстыққа дейін өнім беріп үлгереді. Сонымен қатар көктем ұзаққа созылған жылдары олар суық түскенге дейін түсім беріп үлгереді.
Павлодар ауданы шаруашылығында тұрақты өнім алу үшін мақсатқа сәйкес пісіп-жетілуі әртүрлі 2-3 сорт егіледі.
Таулы аймақтарға ерте пісетін сорттардың 60 пайызын егістікке пайдаланудың қажеттігін айтады және олардың биологиялық ерекшкліктері әртүрлі, яғни сапасы жоғары, әрі мол өнімді дән береді, ал дәннің түсімі жағынан орташа пісетін генотиптердің деңгейімен бірдей болады [5].
Осыған байланысты бидай дәнінің құндылығына қарамастан олардың сапасын жақсарту міндеті стратегиялық маңызға ие. Бидайды азық-түлік мақсатында артық пайдалану салдарынан құнды, күшті бидайлардың тапшылығы байқалады (70% дейін). Сонымен қатты және құнды бидайға деген сұраныстың артуы біздің елімізде және шет елдерде де бар екендігімен түсіндіреді.
Технологиялық сапасы жоғары сорттарды сұрыптау алу үшін селекциялық материалдарды кезең бойынша бағалауды ұсынады [7], [10], [11].
Дәнің сапасына қарай гибридті линияларды сұрыптау үшін жеке-жеке таңдалып алынған F3 ұрпақтан бастайды. Халықты қамтамасыз ететін басты азық-түлік өнімі болып саналатыг нан және макарон жасалатын құнды сорттардың құрамындағы ақуыз, ұлпа және ұлпаның сапасы, дәннің жылтырлығы және нанның шығу мөлшері, наубайханадағы оның құны маңызды болып табылады.
Зерттеушілердің салыстырмалы зерттеулерінен пісіп жетілуі әр әртүрлі жаздық қатты бидайдың ата-аналық сорттарының F1 – F2 ұрпақтарының гибридті комбинациясын будандастыру кезінде өсімдіктің генотипіне, вегетациялық жағдайына және оның қарым қатынасына байланысты, көктеу және масақтану кезеңінің ұзақтығы өзгеретіндігі анықталды [3].
Жаздың аптап ыстық құрғақ кезеңінде жаздық бидай жылдам өседі, ал салқын жаңбырлы жазда фаза аралық кезең ұзарады және әдеттегі мерзімнен кеш піседі. Саратов облысында орташа алғанда май айының 20-22 аралығында масақтану қарқынды жүреді.
Масақтанудың фаза аралық кезеңінің ұзақтығы, балауыздың пісіп-жетілуі 22,30С температура кезінде 24 күнді құрайды. Егіннің көктеу кезеіңнің ұзақтығына және шоғырланып көктеуіне ауа температурасы, ал түтіктегі шоғырлануға-көктеуге және масақтану мен сүттенуге қалдықтар әсер етеді. Көктеу-масақтану кезеңінің ұзақтығы және түсімділігі арасындағы кері корреляциялық байланыс бар. Алғаш рет орталық Уралда [1] егіннің түсімділік жоғарлататын негізгі метеорологиялық факторлардың параметрлерін анықтады. Ерте пісетін сорттар бойынша туындаған сұрақтарды шешу үшін ерте пісуге байланысты селекцияларға кешенді зерттеулер жүргізілді, сорттардың бейімделу қасиеттері анықталды және соның ішінде Мемреестрдің селекциялық жетістіктеріне енген ерте пісетін сорттарды жұптап сұрыптау принципі және ерте пісуге қабілітті селекцияларды будандастыру дәлелденді, ерте пісетін және орташа пісетін перспективті сорттар алынды.
Бізден топырақ-климатты жағдайлары мүлдем басқа жерлерде аналогиялық зерттеулер жүргізілді және зерттеу нысаны ретінде басқа селекциялық материалдар пайдаланылды. Бұл ҚР әртүрлі топырақ-климатты жағдайларына сәйкес жаздық қатты бидай сорттарын шығаруға байланысты селекциялық және теориялық жұмыстардың өзектілігі растайды. Қаты бидайдың сорттарын шығаруда жақын шет ел селекционерлері жетістіктерге жетті: Накат, Дружба, Харьковская 3, 9, 11, 15, 19, 46 (Украина), Саратовская 40, 57, Саратовская золотистая; Безенчукская 105, 115, 139, Оренбурская 2, 10, Оренбурская ранняя, Алтайка, Алмаз, Агат, Антей, Ракета, Ангара, Кристалл, Корунд, Жемчужина, Гордеиформе 6673, Леукурум 57, Омский рубин, Жемчужина Сибири, (Россия)(36.38.41). Селекция үшін бастапқы материалдарды сынау және шығару жұмыстары бойынша таттануға төзімді, қысқа сабақты түрлерді алуға және Fr. Aestivum түр аралық гибридизацияларға, индуцирленген мутагенезге көбірек көңіл бөлінетін СИММИТ және ИКАРДА халықаралық ұйымдастыру шаралары жүргізіледі [28].
Қатты бидай өндіретін көптеген елдердің арасында жаңа сорттар шығаруда біршама жетістіктерге жеткен елдер Болгария, Италия, Индия, Сирия, Канада, АҚШ, Франция, және Иран [28].
Мынадай елдерде осы сұрақ бойынша панент іздестіру жұмыстары жүргізілді: ТМД – 1990-2004, АҚШ–1964-2004, Канада – 1964-2004, Италия – 1964-2004, Ұлыбритания – 1965-2004, Франция – 1969-2004, Сирия–1960-2004, Марокко – 1970-2001.
Шет елдердегі селекциялық жұмыстарды тәжірибеден өткізу нәтижелері көрсеткендей, негізгі бидай егетін елдерде – Канада, АҚШ, Мексика, Аргентина, Австралия, Италия, Индия, Франция селекция жұмыстары жоғарғы теориялық деңгейде жүргізіледі және олардың материалдық техникалық базасы жақсы. Осының барлығы Америка селекционерлерін үлкен жетістіктерге жеткізді, олардың әртүрлі жағдайларда қатты бидайлардың шеткі жапырақтарының ауданына генетикалық талдаулар жасалды, себудің қалыпты және кеш егумезгілінде қатты бидай дәні массасының генетикалық құрылымы анықталды [8]. ғалым-селекционерлер, селецияның бейімделуіне гаметаны сұрыптауды қолданып, қатты бидайдың құрғақшылыққа төзімділік түрлерін Сібір экотипіне бейімделген сорттарды шығары үшін пайдаланылды [8], [9], [10], [11].
Ресей селекционерлері тез пісетін, жапырылуға төзімді, өнімділігі мен иммунитеті жоғары бастапқы материалдарды шығаруғда үлкен жұмыстар жүргізді, олар таттануға төзімді, қысқа сабақты түрлерді алуға және Tr. Aestivum (39.37.42). түр аралық гибридизацияларын шығаруға көп көңіл бөледі.
Қазақстанда қатты бидай селекциясымен айналысқан зерттеушілердің мәліметтеріне қарағанда ауыруларға төзімді боп келетін шығу тегі әр түрлі қатты бидаймен орталық үстіртте бейімделген сорттармен будандастырылу қарастырылуда [24], [25], [26], [27].
Біздің еліміздегі барлық аудандар үшін қатты бидайді егудегі басты мәселе сорттардың өнімділігін жоғарылатқанмен дәннің технологиялық сапасын арттыру болып табылады. Алайда қоршаған ортаның қолайсыз жағдайлар әсеріне қарамастан жоғары деңгейде түсім беру қабілнтін сақтайтын жағдайда ғана жоғары сапалы дәнді өндіру тұрақты деп саналады. Селекция бағытын анықтауға және қатты бидайды егуге қиындық тудыратын әр алуан факторлар бастапқы материялдарға көңіл бөлуді талап етеді.
Құрғақшылыққа төзімділік пен тез пісу. Қатты бидайдың негізгі массасы еліміздің қуаң жерлерінде орналасқан яғни Повольже, Қазақстан аймақтары, Батыс Сібірдің далалық аймақтары, орталық қара топырақты далалы аудандары және т.б. үзбей құрғақшылық әсеріне тап болатын ылғалдылығы төмен аймақтарға жатады. Көбінесе оңтүстік шығыс аудандарда қуаңшылық жылдары жиі қайталанады, сол себепті де өсімдіктер әсіресе, дәндердің дәнденуімен пісіп жетілу кезкңінде қатты жапа шегеді. Дәл осы жерде ұзақ жылдар табиғи және қолдан сұрыптау нәтижесінде қуаңшылыққа төзімді және түсімділігі жоғары жаңа сорттарды шығару мақсатында генетикалық негіз есебінде пайдалануға болатын қуаңшылыққа төзімді қатты бидай жетілдірілген. Осындай қасиеттер Повольждегі: Мелянопус 69, Кркснокутка 6, Саратовская 40, Саратовская 41, Мелянопус 2835, Мелянопус 2834, Гордейформе 1816, Безенчукская 139, және т.б. жеткілікті форма (к-6603), сонымен қатар Қазақстанда: Акмолинка 5, БАҒЗИ лениалары (к-53939, к-53943, к-53870, т.б.) және жергілікті фромалар (к-37009, к-37064, к-37087, к-34282) бар.
Құрғақшылыққа төзімді үлгілердің арасында ұрықтануы 4-5ке дейінгі аралықта болатын сорттарға ерекше көңіл бөлінген. Олар: Алмаз (Сібір БАШИ ауыл шаруашылығы), Анкара (Краснодар БӨШИ ауыл шаруашылығы), Леукурум 1805 (Оңтүстік шығыстағы БӨШИ ауыл шаруашылығы), Краснодарская 362 (Краснодар БӨШИ ауыл шаруашылығы), к-44170 (Индия), к-17090 (Ливан), к-53108 (Марокко) т.б.
Құрғақ аудандарда сорттардың вегетациялық кезеңін қысқарту арқылы қуаңшылықтан құтылуға болады, әсіресе қуаңшылыққа тез пісетін үлгілер: Оңтүстік Азия және таяу Шығыстағы Аktofas6 Menceki6 karakilchik (Түркия), Jayraj (Индия), к-44907 (Сирия), Persian Red (Израиль) қызығушылық танытып отыр. Физиолоктардың зерттеуі бойынша аптап ыстыққа төзімділігінің бір уақытта жоғарлауы және жалпы метаболизм деңгейінің төмендеуіне бағытталған физиологиялық механизмдердің жылдам мобилизациясы осы бидайларға тән.
Жерорта теңізіндегі қатты бидайлар ерте көктемдегі қуаңшылыққа жылдам төтеп бере алады, бірақ пісуімен дәндену кезеңінде аса төзімділік көрсетпейді. Бұл Grifoni, VZ – 178, VZ - 156, VZ – Б(Италия), жергілікті к-53108, к-53131 (Марокко), Qued Zenati 368, Biskri Ac 2, Zenati X Bouteille (Алжир), к-16508, к-16551 (Тунис) т.б.
Құрғақшылыққа төзімділігі орташа Солтүстік Америкадағы сорттар селекцияда жылдам піснтіндігімен бағаланады: CB – 8004, Stewart, Mindum, Lakota, Wells, Minn, № 13333, Wascana, Wakooma және басқалары. Повольжеде қолдан суарылатын жерлерде тез пісетін Харькоуская 7 (УКРНИИРСиг), Саратовская 41, Гордеиформе 1816, Гордеиформе 2866 және т.б. (ауылшаруашылығы ҒЗИ оңтүстік) сорттарының өнімділігі жоғары.
Повольже үшін егуге ең қолайлы сорттар жапырылуға төзімді, тез пісетін және мол өнім беретін сорттар: Grosby, Rugby (АҚШ), Cocorit 71, Jori 69 (Мексика).
Батыс Сібір Қазақстан үшін тех пісетін сорттар Канададан алынған Hercules, RD 3-2, CB -8616, Macoun; АҚШ – Botno, Leeds, Rolette, Rubis, Ward, Wells; тез пісетін құрғақшылыққа төзімді линиялар ВНИИЗХа – к – 53939, к – 53943, к – 53870. Кишинев АШИ (к - 51867) және Молдавия ғылым Академиясында (К - 56627) күздік тез пісетін қатты бидай линиялары қызығушылық тудыруда. Қоңыр және сары таттарға өте қабілетті линиялар, осы ауруларға төзімді алынған линиялары ВСГИ стандарттан бұрын масақталады және пісіп жетіледі. Қысқа сабақты жапырылуға төзімді Румыниялық үлгілер арасындағы ерте масақталатын сорттарға мыналар жатады: DF 14-70, DF 9-71 (күздік), DF 17-72 (жаздық).
Дән сапасы. Қазіргі уақытта дайындалатын қатты бидай сапасы мемлекеттік стандартқа сай келмейді, осыған байланысты селекционерлердің алдында дәннің сапасын жақсартудың жауапты тапсырмасы тұр. Осыған қарамастан бұл белгілер көбінесе өсіру жағдайларына, санына және топырақ құрамындағы тыңайтқыш сапасына тәуелді. Көбінесе ол сорттың бастапқы қасиетіне байланысты анықталады.
БАШИ әлемдік коллекциясында сорттың белгілерін анықтайтын жиынтықтары бойынша жоғары технологиялық қатты бидай сорты шығарылды. Олардың арасында отандық сорттар Белотурка, Кубинка (Алтай өлкесі), Қайрақ, Акмолинка 5, Пластоваия 13 (Қазақ ССР), Батыс Сібір және Повольждегі жергілікті бидайлар. Шетелдік сорттардың арасында макарон жасауға қолайлы сапасы жоғары бидайлар Алжирлік (к – 16272, к - 15326), Тунистік (к – 53162), Израиль (к - 44910), Индия (к - 44162), Испания (к - 20612), Италия (к – 18509, к – 19330, к – 21812, к – 44723, к - 44751), Туркия (к - 14556), Чили (к - 43126), АҚШ (к – 44421, к – 44422, к – 47890, к-50998), Канада (к-545407, к-46983). Жоғары сапалы қатты бидай сортының дәндерінде белоктың мөлшері көп болу керек. Макаронның нәрлілік құнндылығын белок мөлшеріне байланысты анықтайды.
Құрамында басытқылаушы аминқышқылы – лизиннің болуы белок құндылығын арттырады.
Дагестандағы егістік жерлерде ұзақ уақыт өңделген құрамында белогы көп (170-тен жоғары) үлгілер және Тунистік бидай (к-16924, к-53163), Египетте (к-17285), Иранда (к-38664), Италияда (к-18540, к-25848, к-53046), Португалияда (к-21825), Уругвайда (к-39108), АҚШ (к-52953) сонымен қатар Қазақстанда отандық (к-34282, к-37104, к-11781) және Қырғызда (к-41368) бидайлар селекционерлердің аса қызығушылығын тудырып отыр.
Ауруларға төзімділік. Көп жылдар бойы БӨШИ бидай зерттеу бөлімінде суармалы жерлер және географиялық жағдайы әр түрлі аудандағы қатты бидай коллекциясына зерттеулер жүргізілуде. Өнімділігі жоғары тез пісетін, жоғары сапалы, жапырылмайтын, жұқпалы ауруларға төзімді (әсіресе қоңыр татқа) үлгілерге көп көңіл бөлінуде. ТМД – елдеріндегі қатты бидай егілетін аудандарында зең ауруларының арасында қоңыр тат көп таралған және дәнді зерттеу астық шаруашылығына көптеген шығын келтірді. Қатты бидай осы патогенге төзімділігі бойынша донор болып табылады. Шетелдік қатты бидай арасында күздік егістік кезкңінде қоңыр татқа төзімді болған сорттар: Чирпан 13 және Болгарияның жергілікті үлгілері (к-44363, к-44376), Албанияның жергілікті сорттары (к-43068, к-43156 және к-43188) сонымен қатар Arnaut de cie studina Румыниядан, мароккан жергілікті бидай (к-16431), Туркияның жергілікті бидайы (к-20841, к-14426), Үнділік үлгілер (к-44162).
Өсімдік биіктігі. Соңғы жылдары қатты бидай сортының көрсеткіштері біршама төмендеп, ал жапырылуға төзімділігі жақсарған. Дегенмен жоғары агрофонды қажет ететін сорттарды табу селекцияның бір бағыты болып қала береді.
Канададан, АҚШ-тан, Мексикадан, Италиядан және т.б. қарқындылығы жоғары сорттарды бөліп алу мүмкіндігі жоғары елдерден қысқа сабақты, қатты бидай үлгілерімен БӨШИ коллекциясы толыға түсті. Сонымен қатар қолдан суғарылатын жерлерде пайдалана бастады. Харьковская 46 сортын Италияндық және Мексикалық сорттарды будандастыру негізінде В.А.Пухальскии және Н.Ф.Аникеевалар алған. Қысқа сабақты қатты бидай қажетті донор болып саналады. Олардың кейбіреулері мысалы, ТК 543 (Тимирязевскии Карлик) ТК 557 Алтай және орталық Поволжье жағдайында тез піседі және жақсы өнім береді; ТК 542, ТК 548 сортының сапасы Швед шыбынына төзімділігімен байланыстырылады, ал ТК 554 сорты сабақтардағы таттарға төзімді. Жапырылуға төзімділік танытқан, орта бойлы сорттарға: Австралиялық (Grandur Miradur), АҚШ-тық (Vic, Edmore, Rugby), Туркиялық (Akharan) және отандық сорттар Ангара, Леукурум 54, Харьков 7, Башкирская 17 және т.б.
Белгілер жиынтығы. Бірщама белгілер үйлескен жағдайда үлгілер өте бағалы болып саналады.
Жоғары түсімділік қоңыр және сабақтағы таттарға төзімділік Италиялық (VZ-Б, Castelfusano, Tito, Gerardo 664) қысқа сабақты сорттарға тән. Кейбір үлгілер қоңыр татқа төзімді гендермен үлестірілген. Бұлар Sassari 0130, Creso (Италия), к-56802, к- 56807, к-56814 т.б. (Мексикалық линиялар); өнім беру жоғары, белогы көп дәні бар қысқа сабақты сорттар: Valriccardo, Valnova, Appulo (Италия), DT-441 (Канадалық).
Қатты бидайдың генофонды ежелгі жер орта теңізіндегі бір қалыпты табиғи жағдайларға байланысты түзілген немесе будандастырылуға өте қолайлы Полба және жұмсақ бидаймен ғана гибридизациялау жолымен көбейтілген және тағы да басқа көп кездеспейтін түрлермен будандастырып алынған.
Жұмсақ бидаймен будандастыру қатты бидай сорттарының өнімділігін жоғарылатты және жапырылуға төзімділігін көтеріп, өсімдіктің биіктігін аласартты, бірақ ергежейлі гені бар Norin 10 (Irridur, Cando, Mida, Cocoraque 75 және басқалар) жоғары түсім беретін сорттардан макарон жасау үшін сапасы төмен болып келкді. Қатты бидаймен жұмсақ бидай химиялық құрамы дәннің биохимиялық және технологиялық қасиеті жағынан біршама айырмашылықтар бар. Қатты бидай дәнінің сапасын жақсарту үшін генетикалық жағынан жақын түр T. Turanicum Jakubz. Қолданылды. Осы түрдің үлгілерін бағалау кезінде БӨШИ технологиялық зертханасында құнды бастапқы материал анықталды. T. Aethiopicum Jakubz түрінен макарон жасау үшін тиімді үлгілер алынды. АҚШ селекционерлері бұл түрді қатты бидайдің сабақтарына түсетін татқа төзімділігін жоғарылату үшін пайдаланады. Сонымен, құрылымы күрделі Botno, Wart, Rugby сорттары алынды.
Селекциялық мәселелерді шешуде ерекше орын алатын қатты бидай, әлемдік өсімдіктану ресурстарына жатады және Н.И.Вавилов атындағы өсімдік шаруашылығында бүкілодақтық ҒЗИ-да жинақталған. БӨШИ соңғы жылдары шетелдерде және ТМД елдерінде қатты бидай селекциясы үшін жаңа бастапқы материалдарды мобилизациялау бойынша батыл шара қолдануда.
2 Тәжірибелік жұмысты жүргізу жағдайлары, материалдары және әдістемелері
2.1 Топырақ- климаттық жағдайлар
Дәнді дақылдардың өнімділігін көтеру, қазіргі егін шаруашылығының өзекті мәселесі. Жергілікті жердің сорт түрлері ауылшаруашылығына қажетті құнды белгілері селекция үшін сұрыпталып отырады. Әрбір шығарылған сорттың ауруға және сыртқы орта факторларына төзімді, сапасы жағынан күшті, өнімінің жоғары болуы оның өніп-өсетін топырақ құрамына және климаттық жағдайына байланысты болады.
Топырақ қабаты әртүрлілігімен сипатталады. Бұл топырақ түзу қабатының біркелкі еместігімен түсіндіріледі. Топырақ зерттеудің маңызды бөлімі – топырақ кескінінің морфологиялық белгілері бойынша сипаттау. Осыған байланысты топырақ түзу процесінің бағытын анықтап, топырақты жіктеуге болады. Топырақтың генетикалық және агрономиялық ерекшеліктерін білу үшін топырақтың морфологиялық белгілерін, физикалық, химиялық және биологиялық қасиеттерін байланыстыра зерттеу керек.
Басты морфологиялық белгілері: топырақ құрылымы, әр қабаттың қалыңдығы, түсі, механикалық құрылымы, құрылысы, жаңа түзілуі.
Топырақ құрылымы – топырақтың вертикальді бағытта оның қабаттарының ауысуы. Бұл горизонттар бір-бірімен түсімен, құрамымен және басқа да морфологиялық белгілерімен ажыратылады. Олардың әр түрлі химиялық, механикалық құрамы және микробиологиялық процестер әртүрлі жүреді.Зерттеу жүргізген аймақтың топырағының кескіні төмендегідей кескінделеді:
Ажырт – 0-25 см күңгірт-сұр, ылғалды, тығыз, қабыршақты, құрылымы шаңды түйіршікті, жеңіл құм-балшықты, ауысуы анық байқалады.
В – 25-50 см сұр-құба, ылғалды, тығыздалған, тамыр қалдықтары аз, түйіршікті, жеңіл құм-балшықты, ауысуы біртіндеп жүреді.
ВС – 50-65 см сұрғылт-құба, нашар ылғалданған, тығыз, өсімдік тамырлары сирек кездеседі, құмайтты, аналық жынысқа біртіндеп ауысады.
С – 65-100 см сарғыш-сұрқұба, тығыз, тамыр қалдықтары кейде кездеседі, жеңіл құм-балшықты, ауысуы біртіндеп жүреді.
100 см-ден тереңде сарғыш-сұр құба, құрғақ, құм-балшықты-саздақты, өте тығыз түзілімді.
Топырақтың физика – механикалық қасиеті топырақтың механикалық құрамына байланысты болады, яғни ондағы гумус (қарашірік), ылғал, құрылымдылығы, микроқұрылымды құрамы тағы басқаларына байланысты болады.
Топырақтың физика-механикалық қасиеті өсімдік тіршілігіне тікелей әсер етеді. Бұл қасиет топырақ қабатында дақылдың тамыр жүйесінің таралуына тікелей жағдай жасайды.
Тәжірибе учаскасының топырақ қабатының құрамы ашық-қоңыр, орташа сазды. Шаруашылықтың көрсеткіштері бойынша жыртылатын қабаттағы 0-3
см-де қарашірік (гумус) мөлшері 2,0-207%. Топырақтың жыртылмалы қабатында калий бар, азот мөлшері 1,17%, жылжымалы фосфор 16,9-19,8 мгкг кездеседі.
Келтірілген деректер бойынша талдауды қорыта айтқанда топырақ-климаттық жағдайы, топырақ құрамы, климатының ерекшеліктері жаздық жұмсақ бидай, қатты бидай, күздік бидай, арпа т.б. дақылдардың егіншілігімен айналысқанда өте қолайлы.(1 кесте)
1 кесте
2010жылғы вегетациялық кезеңдегі орташа айлық температура,t° C
Айлар
Ауа температурасы, t0С
Орташа тәуліктік, 0С
Орташа көпжылдық, 0С
Орташа айырмашылығы, 0С
Қаңтар
-10,8
-10,8
0
Ақпан
-3,3
-8,5
-5,2
Наурыз
+1,4
+0,7
-0,7
Сәуір
+13,9
+10,4
-3,5
Мамыр
+16,0
+16,4
-0,4
Маусым
+20,0
+21,2
-1,2
Шілде
+22,0
+24,1
-2,1
Тамыз
+22,2
+22,1
-0,1
Қыркүйек
+20,3
+16,0
-4,3
Өсу кезеңіндегі орташа мәні
11,63
10,18
Әр жыл сайын жауын – шашын мөлшері айтарлықтай ауытқып тұрады. Кей жылдары жауын-шашын мөлшері өте көп болады. Бірақ жауын-шашынның орта мөлшері 400 мм Әр жыл сайын жауын-шашын мөлшері айтарлықтай ауытқып тұрады. Кей жылдары жауын-шашын мөлшері өте көп болады. Бірақ жауын-шашынның орта мөлшері 400 мм деңгейінде тұрақтап тұрады. Бұл ауыл шаруашылық дақылдарының төзімді өнім алуға мүмкіншілік береді.
Жауын-шашын мөлшерін әр айға бөлетін болсақ, топырақтағы ылғалдылық қоры негізінен көктемнің соңы мен жаз мезгілінің басы (сәуір мен маусым айлары аралығы) жоғары болды. Ол жыл бойындағы жауын-шашын мөлшерінің жартысын құрайды. Сосын бұл мөлшер азайып, тамыз-қыркүйек айларында ең төменгі шегіне жетеді. Құрғақшылық және ең жоғары температура күздің басында (қыркүйек) байқалады.
Көктемде ауа температурасының орташа тәуліктік мөлшері көп жылдық орташа мөлшермен сәйкес келкді, ал наурыз, сәуір айларында қарашірік қалдықтары жылдық орташа мөлшерден екі есе көп түсті, бұл топырақтың ылғалдылығына қолайлы жағдай туғызды.
Жаз айларында, яғни мамыр мен тамызда топырақта қарашірік қалдықтары өте аз болды. Тәлімі стационардағы шілде айында дәннің түзілуі кезінде ылғалдылықтың жетіспеуі астықтың түсім беруіне әсер етті. (кесте 2)
2 кесте
2010жылғы вегетациялық кезеңдегі орташа айлық жауын-шашын мөлшері, мм
Айлар
Жауын-шашын
Ылғалдылық қатынасы, %
Қар жамылғысының биіктігі
орташа көпжылдық
ай бойы
жылдық орташа
Қаңтар
19,8
11,5
-8,3
-
14
Ақпан
21,9
44,3
-22,4
-
0
Наурыз
48,8
55,3
-6,5
-
0
Сәуір
56,5
85,9
-29,4
70
0
Мамыр
61,6
188,0
-126,4
66
0
Маусым
53,9
44,9
-9,0
63
0
Шілде
26,6
92,5
-65,9
55
0
Тамыз
21,2
8,4
-12,8
43
0
Қыркүйек
15,9
8,9
-7,0
61
0
Өсу кезеңіндегі орташа мәні
326,2
539,7
60
0
Шілде айында пісіп-жетілу кезеңінде көпжылдық орташа мәліметтермен салыстарғанда жауын-шашын қалдықтары 3 есе көп түсті және суық түскендігі байқалды (жылдық орташа мөлшерімен салыстырғанда 1-2°С төмен). Дәннің толысу процесі жүрген кезде, керісінше температура жоғарылаған жағдайда жауын-шашын қалдықтары 12,8 мм төмен түсті.
Жаздық қатты бидай дақылдарын өсіру үшін топырақ-климаттық жағдайлар толығымен қолайлы.
2.2 Зерттеу жұмысының міндеті, материалдары және әдістемелері
Жаздық қатты бидай селекциясының негізгі басты әдісінің бірі будандастыру болып келеді, және осы қазірде де солай болып қала береді. Бұл әдістің нәтижесі ата-ана компоненттерін дұрыс таңдауға, селекция материалын бағалап, трансгрессивті линияларды сұрыптап белгілі агроклиматтық аймаққа топтастыру.
Қазақстанда бұл бағытта әсіресе оңтүстік шығыс жағдайда өте сирек жүргізілуде.
Қазіргі жаздық қатты бидай селекциялық процесін жүргізу әдістері толықтыруды және жетілдіруді қажет етуде. Осыған орай қатты бидай селексиясының өзекті мәселелерінің бірі болып саналады.
Осыған орай тәжірибелік жұмысымыздың мақсаты жергілікті аймақтың топырақ-климаттық жағдайына бейімделген, мол өнімді, жоғары сапалы, ауру-зиянкестерге төзімді қатты бидай сортүлгілерінен селекцияның бастапқы материалдарын сұрыптап алу.
Зерттеу жұмыстары Алматы облысы, Қарасай ауданындағы Алмалыбақ ауылындағы, АО ҚазАгроИнновация Өсімдік шаруашылығы және өсімдік қорғау ғылыми зерттеу өндірістік орталығының жаздық қатты бидай селекциясы бөлімінде жүргізілді.
Берілген мақсатты жүзеге асыру үшін келксі міндеттер қойылды:
Экологиялық географиялық жаратылу жағдайлары әртүрлі жаздық қатты бидай сорт үлгілерін зерттеп, оның тәжірибелік селекцияда шаруашылыққа құнды белгілері мен қасиеттерін анықтау.
Селекция питомнигімен сұрыптап алынған жаздық қатты бидай сорт үлгілері Дамсинская 90, СИД 88, Қарғала 9, Наурыз 6, Қарғала 3, Дамсинская янтарная, Оренбургская 10, Оренбургская 2 ауданы 4,0 ш.м. мөлтекке 4 қайтарымда ССФК-7 сепкішімен бақылау питомнигіне себілді. Жаздық қатты бидай гибридті материалы сызғыштың көмегімен мөлтектің ұзындығына байланысты ұзындығы – 2м, ені -2м, қатар аралығы 20см болып себіледі. Қатардағы дәндер аралығы 5см. Жалпы көлемі 250ш.м. Себу мөлшері 1га 4,5млн өнгіш тұқым есептелген.
Топырақты тыңайту, себу, себілген материалға күтім осы аймаққа сәйкес агротехникалық шараларға байланысты жүргізіледі. Әр шаршы метірге ауылшаруашылығы дақылдарының сорты сынақ комиссиясынан өткен тұқымдар себілді.
Сортүлгілерін зерттеудің әр кезеңдеріндегі фенологиялық бақылаудың дәлдігі, тәжірибе учаскесіндегі сорт үлгілерге дәл уақытында (екі күн сайын) бақылау мен есептемелер жүргізілді.
Тұқымның өнген күні, жер бетіне ең бірінші жапырақтың беткі қабаты көрінген күнмен белгілінеді. Толық өну 75% артық болу керек.
Түптенудің басталуы, өсімдіктердің көбінде негізгі сабақтан үшінші жапырақ және жанама сабақтың бірінші жапырағы шыққанда белгіленеді.
Масақтанудың басталғанын, масақтың соңғы жапырақтың қойнауынан жартылай жылжыған кезде білеміз. Әр сорт бойынша өсімдіктердің масақтанғаны 75% жеткенде толық масақтанған болып саналады. Бұл күнді, егіс журналына жазамыз.
Өзінің дамуын тоқтатқан дән масақпен бірге сарғаяды. Балауыз тәріздес болып, пышақпен кескенде кесіледі.
3 рет қайталанған үлгілерден алынған 10 түрлі масаққа зертханалық талдау жасалады.
Масақтың өнімділігі. Мөлтектегі өнімді масақтардың ортақ санын, өсімдіктердің ортақ санына бөлумен анықталады.
Негізгі масақтағы дәндер салмағы, кесіліп алынған 10 негізгі масақтың дәндерәнің ортақ санымен наықталады.
Масақтың ұзындығы халықаралық классификатор СЭВ-7 шкаласы бойынша анықталды:
Өте қысқа (4 см төмен)
Қысқа (4,1-5,0 см)
Орташа (5,1-8,0 см)
Ұзын (8,1-12,0)
Өте ұзын (12 см жоғары)
Масақтағы масақшалар саны көз мөлшерімен шкала бойынша анықталады:
Өте аз (12 төмен)
Аз (12-17)
Орташа (18-23)
Көп (24-29)
Өте көп (29 жоғары)
Негізгі масақтағы дәндер саны және салмағы 10 масақтан алынған дәндерді үгітіп, санағаннан кейінгі ортақ санмен анықталады.
Өсімдіктің биіктігін анықтау келесі сандармен көрсетіледі:
Ергежейлі (0-60см);
Қысқа сабақты (61-100см);
Орташа сабақты (101-125см);
Ұзын сабақты (136см жоғары);
Бидайдың ергежейлі формалары мен қысқа сабақты формалары 60-100см аралығындағыларды біріктіріп, қысқа сабақтылар тобына жатқызамыз.
Дәндер саны.
Өте жақсы дәнденген (50 дән);
Жақсы дәнденген (41-50);
Орташа дәнденген (31-40);
Аз дәнденген (30 дән);
Ортақ мәні, ортақ квадраттық ауытқулар және вариация коэффициенті әдістемесі арқылы анықталды [17].
2.3 Агротехникалық шаралар
Егіншілік мәдениетін арттыру өсірілетін дақылдардан сапалы және мол өнім алудың негізгі кепілі болып саналады. Осы күрделі мәселенің оңтайлы шешімін табу ауыспалы егіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz