Қазақстан Республикасында көші-қон үрдісінің әлеуметтік аспектілері
МАЗМҮНЫ
КІРІСПЕ 2
Тарау I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӨШІ.ҚОН ҮРДІСІНІҢ
ӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІЛЕРІ 6
1.1. Көші.қон үрдісі туралы үғым 6
1.2. Көші .қон үрдісін реттейтін заңдардың қалыптасуы 13
1.3. Көші.қон түрлері 18
Тарау II. ОРАЛМАНДАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘРТЕБЕСІ 24
2.1.Оралмандардың өлеуметтік мәртебесі және олардың Қазақста*
Республикасының азаматтығын қабылдау мәселелері 24
2.2. Оралмандардың әлеуметтік жағдайы және жүмыссыздық мәселесі ... 36 Тарау III. КӨШІ.ҚОН МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҮЛТТЫҚ
ҚАУІПСІЗДІККЕ ЫҚПАЛЫ 48
З.І.Үлттық қауіпсіздіктің түсінігі және оның егеменді мемлекетіміз
үшін маңызы 48
3.2. Қазақстанның үлттық қауіпсіздігіне Қытай миграциясының ықпалы.58
ҚОРТЫНДЫ 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 68
КІРІСПЕ 2
Тарау I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӨШІ.ҚОН ҮРДІСІНІҢ
ӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІЛЕРІ 6
1.1. Көші.қон үрдісі туралы үғым 6
1.2. Көші .қон үрдісін реттейтін заңдардың қалыптасуы 13
1.3. Көші.қон түрлері 18
Тарау II. ОРАЛМАНДАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘРТЕБЕСІ 24
2.1.Оралмандардың өлеуметтік мәртебесі және олардың Қазақста*
Республикасының азаматтығын қабылдау мәселелері 24
2.2. Оралмандардың әлеуметтік жағдайы және жүмыссыздық мәселесі ... 36 Тарау III. КӨШІ.ҚОН МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҮЛТТЫҚ
ҚАУІПСІЗДІККЕ ЫҚПАЛЫ 48
З.І.Үлттық қауіпсіздіктің түсінігі және оның егеменді мемлекетіміз
үшін маңызы 48
3.2. Қазақстанның үлттық қауіпсіздігіне Қытай миграциясының ықпалы.58
ҚОРТЫНДЫ 64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 68
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы сияқты мемлекетте де көші-қон үрдісі ерекше маңызға ие болды. Себебі сан жылдар бойы отарлаудың, жер аударудың, тың игерудің, жер байлығын игеру саясатында XX ғасырдың басында басталған халықты орналастыру КСРО-да Қазақстанда ғана көші-қон деңгейіне эсер етті1. Жетпіс жыл бойы жалғасқан Кеңестік өкімет қүлағаннаң кейін ғана еліміз өзіндік көші-қон мәселесін шешуге қолы жетті.
Көші-қон тақырыбы жалпылай алғанда өте кең мағынаға ие. Сондықтан мүның тек қана зерттеу методологиясын ғана сараптамай, көші-қон үрдісі кезінде пайда болатын олеуметтік мәселелерге де көңіл бөлінді.
Көші-қон мәселесі еліміз өмірінде айрықша күрделігімен ерекшеленді. Қазақстандағы жалпы көші-қон үрдісімен мен қатар экологиялық апат салдарынан және өндірістің қүлдырауына " байланысты республиканың ішкі коші-қоны де аса күрдеМ жағдай қалыптастыруда. Республика көлеміндегі заңсыз көшіп-қонушылар\мен босқындардың ағыны да бой корсете бастады.
Осындай ауқымды да күрделі көші-қон моселесі Президенттің "Көші қон саясатының 2000 жылға дейінгі негізгі бағыттары" деп аталатын Жарлығында атап көрсеткендей: "Негізгі реттеуші қүқықтық базаның болмауы және қаржылық қамтамасыз етілмеуіне орай жаңа тенденциялардың көрініс табуына байланысты болып отыр" деп айқындауы аса маңызды тетік ретінде қаралады.
Халықтың көші-қоны көптеген ғылым салаларының зерттеуіне мүрындық болған маңызды проблемалардың бірі.
Атап айтсақ, Бүл мәселелер бойынша социология, демография, саяси экономика, экономикалық география, халық географиясы, экономикадағы еңбек ресурстары, заң салалары жан-жақты зерттеуде. Мүның озі қазіргі коғамдағы көші-қон мәселесінің басты маңыздылығын айқындайды.
Көші-қон ең жоғарғы деңгейде белгіленетін адамзат мәселесі деуге болады. Өйткені, адамдардың түрақты жерін өзгертіп бір елден екінші елге келуі, кетуі немесе таптардың бір ауданнан екінші ауданға, қалаға қозғалуына байланысты олардың алдындағы пайда болатын мәселелерді шешуге тура келеді.
Соңғы жылдары біздің республикамыздан эмифацияға кеткендердің 71 проценті таяу шет елдерге қоныс аударған. Ал бүл елдерден Қазақстанға келгендер — барлық эмигранттардың 91 пайызын қүрайды. Іс жүзінде Бүл Қазақстанды емін-еркін жайлаудың "еркін аймағына" айналдырған. Өйткені бүған кедергі болар заң 1997 жылғы желтоқсанның 13-де ғана қабылданды. Бүрынғы Қазақстан Республикасының "Коші қоны туралы" 16.06.1992 ж. заңында мүндай кедергілер қарастырылмаған. Сонымен қатар бүған дейін жүмыс істеп келген Бүл заңда иммиграциялық қор және жер қорын қүру заң жолымен қамтамасыз етілмеген болатын.
Көші-қон үрдісіне қатысушы субьектілерді бірнеше топтарға белуге болады. Атап айтсақ, біріншіден, қазіргі кездегі әлемдегі әрбір кеші-қон үрдісі — бүкіл әлемдегі елдерде маңызды мәселеге айналуда. Көші-қон үрдісі әртүрлі қоғамдық жүйеде әлеуметтік эономикалық даму ерекшеліктері басқа елдерде де ерекше қарқынмен көзге түсуде.
Бүл мәселелер Қазақстан Республикасы мен басқа шет мемлекеттер арасындағы болатын халықаралық көші-қонда, сондай-ақ Республика территориясындағы халықты орыаластырудағы жергілікті облыстық, аудандық деңгейдегі туған мәселелер қозғалды.
Елімізде ішкі коші-қон саласындағы олеуметтік жоне озге де сипаттағы мәселелер де аз емес.
Қазақстан Республикасы сияқты мемлекетте де көші-қон үрдісі ерекше маңызға ие болды. Себебі сан жылдар бойы отарлаудың, жер аударудың, тың игерудің, жер байлығын игеру саясатында XX ғасырдың басында басталған халықты орналастыру КСРО-да Қазақстанда ғана көші-қон деңгейіне эсер етті1. Жетпіс жыл бойы жалғасқан Кеңестік өкімет қүлағаннаң кейін ғана еліміз өзіндік көші-қон мәселесін шешуге қолы жетті.
Көші-қон тақырыбы жалпылай алғанда өте кең мағынаға ие. Сондықтан мүның тек қана зерттеу методологиясын ғана сараптамай, көші-қон үрдісі кезінде пайда болатын олеуметтік мәселелерге де көңіл бөлінді.
Көші-қон мәселесі еліміз өмірінде айрықша күрделігімен ерекшеленді. Қазақстандағы жалпы көші-қон үрдісімен мен қатар экологиялық апат салдарынан және өндірістің қүлдырауына " байланысты республиканың ішкі коші-қоны де аса күрдеМ жағдай қалыптастыруда. Республика көлеміндегі заңсыз көшіп-қонушылар\мен босқындардың ағыны да бой корсете бастады.
Осындай ауқымды да күрделі көші-қон моселесі Президенттің "Көші қон саясатының 2000 жылға дейінгі негізгі бағыттары" деп аталатын Жарлығында атап көрсеткендей: "Негізгі реттеуші қүқықтық базаның болмауы және қаржылық қамтамасыз етілмеуіне орай жаңа тенденциялардың көрініс табуына байланысты болып отыр" деп айқындауы аса маңызды тетік ретінде қаралады.
Халықтың көші-қоны көптеген ғылым салаларының зерттеуіне мүрындық болған маңызды проблемалардың бірі.
Атап айтсақ, Бүл мәселелер бойынша социология, демография, саяси экономика, экономикалық география, халық географиясы, экономикадағы еңбек ресурстары, заң салалары жан-жақты зерттеуде. Мүның озі қазіргі коғамдағы көші-қон мәселесінің басты маңыздылығын айқындайды.
Көші-қон ең жоғарғы деңгейде белгіленетін адамзат мәселесі деуге болады. Өйткені, адамдардың түрақты жерін өзгертіп бір елден екінші елге келуі, кетуі немесе таптардың бір ауданнан екінші ауданға, қалаға қозғалуына байланысты олардың алдындағы пайда болатын мәселелерді шешуге тура келеді.
Соңғы жылдары біздің республикамыздан эмифацияға кеткендердің 71 проценті таяу шет елдерге қоныс аударған. Ал бүл елдерден Қазақстанға келгендер — барлық эмигранттардың 91 пайызын қүрайды. Іс жүзінде Бүл Қазақстанды емін-еркін жайлаудың "еркін аймағына" айналдырған. Өйткені бүған кедергі болар заң 1997 жылғы желтоқсанның 13-де ғана қабылданды. Бүрынғы Қазақстан Республикасының "Коші қоны туралы" 16.06.1992 ж. заңында мүндай кедергілер қарастырылмаған. Сонымен қатар бүған дейін жүмыс істеп келген Бүл заңда иммиграциялық қор және жер қорын қүру заң жолымен қамтамасыз етілмеген болатын.
Көші-қон үрдісіне қатысушы субьектілерді бірнеше топтарға белуге болады. Атап айтсақ, біріншіден, қазіргі кездегі әлемдегі әрбір кеші-қон үрдісі — бүкіл әлемдегі елдерде маңызды мәселеге айналуда. Көші-қон үрдісі әртүрлі қоғамдық жүйеде әлеуметтік эономикалық даму ерекшеліктері басқа елдерде де ерекше қарқынмен көзге түсуде.
Бүл мәселелер Қазақстан Республикасы мен басқа шет мемлекеттер арасындағы болатын халықаралық көші-қонда, сондай-ақ Республика территориясындағы халықты орыаластырудағы жергілікті облыстық, аудандық деңгейдегі туған мәселелер қозғалды.
Елімізде ішкі коші-қон саласындағы олеуметтік жоне озге де сипаттағы мәселелер де аз емес.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы - Алматы: "Жеті Жарғы", 1998 жылғы қазанның 7-де өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. 1995. 2.Қазақстан Республикасының "Халықтың көші-қоны туралы" заңы. Алматы: "ЖетіЖарғы", 1998.
3. "Шетелде түратын отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы"
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, 31.12.1996,
№3308. Қазақстан Республикасының Парламентінің материалдары.
4. "Көші-қон саясатының 2000 жылға дейінгі негізгі бағыттары
туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 19.03.1997 жылғы №3419
Жарлығы. Қазақстан Республикасының Парламентінің материалдары.
5. "Үлттық татулық пен саяси қуғын сүргін қүрбандарын еске
алу жылы деп жариялау туралы" 30.12.1996 жылғы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығы. // Вечерний Алматы, 1997, 6 қаңтар.
6. Қазақстан Республикасының "Көшіп-келу туралы" заңы, 1992 жылы
маусымның 26-сы. // Халықты жүмыспен қамтылу туралы Қазақ КСР-ның
заңына қатысты нормативтік актілердің жинағы, Алматы, 1992.
7."Қазақстан Республикасы азаматтығы туралы" заңы. 20.12.1991. //Халық
Кеңесі. 1992, 8 қаңтар.
8.Назарбаев Н.Э. "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде
қалыптасуы мен дамуының стратегиясы". Алматы: "Дәуір", 1992.
9.Назарбаев Н.Ә.Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына
Жолдауы. -Алматы: "Білім", 1998.
Ю.Анисимов Л.Н. "Право на выъезд рубеж и статус эмигрантов".
//Московский журнал международного права, 1992, №4.
11.Бекхожаева А.К. Өмір сүру деңгейі және кедейшілік проблемасы.
Саясат. №3-4. 2004.
69
12.Бжезинский 3. Великая шахматная доска. М.: Международные
отношения. 2003.
ІЗ.Витковская Г.С. Российские диаспоры в Центральной Азии:
миграционный потенциал, социалогические исследования, №2, 1999.
14.Гай С. Гудвин-Гилл. "Статус беженца в международном праве. -М.:
"ЮНИТИ», 1997.
15.Галиев А. Миграция населения и этническая судьба (в
Казахстане) // Казахстанская правда, 8 июня, 1995.
іб.Жалимбетова Р.Б. Некоторые аспекты миграционных процессов
в Казахстане. //Сб. Информационный обзор, №2 (49), -Алматы, Еоскомтруд,
2004.
17.Жиенбаев Е. Политика возвращений и интеграции. // Материалы семинара
- "Миграция в Казахстане - настоящее и будущее", -Астана, 2000.
18.3иманов С. Вопрос о двойном гражданстве в Казахстане. //Советы
Казахстана, 1994, 18 января
19.Избанов Мухит. Миграционная ситуация в Казахстане.
//Материалы семинара "Миграция в Казахстане - настоящее и будущее". -
Астана, 2000.
2О.Интыкбаева Б. "О проблемах гражданства" //Вестник
министерства Юстиции. -1995, №9.
21.Қопабаев Ө.К. Шетелдердің конституциялық қүқығы. Алматы: Жеті
жаргы, 1998.
22.Кушкумбаев С К. Влияние глобализации на Центральную Азию:
региональная интеграция и безопасность // Аналитик. 2004. №2.
23.Котов А.К. Единое гражданства - Конституционная основа равноправия в
Республики Казахстан //Саясат. -1995 №3.
24.Лассиг Райнер. Процесс интеграции поздих переселенцев в Германии.
//Материалы семинара - "Миграция в Казахстане -настоящее и будущее".
Астана, 2000.
70
25.Мейірманов С. ҚР Үлттық қауіпсіздігі және оған Қытай миграциясының қатері. Саясат. №2, 2004.
26.Миграция населения и ее социальные последствия в Казахстане /Общ. ред. Б.И.Бектургановой. -Алматы, 1996.
27.Нартов Н.А. Геополитика: Учебник для вузов. М.: Юнити, 2000. 28.Проблемы переселенцев - проблемы государства /О некоторых аспектах переселения этнических казахов на историческую родину/ //Казахстанская правда, 27.05.1998.
29.Рыбаковский Л.Л. Минрация населения: прогнозы, факторы, политика // АНСССР,-М.: Наука.
ЗО.Сапаргалиев Г. Конституция Республики Казахстан. Человек и гражданин. -Алматы: "Қазақстан", 1995.
31 .Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық қүқығы. -Алматы: "Жеті-Жарғы", 1998.
32.Султанов С. Предоставление гражданства репатриантом-казахом и иностранцам: опыт первых лет независимости. // Материалы семинара «Миграция в Казахстане - настоящее и будущее»,- Астана, 2000. 33.Садовская Е.Ю. Миграционные процессы и миграционная политика в Казахстане. В сб: Миграционная ситуация в странах СНГ. Центр изучения проблем вынужденной миграции в СНГ и Независимый исследовательский Совет по миграции стран СНГ и Балтии. ИПРАН. -М., 1994. 34.Садовская Е.Ю. Панорама 2004. №33. август. 4.
35.Современная миграция населения России. / РАН Институт социально-политических исследований. -М., 2003.
Зб.Тәтімов М.Б., Ж.. Әлиев. Дербестігіміз - демографияда. Алматы: "Жеті-Жарғы", 1999.
37.Түрапбайүлы А. «Егемен Қазақстан». 2003.
38.Толипов Ф. Теория и практика региональный интеграции в Центральной Азии / Центральная Азия и Кавказ. 2002. № 2 (20).
71
39.Тоқаев К.К. ООН: Полвека служение миру. Алматы, 1995.
40.Федотов И., Селиванов Л. Призрак «демографического империализма» /
Миграция. 1997.
41.Шимырбаев Г. Хартия безопасности // Каз. правда, 1993. 23 ноября.
42.Шестак А.Д. Основы правого регулирования процессов миграции в
СССР. Автореферат -М: 1988.
43.ЫсқақӘ. Көш-керуен. -Алматы, 1997.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы - Алматы: "Жеті Жарғы", 1998 жылғы қазанның 7-де өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. 1995. 2.Қазақстан Республикасының "Халықтың көші-қоны туралы" заңы. Алматы: "ЖетіЖарғы", 1998.
3. "Шетелде түратын отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы"
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, 31.12.1996,
№3308. Қазақстан Республикасының Парламентінің материалдары.
4. "Көші-қон саясатының 2000 жылға дейінгі негізгі бағыттары
туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 19.03.1997 жылғы №3419
Жарлығы. Қазақстан Республикасының Парламентінің материалдары.
5. "Үлттық татулық пен саяси қуғын сүргін қүрбандарын еске
алу жылы деп жариялау туралы" 30.12.1996 жылғы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығы. // Вечерний Алматы, 1997, 6 қаңтар.
6. Қазақстан Республикасының "Көшіп-келу туралы" заңы, 1992 жылы
маусымның 26-сы. // Халықты жүмыспен қамтылу туралы Қазақ КСР-ның
заңына қатысты нормативтік актілердің жинағы, Алматы, 1992.
7."Қазақстан Республикасы азаматтығы туралы" заңы. 20.12.1991. //Халық
Кеңесі. 1992, 8 қаңтар.
8.Назарбаев Н.Э. "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде
қалыптасуы мен дамуының стратегиясы". Алматы: "Дәуір", 1992.
9.Назарбаев Н.Ә.Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына
Жолдауы. -Алматы: "Білім", 1998.
Ю.Анисимов Л.Н. "Право на выъезд рубеж и статус эмигрантов".
//Московский журнал международного права, 1992, №4.
11.Бекхожаева А.К. Өмір сүру деңгейі және кедейшілік проблемасы.
Саясат. №3-4. 2004.
69
12.Бжезинский 3. Великая шахматная доска. М.: Международные
отношения. 2003.
ІЗ.Витковская Г.С. Российские диаспоры в Центральной Азии:
миграционный потенциал, социалогические исследования, №2, 1999.
14.Гай С. Гудвин-Гилл. "Статус беженца в международном праве. -М.:
"ЮНИТИ», 1997.
15.Галиев А. Миграция населения и этническая судьба (в
Казахстане) // Казахстанская правда, 8 июня, 1995.
іб.Жалимбетова Р.Б. Некоторые аспекты миграционных процессов
в Казахстане. //Сб. Информационный обзор, №2 (49), -Алматы, Еоскомтруд,
2004.
17.Жиенбаев Е. Политика возвращений и интеграции. // Материалы семинара
- "Миграция в Казахстане - настоящее и будущее", -Астана, 2000.
18.3иманов С. Вопрос о двойном гражданстве в Казахстане. //Советы
Казахстана, 1994, 18 января
19.Избанов Мухит. Миграционная ситуация в Казахстане.
//Материалы семинара "Миграция в Казахстане - настоящее и будущее". -
Астана, 2000.
2О.Интыкбаева Б. "О проблемах гражданства" //Вестник
министерства Юстиции. -1995, №9.
21.Қопабаев Ө.К. Шетелдердің конституциялық қүқығы. Алматы: Жеті
жаргы, 1998.
22.Кушкумбаев С К. Влияние глобализации на Центральную Азию:
региональная интеграция и безопасность // Аналитик. 2004. №2.
23.Котов А.К. Единое гражданства - Конституционная основа равноправия в
Республики Казахстан //Саясат. -1995 №3.
24.Лассиг Райнер. Процесс интеграции поздих переселенцев в Германии.
//Материалы семинара - "Миграция в Казахстане -настоящее и будущее".
Астана, 2000.
70
25.Мейірманов С. ҚР Үлттық қауіпсіздігі және оған Қытай миграциясының қатері. Саясат. №2, 2004.
26.Миграция населения и ее социальные последствия в Казахстане /Общ. ред. Б.И.Бектургановой. -Алматы, 1996.
27.Нартов Н.А. Геополитика: Учебник для вузов. М.: Юнити, 2000. 28.Проблемы переселенцев - проблемы государства /О некоторых аспектах переселения этнических казахов на историческую родину/ //Казахстанская правда, 27.05.1998.
29.Рыбаковский Л.Л. Минрация населения: прогнозы, факторы, политика // АНСССР,-М.: Наука.
ЗО.Сапаргалиев Г. Конституция Республики Казахстан. Человек и гражданин. -Алматы: "Қазақстан", 1995.
31 .Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық қүқығы. -Алматы: "Жеті-Жарғы", 1998.
32.Султанов С. Предоставление гражданства репатриантом-казахом и иностранцам: опыт первых лет независимости. // Материалы семинара «Миграция в Казахстане - настоящее и будущее»,- Астана, 2000. 33.Садовская Е.Ю. Миграционные процессы и миграционная политика в Казахстане. В сб: Миграционная ситуация в странах СНГ. Центр изучения проблем вынужденной миграции в СНГ и Независимый исследовательский Совет по миграции стран СНГ и Балтии. ИПРАН. -М., 1994. 34.Садовская Е.Ю. Панорама 2004. №33. август. 4.
35.Современная миграция населения России. / РАН Институт социально-политических исследований. -М., 2003.
Зб.Тәтімов М.Б., Ж.. Әлиев. Дербестігіміз - демографияда. Алматы: "Жеті-Жарғы", 1999.
37.Түрапбайүлы А. «Егемен Қазақстан». 2003.
38.Толипов Ф. Теория и практика региональный интеграции в Центральной Азии / Центральная Азия и Кавказ. 2002. № 2 (20).
71
39.Тоқаев К.К. ООН: Полвека служение миру. Алматы, 1995.
40.Федотов И., Селиванов Л. Призрак «демографического империализма» /
Миграция. 1997.
41.Шимырбаев Г. Хартия безопасности // Каз. правда, 1993. 23 ноября.
42.Шестак А.Д. Основы правого регулирования процессов миграции в
СССР. Автореферат -М: 1988.
43.ЫсқақӘ. Көш-керуен. -Алматы, 1997.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы сияқты мемлекетте де көші-қон үрдісі ерекше
маңызға ие болды. Себебі сан жылдар бойы отарлаудың, жер аударудың, тың
игерудің, жер байлығын игеру саясатында XX ғасырдың басында басталған
халықты орналастыру КСРО-да Қазақстанда ғана көші-қон деңгейіне эсер етті1.
Жетпіс жыл бойы жалғасқан Кеңестік өкімет қүлағаннаң кейін ғана еліміз
өзіндік көші-қон мәселесін шешуге қолы жетті.
Көші-қон тақырыбы жалпылай алғанда өте кең мағынаға ие. Сондықтан
мүның тек қана зерттеу методологиясын ғана сараптамай, көші-қон үрдісі
кезінде пайда болатын олеуметтік мәселелерге де көңіл бөлінді.
Көші-қон мәселесі еліміз өмірінде айрықша күрделігімен ерекшеленді.
Қазақстандағы жалпы көші-қон үрдісімен мен қатар экологиялық апат
салдарынан және өндірістің қүлдырауына " байланысты республиканың ішкі коші-
қоны де аса күрдеМ жағдай қалыптастыруда. Республика көлеміндегі заңсыз
көшіп-қонушылар\мен босқындардың ағыны да бой корсете бастады.
Осындай ауқымды да күрделі көші-қон моселесі Президенттің "Көші қон
саясатының 2000 жылға дейінгі негізгі бағыттары" деп аталатын Жарлығында
атап көрсеткендей: "Негізгі реттеуші қүқықтық базаның болмауы және қаржылық
қамтамасыз етілмеуіне орай жаңа тенденциялардың көрініс табуына байланысты
болып отыр" деп айқындауы аса маңызды тетік ретінде қаралады.
Халықтың көші-қоны көптеген ғылым салаларының зерттеуіне мүрындық
болған маңызды проблемалардың бірі.
Атап айтсақ, Бүл мәселелер бойынша социология, демография, саяси экономика,
экономикалық география, халық географиясы, экономикадағы еңбек ресурстары,
заң салалары жан-жақты зерттеуде. Мүның озі қазіргі коғамдағы көші-қон
мәселесінің басты маңыздылығын айқындайды.
Көші-қон ең жоғарғы деңгейде белгіленетін адамзат мәселесі деуге
болады. Өйткені, адамдардың түрақты жерін өзгертіп бір елден екінші елге
келуі, кетуі немесе таптардың бір ауданнан екінші ауданға, қалаға
қозғалуына байланысты олардың алдындағы пайда болатын мәселелерді шешуге
тура келеді.
Соңғы жылдары біздің республикамыздан эмифацияға кеткендердің 71
проценті таяу шет елдерге қоныс аударған. Ал бүл елдерден Қазақстанға
келгендер — барлық эмигранттардың 91 пайызын қүрайды. Іс жүзінде Бүл
Қазақстанды емін-еркін жайлаудың "еркін аймағына" айналдырған. Өйткені
бүған кедергі болар заң 1997 жылғы желтоқсанның 13-де ғана қабылданды.
Бүрынғы Қазақстан Республикасының "Коші қоны туралы" 16.06.1992 ж. заңында
мүндай кедергілер қарастырылмаған. Сонымен қатар бүған дейін жүмыс істеп
келген Бүл заңда иммиграциялық қор және жер қорын қүру заң жолымен
қамтамасыз етілмеген болатын.
Көші-қон үрдісіне қатысушы субьектілерді бірнеше топтарға белуге
болады. Атап айтсақ, біріншіден, қазіргі кездегі әлемдегі әрбір кеші-қон
үрдісі — бүкіл әлемдегі елдерде маңызды мәселеге айналуда. Көші-қон үрдісі
әртүрлі қоғамдық жүйеде әлеуметтік эономикалық даму ерекшеліктері басқа
елдерде де ерекше қарқынмен көзге түсуде.
Бүл мәселелер Қазақстан Республикасы мен басқа шет мемлекеттер
арасындағы болатын халықаралық көші-қонда, сондай-ақ Республика
территориясындағы халықты орыаластырудағы жергілікті облыстық, аудандық
деңгейдегі туған мәселелер қозғалды.
Елімізде ішкі коші-қон саласындағы олеуметтік жоне озге де сипаттағы
мәселелер де аз емес.
! Шестак А.Д. Основы правого регулирования процессов миграции в СССР.
Автореферат -М.: 1988, 10 бет.
Қазақстан Республикасы өзін зайырлы. қүқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырып, мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі,
қүқылары мен бостандықтары деп көрсетуі жоғары қүндылық болып табылады3.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының Конституциясында,
Конституциялық заңдарда, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
Жарлықтарында айқындалған қүқықтық мемлекеттің демократиялық идеялары мен
қағидалары бірқатар заңдарда, қүқықтық нормативтік актілерде көрініс таба
алмай отыр.
Мәселен сондай көріністі қажет етіп отырған Қазақстан Республикасының
"Халықтың көші-қоны туралы"4 заңын айтуға болады.
Осыған орай Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың "Шетелдегі отандастарды қолдаудың"
және "Көші-қонның 2000 жылға дейінгі бағдарламалары" атты маңызды екі
қүжатқа қол қоюы және 1997 жылды "Үлттық татулық пен саяси қуғын сүргін
қүрбандарын еске алу жылы"6 деп жариялауы көші-қон саясаты Қазақстанға
қаншама өзекті екендігін білдіреді.
Президенттің Бүл стратегиялық саясатының жалғасы ретінде 1997 жылы
Парламент депутаты Ә.Ысқақтың "Халықтың көші-қоны туралы" заңның жеке
балама жобасы үсынылып көші-қон тауқыметіндегі бірнеше маңызды мәселелердің
нақтылы түйіндерін ашып берді. Біздің елде көші-қон қазіргі кезде халықты
территориялық орналастыру үғымымен өте тығыз байланысты болғандықтан Бүл
дипломдық жүмысты а халықтың территориялық араласу тенденциясының негізгі
қозғалыстарына талдаулар жасалды. Сондай-ақ, көші-қон
саласының ең өткір
3 Қазакстан Республикасының Конституциясы - Алматы: "Жеті Жарғы", 1998
жылғы қазанның 7-де
озгертулер мен толықтырулар енгізілген. 1995, 96 б.
4 Қазақстан Республикасының "Халықтың коші-қоны туралы" заңы. Алматы:
"Жеті Жаргы", 1998, 4 б.
5 Шетелде түратын отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы"
туралы Қазақстан Республикасы
Президептіпің Жарлығы, 31.12.1996, №3308. Қазақстаи Республикасының
Парламентінің материалдары.
мәселесше жататын халықаралық халықтық көші-қоны туралы қысқаша
түсініктемелер автор тарапынан жарияланған ғылыми макалаларда берілді. Бүл
жүмысты жүзеге асырудың күрделілігі оны қатаң ғылыми негізінде жүргізуді
талап етеді. Заң ғылымы көші-қон саласындағы заңдарды жүйелеуге негізделген
тиімді түрлерді, қүжаттарды сүраптаудың үғымы мен түрлері, қалыпты
материалдарды іріктеп алу және өңдеу әдістері, үлттық атау сездер жасау
және басқалары туралы үсыныстар беруі тиіс.
Көші-қон моселесін зерттеуде А.Д.Шестактың, Б.С.Хоревтің, Чапектің,
Р.Б.Жалимбетованың, Ә.Ысқақтың, Е.М.Арынның, М.Әбеновтың және басқалардың
еңбектері сүбелі үлес болып қосылды.
Менің дипломдық жүмысымның тақырыбына арқау болып отырған осы кеші-қон
мәселелерінің әлеуметтік аспектілерінің езектілігі халықтың көші-қоны
туралы алғашқы әлеуметік материалдарды зерттегт, әдістемелік тіркеу мен
оның қайнар көздерін болғанынша түтастай көрсетігт теориясын анықтау болып
табылады. Өйткені бүрындары басылып шыққан көші-қон үрдісі туралы ғылыми
мақалалар, монографиялар тек қана арнайы сипатқа ие немесе заман езгеріп,
жаңа мемлекет пайда болуына байланысты қүқықтық жүйеге сай келмейді. Оларды
оқып талдауға, бір созбен айтсақ адам мәселесін қозғау (миграция) көші-
қонды жан-жақты зерттеу оньтң қарапайым түсінігі мен көрсеткішін анықтап,
соның ішінде кеші-қонның негізгі заңдылықтарын зерттеуге бағытталады. Бүл
қазіргі таңдағы қай мемлекетте болмасын маңызды, өте өткір, шешімін табуға
жанжақты зерттеу нәтижесінде келетін коші-қон мәселесі ғылымның өртүрлі
салаларында зертеуді талап етеді.
6 1997 жылды "Үлттық татулық пен саяси қуғын сүргін қүрбандарын еске алу
жылы деп жариялау туралы" 30.12.1996 жылгы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығы. Вечерний Алматы, 1997, 6 қаңтар.
Тарау I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӨШІ-ҚОН ҮРДІСШЩ
ӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІЛЕРІ 1.1. Көші -қон үрдісі
туралы үғым
Қазіргі кездегі қоғамдық-саяси мөселелердің ішіндегі ең маңыздысы
әрине, көші-қон мәселесі.
Еліміз егемендік алып Біріккен үлттар үйымына және көптеген
халықаралық үйымдарға мүше болуына байланысты Қазақстан өзі үшін жаңа
проблемалармен - өзінің ішкі, сыртқы саясатының, қорғанысы мен
қауіпсіздігінің және экономикалық проблемалармен бетпе-бет келіп отыр. Кез
келген тәуелсіз мемлекеттің ішкі сыртқы саясатында айрықша назар аударып
отыратын мәселелері болады. Респуликамызда солардың ең бастыларының бірі
көші-қон мәселесі болып табылады.
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін алыс, жақын шет
елдерден кешіп келушілер мен көшіп кетушілерді қүқықтық реттеге тура келді.
Халықтың көші-қоны дегеніміз — түрғылықты өзгерту немесе оған қайта оралу
мақсатында адамдардың белгі бір территория шекара арқылы қозғалуы ауысуы.
Қазақстанда коші-қон үрдісі туралы үғым 70-ші жылдардың ортасында
белгілі бола басталған еді. Мүнда бүрын келген жүмыс күштерінің өз еліне
қайту үрдісі белең ала бастады.
1992 жылы 26 маусымда "Кешіп келу" туралы заңын қабылдағанға дейін
коші-қон мәселесімен 1977 жылдан бастап Еңбек министрлігі қүрамында 5 адам
бар арнайы бөлім айналысқан. Заң қабылданған соң іле-шала, 1992 жылы 15
желтоқсанда Министрлер кабинетінің "Кешіп келушілер туралы" № 4055 қаулысы
қабылданды. Ол 17 тармақтан түрады. Қаулыда бірыңғай мемлекеттік көші-қон
саясатын жүзеге асыру, боскьшдарды, өзінің ата қонысына қайтып жатқан
адамдарды және оның отбасыларын республика көлемінде
қоныстандыруды реттеу және үйымдастырушылық- нысандық түрғыдан қамтамасыз
ету мәселелері қамтылған. Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң көші-қон үрдісін қүқылық реттеу мен
көші-қон саясатының негізін қүрды7.
1992 жылы Алматыда Дүние жүзі қазақтарының алғашқы қүрылтайы
өткізілді. Осы жиыннан кейін шет елде түратын байырғы үлт өкілдерінің елге
қайтуға деген ниеті бүрынғыдан да арта түсті.
Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Қазақстан Республикасының Үкіметі
мен және басқа мемлекеттік органдар "Жалпыға бірдей адам қүқығы
декларациясы" мен өзге де жаппай танылған халықаралык күқык нормаларында
бекітілген адам қүқығы мен бас бостандығының басымдылығын танып, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңды басшылыққа отырып,
шетелде түратын отандастарымыздың үлттық-мәдени, рухани және тілдік
қажеттерін қанағаттандыру жөнінде белгілі жүмыстарды атқара бастады. Атап
айтсақ отанына қайтып оралған оралмандарды қүқықтық қамтамасыз ету
жөніндегі мәселелерге байланысты сүрақтарды шешуге өз үлестерін қосуда.
Казір алыс жақын шетелдердегі қазақ диаспорасы қазақ
о
үлтының үштен бір бөлігін немесе 4,5 млн. адамды қүрайды . Олардың көпшілік
бөлігі, кеңестік кезеңдегі революциялық және азамат соғыстары, зорлап
үжымдастыру, ашаршылық, жаппай қуғын-сүргін салдарынан өздерінің тарихи
отандарын тастап кетуге мәжбүр болды. КСРО тарағаннан кейін
жақын шетелдердегі Тәуелсіз
7 Миграция населения и ее социальные последствия в Казахстане Общ.
ред. Б.И.Бектургановой. -Алматы,
1996, 67 бет.
8 М.Төтімов, Ж.Әлиев. Дсрбсстігіміз - демографияда. Ллматы: "Жеті-
Жаргы", 1999, 113 бет.
Мемлекеттер Достастығындағы қалған қазақтар шетелдегі қазақ диаспорасына
айналды.
Аталған елдердегі диаспоралардың мәдени және әлеуметтік-экономикалық
өркендеу деңгейі бір-бірімен мүлдем үқсамайды. Сондықтан көші-қон
проблемаларын кешенді зерттеу жөне оны шешу, ғылыми зерттеулер мен
практикалық шаралардың бірлігі және ара байланысын анықтауға тура келеді.
Шетелдердегі отандастар мен жүмысты жан-жақты жетілдіру, оны тек үдайы
және мақсатты мемлекеттік қолдау жағдайында ғана жүзеге асыру мүмкін
болады.
Көші-қон мәселесін реттеу барысында көшіп келушілердің (байырғы мәдени
үлт өкілдерінің) әлеуметтік-экономикалық, мәдени, білім алу сүраныстарын
барынша қанағаттандыруды қамтамасыз ететін шараларды үйымдастыру қажет.
Сондай-ақ тарихи отанына қайта оралғылары келетін оралмандарға (репариант)
мүмкіндік туғызатын ойластырылған жүмыстардың жүйесін жасау қазіргі заман
талабына сай келіп отыр.
Қазір елімізде көші-қон мәселесі мен оралмандардың тарихи отанына
оралу мүмкіндігін кдмтамасыз ететін нақты шаралардың жүйесі қалыптасу
үстінде, деуге болады. Атап айтсақ шетелде түратын отандастармен жүмыс
жүргізу жөніндегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатын жүзеге
асыру тетігінде негізгі қүжат болып табылатын Қазақстан Республикасының
Президентінің 1996 жылғы 31 желтоқсандағы Жарлығымен күшіне енген "Шетелде
түратын отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасына" нақ осы
мақсаттар негіз болып отыр9.
9 Шетелде түратын отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы" туралы
Қазақстан Республикасының Президентнің Жарлығы, 31.12.1996, №3308.
Қазақстан республикасының Парламентінің материалдары.
Бүл бағдарлама кешенді іс-шараларды қамтитын негізгі алты бөлімнен
түрады. Мүнда:
-ғылыми қамтамасыз ету;
-нормативтік -қүқықтық негізді қүру;
-білім беру;
-мәдениет;
-туризм және спорт;
-кітап шығару және бүқаралық ақпарат қүралдары мәселелерін
үйымдастыру шаралары қамтылған.
Ғылыми қамтамасыз ету саласында шетелдегі отандастардың тыныс
тіршілігі мен олардың әлеуметтік экономикалық жағдайларына, олардың
қүқықтық хал-ахуалына, көші-қон үрдістеріне жан-жақты зерттеу жүргізу
шетелдегі қазақ диаспорасының жай-күйі туралы ғылыми-ақпараттық база
қалыптастыру, Қазақстан Республикасының Үкіметіне тиісті практикалық
үсыныстар мен үсынымдар әзірлеу және беру көзделген. Шетелдегі отандастарды
әлеуметтік қүқықтық қорғау және қолдау саласындағы басты мақсат болып
олардың проблемаларына қатысты мемлекеттік саясатты қалыптастыру болып
табылады.
Қазақстан Республикасында көші-қон үрдісін қүқылық реттеу және оларды
бір жүйеге келтіру шетелдегі қазақ диаспорасымен байланысты қалыптастыру
және жүзеге асыру шет мемлекеттердің конституциялары мен заңдарына
халықаралық қүқық нормаларына негізделген.
Еліміздің тәуелсіздігі мен қауіпсіздігінің нығаюына, саяси
түрақтылықтың сақталуына, үлттық өсіп-өркендеуінің жүзеге асуына көші-қон
үрдісінің алар орны ерекше.
10
Қазақстан Республикасы көші-қон мәселесінде үзақ жылдарға негізделген
айқын, нақты бағыт-бағдар үстануы қажет. Оның төмендегідей екі басты себебі
бар:
Біріншіден, басқа елдерді айтпағанда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
мемлекеттерінің ішінде Қазақстан көші-қон жағынан айрықша зардап шеккен
республика. Соңғы 150 жылдай уақытта ежелгі қазақ жеріне сырт жерлерден
өзге халықтарды әртүрлі себептермен топ-тобымен көшіріп өкелу үздіксіз
жүрді. Соның нәтижесінде Қазақстандағы халықтардың ара салмағы күрт
өзгерді. Жергілікті үлт өкілдері азшылдыққа үшырап, мәдениеті, ана тілі
тағы басқа мәселелер жәнінде кемсітушілікке үрынды. Сондықтан тәуелсіз
еліміз енді көші-қондағы осы зардапты жағдайлардың қайталамауын, үлғаймауын
үнемі ескеріп отыруы тиіс.
Екінші себебі, шет елдердегі отандастарға немесе қазақ диаспорасына
байланысты. XX ғасырдың аяғында көптеген халықтар өздерінің тарихи
отандарына қайтуға, өз туысқандарымен қосылуға үмтыла бастады Атап айтсақ,
Германия шетелдерде, оның ішінде Қазақстанда да түратын немістерді көптен
көшіріп алуда. Израиль, сондай-ақ Греция, Туркия да сырт жерлердегі өз
диаспорасын атажүртына бегетсіз келуі үшін жағдай жасауда. Ал Ресей үкіметі
де орыстар мен орыс тілді халықтардың мүддесін қорғауға Ресей
Федерациясының Конституциясында бекітіп, олардың ата-мекеніне кәшіп келуіне
барлық мүмкіндіктер туғызуда10.
Сондықтан да шет елдердегі қазақтарады Қазақстан Республикасына тарту
туралы игі істен Қазақстан да сырт қала алған жоқ.
10 Современная миграция населения России. РАН Институт социально-
политических исследований. -М., 2003, 68 бет.
11
1991 жылғы 16 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының мемлекеттік
төуелсіздігі туралы" Конституциялық заңының 7 бабында "көші-қон
процесстерін мемлекет реттеп отырады және де жаппай қуғын-сүргін, күштеп
үжымдастыру кезеңдерінде адамгершілікке жат өзге де саяси шаралар
нәтижесінде республика территориясынан кетуге мәжбүр болған адамдарға,
олардың отбасыларына өз отанына қайта оралуына жағдай жасайды" деп айқын
көрсетті.
Жалпы көші-қон мәселесі мемлекеттің калыптасуы жағдайында саяси жоне
әлеуметтік-экономикалық мазмүнға ие болды.
Н.А.Назарбаевтың "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуының стратегиясы" атты еңбегінде: "Үлт мемлекеттіліксіз өмір сүре
алмайды, қүрып кетеді. Ал үлттық жойылуы оның мемлекетінің өмір сүруін
мәнсіз етеді. Сондықтан қай үлтқа жататынына қарамастан барлығы үшін
мүмкіндіктер теңдігі мен барлығының заң алдында тең принципін жүзеге
асырушы біздің мемлекетте түрғылықты үлт - қазақтардың мүддесі жекелеген
жағдайда бірқатар мемлекеттерде орын алып отырғандай ерекше бөліп
айтылатыны әбден орынды. Бүл үлттық мәдениет пен тілді түлетуге қазақ
диаспорасьшен рухани-мәдени және басқа да байланыстарды қалпына келтіруге,
Қазақстанды тастап кетуге мәжбүр болған адамдардың өз Отанына қайтып
оралуына қандай да болмасын алғы шарт жасауға катысты" деп айқын
көрсетті11.
Қазір тәуелсіз деп есептелінетін еліміздің ең үлкен моселесі - үлыс
иесі синатындағы қазақ халқының республика жүршылығының жартысын ғана
қүрауы. Сол себепті республикамызда қазақтың саны басым көпшілікке айналмай
үлттық мемлекет ретінде дамуы мүмкін емес. Ал
" Н.Э.Назарбаев "Қазақстанның егеменді мсмлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы". Алматы: "Дәуір", 1992, 56
бет.
12
заңды көпшілікке айналудың екі түрлі жолы бар, бірі демографиялық өрлеу,
екіншісі оралмандардың өз тарихи отанына оралу үрдісі, яғни шет елдердегі
қазақтардың Қазақстанға келуі.
Дәл қәзіргі кезеңдегі ең үтымды, төте жол — бүрыңғы жөне соңғы шекара
сызығының арғы жағында қалған отандастарды өз тарихи отанына, үлттық
мемлекетіне оралуын, жаппай бет бүруын бағыттау болып табылады.
13
1.2. Көші -қон үрдісін реттейтін заңдардың қалыптасуы
Қазақстанның тәуелсіздігін жариялағанына тарихи өлшем
мен онша көп уақыт өте қоймаса да жаңа мемлекеттің
конституциялық дамуының кейбір қортындыларын шығаруға
айтарлықтай негіз бар. Бүл мемлекеттік маңызды болғандықтан мемлекет тану
ғылымы үшін де мемлекет қүрылыс тәжірибесі үшін барлық уақытта маңызды
мәселе.
1990 жылы 25 қазанда қабалданған Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі
туралы Декларациясы осы кезеңнің де Конституциялық сипаттағы маңызды актісі
болып табылады. Бүл Қазақстанның жаңа заңдарынан қалыптастыруға үйтқы
болды. Аталған Декларация мемлекеттің басқару жүйесіне айтарлықтай өзгеріс
әкелді. Ол жәй өздеушілік Декларация емес еді, оның нормативтік қүқықтық
сипаты болды1228.
Декларацияда Қазақ КСР-ның басқа республикалармен бірге ҚСРО-ға ерікті
түрде бірігетін жөне олармен шарт негізінде қарым-қатынас қүратын егеменді
мемлекет болып табылатындығы бірінші жарияланды. Сондай-ақ бүрын болмаған
егемен-қүқық пайда болды. Бүл республиканың егемендігін және Конституциясын
бүзатын зандарды және Одақтың жоғары органдарының баска да актілерінің
қолданылуын өз аумағында тоқтату қүқы орнықтырылды.
Конституциялық зандардың орнықтырылуының екінші кезеңі 1991 ж. 16
желтоқсанда "Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының
Конституциялық заңымен басталады.
"Мемлекеттік тәуелсіздік туралы" заңда Жоғары Кеңестің Қазақстан
халқының еркін білдіре отырып, адам қүқыларының
14
жалпыға бірдей Декларациясында халықаралық қүқықтың жалпы таныған өзге де
нормаларында баянды етілген жеке адамның қүқылары мен бостандықтарын
мойындай отырып, қазақ үлтының өзін-өзі билеу қүқығын сендіре отырып..,
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жариялайтындығы айтылды. Осы
конституциялық заңда тәуелсіздік алғаш рет жарияланды. Тәуелсіз мемлекетке
тән элементтер:
-біртүтас;
-азаматтық;
- аумақтық дербестік;
- мемлекет органдарының дербес жүйесі;
төуелсіз мемлекет мәртебесіне сәйкес дербес экономикалық жүйе;
- жеке қарулы Күштер пайда болды.
Сөйтіп Қазакстан әлемдік қауымдастыққа жеке дербес мемлекет ретінде
енді. Қазақстан республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Конституциялық заңы Республикадағы көші-қон процесі туралы маңызды баптар
енгізді. Атап айтсақ заңның 7 бабында: Қазақстан Республикасы көші-қон
процестерін реттеп отырады. "Қазақстан Республикасы жаппай қуғын сүргін,
күштеп үжымдастыру кезеңдерінде, адамгершілікке жат өзге де саяси шаралар
нәтижесінде республика территориясынан кетуге мәжбүр болған адамдар мен
олардың үрпақтарының сондай-ақ бүрынғы одақтас республикалар
территориясында түратын қазақтардың өз территориясына қайтып оралуы үшін
жағдай жасайды"-деп айқын көрсетті.
1992 жылғы "Көшіп келу туралы" заңы еліміздің көші-қон саясатындағы
заңдылықтың дамуына өз үлесін қосты. Мүнда
12 Қазақ ССР-інің мемлекеттік егемендігі туралы Қазақ ССР-інің
Декларациясы 25.10.1990 ж. Қазақстан мемлекеттік кезеңдері: Конституциялық
актілер. -Алматы: "Жеті-Жарғы", 1997.56 бет.
15
азаматтардың Конституцияда бекітілген еркін жүріп түру қүқығына байланысты,
көшіп қону қүқығын айқындады.
Заңның I бабында: "Қазақстан Республикасының азаматтары
республика ішІнде түрғылықты жерін ауыстыруға, басқа елге қоныс
аударуға жөне қайтып оралуға қүқылы. Шетелде түратын отандастар
өздерінің ата қонысы Қазақстан Республикасына еркін орала алады" анық
көрсетті. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы өзінің сыртқы көші-
қон саясатын халықаралық қүкықтың көпшілік мыңдаған үрдістерін
негізге ала отырып, мемлекет пен халық мүддесіне сәйкес
қалыптастырды. Республикадан кету және Қазақстан
Республикасына келу сондай-ақ оның жері арқылы аялдама жасап өту арнаулы
заңдармен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің
актілерімен реттеліп отырды13.
Бүл заңның негізгі мақсаты республикада қоныс аударуды реттеу мен
үйымдастырушылық-нысаналық түрғыдан қамтамасыз етудің, босқындар үшін,
өздерінің ата қонысына оралып жатқан адамдар мен отбасылар үшін жаңа жерде
өмір сүруге қажетті жағдайлар жасаудың ең алғашқы қүқықтық негізін қүру
болды.
"Көшіп келу туралы" Қазақстан Рсепубликасының Заңының саяси-қүқықтық
негізі Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақ КСР-ң мемлекеттік
егеменді туралы Декларациясы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы болып
табылады.
Президент квотасы бойынша босқындар мен қуғын-сүргінге үшырап, күштеп
үйымдастыру кезеңдерінде, адамгершілікке жатпайтын саяси әрекеттер, жаппай
ашаршылық салдарынан республикадан кетуге
13 Ә.Ысқақ. Кеш-керуен. -Алматы, 1997, 56. бет.
16
мәжбүр болып, енді өз елдеріне оралып жатқан оралмандар репарианттар үшін
сараланған жәрдем ақылар мен жеңілдіктер берілді.
Үлты қазак, азаматтарға басқа мемлекеттік азаматы болса да,
Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей деңгейде арнайы-техникалық
кәсіби оқуға, арнайы орта және жоғары оқу орындарына, аспирантураға,
тәжірибелік, зерттеуге мемлекет есебінен материалдық жағдайын, стипендия
мен қамтамасыз етуді алғаш рет бекітті. Сондай-ақ мемлекеттік мүлік
жөніндегі комитет пен облыс басшыларына, Алматы қалалық окімшілігіне басқа
елдерде түратын үлты қазақ азаматтардың жер иеленуге, түрғын және мекемелік
кеңсе үйлерін, түрғын үй-қүрылыс кооперациясын, өндірістік қүрылыстар
салуға жер бөлуде жеңілдіктер көрсетіп, асхана, дүкендер жөне де күнделікті
қажетті даяшылық істеуге арналған орындарды арендамен алуға, жергілікті
кәсіпорындарды ашуға, мемлекеттік мүліктің барлық түрлеріндегі
жекешелендіру үшін аукциондарға қатыстыруды үсынған. Мүның өзі 1992 жылғы
26 маусымда күшіне енген "Көшіп келу туралы" заңның нақты күшіне жүмыс
істеуіне, оның жан-жақты дамуына эсер етті.
Көші-қон жер қорын қүрудың негізі Қазақстан Республикасының жыл
сайынғы бекітетін облыстар бойынша көшіп келу квотасы мен сондай-ақ заңға
байланысты босқын-көшіп келушілерді ораналастыру жөніндегі облыс
өкімдерінің шешімдері бойынша жүзеге асырылды. Мүның мақсаты көшіп
келушілерді оралмандарды жинақы орналастыруды және өмір сүруі мен түруы
үшін қолайлы жағдай жасауды ескере отырып, қоныстандыру мен топтасқан
шаруашылықтарын үйымдастыруға арналған тиісті аумақты анықтау болып
табылады.
Көшіп келушілерге атаулы көмек пен қолдау көрсету республиканың жер
және мемлекеттік түрғын үй қорларымен
17
республикалық және жергілікті бюджеттерден қаражаттарынан, соның ішінде
шетелдік үйымдардың ерікті аударылурынан және жеке адамдардың
қайырымдылығынан қүралатын мемлекеттік көші-қон қоры есебінен жүзеге
асырылады деп анықтады14.
14 Проблемы переселенцев - проблемы государства О некоторых аспектах
переселения этнических казахов на историческую родину Казахстанская
правда, 27.05.1998.
18
1.3. Көші-қон түрлері
Қазақстан Республикасының азаматтары республика ішінде түрғылықты
жерін ауыстыруға, басқа елге қоныс аударуға және қайтып оралу қүқығы
Конституциямен бекітліген15.
Көші -қон мәселесі мемлекеттің қалыптасуы жағдайында саяси және
әлеуметтік-экономикалық мазмүнға ие болып отыр.
Негізгі себебі, бір жағынан белгіленген бір шамада көшіп кетудің тәсіс
әсерін болдырмау, екінші жағынан, халықтың демографиялық хал -ахуалын
жақсартуға айрықша үлес қосады. Сондықтан көші-қон түрлерін анықтау маңызды
шаралардың бірі болып табылады.
Қазақстан Егемендігін жариялап, тәуелсіздігін алған мемлекет ретінде
өзіндік саясат жүргізуге тура келді. Кейінгі кездегі қоғамдық-саяси
проблемалардың ішіндегі ең өзектісі көші-қон мәселесіне байланысты, қазір
де өз халқының мүддесіне сай келетін тәуелсіз саясатты жүргізіп отырған
Қазақстанды Біріккен Үлттар Үйымы мүшесі ретінде әлем жүртшылығы кеңінен
танып отыр. Әсіресе, оның шет елдерде жүрген төрт миллионная астам
отандастарымыз үшін тарихи отаны ретіндегі ролі ерекше16. Халықтың көші-
қоны дегеніміз - түрғылықты жерін өзгерту есе оған қайта оралу мақсатында
адамдардың белгілі бір территория шекаралары
15 Ғ.Сапарғалиев. Қазақстан Республикасының Конституциялық қүқыгы.
-Алматы: "Жеті-Жарғы", 1998, 112
бет.
16 Галиев А. Миграция населения и этническая судьба (в
Казахстане) Казахстанская правда, 8
июня, 1995.
19
арқылы қозғалуы, ауысуы17. Жалпы көші-қон мақсатына қарай
төмендегідей түрлерге бөлінеді :
1. Босқындар
2. Қоныс аударушылар
Көші -қонның сипатына қарай ішкі және сыртқы деп бөлінеді.
Сыртқы көші-қонға басқа республикалардан және шет елдерден байырғы үлт
адамдарының Қазақстан Республикасына қоныстануы мен Қазақстан Республикасын
басқа үлт өкілдерінің өз елдеріне қайтуы, жүмыс күшінің шет елдерге кетуі
жатады. Ішкі көші-қонға Республика азаматтарының бір қаладан екінші калаға
Алматыдан-Астанаға және мемлекеттің стратегиялық саясатына байланысты
пайда болған көші-қон ауылдан қалаға немесе экологиялық ауыр аймақтардан
басқа аудандарға, қалаларға, облыстарға қоныс аударуы немесе көші-қон жеке
адамдардың Қазақстан Республикасы ішінде біржола, уақытша, сондай-ақ
маусымдық орын ауыстыруы жатады.
Қазақстан Республикасын да босқындар және қоныс аударушылардың
қүқықтары мен бостандықтарын камтамасыз ету осы уақытқа дейін өз шешімін
таппаған өткір мәселелердің бірі болып табылады.
Босқындар мәртебесі — туралы халықаралық қүқықта әрбір егеменді
мемлекеттің территориялық түтастық қағидасын басшылыққа ала отырып жүзеге
асыратын принципі, сондай-ақ БҮҮ-ң принциптері мен мақсаттарын қоса
алғанда әрбір егеменді
„ -18
мемлекеттщ гуманитарлық принциптерше карай аиқындалуы тиіс .
1991 жылдың күзінен бастап, алғаш рет мәжбүрлі түрде түрақты түратын
мекен жайын тастап кетуші түлға ретінде 710 мыңдай адам
17 Рыбаковский Л.Л. Минрация населения: прогнозы, факторы, политика
АНСССР,-М: Наука, 199 бет.
18 Гай С. Гудвин-Гилл. "Статус беженца в международном праве. -М:
"ЮНИТИ, 1997, 32 бет.
20
бүрыңғы Кеңес Социалистік Республикалар Одағы территориясында тіркелді және
одан кейін де бүл өсе түсті. Қазіргі кездің өзінде Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы елдерінде 2,7 млн. адам мәжбүрлі көшіп-қонушы ретінде тіркеліп
отыр. Олардың ішінде — босқындар, мөжбүрлі қоныс-аударушылар және ішкі
қоныс аударушылар. Осы мәселемен барлық достастық елдеріндегі мемлекеттер
соның ішінде Қазақстанда бетпе бет келіп отыр19.
Қазақстанда босқындар легінің қалай пайда болғанын ескере кетейік.
Мүнда бірінші ағымға — Армения жер сілкінісінің қүрбандары мен тарихтың
килы-қилы кездерінде ата мекен туған елін тастап босып кеткен қазақтардың
ел егемендігімен, тәуелсіздігін алғаннан кейінгі қайтуы. Екінші ағымға
Кавказдағы және Орта Азиядағы үлтаралық төтенше қақтығыстардан пайда болған
босқындар легі жатады. Бүған Тажікстан, Онтүстік Осетия, Шешен-Ингушетиядан
қашқан босқындар кіреді.
Қазір де Қазақстанда 1992 жылдан бергі бас сауғалап босқан мәжбүрлі
қоныс аударушылардың саны 200 мыңдай адамды қүрайды. Бірақ олардың
ешқайсысына босқындар мәртебесін берілмеген және түрақты тіркеуден өтпеген.
Сол себепті олардың қоғамдағы орнын еліміздің үлттық заңдылықтары арқылы
ретке келтірмесек болашақта мемлекеттің қауіпсіздігіне де эсер етуі мүмкін.
Олай дейтінім елімізде кімнің, қандай мақсаттар бойынша келіп кетуін тіркеп
қадағаламау ол адамның басқа да іс әрекеттерін еркін жүргізуіне жол ашады.
Екінші жағынан елімізде заңсыз түрып жатқан босқындар қолдарында Қазақстан
тарапынан куөландыратын қүжаты жоқ болғандықтан өмір сүрудің кез келген
әрекеттеріне барып отыр. Біреулері жалдамалы
19 Садовская Е.Ю. Миграционные процессы и миграционная политика в
Казахстане. В сб: Миграционная ситуация в странах СНГ. Центр изучения
проблем вынужденной миграции в СНГ и Независимый исследовательский Совет по
миграции стран СНГ и Балтии. ИПРАН. -М., 1994, 26 бет.
21
арзан жүмыс күші болса, еді біреулер қайыр сүрау арқылы күндік тамағын
асырайды. Босқындардың еліміздегі жүмыссыздығы бақылауға алынбауы босқындар
лагері жоқтығына байланысты жаңа қылмыстық элементтерді пайда болуы мүмкін.
Қазақстан республикасына көшіп келіге байланысты Республика Үкіметінің
үсынысы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті өрбір күнтізбелІк
жылға көшіп келі квотасын белгілейді. Онда көшіп келушілердің қайсы
елдерден келетіні көрсетіліп, олардың шекті саны мен түрлері, көшіп
келушілерді қабылдау, жайғастыру және ортаға бейімдеу үшін қажетті
материалдық -қаржы ресурстарды анықтап, сондай-ақ олар қоныс тебуге тиіс
облыстар, аудандар, қалалар, олар жүмысқа орналасуға тиіс шаруашылықтардың
(мекемелер мен кәсііпорындардың) түрлері айқындалады.
Қазіргі кезде халықтық эмиграция таяу алые шет елдерге бағытталған.
Бүл процесс өздеріне етене жақын әлеуметтік-психологиялық үлттық ортаны
іздеу мақсатында жүреді20.
Ресей мамандарының зерттеуінше халықтың Ресейге көшіп келуі бойынша
1996 жылы Қазақстан 10 орында болған.
Кеткен халықтың қүрамын орыстар (57.5 процент) және немістер процент)
қүрайды.
Соңғы жылдарда миграция саласындағы тенденция көші-қон қозғалыстарының
азаюымен сипатталады. 2000 жылы 737,2 мың мға, ал 1999 жылы 590,7 мың
адамға тең болды. Төмендегі кестеде соңғы екі
20 Анисимов Л.Н. "Право на выъезд рубеж и статус эмигрантов". Московский
журнал международного
права, 1992, №4. 140 бет.
22
жылдағы республикадағы
миграцияның
интенсивтіліп
көрсетілген
21
1-кесте
1000 адамға есептегенде
1999 2000
Келушілер саны 4,32 3,3
Кетушілер саны 16,6 14,0
Миграциялық ағым (кетуі) -14,48 -10,7
1000 кетуге шаққандағы кету-лер4358 4256
саны
Көшіп кетушілердің негізгі бөлігі (78 проценттен астам) таяу
шетелдердегі мемлекеттерге бағытталған. Атап айтсақ Ресей (72 процент),
Украина (2 процент), Белорусь пен Қырғызстан (1 процент) қүрайды. Қалған
республикалар бойынша келушілер саны кетушілерден артық болды. Оған
төмендегідей мемлекеттерден Грузия, Латвия, Тәжікстан, Армения және Туркмен
истаннан пайда болған кеші қон үрдісі дәлел бола алады.
Жалпы эмигранттардың санының азаюы Германияға кетушілер ағымының
азаюының салдарынан болды22.
Көшіп кетушілер ағымының біртіндеп азаюына кдрамастан олар жергілікті
дәрежеде әлі де елеулі түрде эсер етуде. Қазақстанда 1992 жылдан басталған
коші-қон үрдісі кезінде жіберген қателіктер, оларды орналастыру,
зейнетақы, әлеуметтік қамтамсыз ету, денсаулық
21 Итоги миграции населения по Республики Казахстан за 2004 год. Агентство
Республики Казахстан по статистике. -Алматы, 2004.
22
Лассиг Райнер. Процесс интеграции поздих переселенцев в Германии.
Материалы семинара-"Миграция
в Казахстане -настоящее и будущее". Астана, 2000, 61 бет.
23
және жүмыссыздық баспана мәселесін толық реттеуге немқүрайлы қарауына
байланысты алыс жақын шет елдерден отандастарымыз бүрын өздері түрған
мемлекетке қайта кетуге мәжбүр болды.
Бүгінгі 4700 оралмандар отбасы үйсіз. Үй -жайдың болмауы және түрмыс
жағдайының қалыпқа келмеуі оралмандар отбасын бір жерден екінші жерге
көшуге мәжбүр етіп, республика бойынша ішкі көші-қон үрдісін күшейтті23.
Осыған қарай отырып көшіп кетудің негізгі себебі қоғамдағы олқылықтар мен
өмір сүру деңгейінің төмендігі отбасы жағдайына байланысты екенін
көруге боладьт.
Республикадан салыстырмалы түрде алғанда, білім деңгейі жоғары адамдар
кетуде. Бүл жағдайда еңбекке қабілеті бар жастағы адамдар 63 процент,
еңбекке жарамды жастан төмен түлғалар 13 пайызын қүрап отыр.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Сыртқы істер министрлігі үсынуы
бойынша Қазақстан Республикасы азаматтарының басқа елге кетуіне, онда
төтенше жағдай қалыптасқан болса, соның салдарынан Қазақстан
Республикасының азаматгары ол елге бара қалған жағдайда олардың
қауіпсіздігіне қатер төнуі мүмкін болса, уақытша шектеу енгізуте қүқылы.
Қазақстан Республикасы азаматтарының басқа мемлекеттерге түрақты түру
үшін Қазақстан Республикасынан кетуіне байланысты шағымдар эмигранттардың
өз қаражаты есебінен жүзеге асырылады.
23 Галиев А. Миграция населения и этническая судьба (в Казахстане)
Казахстанская правда, 2005 8 июня.
24
Тарау II. ОРАЛМАНДАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘРТЕБЕСІ
2.1.Оралмандардың әлеуметтік мәртебесі және олардың Қазақстан
Республикасының азаматтығын қабылдау мәселелері
Оралман деп - жаппай саяси қүғын-сүргін актілері, заңсыз
реквизициялау, күштеп үжымдастыру ізгілікке жат өзге де іс-әрекеттер
салдарынан тарихи отанынан тысқары жерге қуылған және азаматтығынан
айырылған Қазақстан Республикасына түрақты түру мақсатымен ерікті түрде
қоныс аударған байырғы үлт адамы, сондай-ақ оның үрпақтарын айтамыз.
Оралман деп танылған және түрақты түруға ықтиярхат алған адам
Қазақстан Республикасында барлық қүқықтар мен
бастандықтарды пайдаланады. Азамат Қазақстан Республикасы шегіңде
де, сондай-ақ шет елдерде де мүлікке оны ішінде шет ел валютасына меншік
қүқығына, мүлікті мүралыққа алу және мүралыққа беруге; республика
аумағында еркін жүру және түратын орнын еркін тандауға; республика
шегін еркін тастап шығу және оның аумағына еркін қайта оралуға; заң
актілерімен тыйым салынбаған кез-келген қызметпен айналысуға; заңды
түлғаны жеке немесе басқа азаматтармен және заңды түлғалармен бірлесе
қүруға; заң актілермен тыйым салынбаған кез келген мәліме жасауға және
міндеттемелерге қатысуға; жаңалық ашуға, ғылым әдебиет
және өнер щығармаларына және өзге де ой еңбегіне жеке меншік қүқығы болуға;
материалдық және моральдық зардаптардың орнын толтырылуын талап етуге;
басқа да мүліктік және жеке қүқықтарды иеленуге қүқылы.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алып, саяси еркіндікке ие болуы,
тарихи отанымен шеттеп кетуге мәжбүр болған отандастырымыз үшін өте үлкен
жаңалық еді.
25
Оралмандардың ең үлкен мәселесі- Қазақстан Республикасының азаматтық
мәселесіне байланысты. Осыған орай оралмандардың қүқықтық мәртебесі
толығымен анықталған жоқ. Атап айтсақ, оралман деп танылған куоліктер
берілмеген, оралмандардың Қазакстан Республикасының азаматтығын қабылдау
мүмкіндігі босқындармен бірдей жағдайда, үзаққа созылған этаптарға бөлінген
11 түрлі қүжат тапсыруға келеді. Бүдан басқа оралмандар үшін азаматтықты
алуға 9 айдан 2 жылдай мерзімге созылатын процедура, олардың қүқықтық
мөртебесіне эсер етуде.
Сондай-ақ үзақ жылдардан бері оралмандардың Қазақстан Республикасының
азаматтығын қабылдау мәселелері өзекті сипатқа ие бола бастады.
Еліміз егемендігін алып, тэуелсіздігін дүние жүзіне паш еткеннен кейін
оның алдында Республика азаматтарының азаматтық мөселесіне түбегейлі
өзгерістер енгізу қажеттілігі туды25.
Осы жүмыстарды атқару егеменді еліміздің кезек күттірмес ең маңызды
мәселелердің бірі болды деп атауға болады. Сондай-ақ, азаматтық мәселесінің
күрделене түсуіне жаңадан пайда болған көші-қон үрдісі де эсер етті. КСРО
кезінде басқа аймақтардан, басқа үлттар мен халықтарды Қазақстанға мәжбүрлі
түрде қоныстандырғаны баршамызға белгілі. Атап айтсақ, Үлы Отан Соғысының
алдында және со л кезде Қазақстанға немістер, кәрістер, шешендер
қоныстандырылды26. Одан кейінгі Тың игеруге байланысты ІКСРО-ның түрлі
аймақтарынан орыс тілді халықтар Республикамызға орналастырылды. КСРО
қүлағаннан кейін бүрыңғы одақтас республикалар әз тәуелсіздігін жариялап,
өзіндік
25 Жиенбаев Е. Политика возвращений и интеграции. Материалы семинара
- "Миграция в Казахстане -
настоящее и будущее", -Астана, 2000, 42 бет.
26 Витковская Г.С. Российские диаспоры в Центральной Азии: миграционный
потенциал, социалогические
исследования, №2, 1999, 15 бет.
26
үлттық және мәдени әдет-ғүрыптарын жаңғартып, өз тілш, өз үлтын анықтауға
үмтылды. Әрбір халық өз үлттарының өзінің тарихи отанына келуіне, өзінің
туысқандарына қосылуға, олардың отбасылық және туысқандық қатынастарын
қалпына келтіруге күш жүмсады. Әр елде шашырап жүрген өз үлттарының
мүддесін қорғап, бірігуге шақырды. Бүл жағдай Қазақстаннан лажсыз кеткен,
өздеріне жалған зорлық-зомбылық немесе өзге де нысандағы қуғындауға түскен
және өз тарихи отанынан күштеп айырған, алыс-жақын шет елдерде түратын 4,5
млн-дай қазақтарға да ерекше эсер етті. Бүлардың көпшілігі өздерінің тарихи
отанынан революцияның және азаматтық соғыстың алдында, екінші толқыны
жаппай-қүғын сүргін актілері, ашаршылық, заңсыз реквизациялау, күштеп
үжымдастыру, ізгілікке жат өзге де іс эрекеттер салдарынан қуылған,
қудаланған байырғы үлт өкілдері еді27.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстанның даму стратегиясы-2030-нде мемлекеттік көші-қон саясатының
негізгі мәселесі ретінде этникалық қазақтарды өзінің тарихи отанына
бөгетсіз оралуын жариялады . Сонымен қатар, Үкімет және басқа да
мемлекеттік органдар отандастарымыздың Республика ішінде және шет елдерде
мәдени және рухани байлығын, үлттық тілдік қажеттіліктерін қамтамасыз етіп,
тарихи отанына оралғандарға әлеуметтік және экономикалық көмек көрсетуде
жүмыстар жасауда.
Ең алғаш азаматтық сүрақтарын реттеуге байланысты нормативтік-қүқылық
базаны пайда болдыру үшін кең көлемдегІ дайындық жүмыстары жүргізілді.
Осы қажеттелікке байланысты
27 Избанов Мухит. Миграционная ситуация в Казахстане.
Материалы семинара "Миграция в
Казахстане - настоящее и будущее". -Астана, 2000, 49 бег.
28 Н.Э.Назарбаев. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына
Жолдауы. -Алматы: "Білім", 1998,
17 бет.
27
Республикамыз жаңа мазмүндағы бірқатар маңызды заңдар қабылдады. Осылардың
алдыңғы қатарына 1991 жылғы 20 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі қабылдаған "Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы"
Заңы жатады29 103. Одан кейін Қазақстан Республикасының Президентінің
"Қазақстан Республикасының азаматтығына байланысты сүрақтарды қарау тәртібі
туралы" Жарлығы қабылданып, Қазақстан Республикасының азаматтығын алу және
шығу үрдістерін реттеуге кеңінен жол ашылды.
Сондай-ақ "Халықтың көші-қоны туралы" Қазақстан Республикасының
Заңының 26 бабында оралмандардың азаматтықты қалпына келтірудегі қүқылары
мен міндеттері анықталған. Мүнда азаматтығы қалпына келтірілген оралмандар,
барлық қүқықтар мен бостандықтарды қайтарып алатындығы көрсетілген.
Қазақстан Республикасының азаматтығы мемлекет пен түрақты саяси
қүқытық байланысын айқындайды. Бүл байланыс олардың өзара қүқылары мен
міндеттерінің жиынтығынан көрінеді. Азаматтардың осындай саяси-қүқықтық
мәртебесін күрайтын қүқықтар мен міндеттер жиынтығы оның шетел азаматтары
мен азаматтығы жоқ адамдардан аиырмашылығын білдіреді .
Азаматтықты алу және тоқтатылу тәртібі туралы мәселелер көртеген
мемлекеттерде сәйкес мемлекеттік заңдылықтармен реттеліп отырады. Қазақстан
Республикасында өзінің Конституциясының 10 бабының 1 тармағында "Қазақстан
Республикасының азаматтығы заңға сәйкес алынады және тоқтатылады,
ол қандай негізде
29 "Казақстан Республикасы азаматтығы туралы" заңы. 20.12.1991. Халық
Кеңесі. 1992, 8 қаңтар.
30 Котов А.К. Единое гражданства - Конституционная основа равноправия в
Республики Казахстан Саясат.
-1995 №3,20 бет.
28
алынғанына қарамастан бірыңғай және тең болып табылады деп бекітіп берді31.
Азаматтық үғымы заң бойынша үш элементтен түрады: 1) адамның
мемлекетпен байланысы уақытша емес, түрақты болуы тиіс. 2) адамның
мемлекетпен байланысы саяси қүқықтық сипатта болады. Мемлекет Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылмайтын кез-келген адаммен қүқықтық
байланысқа түсе алады. Бірақ саяси қатынас тек мемлекет пен оның азаматтары
арасында ғана болады. 3) мемлекет пен азаматтың арасында өзара қүқық пен
міндеттемелер белгіленеді. Азаматтық және басқа экономикалық, саяси және
қоғамдық қызмет салаларына белсенді қатысуына мүмкіндік береді. Жалпы
азаматтықты алу мен тоқтату тәртібін мемлекеттің ішкі заңдылықтары
анықтайды. Ал, халықаралық қүқық нормалары оларға жан-жақты эсер етеді32.
Мысалы ретінде Қазақстан мен Ресей арасында жасаған келісім бойынша
(1995 жыл 20 қаңтар) азаматтықты алудың оңайлатылған тәртібі енгізілген.
Осыған сәйкес жергілікті ішкі-істер органдарына азаматтық алу туралы
өтініштерін өзкізгеннен кейін 3-ай мерзім ішінде қаралады. Келісімдегі
көрсетілген нормалар Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 3
қазандағы "Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңға" толықтырулар
мен өзгертулер енгізу туралы заң күші бар Жарлығында ескертілді.
Конституцияда азаматтық туралы негізгі қағидалар: барлық азаматтардың
теңдігі, азаматтардың қүқықтары мен бостандықтарының кепілдігі,
қүқықтар мен бостандықтардың
31 Сапаргалиев Г. Конституция Республики Казахстан. Человек и гражданин.
-Алматы: "Қазақстан", 1995, 26
бет.
32 Зиманов С. Вопрос о двойном гражданстве в Казахстане.Советы
Казахстана, 1994, 18 января
29
шектелуіне жол берілмейтіндігі туралы, азаматтықтан айыруға, республика
шегінен қүғындауға болмайтындығы туралы көрсетілген.
Республика азаматтығы: 1) тууы бойынша; 2) азаматтыққа қабылдануы
нәтижесінде; 3) Қазақстан Республикасының мемлекет аралық шарттарында
көзделуі бойынша; 4) азаматтық туралы заңда белгіленген өзге де негіздер
бойынша беріледі.
Басқа мемлекеттің азаматы немесе азаматтығы жоқ адам олардың
өтініштері бойынша азаматтық туралы заңда қаралған шарттаға сәйкес
Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау мүмкін. Азаматтыққа қабылдау
туралы шешімді Қазақстан Республикасының Президенті кабылдайды.
Республика аумағында кем дегенде 5 жыл (бүрын бүл мерзім 10 жыл болды)
түрақты түруы не Қазақстан Республикасының азаматымен некеде болуы
азаматтыққа қабылдаудың шарты болып табылады. Осы шарттар төмендегідей
азаматтардан талап етілмейді. Оларға: а) кәмелеттік жасқа толмағандардан;
б) әрекет қабілеттігі жоктардан; в) Қазақстан Республикасына ерекше еңбек
сіңіргендерден; г) саяси себептермен Қазақстан аумағын амалсыз тастап
кеткендерден және олар тарихи Отаны ретінде Қазақстан Республикасында
түрақты түруы үшін қайтып келсе олардың үрпақтарынан; д) Қазақстан
Республикасының азаматтарының жақын туыстарының бірі баласы (соның ішінде
асырап алған баласы), жүбайы (зайыбы), апасы, ағасы, атасы, әжесі бүрыңғы
одақтас республика азаматтарынан олардың республикада түру мерзімі талап
етілмейді33.
33 Интыкбаева Б. "О проблемах гражданства" Вестник
министерства Юстиции.-1995, №9.
30
Республика азаматтығын қалпына келтіру азаматтық алудың дербес әдісі
болып табылады.
Азаматтықты қалпына келтіру туралы шешімді Қазақстан Республикасының
Президенті қабылдайды. Бүған Қазақстанның азматтығында болған, бірақ
әртүрлі себептермен одан шығып қалған аматтарға азаматтықты қалпына
келтіруге рүқсат етіледі. Бүл жағдайда, әдетте, азаматтыққа қабылдауда
қажет шарттар көрсетілмейді.
Азаматтық туралы мәселелер Қазақстан Республикасының мемлекет аралық
шарттармен шешіледі. Қазақстан Республикасы мен Беларусь Республикасының,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы осы
мемлекетердің азаматтығын алудың жеңілдетілген тәртібі туралы келісім шарт
жасалды және бекітілді. Мүндай келісімдер аталған мемлекеттердің өздерінің
азаматтығының жалпыға бірдей нормаларын, Конституциялық қүқықтары мен
бостандықтарын сақтауға, адамдардың тиісті тарихи және дәстүрлі достық
байланыстарын сақтау мен нығайтуға үмтылудан туындайды.
Келісімге сәйкес ор тарап басқа елдерден өз аумағына түрақты түруға
келген, бүрыңғы КСРО азаматы екендігін дәлелдеген азаматтарға азаматтық
алудың жеңілдетілген (тіркелетін) тәртібін үсынады. Мүндай тәртіп
төмендегідей шарттардың бірі орындалса: 1) егер өтініш білдіруші
азаматтығын алған тараптың аумағында туған немесе түрған болса; 2) өтініш
білдірушінің біреуі болса да азаматтығын алатын тараптың аумағында түратын
және жақын туыстары: жүбайы (зайыбы), ата-анасы, баласы, апалы-сіңлісі, аға-
інісі сол елдің азаматы болса қолданылады. Ішкі істер органдары тараптардың
бірінің азаматтық алуын тіркеуді үш айдан асырылмайтын мерзімге
жеңілдетілген тәртіппен жүзеге асырады.
31
Келісімде ата-аналары азаматтығын өзгертуіне байланысты баларының
азаматтығының өзгеруінің ерекше тортібі қарастырылған.
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудың дәстүрлі де
жеңілдетілген тәртібі кезінде қабылдауға қарсылық білдіру негізі
қолданылады. Азаматыққа қабылдау туралы өтініш, егер адам:
- адамзатқа, Қазақстан Республикасының егемендігі мен
тәуелсіздігіне қарсы қылмыс жасаса;
Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен түтастығын бүзуға
шақырса;
мемлекеттік тәуелсіздікке, халыктың денсаулығына нүқсан
келтіретін заңға қарсы қызметті жүзеге асырса;
мемлекет аралық, үлтаралық және діни өшпенділікті түтатса,
мемлекеттік тілдің қызметіне қарсы өрекет етсе;
* террорлық әрекеті үшін сотталған болса;
* сотпен аса қауіпті қылмыскер деп танылса;
- басқа мемлекеттің азаматы болса қабылданбайды. Конституцияның
10 бабы 3 тармағына сәйкес "Республика азаматының басқа
мемлекетінің азаматтығында болуы танылмайды", яғни қос азаматтық
танылмайды34. Жалпы олемдегі көптеген елдердің заңдары қос
азаматтықты рүқсат етпейді. Қос азаматтық институты мемлекеттің
мазмүнының өзіне қайшы келеді35.
Соңғы кездері, Қазақстан Республикасы егемендігін жарияланғаннан кейін
алыс-жақын шетелдермен халықаралық байланыс орнатып алыс жақын шетелдердегі
отандастарымыз өз атамекеніне көшіп келе бастады.
34 Зиманов С. Вопрос о двойном гражданстве в Казахстане.Советы
Казахстана, 1994, 18 января
35 Қопабаев Ө.К. Шетелдердің конституциялық қүқығы. Алматы: Жсті жарғы,
1998, 25 б.
32
Оралмандар үшін ең күрделі және күнделікті өмірде көптеген қиындықтар
туғызатын мәселе азаматтық алу мен қүжаттар әзірлеу болып отыр.
1991-1995 жылдар аралығында Монғолиядан Қазақстанға оралмандар еңбек
шарты негізінде келе бастады. Бүл туралы жүмыстың бірінші бөлімінде атап
өтілген.
Екі ел үкіметінің келісім-шартының мерзімі бітісімен үлты қазақ
Монголия азаматтары еліне қайтуы тиіс еді. Соған қарамастан келген
оралмандар өз тарихи отанына калғысы келді. Сол себепті олар
Қазакстан Республикасының азаматтығын қабылдауға өтініштерін бере
бастады. Жалпы соңғы кездері Қазақстан Республикасының азаматтығын
қабылдауға өтініш беруші оралман-қазақтардың көбеюі, өз тарихи
отанына Исламдық Мемлекет Ауғанстаннан, Исламдық Иран
Республикасынан, Пакистаннан, Монғолиядан, Түрік
Республикасынан, ҚХР-нан, сондай-ақ ТМД-на қатысушы мемлекеттерден
Қазақстанда түратын туыстарына қосылуы мақсатында Республикаға келусіші
азаматтарға байланысты болып отыр. Тек соңғы Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін алған 10 жылда Республикамызға 43,0 мың отбасы қоныс аударды
немесе 200 мыңға жуық отандастарымыз өз тарихи отанына оралды36. Жалпы
иммигранттардың басым көшілігін алыс және жақын шетелдердегі қазақтар мен
орыстар иеленеді.
Келген оралмандардың азаматтық мәселесі күні бүгінгі дейін өткір
қалпында қалып отыр. 2000 жылғы 26 қаңтарда Астанада Халықаралық Миграция
Үйымымен бірлесіп өткізген "Қазақстандағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы сияқты мемлекетте де көші-қон үрдісі ерекше
маңызға ие болды. Себебі сан жылдар бойы отарлаудың, жер аударудың, тың
игерудің, жер байлығын игеру саясатында XX ғасырдың басында басталған
халықты орналастыру КСРО-да Қазақстанда ғана көші-қон деңгейіне эсер етті1.
Жетпіс жыл бойы жалғасқан Кеңестік өкімет қүлағаннаң кейін ғана еліміз
өзіндік көші-қон мәселесін шешуге қолы жетті.
Көші-қон тақырыбы жалпылай алғанда өте кең мағынаға ие. Сондықтан
мүның тек қана зерттеу методологиясын ғана сараптамай, көші-қон үрдісі
кезінде пайда болатын олеуметтік мәселелерге де көңіл бөлінді.
Көші-қон мәселесі еліміз өмірінде айрықша күрделігімен ерекшеленді.
Қазақстандағы жалпы көші-қон үрдісімен мен қатар экологиялық апат
салдарынан және өндірістің қүлдырауына " байланысты республиканың ішкі коші-
қоны де аса күрдеМ жағдай қалыптастыруда. Республика көлеміндегі заңсыз
көшіп-қонушылар\мен босқындардың ағыны да бой корсете бастады.
Осындай ауқымды да күрделі көші-қон моселесі Президенттің "Көші қон
саясатының 2000 жылға дейінгі негізгі бағыттары" деп аталатын Жарлығында
атап көрсеткендей: "Негізгі реттеуші қүқықтық базаның болмауы және қаржылық
қамтамасыз етілмеуіне орай жаңа тенденциялардың көрініс табуына байланысты
болып отыр" деп айқындауы аса маңызды тетік ретінде қаралады.
Халықтың көші-қоны көптеген ғылым салаларының зерттеуіне мүрындық
болған маңызды проблемалардың бірі.
Атап айтсақ, Бүл мәселелер бойынша социология, демография, саяси экономика,
экономикалық география, халық географиясы, экономикадағы еңбек ресурстары,
заң салалары жан-жақты зерттеуде. Мүның озі қазіргі коғамдағы көші-қон
мәселесінің басты маңыздылығын айқындайды.
Көші-қон ең жоғарғы деңгейде белгіленетін адамзат мәселесі деуге
болады. Өйткені, адамдардың түрақты жерін өзгертіп бір елден екінші елге
келуі, кетуі немесе таптардың бір ауданнан екінші ауданға, қалаға
қозғалуына байланысты олардың алдындағы пайда болатын мәселелерді шешуге
тура келеді.
Соңғы жылдары біздің республикамыздан эмифацияға кеткендердің 71
проценті таяу шет елдерге қоныс аударған. Ал бүл елдерден Қазақстанға
келгендер — барлық эмигранттардың 91 пайызын қүрайды. Іс жүзінде Бүл
Қазақстанды емін-еркін жайлаудың "еркін аймағына" айналдырған. Өйткені
бүған кедергі болар заң 1997 жылғы желтоқсанның 13-де ғана қабылданды.
Бүрынғы Қазақстан Республикасының "Коші қоны туралы" 16.06.1992 ж. заңында
мүндай кедергілер қарастырылмаған. Сонымен қатар бүған дейін жүмыс істеп
келген Бүл заңда иммиграциялық қор және жер қорын қүру заң жолымен
қамтамасыз етілмеген болатын.
Көші-қон үрдісіне қатысушы субьектілерді бірнеше топтарға белуге
болады. Атап айтсақ, біріншіден, қазіргі кездегі әлемдегі әрбір кеші-қон
үрдісі — бүкіл әлемдегі елдерде маңызды мәселеге айналуда. Көші-қон үрдісі
әртүрлі қоғамдық жүйеде әлеуметтік эономикалық даму ерекшеліктері басқа
елдерде де ерекше қарқынмен көзге түсуде.
Бүл мәселелер Қазақстан Республикасы мен басқа шет мемлекеттер
арасындағы болатын халықаралық көші-қонда, сондай-ақ Республика
территориясындағы халықты орыаластырудағы жергілікті облыстық, аудандық
деңгейдегі туған мәселелер қозғалды.
Елімізде ішкі коші-қон саласындағы олеуметтік жоне озге де сипаттағы
мәселелер де аз емес.
! Шестак А.Д. Основы правого регулирования процессов миграции в СССР.
Автореферат -М.: 1988, 10 бет.
Қазақстан Республикасы өзін зайырлы. қүқықтық және әлеуметтік мемлекет
ретінде орнықтырып, мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі,
қүқылары мен бостандықтары деп көрсетуі жоғары қүндылық болып табылады3.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының Конституциясында,
Конституциялық заңдарда, Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
Жарлықтарында айқындалған қүқықтық мемлекеттің демократиялық идеялары мен
қағидалары бірқатар заңдарда, қүқықтық нормативтік актілерде көрініс таба
алмай отыр.
Мәселен сондай көріністі қажет етіп отырған Қазақстан Республикасының
"Халықтың көші-қоны туралы"4 заңын айтуға болады.
Осыған орай Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың "Шетелдегі отандастарды қолдаудың"
және "Көші-қонның 2000 жылға дейінгі бағдарламалары" атты маңызды екі
қүжатқа қол қоюы және 1997 жылды "Үлттық татулық пен саяси қуғын сүргін
қүрбандарын еске алу жылы"6 деп жариялауы көші-қон саясаты Қазақстанға
қаншама өзекті екендігін білдіреді.
Президенттің Бүл стратегиялық саясатының жалғасы ретінде 1997 жылы
Парламент депутаты Ә.Ысқақтың "Халықтың көші-қоны туралы" заңның жеке
балама жобасы үсынылып көші-қон тауқыметіндегі бірнеше маңызды мәселелердің
нақтылы түйіндерін ашып берді. Біздің елде көші-қон қазіргі кезде халықты
территориялық орналастыру үғымымен өте тығыз байланысты болғандықтан Бүл
дипломдық жүмысты а халықтың территориялық араласу тенденциясының негізгі
қозғалыстарына талдаулар жасалды. Сондай-ақ, көші-қон
саласының ең өткір
3 Қазакстан Республикасының Конституциясы - Алматы: "Жеті Жарғы", 1998
жылғы қазанның 7-де
озгертулер мен толықтырулар енгізілген. 1995, 96 б.
4 Қазақстан Республикасының "Халықтың коші-қоны туралы" заңы. Алматы:
"Жеті Жаргы", 1998, 4 б.
5 Шетелде түратын отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы"
туралы Қазақстан Республикасы
Президептіпің Жарлығы, 31.12.1996, №3308. Қазақстаи Республикасының
Парламентінің материалдары.
мәселесше жататын халықаралық халықтық көші-қоны туралы қысқаша
түсініктемелер автор тарапынан жарияланған ғылыми макалаларда берілді. Бүл
жүмысты жүзеге асырудың күрделілігі оны қатаң ғылыми негізінде жүргізуді
талап етеді. Заң ғылымы көші-қон саласындағы заңдарды жүйелеуге негізделген
тиімді түрлерді, қүжаттарды сүраптаудың үғымы мен түрлері, қалыпты
материалдарды іріктеп алу және өңдеу әдістері, үлттық атау сездер жасау
және басқалары туралы үсыныстар беруі тиіс.
Көші-қон моселесін зерттеуде А.Д.Шестактың, Б.С.Хоревтің, Чапектің,
Р.Б.Жалимбетованың, Ә.Ысқақтың, Е.М.Арынның, М.Әбеновтың және басқалардың
еңбектері сүбелі үлес болып қосылды.
Менің дипломдық жүмысымның тақырыбына арқау болып отырған осы кеші-қон
мәселелерінің әлеуметтік аспектілерінің езектілігі халықтың көші-қоны
туралы алғашқы әлеуметік материалдарды зерттегт, әдістемелік тіркеу мен
оның қайнар көздерін болғанынша түтастай көрсетігт теориясын анықтау болып
табылады. Өйткені бүрындары басылып шыққан көші-қон үрдісі туралы ғылыми
мақалалар, монографиялар тек қана арнайы сипатқа ие немесе заман езгеріп,
жаңа мемлекет пайда болуына байланысты қүқықтық жүйеге сай келмейді. Оларды
оқып талдауға, бір созбен айтсақ адам мәселесін қозғау (миграция) көші-
қонды жан-жақты зерттеу оньтң қарапайым түсінігі мен көрсеткішін анықтап,
соның ішінде кеші-қонның негізгі заңдылықтарын зерттеуге бағытталады. Бүл
қазіргі таңдағы қай мемлекетте болмасын маңызды, өте өткір, шешімін табуға
жанжақты зерттеу нәтижесінде келетін коші-қон мәселесі ғылымның өртүрлі
салаларында зертеуді талап етеді.
6 1997 жылды "Үлттық татулық пен саяси қуғын сүргін қүрбандарын еске алу
жылы деп жариялау туралы" 30.12.1996 жылгы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығы. Вечерний Алматы, 1997, 6 қаңтар.
Тарау I. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӨШІ-ҚОН ҮРДІСШЩ
ӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІЛЕРІ 1.1. Көші -қон үрдісі
туралы үғым
Қазіргі кездегі қоғамдық-саяси мөселелердің ішіндегі ең маңыздысы
әрине, көші-қон мәселесі.
Еліміз егемендік алып Біріккен үлттар үйымына және көптеген
халықаралық үйымдарға мүше болуына байланысты Қазақстан өзі үшін жаңа
проблемалармен - өзінің ішкі, сыртқы саясатының, қорғанысы мен
қауіпсіздігінің және экономикалық проблемалармен бетпе-бет келіп отыр. Кез
келген тәуелсіз мемлекеттің ішкі сыртқы саясатында айрықша назар аударып
отыратын мәселелері болады. Респуликамызда солардың ең бастыларының бірі
көші-қон мәселесі болып табылады.
Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін алыс, жақын шет
елдерден кешіп келушілер мен көшіп кетушілерді қүқықтық реттеге тура келді.
Халықтың көші-қоны дегеніміз — түрғылықты өзгерту немесе оған қайта оралу
мақсатында адамдардың белгі бір территория шекара арқылы қозғалуы ауысуы.
Қазақстанда коші-қон үрдісі туралы үғым 70-ші жылдардың ортасында
белгілі бола басталған еді. Мүнда бүрын келген жүмыс күштерінің өз еліне
қайту үрдісі белең ала бастады.
1992 жылы 26 маусымда "Кешіп келу" туралы заңын қабылдағанға дейін
коші-қон мәселесімен 1977 жылдан бастап Еңбек министрлігі қүрамында 5 адам
бар арнайы бөлім айналысқан. Заң қабылданған соң іле-шала, 1992 жылы 15
желтоқсанда Министрлер кабинетінің "Кешіп келушілер туралы" № 4055 қаулысы
қабылданды. Ол 17 тармақтан түрады. Қаулыда бірыңғай мемлекеттік көші-қон
саясатын жүзеге асыру, боскьшдарды, өзінің ата қонысына қайтып жатқан
адамдарды және оның отбасыларын республика көлемінде
қоныстандыруды реттеу және үйымдастырушылық- нысандық түрғыдан қамтамасыз
ету мәселелері қамтылған. Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық заң көші-қон үрдісін қүқылық реттеу мен
көші-қон саясатының негізін қүрды7.
1992 жылы Алматыда Дүние жүзі қазақтарының алғашқы қүрылтайы
өткізілді. Осы жиыннан кейін шет елде түратын байырғы үлт өкілдерінің елге
қайтуға деген ниеті бүрынғыдан да арта түсті.
Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Қазақстан Республикасының Үкіметі
мен және басқа мемлекеттік органдар "Жалпыға бірдей адам қүқығы
декларациясы" мен өзге де жаппай танылған халықаралык күқык нормаларында
бекітілген адам қүқығы мен бас бостандығының басымдылығын танып, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңды басшылыққа отырып,
шетелде түратын отандастарымыздың үлттық-мәдени, рухани және тілдік
қажеттерін қанағаттандыру жөнінде белгілі жүмыстарды атқара бастады. Атап
айтсақ отанына қайтып оралған оралмандарды қүқықтық қамтамасыз ету
жөніндегі мәселелерге байланысты сүрақтарды шешуге өз үлестерін қосуда.
Казір алыс жақын шетелдердегі қазақ диаспорасы қазақ
о
үлтының үштен бір бөлігін немесе 4,5 млн. адамды қүрайды . Олардың көпшілік
бөлігі, кеңестік кезеңдегі революциялық және азамат соғыстары, зорлап
үжымдастыру, ашаршылық, жаппай қуғын-сүргін салдарынан өздерінің тарихи
отандарын тастап кетуге мәжбүр болды. КСРО тарағаннан кейін
жақын шетелдердегі Тәуелсіз
7 Миграция населения и ее социальные последствия в Казахстане Общ.
ред. Б.И.Бектургановой. -Алматы,
1996, 67 бет.
8 М.Төтімов, Ж.Әлиев. Дсрбсстігіміз - демографияда. Ллматы: "Жеті-
Жаргы", 1999, 113 бет.
Мемлекеттер Достастығындағы қалған қазақтар шетелдегі қазақ диаспорасына
айналды.
Аталған елдердегі диаспоралардың мәдени және әлеуметтік-экономикалық
өркендеу деңгейі бір-бірімен мүлдем үқсамайды. Сондықтан көші-қон
проблемаларын кешенді зерттеу жөне оны шешу, ғылыми зерттеулер мен
практикалық шаралардың бірлігі және ара байланысын анықтауға тура келеді.
Шетелдердегі отандастар мен жүмысты жан-жақты жетілдіру, оны тек үдайы
және мақсатты мемлекеттік қолдау жағдайында ғана жүзеге асыру мүмкін
болады.
Көші-қон мәселесін реттеу барысында көшіп келушілердің (байырғы мәдени
үлт өкілдерінің) әлеуметтік-экономикалық, мәдени, білім алу сүраныстарын
барынша қанағаттандыруды қамтамасыз ететін шараларды үйымдастыру қажет.
Сондай-ақ тарихи отанына қайта оралғылары келетін оралмандарға (репариант)
мүмкіндік туғызатын ойластырылған жүмыстардың жүйесін жасау қазіргі заман
талабына сай келіп отыр.
Қазір елімізде көші-қон мәселесі мен оралмандардың тарихи отанына
оралу мүмкіндігін кдмтамасыз ететін нақты шаралардың жүйесі қалыптасу
үстінде, деуге болады. Атап айтсақ шетелде түратын отандастармен жүмыс
жүргізу жөніндегі Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясатын жүзеге
асыру тетігінде негізгі қүжат болып табылатын Қазақстан Республикасының
Президентінің 1996 жылғы 31 желтоқсандағы Жарлығымен күшіне енген "Шетелде
түратын отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасына" нақ осы
мақсаттар негіз болып отыр9.
9 Шетелде түратын отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы" туралы
Қазақстан Республикасының Президентнің Жарлығы, 31.12.1996, №3308.
Қазақстан республикасының Парламентінің материалдары.
Бүл бағдарлама кешенді іс-шараларды қамтитын негізгі алты бөлімнен
түрады. Мүнда:
-ғылыми қамтамасыз ету;
-нормативтік -қүқықтық негізді қүру;
-білім беру;
-мәдениет;
-туризм және спорт;
-кітап шығару және бүқаралық ақпарат қүралдары мәселелерін
үйымдастыру шаралары қамтылған.
Ғылыми қамтамасыз ету саласында шетелдегі отандастардың тыныс
тіршілігі мен олардың әлеуметтік экономикалық жағдайларына, олардың
қүқықтық хал-ахуалына, көші-қон үрдістеріне жан-жақты зерттеу жүргізу
шетелдегі қазақ диаспорасының жай-күйі туралы ғылыми-ақпараттық база
қалыптастыру, Қазақстан Республикасының Үкіметіне тиісті практикалық
үсыныстар мен үсынымдар әзірлеу және беру көзделген. Шетелдегі отандастарды
әлеуметтік қүқықтық қорғау және қолдау саласындағы басты мақсат болып
олардың проблемаларына қатысты мемлекеттік саясатты қалыптастыру болып
табылады.
Қазақстан Республикасында көші-қон үрдісін қүқылық реттеу және оларды
бір жүйеге келтіру шетелдегі қазақ диаспорасымен байланысты қалыптастыру
және жүзеге асыру шет мемлекеттердің конституциялары мен заңдарына
халықаралық қүқық нормаларына негізделген.
Еліміздің тәуелсіздігі мен қауіпсіздігінің нығаюына, саяси
түрақтылықтың сақталуына, үлттық өсіп-өркендеуінің жүзеге асуына көші-қон
үрдісінің алар орны ерекше.
10
Қазақстан Республикасы көші-қон мәселесінде үзақ жылдарға негізделген
айқын, нақты бағыт-бағдар үстануы қажет. Оның төмендегідей екі басты себебі
бар:
Біріншіден, басқа елдерді айтпағанда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
мемлекеттерінің ішінде Қазақстан көші-қон жағынан айрықша зардап шеккен
республика. Соңғы 150 жылдай уақытта ежелгі қазақ жеріне сырт жерлерден
өзге халықтарды әртүрлі себептермен топ-тобымен көшіріп өкелу үздіксіз
жүрді. Соның нәтижесінде Қазақстандағы халықтардың ара салмағы күрт
өзгерді. Жергілікті үлт өкілдері азшылдыққа үшырап, мәдениеті, ана тілі
тағы басқа мәселелер жәнінде кемсітушілікке үрынды. Сондықтан тәуелсіз
еліміз енді көші-қондағы осы зардапты жағдайлардың қайталамауын, үлғаймауын
үнемі ескеріп отыруы тиіс.
Екінші себебі, шет елдердегі отандастарға немесе қазақ диаспорасына
байланысты. XX ғасырдың аяғында көптеген халықтар өздерінің тарихи
отандарына қайтуға, өз туысқандарымен қосылуға үмтыла бастады Атап айтсақ,
Германия шетелдерде, оның ішінде Қазақстанда да түратын немістерді көптен
көшіріп алуда. Израиль, сондай-ақ Греция, Туркия да сырт жерлердегі өз
диаспорасын атажүртына бегетсіз келуі үшін жағдай жасауда. Ал Ресей үкіметі
де орыстар мен орыс тілді халықтардың мүддесін қорғауға Ресей
Федерациясының Конституциясында бекітіп, олардың ата-мекеніне кәшіп келуіне
барлық мүмкіндіктер туғызуда10.
Сондықтан да шет елдердегі қазақтарады Қазақстан Республикасына тарту
туралы игі істен Қазақстан да сырт қала алған жоқ.
10 Современная миграция населения России. РАН Институт социально-
политических исследований. -М., 2003, 68 бет.
11
1991 жылғы 16 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасының мемлекеттік
төуелсіздігі туралы" Конституциялық заңының 7 бабында "көші-қон
процесстерін мемлекет реттеп отырады және де жаппай қуғын-сүргін, күштеп
үжымдастыру кезеңдерінде адамгершілікке жат өзге де саяси шаралар
нәтижесінде республика территориясынан кетуге мәжбүр болған адамдарға,
олардың отбасыларына өз отанына қайта оралуына жағдай жасайды" деп айқын
көрсетті.
Жалпы көші-қон мәселесі мемлекеттің калыптасуы жағдайында саяси жоне
әлеуметтік-экономикалық мазмүнға ие болды.
Н.А.Назарбаевтың "Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуының стратегиясы" атты еңбегінде: "Үлт мемлекеттіліксіз өмір сүре
алмайды, қүрып кетеді. Ал үлттық жойылуы оның мемлекетінің өмір сүруін
мәнсіз етеді. Сондықтан қай үлтқа жататынына қарамастан барлығы үшін
мүмкіндіктер теңдігі мен барлығының заң алдында тең принципін жүзеге
асырушы біздің мемлекетте түрғылықты үлт - қазақтардың мүддесі жекелеген
жағдайда бірқатар мемлекеттерде орын алып отырғандай ерекше бөліп
айтылатыны әбден орынды. Бүл үлттық мәдениет пен тілді түлетуге қазақ
диаспорасьшен рухани-мәдени және басқа да байланыстарды қалпына келтіруге,
Қазақстанды тастап кетуге мәжбүр болған адамдардың өз Отанына қайтып
оралуына қандай да болмасын алғы шарт жасауға катысты" деп айқын
көрсетті11.
Қазір тәуелсіз деп есептелінетін еліміздің ең үлкен моселесі - үлыс
иесі синатындағы қазақ халқының республика жүршылығының жартысын ғана
қүрауы. Сол себепті республикамызда қазақтың саны басым көпшілікке айналмай
үлттық мемлекет ретінде дамуы мүмкін емес. Ал
" Н.Э.Назарбаев "Қазақстанның егеменді мсмлекет
ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы". Алматы: "Дәуір", 1992, 56
бет.
12
заңды көпшілікке айналудың екі түрлі жолы бар, бірі демографиялық өрлеу,
екіншісі оралмандардың өз тарихи отанына оралу үрдісі, яғни шет елдердегі
қазақтардың Қазақстанға келуі.
Дәл қәзіргі кезеңдегі ең үтымды, төте жол — бүрыңғы жөне соңғы шекара
сызығының арғы жағында қалған отандастарды өз тарихи отанына, үлттық
мемлекетіне оралуын, жаппай бет бүруын бағыттау болып табылады.
13
1.2. Көші -қон үрдісін реттейтін заңдардың қалыптасуы
Қазақстанның тәуелсіздігін жариялағанына тарихи өлшем
мен онша көп уақыт өте қоймаса да жаңа мемлекеттің
конституциялық дамуының кейбір қортындыларын шығаруға
айтарлықтай негіз бар. Бүл мемлекеттік маңызды болғандықтан мемлекет тану
ғылымы үшін де мемлекет қүрылыс тәжірибесі үшін барлық уақытта маңызды
мәселе.
1990 жылы 25 қазанда қабалданған Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі
туралы Декларациясы осы кезеңнің де Конституциялық сипаттағы маңызды актісі
болып табылады. Бүл Қазақстанның жаңа заңдарынан қалыптастыруға үйтқы
болды. Аталған Декларация мемлекеттің басқару жүйесіне айтарлықтай өзгеріс
әкелді. Ол жәй өздеушілік Декларация емес еді, оның нормативтік қүқықтық
сипаты болды1228.
Декларацияда Қазақ КСР-ның басқа республикалармен бірге ҚСРО-ға ерікті
түрде бірігетін жөне олармен шарт негізінде қарым-қатынас қүратын егеменді
мемлекет болып табылатындығы бірінші жарияланды. Сондай-ақ бүрын болмаған
егемен-қүқық пайда болды. Бүл республиканың егемендігін және Конституциясын
бүзатын зандарды және Одақтың жоғары органдарының баска да актілерінің
қолданылуын өз аумағында тоқтату қүқы орнықтырылды.
Конституциялық зандардың орнықтырылуының екінші кезеңі 1991 ж. 16
желтоқсанда "Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының
Конституциялық заңымен басталады.
"Мемлекеттік тәуелсіздік туралы" заңда Жоғары Кеңестің Қазақстан
халқының еркін білдіре отырып, адам қүқыларының
14
жалпыға бірдей Декларациясында халықаралық қүқықтың жалпы таныған өзге де
нормаларында баянды етілген жеке адамның қүқылары мен бостандықтарын
мойындай отырып, қазақ үлтының өзін-өзі билеу қүқығын сендіре отырып..,
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі жариялайтындығы айтылды. Осы
конституциялық заңда тәуелсіздік алғаш рет жарияланды. Тәуелсіз мемлекетке
тән элементтер:
-біртүтас;
-азаматтық;
- аумақтық дербестік;
- мемлекет органдарының дербес жүйесі;
төуелсіз мемлекет мәртебесіне сәйкес дербес экономикалық жүйе;
- жеке қарулы Күштер пайда болды.
Сөйтіп Қазакстан әлемдік қауымдастыққа жеке дербес мемлекет ретінде
енді. Қазақстан республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы
Конституциялық заңы Республикадағы көші-қон процесі туралы маңызды баптар
енгізді. Атап айтсақ заңның 7 бабында: Қазақстан Республикасы көші-қон
процестерін реттеп отырады. "Қазақстан Республикасы жаппай қуғын сүргін,
күштеп үжымдастыру кезеңдерінде, адамгершілікке жат өзге де саяси шаралар
нәтижесінде республика территориясынан кетуге мәжбүр болған адамдар мен
олардың үрпақтарының сондай-ақ бүрынғы одақтас республикалар
территориясында түратын қазақтардың өз территориясына қайтып оралуы үшін
жағдай жасайды"-деп айқын көрсетті.
1992 жылғы "Көшіп келу туралы" заңы еліміздің көші-қон саясатындағы
заңдылықтың дамуына өз үлесін қосты. Мүнда
12 Қазақ ССР-інің мемлекеттік егемендігі туралы Қазақ ССР-інің
Декларациясы 25.10.1990 ж. Қазақстан мемлекеттік кезеңдері: Конституциялық
актілер. -Алматы: "Жеті-Жарғы", 1997.56 бет.
15
азаматтардың Конституцияда бекітілген еркін жүріп түру қүқығына байланысты,
көшіп қону қүқығын айқындады.
Заңның I бабында: "Қазақстан Республикасының азаматтары
республика ішІнде түрғылықты жерін ауыстыруға, басқа елге қоныс
аударуға жөне қайтып оралуға қүқылы. Шетелде түратын отандастар
өздерінің ата қонысы Қазақстан Республикасына еркін орала алады" анық
көрсетті. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы өзінің сыртқы көші-
қон саясатын халықаралық қүкықтың көпшілік мыңдаған үрдістерін
негізге ала отырып, мемлекет пен халық мүддесіне сәйкес
қалыптастырды. Республикадан кету және Қазақстан
Республикасына келу сондай-ақ оның жері арқылы аялдама жасап өту арнаулы
заңдармен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің
актілерімен реттеліп отырды13.
Бүл заңның негізгі мақсаты республикада қоныс аударуды реттеу мен
үйымдастырушылық-нысаналық түрғыдан қамтамасыз етудің, босқындар үшін,
өздерінің ата қонысына оралып жатқан адамдар мен отбасылар үшін жаңа жерде
өмір сүруге қажетті жағдайлар жасаудың ең алғашқы қүқықтық негізін қүру
болды.
"Көшіп келу туралы" Қазақстан Рсепубликасының Заңының саяси-қүқықтық
негізі Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақ КСР-ң мемлекеттік
егеменді туралы Декларациясы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы болып
табылады.
Президент квотасы бойынша босқындар мен қуғын-сүргінге үшырап, күштеп
үйымдастыру кезеңдерінде, адамгершілікке жатпайтын саяси әрекеттер, жаппай
ашаршылық салдарынан республикадан кетуге
13 Ә.Ысқақ. Кеш-керуен. -Алматы, 1997, 56. бет.
16
мәжбүр болып, енді өз елдеріне оралып жатқан оралмандар репарианттар үшін
сараланған жәрдем ақылар мен жеңілдіктер берілді.
Үлты қазак, азаматтарға басқа мемлекеттік азаматы болса да,
Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей деңгейде арнайы-техникалық
кәсіби оқуға, арнайы орта және жоғары оқу орындарына, аспирантураға,
тәжірибелік, зерттеуге мемлекет есебінен материалдық жағдайын, стипендия
мен қамтамасыз етуді алғаш рет бекітті. Сондай-ақ мемлекеттік мүлік
жөніндегі комитет пен облыс басшыларына, Алматы қалалық окімшілігіне басқа
елдерде түратын үлты қазақ азаматтардың жер иеленуге, түрғын және мекемелік
кеңсе үйлерін, түрғын үй-қүрылыс кооперациясын, өндірістік қүрылыстар
салуға жер бөлуде жеңілдіктер көрсетіп, асхана, дүкендер жөне де күнделікті
қажетті даяшылық істеуге арналған орындарды арендамен алуға, жергілікті
кәсіпорындарды ашуға, мемлекеттік мүліктің барлық түрлеріндегі
жекешелендіру үшін аукциондарға қатыстыруды үсынған. Мүның өзі 1992 жылғы
26 маусымда күшіне енген "Көшіп келу туралы" заңның нақты күшіне жүмыс
істеуіне, оның жан-жақты дамуына эсер етті.
Көші-қон жер қорын қүрудың негізі Қазақстан Республикасының жыл
сайынғы бекітетін облыстар бойынша көшіп келу квотасы мен сондай-ақ заңға
байланысты босқын-көшіп келушілерді ораналастыру жөніндегі облыс
өкімдерінің шешімдері бойынша жүзеге асырылды. Мүның мақсаты көшіп
келушілерді оралмандарды жинақы орналастыруды және өмір сүруі мен түруы
үшін қолайлы жағдай жасауды ескере отырып, қоныстандыру мен топтасқан
шаруашылықтарын үйымдастыруға арналған тиісті аумақты анықтау болып
табылады.
Көшіп келушілерге атаулы көмек пен қолдау көрсету республиканың жер
және мемлекеттік түрғын үй қорларымен
17
республикалық және жергілікті бюджеттерден қаражаттарынан, соның ішінде
шетелдік үйымдардың ерікті аударылурынан және жеке адамдардың
қайырымдылығынан қүралатын мемлекеттік көші-қон қоры есебінен жүзеге
асырылады деп анықтады14.
14 Проблемы переселенцев - проблемы государства О некоторых аспектах
переселения этнических казахов на историческую родину Казахстанская
правда, 27.05.1998.
18
1.3. Көші-қон түрлері
Қазақстан Республикасының азаматтары республика ішінде түрғылықты
жерін ауыстыруға, басқа елге қоныс аударуға және қайтып оралу қүқығы
Конституциямен бекітліген15.
Көші -қон мәселесі мемлекеттің қалыптасуы жағдайында саяси және
әлеуметтік-экономикалық мазмүнға ие болып отыр.
Негізгі себебі, бір жағынан белгіленген бір шамада көшіп кетудің тәсіс
әсерін болдырмау, екінші жағынан, халықтың демографиялық хал -ахуалын
жақсартуға айрықша үлес қосады. Сондықтан көші-қон түрлерін анықтау маңызды
шаралардың бірі болып табылады.
Қазақстан Егемендігін жариялап, тәуелсіздігін алған мемлекет ретінде
өзіндік саясат жүргізуге тура келді. Кейінгі кездегі қоғамдық-саяси
проблемалардың ішіндегі ең өзектісі көші-қон мәселесіне байланысты, қазір
де өз халқының мүддесіне сай келетін тәуелсіз саясатты жүргізіп отырған
Қазақстанды Біріккен Үлттар Үйымы мүшесі ретінде әлем жүртшылығы кеңінен
танып отыр. Әсіресе, оның шет елдерде жүрген төрт миллионная астам
отандастарымыз үшін тарихи отаны ретіндегі ролі ерекше16. Халықтың көші-
қоны дегеніміз - түрғылықты жерін өзгерту есе оған қайта оралу мақсатында
адамдардың белгілі бір территория шекаралары
15 Ғ.Сапарғалиев. Қазақстан Республикасының Конституциялық қүқыгы.
-Алматы: "Жеті-Жарғы", 1998, 112
бет.
16 Галиев А. Миграция населения и этническая судьба (в
Казахстане) Казахстанская правда, 8
июня, 1995.
19
арқылы қозғалуы, ауысуы17. Жалпы көші-қон мақсатына қарай
төмендегідей түрлерге бөлінеді :
1. Босқындар
2. Қоныс аударушылар
Көші -қонның сипатына қарай ішкі және сыртқы деп бөлінеді.
Сыртқы көші-қонға басқа республикалардан және шет елдерден байырғы үлт
адамдарының Қазақстан Республикасына қоныстануы мен Қазақстан Республикасын
басқа үлт өкілдерінің өз елдеріне қайтуы, жүмыс күшінің шет елдерге кетуі
жатады. Ішкі көші-қонға Республика азаматтарының бір қаладан екінші калаға
Алматыдан-Астанаға және мемлекеттің стратегиялық саясатына байланысты
пайда болған көші-қон ауылдан қалаға немесе экологиялық ауыр аймақтардан
басқа аудандарға, қалаларға, облыстарға қоныс аударуы немесе көші-қон жеке
адамдардың Қазақстан Республикасы ішінде біржола, уақытша, сондай-ақ
маусымдық орын ауыстыруы жатады.
Қазақстан Республикасын да босқындар және қоныс аударушылардың
қүқықтары мен бостандықтарын камтамасыз ету осы уақытқа дейін өз шешімін
таппаған өткір мәселелердің бірі болып табылады.
Босқындар мәртебесі — туралы халықаралық қүқықта әрбір егеменді
мемлекеттің территориялық түтастық қағидасын басшылыққа ала отырып жүзеге
асыратын принципі, сондай-ақ БҮҮ-ң принциптері мен мақсаттарын қоса
алғанда әрбір егеменді
„ -18
мемлекеттщ гуманитарлық принциптерше карай аиқындалуы тиіс .
1991 жылдың күзінен бастап, алғаш рет мәжбүрлі түрде түрақты түратын
мекен жайын тастап кетуші түлға ретінде 710 мыңдай адам
17 Рыбаковский Л.Л. Минрация населения: прогнозы, факторы, политика
АНСССР,-М: Наука, 199 бет.
18 Гай С. Гудвин-Гилл. "Статус беженца в международном праве. -М:
"ЮНИТИ, 1997, 32 бет.
20
бүрыңғы Кеңес Социалистік Республикалар Одағы территориясында тіркелді және
одан кейін де бүл өсе түсті. Қазіргі кездің өзінде Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығы елдерінде 2,7 млн. адам мәжбүрлі көшіп-қонушы ретінде тіркеліп
отыр. Олардың ішінде — босқындар, мөжбүрлі қоныс-аударушылар және ішкі
қоныс аударушылар. Осы мәселемен барлық достастық елдеріндегі мемлекеттер
соның ішінде Қазақстанда бетпе бет келіп отыр19.
Қазақстанда босқындар легінің қалай пайда болғанын ескере кетейік.
Мүнда бірінші ағымға — Армения жер сілкінісінің қүрбандары мен тарихтың
килы-қилы кездерінде ата мекен туған елін тастап босып кеткен қазақтардың
ел егемендігімен, тәуелсіздігін алғаннан кейінгі қайтуы. Екінші ағымға
Кавказдағы және Орта Азиядағы үлтаралық төтенше қақтығыстардан пайда болған
босқындар легі жатады. Бүған Тажікстан, Онтүстік Осетия, Шешен-Ингушетиядан
қашқан босқындар кіреді.
Қазір де Қазақстанда 1992 жылдан бергі бас сауғалап босқан мәжбүрлі
қоныс аударушылардың саны 200 мыңдай адамды қүрайды. Бірақ олардың
ешқайсысына босқындар мәртебесін берілмеген және түрақты тіркеуден өтпеген.
Сол себепті олардың қоғамдағы орнын еліміздің үлттық заңдылықтары арқылы
ретке келтірмесек болашақта мемлекеттің қауіпсіздігіне де эсер етуі мүмкін.
Олай дейтінім елімізде кімнің, қандай мақсаттар бойынша келіп кетуін тіркеп
қадағаламау ол адамның басқа да іс әрекеттерін еркін жүргізуіне жол ашады.
Екінші жағынан елімізде заңсыз түрып жатқан босқындар қолдарында Қазақстан
тарапынан куөландыратын қүжаты жоқ болғандықтан өмір сүрудің кез келген
әрекеттеріне барып отыр. Біреулері жалдамалы
19 Садовская Е.Ю. Миграционные процессы и миграционная политика в
Казахстане. В сб: Миграционная ситуация в странах СНГ. Центр изучения
проблем вынужденной миграции в СНГ и Независимый исследовательский Совет по
миграции стран СНГ и Балтии. ИПРАН. -М., 1994, 26 бет.
21
арзан жүмыс күші болса, еді біреулер қайыр сүрау арқылы күндік тамағын
асырайды. Босқындардың еліміздегі жүмыссыздығы бақылауға алынбауы босқындар
лагері жоқтығына байланысты жаңа қылмыстық элементтерді пайда болуы мүмкін.
Қазақстан республикасына көшіп келіге байланысты Республика Үкіметінің
үсынысы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті өрбір күнтізбелІк
жылға көшіп келі квотасын белгілейді. Онда көшіп келушілердің қайсы
елдерден келетіні көрсетіліп, олардың шекті саны мен түрлері, көшіп
келушілерді қабылдау, жайғастыру және ортаға бейімдеу үшін қажетті
материалдық -қаржы ресурстарды анықтап, сондай-ақ олар қоныс тебуге тиіс
облыстар, аудандар, қалалар, олар жүмысқа орналасуға тиіс шаруашылықтардың
(мекемелер мен кәсііпорындардың) түрлері айқындалады.
Қазіргі кезде халықтық эмиграция таяу алые шет елдерге бағытталған.
Бүл процесс өздеріне етене жақын әлеуметтік-психологиялық үлттық ортаны
іздеу мақсатында жүреді20.
Ресей мамандарының зерттеуінше халықтың Ресейге көшіп келуі бойынша
1996 жылы Қазақстан 10 орында болған.
Кеткен халықтың қүрамын орыстар (57.5 процент) және немістер процент)
қүрайды.
Соңғы жылдарда миграция саласындағы тенденция көші-қон қозғалыстарының
азаюымен сипатталады. 2000 жылы 737,2 мың мға, ал 1999 жылы 590,7 мың
адамға тең болды. Төмендегі кестеде соңғы екі
20 Анисимов Л.Н. "Право на выъезд рубеж и статус эмигрантов". Московский
журнал международного
права, 1992, №4. 140 бет.
22
жылдағы республикадағы
миграцияның
интенсивтіліп
көрсетілген
21
1-кесте
1000 адамға есептегенде
1999 2000
Келушілер саны 4,32 3,3
Кетушілер саны 16,6 14,0
Миграциялық ағым (кетуі) -14,48 -10,7
1000 кетуге шаққандағы кету-лер4358 4256
саны
Көшіп кетушілердің негізгі бөлігі (78 проценттен астам) таяу
шетелдердегі мемлекеттерге бағытталған. Атап айтсақ Ресей (72 процент),
Украина (2 процент), Белорусь пен Қырғызстан (1 процент) қүрайды. Қалған
республикалар бойынша келушілер саны кетушілерден артық болды. Оған
төмендегідей мемлекеттерден Грузия, Латвия, Тәжікстан, Армения және Туркмен
истаннан пайда болған кеші қон үрдісі дәлел бола алады.
Жалпы эмигранттардың санының азаюы Германияға кетушілер ағымының
азаюының салдарынан болды22.
Көшіп кетушілер ағымының біртіндеп азаюына кдрамастан олар жергілікті
дәрежеде әлі де елеулі түрде эсер етуде. Қазақстанда 1992 жылдан басталған
коші-қон үрдісі кезінде жіберген қателіктер, оларды орналастыру,
зейнетақы, әлеуметтік қамтамсыз ету, денсаулық
21 Итоги миграции населения по Республики Казахстан за 2004 год. Агентство
Республики Казахстан по статистике. -Алматы, 2004.
22
Лассиг Райнер. Процесс интеграции поздих переселенцев в Германии.
Материалы семинара-"Миграция
в Казахстане -настоящее и будущее". Астана, 2000, 61 бет.
23
және жүмыссыздық баспана мәселесін толық реттеуге немқүрайлы қарауына
байланысты алыс жақын шет елдерден отандастарымыз бүрын өздері түрған
мемлекетке қайта кетуге мәжбүр болды.
Бүгінгі 4700 оралмандар отбасы үйсіз. Үй -жайдың болмауы және түрмыс
жағдайының қалыпқа келмеуі оралмандар отбасын бір жерден екінші жерге
көшуге мәжбүр етіп, республика бойынша ішкі көші-қон үрдісін күшейтті23.
Осыған қарай отырып көшіп кетудің негізгі себебі қоғамдағы олқылықтар мен
өмір сүру деңгейінің төмендігі отбасы жағдайына байланысты екенін
көруге боладьт.
Республикадан салыстырмалы түрде алғанда, білім деңгейі жоғары адамдар
кетуде. Бүл жағдайда еңбекке қабілеті бар жастағы адамдар 63 процент,
еңбекке жарамды жастан төмен түлғалар 13 пайызын қүрап отыр.
Қазақстан Республикасының Үкіметі Сыртқы істер министрлігі үсынуы
бойынша Қазақстан Республикасы азаматтарының басқа елге кетуіне, онда
төтенше жағдай қалыптасқан болса, соның салдарынан Қазақстан
Республикасының азаматгары ол елге бара қалған жағдайда олардың
қауіпсіздігіне қатер төнуі мүмкін болса, уақытша шектеу енгізуте қүқылы.
Қазақстан Республикасы азаматтарының басқа мемлекеттерге түрақты түру
үшін Қазақстан Республикасынан кетуіне байланысты шағымдар эмигранттардың
өз қаражаты есебінен жүзеге асырылады.
23 Галиев А. Миграция населения и этническая судьба (в Казахстане)
Казахстанская правда, 2005 8 июня.
24
Тарау II. ОРАЛМАНДАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК МӘРТЕБЕСІ
2.1.Оралмандардың әлеуметтік мәртебесі және олардың Қазақстан
Республикасының азаматтығын қабылдау мәселелері
Оралман деп - жаппай саяси қүғын-сүргін актілері, заңсыз
реквизициялау, күштеп үжымдастыру ізгілікке жат өзге де іс-әрекеттер
салдарынан тарихи отанынан тысқары жерге қуылған және азаматтығынан
айырылған Қазақстан Республикасына түрақты түру мақсатымен ерікті түрде
қоныс аударған байырғы үлт адамы, сондай-ақ оның үрпақтарын айтамыз.
Оралман деп танылған және түрақты түруға ықтиярхат алған адам
Қазақстан Республикасында барлық қүқықтар мен
бастандықтарды пайдаланады. Азамат Қазақстан Республикасы шегіңде
де, сондай-ақ шет елдерде де мүлікке оны ішінде шет ел валютасына меншік
қүқығына, мүлікті мүралыққа алу және мүралыққа беруге; республика
аумағында еркін жүру және түратын орнын еркін тандауға; республика
шегін еркін тастап шығу және оның аумағына еркін қайта оралуға; заң
актілерімен тыйым салынбаған кез-келген қызметпен айналысуға; заңды
түлғаны жеке немесе басқа азаматтармен және заңды түлғалармен бірлесе
қүруға; заң актілермен тыйым салынбаған кез келген мәліме жасауға және
міндеттемелерге қатысуға; жаңалық ашуға, ғылым әдебиет
және өнер щығармаларына және өзге де ой еңбегіне жеке меншік қүқығы болуға;
материалдық және моральдық зардаптардың орнын толтырылуын талап етуге;
басқа да мүліктік және жеке қүқықтарды иеленуге қүқылы.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алып, саяси еркіндікке ие болуы,
тарихи отанымен шеттеп кетуге мәжбүр болған отандастырымыз үшін өте үлкен
жаңалық еді.
25
Оралмандардың ең үлкен мәселесі- Қазақстан Республикасының азаматтық
мәселесіне байланысты. Осыған орай оралмандардың қүқықтық мәртебесі
толығымен анықталған жоқ. Атап айтсақ, оралман деп танылған куоліктер
берілмеген, оралмандардың Қазакстан Республикасының азаматтығын қабылдау
мүмкіндігі босқындармен бірдей жағдайда, үзаққа созылған этаптарға бөлінген
11 түрлі қүжат тапсыруға келеді. Бүдан басқа оралмандар үшін азаматтықты
алуға 9 айдан 2 жылдай мерзімге созылатын процедура, олардың қүқықтық
мөртебесіне эсер етуде.
Сондай-ақ үзақ жылдардан бері оралмандардың Қазақстан Республикасының
азаматтығын қабылдау мәселелері өзекті сипатқа ие бола бастады.
Еліміз егемендігін алып, тэуелсіздігін дүние жүзіне паш еткеннен кейін
оның алдында Республика азаматтарының азаматтық мөселесіне түбегейлі
өзгерістер енгізу қажеттілігі туды25.
Осы жүмыстарды атқару егеменді еліміздің кезек күттірмес ең маңызды
мәселелердің бірі болды деп атауға болады. Сондай-ақ, азаматтық мәселесінің
күрделене түсуіне жаңадан пайда болған көші-қон үрдісі де эсер етті. КСРО
кезінде басқа аймақтардан, басқа үлттар мен халықтарды Қазақстанға мәжбүрлі
түрде қоныстандырғаны баршамызға белгілі. Атап айтсақ, Үлы Отан Соғысының
алдында және со л кезде Қазақстанға немістер, кәрістер, шешендер
қоныстандырылды26. Одан кейінгі Тың игеруге байланысты ІКСРО-ның түрлі
аймақтарынан орыс тілді халықтар Республикамызға орналастырылды. КСРО
қүлағаннан кейін бүрыңғы одақтас республикалар әз тәуелсіздігін жариялап,
өзіндік
25 Жиенбаев Е. Политика возвращений и интеграции. Материалы семинара
- "Миграция в Казахстане -
настоящее и будущее", -Астана, 2000, 42 бет.
26 Витковская Г.С. Российские диаспоры в Центральной Азии: миграционный
потенциал, социалогические
исследования, №2, 1999, 15 бет.
26
үлттық және мәдени әдет-ғүрыптарын жаңғартып, өз тілш, өз үлтын анықтауға
үмтылды. Әрбір халық өз үлттарының өзінің тарихи отанына келуіне, өзінің
туысқандарына қосылуға, олардың отбасылық және туысқандық қатынастарын
қалпына келтіруге күш жүмсады. Әр елде шашырап жүрген өз үлттарының
мүддесін қорғап, бірігуге шақырды. Бүл жағдай Қазақстаннан лажсыз кеткен,
өздеріне жалған зорлық-зомбылық немесе өзге де нысандағы қуғындауға түскен
және өз тарихи отанынан күштеп айырған, алыс-жақын шет елдерде түратын 4,5
млн-дай қазақтарға да ерекше эсер етті. Бүлардың көпшілігі өздерінің тарихи
отанынан революцияның және азаматтық соғыстың алдында, екінші толқыны
жаппай-қүғын сүргін актілері, ашаршылық, заңсыз реквизациялау, күштеп
үжымдастыру, ізгілікке жат өзге де іс эрекеттер салдарынан қуылған,
қудаланған байырғы үлт өкілдері еді27.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президентінің
Қазақстанның даму стратегиясы-2030-нде мемлекеттік көші-қон саясатының
негізгі мәселесі ретінде этникалық қазақтарды өзінің тарихи отанына
бөгетсіз оралуын жариялады . Сонымен қатар, Үкімет және басқа да
мемлекеттік органдар отандастарымыздың Республика ішінде және шет елдерде
мәдени және рухани байлығын, үлттық тілдік қажеттіліктерін қамтамасыз етіп,
тарихи отанына оралғандарға әлеуметтік және экономикалық көмек көрсетуде
жүмыстар жасауда.
Ең алғаш азаматтық сүрақтарын реттеуге байланысты нормативтік-қүқылық
базаны пайда болдыру үшін кең көлемдегІ дайындық жүмыстары жүргізілді.
Осы қажеттелікке байланысты
27 Избанов Мухит. Миграционная ситуация в Казахстане.
Материалы семинара "Миграция в
Казахстане - настоящее и будущее". -Астана, 2000, 49 бег.
28 Н.Э.Назарбаев. Қазақстан-2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына
Жолдауы. -Алматы: "Білім", 1998,
17 бет.
27
Республикамыз жаңа мазмүндағы бірқатар маңызды заңдар қабылдады. Осылардың
алдыңғы қатарына 1991 жылғы 20 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының
Жоғарғы Кеңесі қабылдаған "Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы"
Заңы жатады29 103. Одан кейін Қазақстан Республикасының Президентінің
"Қазақстан Республикасының азаматтығына байланысты сүрақтарды қарау тәртібі
туралы" Жарлығы қабылданып, Қазақстан Республикасының азаматтығын алу және
шығу үрдістерін реттеуге кеңінен жол ашылды.
Сондай-ақ "Халықтың көші-қоны туралы" Қазақстан Республикасының
Заңының 26 бабында оралмандардың азаматтықты қалпына келтірудегі қүқылары
мен міндеттері анықталған. Мүнда азаматтығы қалпына келтірілген оралмандар,
барлық қүқықтар мен бостандықтарды қайтарып алатындығы көрсетілген.
Қазақстан Республикасының азаматтығы мемлекет пен түрақты саяси
қүқытық байланысын айқындайды. Бүл байланыс олардың өзара қүқылары мен
міндеттерінің жиынтығынан көрінеді. Азаматтардың осындай саяси-қүқықтық
мәртебесін күрайтын қүқықтар мен міндеттер жиынтығы оның шетел азаматтары
мен азаматтығы жоқ адамдардан аиырмашылығын білдіреді .
Азаматтықты алу және тоқтатылу тәртібі туралы мәселелер көртеген
мемлекеттерде сәйкес мемлекеттік заңдылықтармен реттеліп отырады. Қазақстан
Республикасында өзінің Конституциясының 10 бабының 1 тармағында "Қазақстан
Республикасының азаматтығы заңға сәйкес алынады және тоқтатылады,
ол қандай негізде
29 "Казақстан Республикасы азаматтығы туралы" заңы. 20.12.1991. Халық
Кеңесі. 1992, 8 қаңтар.
30 Котов А.К. Единое гражданства - Конституционная основа равноправия в
Республики Казахстан Саясат.
-1995 №3,20 бет.
28
алынғанына қарамастан бірыңғай және тең болып табылады деп бекітіп берді31.
Азаматтық үғымы заң бойынша үш элементтен түрады: 1) адамның
мемлекетпен байланысы уақытша емес, түрақты болуы тиіс. 2) адамның
мемлекетпен байланысы саяси қүқықтық сипатта болады. Мемлекет Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылмайтын кез-келген адаммен қүқықтық
байланысқа түсе алады. Бірақ саяси қатынас тек мемлекет пен оның азаматтары
арасында ғана болады. 3) мемлекет пен азаматтың арасында өзара қүқық пен
міндеттемелер белгіленеді. Азаматтық және басқа экономикалық, саяси және
қоғамдық қызмет салаларына белсенді қатысуына мүмкіндік береді. Жалпы
азаматтықты алу мен тоқтату тәртібін мемлекеттің ішкі заңдылықтары
анықтайды. Ал, халықаралық қүқық нормалары оларға жан-жақты эсер етеді32.
Мысалы ретінде Қазақстан мен Ресей арасында жасаған келісім бойынша
(1995 жыл 20 қаңтар) азаматтықты алудың оңайлатылған тәртібі енгізілген.
Осыған сәйкес жергілікті ішкі-істер органдарына азаматтық алу туралы
өтініштерін өзкізгеннен кейін 3-ай мерзім ішінде қаралады. Келісімдегі
көрсетілген нормалар Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 3
қазандағы "Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңға" толықтырулар
мен өзгертулер енгізу туралы заң күші бар Жарлығында ескертілді.
Конституцияда азаматтық туралы негізгі қағидалар: барлық азаматтардың
теңдігі, азаматтардың қүқықтары мен бостандықтарының кепілдігі,
қүқықтар мен бостандықтардың
31 Сапаргалиев Г. Конституция Республики Казахстан. Человек и гражданин.
-Алматы: "Қазақстан", 1995, 26
бет.
32 Зиманов С. Вопрос о двойном гражданстве в Казахстане.Советы
Казахстана, 1994, 18 января
29
шектелуіне жол берілмейтіндігі туралы, азаматтықтан айыруға, республика
шегінен қүғындауға болмайтындығы туралы көрсетілген.
Республика азаматтығы: 1) тууы бойынша; 2) азаматтыққа қабылдануы
нәтижесінде; 3) Қазақстан Республикасының мемлекет аралық шарттарында
көзделуі бойынша; 4) азаматтық туралы заңда белгіленген өзге де негіздер
бойынша беріледі.
Басқа мемлекеттің азаматы немесе азаматтығы жоқ адам олардың
өтініштері бойынша азаматтық туралы заңда қаралған шарттаға сәйкес
Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау мүмкін. Азаматтыққа қабылдау
туралы шешімді Қазақстан Республикасының Президенті кабылдайды.
Республика аумағында кем дегенде 5 жыл (бүрын бүл мерзім 10 жыл болды)
түрақты түруы не Қазақстан Республикасының азаматымен некеде болуы
азаматтыққа қабылдаудың шарты болып табылады. Осы шарттар төмендегідей
азаматтардан талап етілмейді. Оларға: а) кәмелеттік жасқа толмағандардан;
б) әрекет қабілеттігі жоктардан; в) Қазақстан Республикасына ерекше еңбек
сіңіргендерден; г) саяси себептермен Қазақстан аумағын амалсыз тастап
кеткендерден және олар тарихи Отаны ретінде Қазақстан Республикасында
түрақты түруы үшін қайтып келсе олардың үрпақтарынан; д) Қазақстан
Республикасының азаматтарының жақын туыстарының бірі баласы (соның ішінде
асырап алған баласы), жүбайы (зайыбы), апасы, ағасы, атасы, әжесі бүрыңғы
одақтас республика азаматтарынан олардың республикада түру мерзімі талап
етілмейді33.
33 Интыкбаева Б. "О проблемах гражданства" Вестник
министерства Юстиции.-1995, №9.
30
Республика азаматтығын қалпына келтіру азаматтық алудың дербес әдісі
болып табылады.
Азаматтықты қалпына келтіру туралы шешімді Қазақстан Республикасының
Президенті қабылдайды. Бүған Қазақстанның азматтығында болған, бірақ
әртүрлі себептермен одан шығып қалған аматтарға азаматтықты қалпына
келтіруге рүқсат етіледі. Бүл жағдайда, әдетте, азаматтыққа қабылдауда
қажет шарттар көрсетілмейді.
Азаматтық туралы мәселелер Қазақстан Республикасының мемлекет аралық
шарттармен шешіледі. Қазақстан Республикасы мен Беларусь Республикасының,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы осы
мемлекетердің азаматтығын алудың жеңілдетілген тәртібі туралы келісім шарт
жасалды және бекітілді. Мүндай келісімдер аталған мемлекеттердің өздерінің
азаматтығының жалпыға бірдей нормаларын, Конституциялық қүқықтары мен
бостандықтарын сақтауға, адамдардың тиісті тарихи және дәстүрлі достық
байланыстарын сақтау мен нығайтуға үмтылудан туындайды.
Келісімге сәйкес ор тарап басқа елдерден өз аумағына түрақты түруға
келген, бүрыңғы КСРО азаматы екендігін дәлелдеген азаматтарға азаматтық
алудың жеңілдетілген (тіркелетін) тәртібін үсынады. Мүндай тәртіп
төмендегідей шарттардың бірі орындалса: 1) егер өтініш білдіруші
азаматтығын алған тараптың аумағында туған немесе түрған болса; 2) өтініш
білдірушінің біреуі болса да азаматтығын алатын тараптың аумағында түратын
және жақын туыстары: жүбайы (зайыбы), ата-анасы, баласы, апалы-сіңлісі, аға-
інісі сол елдің азаматы болса қолданылады. Ішкі істер органдары тараптардың
бірінің азаматтық алуын тіркеуді үш айдан асырылмайтын мерзімге
жеңілдетілген тәртіппен жүзеге асырады.
31
Келісімде ата-аналары азаматтығын өзгертуіне байланысты баларының
азаматтығының өзгеруінің ерекше тортібі қарастырылған.
Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаудың дәстүрлі де
жеңілдетілген тәртібі кезінде қабылдауға қарсылық білдіру негізі
қолданылады. Азаматыққа қабылдау туралы өтініш, егер адам:
- адамзатқа, Қазақстан Республикасының егемендігі мен
тәуелсіздігіне қарсы қылмыс жасаса;
Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен түтастығын бүзуға
шақырса;
мемлекеттік тәуелсіздікке, халыктың денсаулығына нүқсан
келтіретін заңға қарсы қызметті жүзеге асырса;
мемлекет аралық, үлтаралық және діни өшпенділікті түтатса,
мемлекеттік тілдің қызметіне қарсы өрекет етсе;
* террорлық әрекеті үшін сотталған болса;
* сотпен аса қауіпті қылмыскер деп танылса;
- басқа мемлекеттің азаматы болса қабылданбайды. Конституцияның
10 бабы 3 тармағына сәйкес "Республика азаматының басқа
мемлекетінің азаматтығында болуы танылмайды", яғни қос азаматтық
танылмайды34. Жалпы олемдегі көптеген елдердің заңдары қос
азаматтықты рүқсат етпейді. Қос азаматтық институты мемлекеттің
мазмүнының өзіне қайшы келеді35.
Соңғы кездері, Қазақстан Республикасы егемендігін жарияланғаннан кейін
алыс-жақын шетелдермен халықаралық байланыс орнатып алыс жақын шетелдердегі
отандастарымыз өз атамекеніне көшіп келе бастады.
34 Зиманов С. Вопрос о двойном гражданстве в Казахстане.Советы
Казахстана, 1994, 18 января
35 Қопабаев Ө.К. Шетелдердің конституциялық қүқығы. Алматы: Жсті жарғы,
1998, 25 б.
32
Оралмандар үшін ең күрделі және күнделікті өмірде көптеген қиындықтар
туғызатын мәселе азаматтық алу мен қүжаттар әзірлеу болып отыр.
1991-1995 жылдар аралығында Монғолиядан Қазақстанға оралмандар еңбек
шарты негізінде келе бастады. Бүл туралы жүмыстың бірінші бөлімінде атап
өтілген.
Екі ел үкіметінің келісім-шартының мерзімі бітісімен үлты қазақ
Монголия азаматтары еліне қайтуы тиіс еді. Соған қарамастан келген
оралмандар өз тарихи отанына калғысы келді. Сол себепті олар
Қазакстан Республикасының азаматтығын қабылдауға өтініштерін бере
бастады. Жалпы соңғы кездері Қазақстан Республикасының азаматтығын
қабылдауға өтініш беруші оралман-қазақтардың көбеюі, өз тарихи
отанына Исламдық Мемлекет Ауғанстаннан, Исламдық Иран
Республикасынан, Пакистаннан, Монғолиядан, Түрік
Республикасынан, ҚХР-нан, сондай-ақ ТМД-на қатысушы мемлекеттерден
Қазақстанда түратын туыстарына қосылуы мақсатында Республикаға келусіші
азаматтарға байланысты болып отыр. Тек соңғы Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін алған 10 жылда Республикамызға 43,0 мың отбасы қоныс аударды
немесе 200 мыңға жуық отандастарымыз өз тарихи отанына оралды36. Жалпы
иммигранттардың басым көшілігін алыс және жақын шетелдердегі қазақтар мен
орыстар иеленеді.
Келген оралмандардың азаматтық мәселесі күні бүгінгі дейін өткір
қалпында қалып отыр. 2000 жылғы 26 қаңтарда Астанада Халықаралық Миграция
Үйымымен бірлесіп өткізген "Қазақстандағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz