«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламаның мемлекеттік мәдени саясаты ретіндегі кітапхананың рөлі
КІРІСПЕ ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Мемлекеттік мәдени мұра бағдарламасының кітапханадағы рөлі ...
1.1 ҚР БҒМ Орталық ғылыми кітапханасының «Мәдени мұра» 2008.2010 жылдарда мемлекеттік бағдарлама бойынша «Алматы қаласының тарихы» атты библиографиялық көрсеткішті дайындау ұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 «Қазақ халқының жазба мұралары» атты библиографиялық көрсеткіш жасау жолдары ... ... ... ... ...15
2. ҚР Ұлттық Кітапханасында кітапханасының «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарлама аясында істеліп жатқан жұмыстарының барысы
2.1 ҚР Ұлттық кітапханасында «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында құнды жазба ескерткіштерді іздеп табу, көшірмесін алу жұмыстарының іске асырылуы ... ... ... .25
2.2 «Мәдени мұра» бағдарламасын іске асыру аясындағы ҚР Ұлттық кітапханасында жүргізген экспедиция нәтижелері ... ... ..33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ...46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ...48
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Мемлекеттік мәдени мұра бағдарламасының кітапханадағы рөлі ...
1.1 ҚР БҒМ Орталық ғылыми кітапханасының «Мәдени мұра» 2008.2010 жылдарда мемлекеттік бағдарлама бойынша «Алматы қаласының тарихы» атты библиографиялық көрсеткішті дайындау ұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 «Қазақ халқының жазба мұралары» атты библиографиялық көрсеткіш жасау жолдары ... ... ... ... ...15
2. ҚР Ұлттық Кітапханасында кітапханасының «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарлама аясында істеліп жатқан жұмыстарының барысы
2.1 ҚР Ұлттық кітапханасында «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында құнды жазба ескерткіштерді іздеп табу, көшірмесін алу жұмыстарының іске асырылуы ... ... ... .25
2.2 «Мәдени мұра» бағдарламасын іске асыру аясындағы ҚР Ұлттық кітапханасында жүргізген экспедиция нәтижелері ... ... ..33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ...46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ...48
2004-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының «Мәдени мұра» Бағдарламасы (бұдан әрі – Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің «2004 жылға арналған ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары» Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес әзірленген[1].
Осы бағдарлама еліміздің мәдени мұрасын зерделеу, қорғау, пайдалану және насихаттаумен, тарихи-мәдени дәстүрлерді сабақтастықпен дамыту және қайта түлетуге байланыста негізгі аспектілерді қамтиды, тарих және мәдениет ескерткіштерін жаңғырту, консервациялау және музейге айналдыру шараларын, жобалау, ғылыми-зерттеу, жаңғыртушы ұйымдардың, музей, мұрағат, кітапханалар мен өзге де мәдениет мекемелерінің ғылыми-зерттеушілік, материалды-техникалық, нормативтік құқықтық негізін күшейту және дамытуды қарастырады.
Осы бағдарламаны әзірлеу қолда бар мәдени құндылықтарды сақтау және өтімді пайдалану жолымен мәдени мұра саласындағы қалыптасқан ұйымдастырушылық қатынастарға өзгерістер енгізу, олардың қызметін жоспарлы қаржыландыру қажеттілігінен туындап отыр.
Мәдени мұра саласындағы мәселенің қазіргі жағдайын талдау. Мәдени мұраның қазіргі жағдайының мәселелері сан ғасырлық дәстүрлер жиынтығын іс жүзінде қамтамасыз етумен, тарих пен мәдениеттің жаңа ескерткіштерін ашумен, кесенелердің, ескілікті мешіттерді консервациялау, жаңғырту жұмыстарын белсенді етумен, жаңа тарихи-мәдени музей-қорықтарының ашылуымен сипатталады.
Қазіргі кезде Қазақстанда 25,0 мың тарих, археология, сәулет және мүсін өнері, 11,0 мың кітапхана, 147 музейлер, 7 тарихи-мәдени қорық-мұражайлар, 215 мұрағаттар бар.
Осы бағдарлама еліміздің мәдени мұрасын зерделеу, қорғау, пайдалану және насихаттаумен, тарихи-мәдени дәстүрлерді сабақтастықпен дамыту және қайта түлетуге байланыста негізгі аспектілерді қамтиды, тарих және мәдениет ескерткіштерін жаңғырту, консервациялау және музейге айналдыру шараларын, жобалау, ғылыми-зерттеу, жаңғыртушы ұйымдардың, музей, мұрағат, кітапханалар мен өзге де мәдениет мекемелерінің ғылыми-зерттеушілік, материалды-техникалық, нормативтік құқықтық негізін күшейту және дамытуды қарастырады.
Осы бағдарламаны әзірлеу қолда бар мәдени құндылықтарды сақтау және өтімді пайдалану жолымен мәдени мұра саласындағы қалыптасқан ұйымдастырушылық қатынастарға өзгерістер енгізу, олардың қызметін жоспарлы қаржыландыру қажеттілігінен туындап отыр.
Мәдени мұра саласындағы мәселенің қазіргі жағдайын талдау. Мәдени мұраның қазіргі жағдайының мәселелері сан ғасырлық дәстүрлер жиынтығын іс жүзінде қамтамасыз етумен, тарих пен мәдениеттің жаңа ескерткіштерін ашумен, кесенелердің, ескілікті мешіттерді консервациялау, жаңғырту жұмыстарын белсенді етумен, жаңа тарихи-мәдени музей-қорықтарының ашылуымен сипатталады.
Қазіргі кезде Қазақстанда 25,0 мың тарих, археология, сәулет және мүсін өнері, 11,0 мың кітапхана, 147 музейлер, 7 тарихи-мәдени қорық-мұражайлар, 215 мұрағаттар бар.
1. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «2004 жылға арналған ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары» Қазақстан халқына арналған 2003 жылдың 4-сәуіріндегі Жолдауы.
2. Тасмағамбетов И.Н. Жаһандану процесінде ұлттық мәдениеттерді сақтау // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 9-14 бб.
3. Садықов Т.С. Қоғамдық ғылымдар және Қазақстанның мәдени мұрасының жандану мәселесі // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 14-24 бб.
4. Туймебаев Ж. На пути к прорывным технологиям // Астана.- 2007. - №5. – С.10-13
5. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы Алматы, Ғылым, 1975.
6. Қазақ ССР ғылым академиясы орталық ғылыми кітапхананың қорында сақтаулы қолжазбалар жинағының библиографиялық көрсеткіші. 1-бөлім. Алматы-1975
7. История Казахстана. Аннотированный библиографический указатель казахских, русских книг и рукописей, хранящихся в фондах Центральной научной библиотеки. Т.1-2. Алматы,2007
8. Записки отдела рукописей. Москва, 2000. Вып.51
9. Қасқабасов С. Рухани мұра мен мәдениеттің қазіргі жаһандану кезіндегі жай-жапсары // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 101-112 бб.
10. Ауесбаева П.Т. “Орталық Ғылыми кітапханадағы ХІІ-ХІХ ғасырлар қолжазбалары - рухани мұра хабаршысы”// “Алаш” журналы, 2007. №6
11. Қойгелдиев М. “Мәдени мұра” және қоғамдағы тарихи танымның қалыптасу ерекшеліктері жөнінде // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 72-77 бб.
12. Әбусейітова М.Қ. Шетел қорларындағы Қазақстан тарихы мен мәдениеті бойынша жаңа дереккөздер // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 63-69 бб.
13. Әбуғалиева К.К. Орталық ғылыми кітапхана – қазіргі кезеңдегі ғылым, мәдениет және білім мен оқу-ағарту ісін дамытудағы ақпараттық-библиографиялық потенциал ретінде // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 252-260 бб.
14. Исмаилов Е. Мұратану (мұралану) проблемасы: мәдениеттану контексі және “Мәдени мұра” бағдарламасын одан әрі дамыту тәжірибе жүзінде аспектілері // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. –247-252 бб.
15. Шаймарданова З.Д. “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламаны тарату контексіндегі Қазақстанның шетел тарихнамасын танудағы кейбір сұрақтар мен орталық Азия аймағы бойынша жазба дереккөздері // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 123-129 бб.
16. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы Алматы, Ғылым, 1975
17. Қазақ ССР ғылым академиясы орталық ғылыми кітапхананың қорында сақтаулы қолжазбалар жинағының библиографиялық көрсеткіші. 1-бөлім. - Алматы, 1975.
18. История Казахстана. Аннотированный библиографический указатель казахских, русских книг и рукописей, хранящихся в фондах Центральной научной библиотеки. Т.1-2. Алматы, 2007.
2. Тасмағамбетов И.Н. Жаһандану процесінде ұлттық мәдениеттерді сақтау // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 9-14 бб.
3. Садықов Т.С. Қоғамдық ғылымдар және Қазақстанның мәдени мұрасының жандану мәселесі // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 14-24 бб.
4. Туймебаев Ж. На пути к прорывным технологиям // Астана.- 2007. - №5. – С.10-13
5. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы Алматы, Ғылым, 1975.
6. Қазақ ССР ғылым академиясы орталық ғылыми кітапхананың қорында сақтаулы қолжазбалар жинағының библиографиялық көрсеткіші. 1-бөлім. Алматы-1975
7. История Казахстана. Аннотированный библиографический указатель казахских, русских книг и рукописей, хранящихся в фондах Центральной научной библиотеки. Т.1-2. Алматы,2007
8. Записки отдела рукописей. Москва, 2000. Вып.51
9. Қасқабасов С. Рухани мұра мен мәдениеттің қазіргі жаһандану кезіндегі жай-жапсары // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 101-112 бб.
10. Ауесбаева П.Т. “Орталық Ғылыми кітапханадағы ХІІ-ХІХ ғасырлар қолжазбалары - рухани мұра хабаршысы”// “Алаш” журналы, 2007. №6
11. Қойгелдиев М. “Мәдени мұра” және қоғамдағы тарихи танымның қалыптасу ерекшеліктері жөнінде // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 72-77 бб.
12. Әбусейітова М.Қ. Шетел қорларындағы Қазақстан тарихы мен мәдениеті бойынша жаңа дереккөздер // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 63-69 бб.
13. Әбуғалиева К.К. Орталық ғылыми кітапхана – қазіргі кезеңдегі ғылым, мәдениет және білім мен оқу-ағарту ісін дамытудағы ақпараттық-библиографиялық потенциал ретінде // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 252-260 бб.
14. Исмаилов Е. Мұратану (мұралану) проблемасы: мәдениеттану контексі және “Мәдени мұра” бағдарламасын одан әрі дамыту тәжірибе жүзінде аспектілері // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. –247-252 бб.
15. Шаймарданова З.Д. “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламаны тарату контексіндегі Қазақстанның шетел тарихнамасын танудағы кейбір сұрақтар мен орталық Азия аймағы бойынша жазба дереккөздері // Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан. 2005 жыл.- Алматы, 2005. – 123-129 бб.
16. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы Алматы, Ғылым, 1975
17. Қазақ ССР ғылым академиясы орталық ғылыми кітапхананың қорында сақтаулы қолжазбалар жинағының библиографиялық көрсеткіші. 1-бөлім. - Алматы, 1975.
18. История Казахстана. Аннотированный библиографический указатель казахских, русских книг и рукописей, хранящихся в фондах Центральной научной библиотеки. Т.1-2. Алматы, 2007.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ ФАКУЛЬТЕТІ
КІТАПХАНАТАНУ ЖӘНЕ БИБЛИОГРАФИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ:
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламаның мемлекеттік мәдени саясаты
ретіндегі кітапхананың рөлі
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Диплом жұмысы
Кафедра мәжілісінде талқыланды,
... . ... ... ... ... ... 2008 ж. қорғауға жіберілді
Хаттама № ... .
АЛМАТЫ, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Мемлекеттік мәдени мұра бағдарламасының кітапханадағы рөлі ...
1.1 ҚР БҒМ Орталық ғылыми кітапханасының Мәдени мұра 2008-2010 жылдарда
мемлекеттік бағдарлама бойынша Алматы қаласының тарихы атты
библиографиялық көрсеткішті дайындау
ұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Қазақ халқының жазба мұралары атты библиографиялық көрсеткіш жасау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...15
2. ҚР Ұлттық Кітапханасында кітапханасының Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарлама аясында істеліп жатқан жұмыстарының барысы
2.1 ҚР Ұлттық кітапханасында Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
аясында құнды жазба ескерткіштерді іздеп табу, көшірмесін алу жұмыстарының
іске асырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5
2.2 Мәдени мұра бағдарламасын іске асыру аясындағы ҚР Ұлттық
кітапханасында жүргізген экспедиция
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .48
КІРІСПЕ
Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруды
одан әрі жалғастырып, өткенді ой елегінен
өткізе отырып, қазіргі уақыт мәдениетін барынша
дамыту қажет.
Н. Назарбаев
2004-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Мәдени мұра
Бағдарламасы (бұдан әрі – Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің
2004 жылға арналған ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары
Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес әзірленген[1].
Осы бағдарлама еліміздің мәдени мұрасын зерделеу, қорғау, пайдалану
және насихаттаумен, тарихи-мәдени дәстүрлерді сабақтастықпен дамыту және
қайта түлетуге байланыста негізгі аспектілерді қамтиды, тарих және мәдениет
ескерткіштерін жаңғырту, консервациялау және музейге айналдыру шараларын,
жобалау, ғылыми-зерттеу, жаңғыртушы ұйымдардың, музей, мұрағат,
кітапханалар мен өзге де мәдениет мекемелерінің ғылыми-зерттеушілік,
материалды-техникалық, нормативтік құқықтық негізін күшейту және дамытуды
қарастырады.
Осы бағдарламаны әзірлеу қолда бар мәдени құндылықтарды сақтау және
өтімді пайдалану жолымен мәдени мұра саласындағы қалыптасқан
ұйымдастырушылық қатынастарға өзгерістер енгізу, олардың қызметін жоспарлы
қаржыландыру қажеттілігінен туындап отыр.
Мәдени мұра саласындағы мәселенің қазіргі жағдайын талдау. Мәдени
мұраның қазіргі жағдайының мәселелері сан ғасырлық дәстүрлер жиынтығын іс
жүзінде қамтамасыз етумен, тарих пен мәдениеттің жаңа ескерткіштерін
ашумен, кесенелердің, ескілікті мешіттерді консервациялау, жаңғырту
жұмыстарын белсенді етумен, жаңа тарихи-мәдени музей-қорықтарының ашылуымен
сипатталады.
Қазіргі кезде Қазақстанда 25,0 мың тарих, археология, сәулет және
мүсін өнері, 11,0 мың кітапхана, 147 музейлер, 7 тарихи-мәдени қорық-
мұражайлар, 215 мұрағаттар бар.
Қазақстан тарихының айтулы оқиғаларына арналған тарихи және
этнографиялық бейіндегі мемлекеттік музейлердің, мемориалдардың
тармақталған жүйесі жасалған. Қазақстан тарихы мен мәдениетінің көрнекті
ескерткіші Түркістан қаласындағы Қожа Ахмед Иассауи кесенесі 2003 жылғы
шілдеде ЮНЕСКО-ның Бүкіл әлемдік Мәдени мұра Тізіміне енгізілді.
Астана қаласының мәдени ифрақұрылымын жақсартудың шаралары қабылданды:
соңғы жылдары республика астанасында қазақ саз комедия театры, құрамында
музей, кітапхана және концерттік залы бар Президенттік мәдениет орталығы
ашылды. Ұлттық кітапхана құрылысы аяқталып қалды. Киноконцерттік зал және
цирк ғимаратының құрылысы жүргізілуде.
Қазақстан Республикасының Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану
туралы, Мәдениет туралы, Ұлттық мұрағат қоры және мұрағат туралы
Заңдары қабылданып, қолданылуда.
Сонымен бірге, мәдени мұра саласындағы қалыптасқан жағдай осы
бағыттағы қызметтің одан әрі дамуы мен белсенділігін арттырудың кезек
күттірмес шараларын алуды талап етеді.
Қазақстанның ұлттық тарихы үшін зор маңызы бар көптеген тарихи,
археологиялық және сәулет объектілері кезексіз көмекке зәру. Олардың
арасында Ақтөбе облысындағы Абат-Байтақ, Жамбыл облысындағы Айша-Бибі,
Қызылорда облысындағы Асан ата мен Айқожа кесенелері, Алматы облысындағы
Жаркент мешіті, Оңтүстік Қазақстан облысындағы Тұрбат ауылындағы тарихи-
сәулет ескерткіштері, Әзірет-Сұлтан қорық-мұражайларының тарихи-сәулет
және археологиялық ескерткіштері, Жидебай-Бөрлі, Маңғыстау Ордабасы
қорықтары және т.б. бар.
Олардың көпшілігі урбанизация, индустрализация және технократизация
салдарынан болатын бүліну мен жойылудан бүгінге дейін қорғалмаған.
Ежелгі заманнан бастап, материалдық емес, рухани мәдениетті, сонымен
қатар көне түркі жазба ескерткіштерін зерделеу және пайдаланудың жүйесі мен
әдістері, дәстүрлі мифтік түсініктер мен бейнелердің қазіргі заман
авторларының шығармаларында көрініс табуы жеткілікті дамымаған.
Өткен ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап қазақ тілді оқырман қауым үшін
философия, тарих, заң және т.б. саладағы әлемдік ғылыми ойдың іргелі
еңбектері, сондай-ақ, көркем әдебиетті басып шығару іс жүзінде тоқтап
қалған. Осыған байланысты өскелең ұрпақты қазақстандық патриотизм рухында
тәрбиелеу және тарихи, мәдени мұраны толыққанды зерделеудегі ақтаңдақтардың
орнын толтыру, сондай-ақ, қазақ халқының көп ғасырлық рухани тәжірибесін
жинақтау, мемлекеттік тілдегі тармақталған тарихи, көркем, ғылыми
серияларды жасау аса өткір қойылып отыр.
Таза табиғи заттардан өндірілген жазба мұраның, құжаттардың өзіндік
ескеруі орын алуда (қағаз, желім, тері, қатырма) және оларға қоршаған
ортаның әсері (су, жарық, температураның өзгерісі, қағаздың ылғалдылы,
биозиянкестер) болуына байланысты сақтау мен консервациялаудың жедел
шараларын алуды талап етуде.
Осы бағдарлама шеңберінде жоғарыда көрсетілген мәселелерді кешенді
шешу Қазақстан халқының мәдени мұрасын зерделеу, сақтау және көпшілікке
тарату жүйесін одан әрі дамытуға ықпал етеді.
Бағдарламаның мақсаты:
• ұлттық мәдениет үшін зор маңызы бар маңызды тарихи-мәдени, сәулет,
ескерткіштерін, яғни Абат-Байтақ, Айша Бибі кесенелері, Қараман ата,
Шопан ата мазарлары, Ақыртас, Баба ата сарайлы кешендерін ғылыми-
зерттеу және қайта қалпына келтіру, Қойлық, Есік, Сарайшық, Берел және
т.б. ортағасырлық қалашықтары, қорғандары мен тұрақтарының
археологиялық қазбасын жүзеге асыру;
• зор мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі заманғы ұлттық мәдениет, ауыз
әдебиеті, дәстүрлер және әдеттерді зерттеудің біртұтас жүйесін жасау:
оған Әл-Фараби, Ж. Баласағұн, М. Дулати, Қ. Жалайыридың еңбектері
кіреді, Кодекс Куманикус, Қорқыт ата кітабы, Оғыз-наме, Бабыр
нама секілді сирек кездесетін көне басылымдар мен кітап
қолжазбаларының көшірмесін табу және сатып алу, Қазақстанның
ортағасырлық қалалары, Қазақстанның археологиясы кітаптар сериясын
шығару, Геродоттың, Птоломейдің еңбектерін, Қазақстанның ежелгі
дәуірінен қазіргі күнге дейінгі тарихы жөнінде аса маңызды араб,
парсы, моңғол және орыс деректерін басып шығару;
• қазақ әдебиеті мен жазуының көп ғасырлық тарихын жинақтау және
Бабалар сөзі, Қазақстан тарихы жөніндегі жаба деректер, Қазақ
әдебиетінің тарихы, Қазақ зиялыларының хаттары атты кітаптар
сериясынан тұратын іргелі басылымдарды шығару;
• мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ойдың, мәдениет пен әдебиеттің озық
жетістіктері негізінде толық құнды гуманитарлық білім қорын, сол
сияқты Еуропа, Америка, Африка және Азия елдерінің озық әдеби
шығармашылығы мен философиясын қосатын Әлемдік әдебиет кітапханасы
мен Әлемдік философия мұрасы сериясын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін мына міндеттердің шешілуін
жүзеге асыру қажет:
• көне, ортағасырлық қалашықтарды, тұрақтарды, қорғандарды зерттеу және
археологиялық қазбалар жүргізу, олардың негізінде Алматы мен Шығыс
Қазақстан облыстарындағы Есік және Берел археологиялық қорық-мізейлері
сияқты қорық-мйзейлерін құру, оны туризм инфрақұрылымының жүйесіне
қосу қажет;
• ұлттық тарихымыз үшін айрықша мәні бар жоғарыда аталған Қазақстанның
бірегей тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін жаңғырту, оларды
музейлендіру және осы ескерткіштерді туристік маршруттарға қосу;
• ғылыми білімді көпшілікке тарату, тарих ғылымының теориялық
проблемаларын әзірлеу, ғылыми, көркем және энциклопедиялық
әдебиеттерді басып шығару;
• облыстар бойынша Қазақстан Республикасының тарихи-мәдени
ескерткіштерінің Жинағы томдарын басып шығару әзірлігі бойынша жүйелі
жұмысты жүзеге асыру;
• Ұлттық мұрағаттық қорды мемлекеттің мәдени мұра объектісі мен
ақпараттық ресурс нысаны ретінде пайдаланылу тиімділігін көтеру;
• мемлекеттік тілде ұлттық әдебиет пен жазудың және әлемдік ойдың озық
үлгілерін даярлауды және басып шығаруды жүзеге асыру.
Бағдарламаны жүзеге асырудың негізгі бағыттары мен тетіктері
Бағдарлама 2004-2010 жылдар аралығында іске асырылады және мәдени
мұраны сақтау мен жаңғыртуда зерттеу, өрлеу, дамыту және насихат ретіндегі
дамытудың, жоғарыда көрсетілген мәселелер кешенімен айналысатын ғылыми-
зерттеу, жобалау институттарының, жаңғырту шеберханаларының материалдық-
техникалық базасын жақсарту, қорық-музейлер жүйесін кеңейту, ұлттық әдебиет
пен жазудың көп ғасырлық тәжірибесін ғылыми зерделеу және этнография, ауыз
әдебиеті, көне жазулар, әдеби энциклопедиялар шығару арқылу жинақтау және
т.б. негізгі бағыттарды қарастырады.
Кітап – адамзат қорытқан ой қазынасын мәңгілік есте сақтайтын қойма.
Халыққа білім мен тәрбие берудің бір кілті кітапта. Білім таусылмайтын
байлық болса, сол байлық қоймасы кітапхана болып табылады.
Қазақстан кітапханасының ғылыми техникалық өрлеу жаһандандыру
ғасырында адамгершілік, рухани тұрғыдан бай, білімді, саналы қоғамсыз
әлемдік қауымдастықта өзіндік орын алуы мүмкін емес. Тарих, өнер мен
мәдениет туралы құнды әдебиеттерді ұсына отырып, барлық елдер халықтары
арасындағы мәдени байланыстарды кеңейтуге және нығайтуға үлес қосады.[2]
Бұл туралы ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқының әл-ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты 2008 жылдың ақпанындағы
Қазақстан халқына жолдауында атап өтті, яғни мемлекетіміздің дамуындағы
басым бағыттардың бірі халықтардың үлттық келісімі. Осындай үлкен міндет
атқарып отырған кітапханалар, кітапхана ісін ашып көрсету.
Жұмыстың негізгі міндеті. Қазақстан тауелсіздік алып, кітапхана жұмысы
алға қойыла бастаған кезде жаңа заманға жаңа көзқараспен, азаматының
көзқарасын қалыптастыруда білімдік, мәдени және тәрбиелік қызмет
орындайтын, кітапхана рөлін көрсету. Кітапты, кітапхананы оқырман қауымға
таныстыру. Кітапханадағы оқырманның кітап оқу мәселесін жақсарту. Мақсаты –
Қазақстандағы кітапханатану ісін жақсарту. Оқырман сұраныстарын
қанағаттандыруға кітапханаларды бағыттау.
Бүгінгі таңда қоғамдағы күнделікті өзгеріп жатқан ақпараттық
материалдардаң көптігі, оны болашақ мамандардың дұрыс пайдалана білуіне жөн
сілтеп, бағыт бағдар беріп отыру қандай кітапхана болмасын ең бір өзекті
мәселе болып отыр. Мемлекетіміздің қазіргі заманға сай дамуына,
азаматтардың толық мәлімет алуына жағдай жасау.
Жұмыстың зерттеу мәні – Рухани байлық ордасы кітапхана ісін дамыту,
жақсарту, ұлттық қазына мұраларды болашаққа жеткізу. Зерттеу әдістері –
Кітап, кітапханатану және библиография салаларында жасалып жатқан жаңа
жұмыстарды ғылыми тұрғыдан қарап талдау. Жұмыстың жаңалығы. Кітапханаларда
жана технологияларды енгізу, оқырманға жаңаша қызмет көрсету. Зерттеудің
қайнар көзі. Кітапханалар, кітапханатану, кітапханадағы алтын қорлар
жазба мұралары, жана шыққан кітаптар, библиографиялар.
1. Мемлекеттік мәдени мұра бағдарламасының кітапханадағы рөлі
1.1 ҚР БҒМ Орталық ғылыми кітапханасының Мәдени мұра 2008-2010 жылдарда
мемлекеттік бағдарлама бойынша Алматы қаласының тарихы атты
библиографиялық көрсеткішті дайындау ұмыстары
Алғаш рет “Мәдени мұра” атты жалпы ұлттық бағдарлама аясында Қазақстан
және бірқатар шекаралас мемлекеттер жерінде Қазақстанның мәдени-тарихы
мұрасын жинақтау, зерттеу сақтау, көбейту және үгіттеудің барлық бағыттары
бойынша мемлекеттік тілді гуманитарлық білім берудің толық қанды қорын құру
бойынша кең көлемді теңдесі жоқ шаралар өткізіліп жатыр. Ежелгі және
ортағасырлық дәуірдің бірегейі артефакттары алынып, зерттеліп жатыр, қазақ
халқының көптеген оқиғаларының сырын ашатын бұрын бейтаныс болып келген
жазба декккөздері шетел мұрағаттары мен қорларынан алынып, ғылыми айналымға
енгізілуде.
“Мәдени мұра” бағдарламасының жұмысы бірнеше бағытта іске асырылуда.
Соның Үшінші бағытына [3] сәйкес, халықтың тарихи зердесін қамтитын ежелгі
жазбаларды табу, ғылыми тұрғыдан сипаттау, жүйелендіру мен сақтау –
гуманитарий ғалымдардың, тұтастай мемлекеттің алдында тұрған кезек
күттірмес міндеттері. Бұл ретте арнайы республикалық мекеме – Кітапханалар
жаппай қызу зерттеу жұмыстарын, экспедициялар жүргізу үстінде.
Бұл кезеңде Францияның, Германияның, Түркияның, Қытайдың,
Ұлыбританияның, Ресейдің, Өзбекстанның және өзге де елдердің кітап
қорларына, мұрағаттарына, кітапханаларына 30-дан астам экспедициялар
ұйымдастырылды.
Қазақ халқының ұрпақтан ұрпаққа мұра болып жеткен ең бір көрнекті,
ауыз толтырып айтарлықтай мәдени мұрасы – ауыз әдебиеті мен сирек
басылымдар. Халықтың бай әдебиетінің озық үлгілерін жүйелі түрде жинастырып
зерттеу, сұрыптау, саралап баспа бетіне жариялау ісі ХХ ғасырдың басынан
шындап қолға алынып, дұрыс жолға қойылып келеді.
“Мәдени мұра” бағдарламасы асында осы Халқымыздың ауыз әдебиеті
мұраларына бүгінгі күн тұрғысынан қайта қарап, кешенді түрде жүзеге
асырылып жатқан жұмыстар еліміздегі рухани жаңғыру ісіндегі басты бағыт
болды. Олар халық ауыз әдебиетіне, қолда бар жинақталған құнды, сирек
басылымдарға толымды түрде жан-жақты сараптама жүргізуге жол ашады. Соның
бірі – өткенімізге жаңа көзқарас қалыптастыру мақсатында істеліп жатқан
істер.
Кез келген халықтың мәдениеті - тарихи, әдеби және мәдени мұра
байлығымен өлшенеді. Халықтың ұлылығын, даналығын, тарихын танытатын көне
мәдени мұралардың бірі – ауыз әдебиет үлгілері мен қолжазбалар байлығы.
Көне дәуірдің көзіндей қолдан-қолға көшіп, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе
жатқан осы асыл қазыналардың бірі – қолжазба. Қолжазба есте жоқ ескі
замандардың куәсі, ел басынан өткен елеулі оқиғалардың шежіресі. Бұл жазба
мұралардан біз адам баласының көне дәуірінен бергі бар өмірлік, тұрмыс
тіршілігін шаруа-кәсібін, наным-сенімін оқып біле аламыз.
Қазақ елі де басқа елдер сияқты ескіден келе жатқан мәдениетті, тарихы
бар елдердің бірі. Сол ескі тарихынан, мәдениетінен дерек беретін
материалдардың бірі – халықтың өзі жазып қалдырған қолжазбалары. Бұл
қолжазбаларды жинастыру, сақтау, құндыларын бастырып шығару қазіргі қазақ
әдебиеттану ғылымының атқарып отырған зор міндеттерінің бірі.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті өзінің құнары мен көлемі жөнінен
әлемдік фольклор мұраларының арасында алдыңғы қатарда тұр. Осынау мол
рухани құндылығымыздың тарихи-мәдени мәні көркемдік деңгейі жөнінде осыдан
екі ғасырдай бұрын бірнеше шетелдік ғалымдар (П. Карпини, П.С. Паллас, Адам
Олеарий (Эльшлегер), В. Томсон және т.б.) өз пікірлерін білдірсе, кейін
орыстың ауыз әдебиетін зерттеуші мамандары (А.И. Левшин, А. Алекторов, Н.А.
Аристов, В.В. Радлов, Н. Пантусов, т.б.) мен отандық зерттеушілердің
еңбектерінде де жан-жақты, салихалы да терең ой-тұжырымдар жасалып,
жоғарыдағы көзқарас ғылыми тұрғыда дәлелденді. [4]
Қазақ фольклоры ғасырлар бойы ауыздан-ауызға тарап, халық жадында
сақтала келіп, тек ХVIII ғасырда ғана өз жанашырларын тапты. Яғни, осыдан
былай халық жадында сақталып жүрген жәдігерлеріміз қағазға түсіріле
бастады.
Жалпы алғанда, XIX ғасыр тарихи тұрғыдан күрделі кезең болуымен қатар,
жаңа дәуір әдебиетінің негізгі сипаты, белгілері осы тұста сұрыпталып,
түзілді. Бәрін былай қойғанда, қолжазбалар қорлары мен мұрағаттарда да
жинақталған әдеби материалдар, қолжазбалар, әсіресе, осы кезеңде мол
болғандығы байқалады. Ол қазыналы әдеби қорда жинақталған шығармалар мен
тарихи деректердің де сипаттары әртүрлі болуымен бірге, тақырып жағынан да
ерекше тынысты, ауқымды. Ғасырдың соңына қарай кітап бастыру ісінің
дәстүрге еніп, баспасөзге ықыластың күшеюі де әдебиеттің заман тынысына
жедел ілесе дамуына әсер етсе керек. XIX ғасырдың екінші жартысындағы
халықтың рухани шығармалары мазмұны жағынан да, сан жағынан да құнарлы, бай
болып келеді.
Дегенмен, қазақ қолжазбаларының жүйелі зерттеліп, жарияланған кезеңі -
1920-1991 жылдар аралығын қамтитын кеңестік дәуір. Осы уақыт аралығында
қазақ қолжазбалары жанрлық жағынан сараланып, олардың ең маңызды үлгілері
жарыққа шыға бастады.
Алайда, күні бүгінге дейін жарияланып келген тарихи және әдеби
қолжазба мәтіндерін, біздің халқымыздың көнеден келе жатқан қымбат та асыл
мұраларын түгелдей қамтыдық деп айта алмаймыз. Бұған себеп, көптеген
қолжазбаларымыз кеңестік қоғамдық-идеологиялық мүдделерге сай
келмегендіктен, бірқатар шығармалар зерттелмей де қалды. Бұлардың арасында,
біздің қолжазбаларымыздың ішінде көптеп кездесетін діни дастандар, мифтік
аңыздар, магиялық жанрдың көптеген үлгілері, тарихи жырлар, тағы да басқа
ауыз әдебиет үлгілері бар. Бұдан біз адам баласының көне дәуірінен бергі
бар өмірлік, тұрмыс тіршілігін шаруа-кәсібін, наным-сенімін оқып біле
аламыз.
Әлемде өз төл мәдени құндылықтарын қастерлеп, қадір тұтатын ұлт
өркендеу жолында жақсы жетістіктерге жеткен екен. Бұл – дәлелдеуге мұқтаж
емес, қарапайым шындық. Қазақ халқы – соңғы XVIII-XIX ғасырларда алғаш рет
өзінің өркениет жолында өсіп-өнуіне негіз бола аларлықтай мәдени
құндылықтарын елеп-екшеу мүмкіндігіне ие. Бүкіл әлемге мәшһүр болған ғұлама
ғалымдар жазып қалдырған қызықты да қымбат мұралар мен халық арасынан
жиналған асыл қазыналарды дүниежүзінің ең ірі деген қалаларының
кітапханаларынан таба аламыз. Ал осы халық шығармашылығының молдығы мен кең
арналылығын біз жиналып, сақтаулы қолжазбалардың саны арқылы белгілей
аламыз.
Міне, сондай шын мағынасындағы қарашаңырақ, асыл қазына қолжазба
қоймасының бірі – Білім және ғылым министрлігіне қарасты Орталық ғылыми
кітапхананың Сирек кездесетін кітаптар, қолжазбалар және ұлттық
әдебиеттерді ғылыми-зерттеу бөлімшесінің қолжазбалар қоры. Бұл бөлімше –
Республикамыздағы ең ірі кітаптар мен қолжазбалар қоймасы, көне заманнан
қалған рухани байлықтың орталығы. ОҒК-дағы Қолжазбалар қоры саны мен сапасы
жағынан елімізде бірінші орында тұр. Бұл қордағы сақтаулы жазба
ескерткіштер әлемнің әр тілдерінде: қазақ және орыс тілдерінен басқа араб,
парсы, қытай, корей, жапон тілдерінде ғылымның тарих, этнография, жағрафия,
археология, әдебиет, тіл, экономика, өнер мен заң салалары бойынша
жазылған.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі РМҚК Орталық
ғылыми кітапханасы қазақ халқының әдеби мұраларын – әдебиет үлгілерін,
олардың қолжазбаларын жинау, сақтау мәселесіне бұрыннан-ақ назар аударып,
белгілі жұмыстар жүргізіп келеді.
Республикадағы құнды қолжазбалар мен кітаптарды сақтаушы ең ірі
кітапханалардың бірі, Орталық ғылыми кітапхана Қазақ халқының тарихи-мәдени
салтына қатысты баға жетпес ақпарат көзі болып табылатын жоғары тарихи,
мәдени және ғылыми маңызы бар жазба мұраларды насихаттайды. Жазба мәдени
мұралары археологиялық және музей экспонаттары сияқты басқа да тарихи
құндылықтармен қатар мәдени құндылықтар жүйесі қатарынан ерекше орын алады
және халықтың тарихи естелігін сақтаушы болып табылады. Қазақ ССР Ғылым
академиясының тұңғыш президенті Қ.И. Сатпаевтың, ғұлама ғалымдар Ә.
Марғұлан мен М.О. Әуезовтың Қазақ халқының ауыз және жазба мұраларын
зерттеп, бір орталыққа жинақтау үшін сіңірген еңбектерін кейінгі ұрпақтары
мақтанышпен айта алады. Осы ғалымдарымыздың қажырлы еңбегінің арқасында,
1959-1966 жылдары еліміздегі ұйымдастырылған экспедициялардан басқа Мәскеу,
Санкт-Петербург, Қазан, Ташкент қалаларынан Қазақ халқының өткеніне
байланысты көп мұралары елімізге қайтарылды. Осы елге әкелінген
материалдардың бір данасы, не микрофильм, не фотокөшірме түрінде
кітапханаға алынып отырды. Қазіргі уақытта Сирек кездесетін кітаптар мен
қолжазбалар бөлімшесінде 606 фотокөшірме мен 2200 микрофильм сақталған. [5]
Осы қолжазбаларды ғылыми жолға қойып, байсалды зерттеу жұмыстарын
жүргізу бүгінгі таңда мәдени мұраларды игерудің ең өзекті мәселесіне
айналып отыр. Ал, өткен ғасырдың соңғы онжылдығында, қоғамдағы оң
өзгерістер нәтижесінде көптеген рухани құндылықтарымызды қайта қарап, ұзақ
уақыт бойына ойсыраған олқылықтарымыздың орнын толтыруға мүмкіндік туды.
Өкінішке орай Қазақстандағы қолжазбаларды жүйелеу, олардың ғылыми
сипаттамасын жазу бір жүйеге келтіріліп, белгілі бір ережеге
заңдастырылмаған. Қазіргі біздің қолжазбалардың көрсеткішін жазу сипаты
Ресей, Өзбекстан кітапханаларының қолжазбалар каталогының жазылу әдісіне
негізделіп дайындалуда.
Орталық ғылыми кітапхана 2004-2010 жылдарға арналған “Мәдени мұра”
бағдарламасы бойынша және және Алматы қаласының әкімі И.Н.Тасмағамбетов
жалғастыруымен жүргізілген Алматы қаласының мәдени мұрасы жобасы
бойынша дайындалған Баспа дереккөздеріндегі Алматы қаласының тарихы атты
мазмұндалған суретті библиографиялық көрсеткіш.
Жоба мақсаты: Егеменді Қазақстанның даму эволюциясының мәліметтік
тұрғыда қамтамасыз етілуі, қазақ мемлекеттілігі мәселелерін өткен
ғасырлардағы біздің қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени
ерекшеліктерін талдауға тіреледі. Бұл мәселе қаншалықты сауатты, ғылыми
дұрыс және терең зерттелсе, біздің мемлекетіміздің ұлттық қауіпсіздігі
соншалықты берік қамтамасыз етіледі.
Біздің егеменді Қазақстанның тарихшылары мен қоғам танушылары қоғам
алдында тұрған мәселелерді шешуде, әсіресе, Қазақстан тарихының революцияға
дейінгі кезеңі бойынша ақпараттық тапшылықты сезінеді. Алматы мен оның
айналасының дамуы мен тарихына қатысты дереккөздеріне негізделген мағыналы
библиографиялық көрсеткіштер осы күнге дейін жасалынған жоқ. Мұндай
көрсеткіштер әсіресе ХХ ғасырдың басына дейінгі, тек біздің елімізде
жасалуы үлкен идеологиялық жүк көтеріп - қазақстандық азаматтық сезім мен
отаншылдыққа тәрбиелейді. Бұл жағдайда Орталық ғылыми кітапхана өзіне
Алматы тарихы бойынша бұл кезеңнің суретін толықтыруға қатысты міндеттерді
алды, жетпейтін фактілерді Орталық ғылыми кітапхананың аса бай қорындағы
сирек қолжазба материалдардың негізінде Қазақстан тарихы бойынша түпнұсқа
материалдардың деректерімен ақтандақтарды толықтыруға кіріседі.
Сонымен қатар, көрсеткішке қала тарихын зерттеумен айналысып жүрген
қазіргі тарихи-зерттеушілердің еңбектері мен зерттеулері пайдаланылады.
Қазіргі кезде Орталық ғылыми кітпаханада 22000 дана бағалы
қолжазбаларды қамтитын 2054 бума сақталуда, олардың көбі әлі ғылыми
айналымға түспеген. Кітапханада XVІІ-XlX ғасырлардағы орыс зерттеушілерінің
еңбектері сақталуда: Радлов В., Бернштам А., Пантусов Н. , Бичурин Н. ,
Аристов Н. , Ларк, Макшеев А. , Северцев Н., Семенов – Тянь- Шанский т.б.
Парижде 1869 жылы шыққан Орталық Азия атты географиялық сөздік бар. [6]
Мұнда Алматы, Әулие ата қалаларына қатысты деректер табуға болады.
Орталық ғылыми кітапханада ССРО Мемлекеттік архивінен алдырылған Шоқан
Уалихановтың ғылыми еңбектері мен өміріне, ғылыми қызметіне қатысты
еңбектердің толық қорын сақтап отырған Республикадағы жалғыз кітапхана.
Сонымен қатар Орталық ғылыми кітапхананың ұлттық әдебиет қорында қазіргі
заман ғылымдары мен өткен ғасыр ғалымдарының: тарихшылардың, этнологтардың,
мәдениеттанушылардың, тілшілердің, әдебиетшілердің ірі монографиялары мен
ғылыми еңбектері іс жүзінде түгел дерлік жиналған. Бұлардың еңбектерінде
кітап басылымдарында, жинақтарда жалғаспалы және мерзімді басылымдарда
көрініс тапқан.
Бұл жобаның негізгі мақсаты тарих ақтандақтарын деректермен
толықтыру, Алматы қаласының тарихы мен мәдениетінің өткен уақытпен қазіргі
кезең арасындағы мұрагерлік байланысын көрсету мақсатындағы мәселелерді
шешуге қажетті ғылыми-танымдық және оқу-библиографиялық құрал шығару.
Негізгі тапсырмалар:
• Әдебиеттерді таңдау және ғылыми жүйелеу;
• Библиографиялық жазбаларды құрастыру;
• Жиналған, таңдалған материалды мазмұндаудың тиімді нұсқасын таңдап алу;
• Алматы мен қала аймағына қатысты материалдардың құрылымын жасап,
көрсеткіште алфавитті тәртіппен орналастыру;
• Көрсеткішті суреттермен безендіру, материалдарымен қамтамасыз ету,
тақырып бойынша суреттер, карталар т.б. жинап, бұл құжаттарды сканер
арқылы түсіріп алу.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі көрсеткішке талдамалы алғы сөз жазу.
Жобаның жаңалығы және көкейкестілігі. Жұмыстың жаңалығы Алматы
қаласының дамуының тарихи бастаулары жөніндегі материалдардың бұған дейін
жүйеленбегенінде жатыр. Көптеген материалдар жоспарланып отырған басылымда
тұңғыш рет жарық көреді. Қаланың бірнеше ғасырлар бойы дамуы туралы
дереккөздік мәліметтер бір кітапта толығымен топтастырылады.
Көрсеткіш қайталанбас сипатқа ие болады, оған ұқсайтын еңбектер тек
Қазақстанда ғана емес, тіпті ТМД елдерінде де жоқ. Көрсеткіш деректемелік
материалдардың 600 атауынан құралады. Іріктелген ақпарат қазақ, орыс және
әлемнің өзге де халықтарының тілдеріндегі сирек кездесетін кітаптардан,
Орталық ғылыми кітапхананың қорларындағы қолжазба материалдардан алынады.
Сипаттамалар ақпараттың ғылыми құндылықтарын ескере отырып жасалады.
Көрсеткішке талданбалы және нақтылы сипатқа ие және қаланың тарихи өткені
жөніндегі қазіргі көзқарастарды айғактайтын ақпараттық дереккөздерінің
мазмұндалған түрі енеді.
Жұмыстың ғылыми және қолданбалық маңызы: Алматы қаласының тарихы
баспа дереккөздерінде: мазмұндалған суретті библиографиялық көрсеткіш
жобасы бойынша жұмыс Қазақстан ғылымы мен білім беру саласы үшін маңызды
мәнге ие болады. Осындай оқулық және шынайы құжаттық құралдар жоғары оқу
орындарының тарих, филология және халықаралық факультеттерінің оқытушылары,
студенттері, аспиранттары үшін ғалым-зерттеушілер үшін аса қажет, сонымен
қатар Алматы қаласы мен оның төңірегінің пайда болу және қалыптасу тарихы
қызықтыратын оқырмандардың қалың бұқарасының жоғарғы сұранысын туғызады.Бұл
басылым Қазақстанның мәдениетін, тарихын, әдебиетін зерттеуші ғылымдарға да
аса керекті.
Осылайша, ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен қолға алынған
және Алматы қаласының әкімі И.Н.Тасмағамбетов жалғастырған Мәдени мұра
Мемлекеттік бағдарламасы ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің
Орталық ғылыми кітапханасына еліміздің Алматы қаласының мәдени мұрасын
қайта қалпына келтіруге соның ішінде Қазақстанның Ұлттық идеясын
қалыптастыруға және жастарға патриоттық тәрбие беруге өзіндік ғылыми үлесін
қосуға мүмкіндік береді.
Жобаның орындалу мерзімі: 1 жыл
Орындаушылар саны: 4 адам (1 адам жобаның жетекшісі 3 адам
орындаушылар)
Жобаның нәтижесі: Көлемі 30 баспа табақ, таралымы 1000 дана
суреттелген ғылыми-библиографиялық және мазмұндалған оқу құралын шығару.
Кететін шығынның жалпы көлемі: 2810,0 мың теңге
Көрсеткіш Орталық ғылыми кітапхана Сирек кітаптар, қолжазбалар және
ұлттық әдебиеттерді ғылыми зерттеу бөлімінде жетекшілігімен кітап болып
шығарылды. Кітаптың аты Баспа дереккөздеріндегі Алматы қаласының тарихы
атты мазмұндалған суретті библиографиялық көрсеткіш
(Орталық ғылыми кітапхана қорындағы материалдар бойынша) ( Источники и
литература по истории города Алматы (По материалам фондов Центральной
научной библиотеки). Аннотированный иллюстрированный библиографический
указатель Сост.: Р.Т. Бримжарова, Н.С. Машакова, Н.В. Никитинская, А.Х.
Юсупова, Ш.З. Исабекова, Г.К. Егеубаева, Г.М. Абикова, Гл. ред. К.К.
Абугалиева. – Алматы, 2008. – с.)
1.2. Қазақ халқының жазба мұралары атты библиографиялық көрсеткіш
жасау жолдары.
Білім және ғылым министрлігі Орталық ғылыми кітапхана “Қазақ халқының
жазба мұралары. Орталық ғылыми кітапхана қорындағы қолжазбалар топтамасының
мазмұндалған библиографиялық көрсеткіші. ХVІІ-ХІХ ғғ.” атты жобаның жұмысы
2007 жылы басталды. Жоба жұмысы 3 жылға арналған.
Ақпарат дерек көзі ретінде қазақ және орыс тілдеріндегі қолжазбалар
пайдаланылуда (араб және латын әріптері негізінде). Библиографиялық
көрсеткішті жасау үшін бұрынғы әдіс, тәжірибелерге сүйене және кейінгі жаңа
жағдайларды ескере отырып, 2007-жылдың басынан бастап бұл жұмысқа кітапхана
қызметкерлері қызу кірісті.
Мазмұндалған библиографиялық көрсеткіштің жұмысы календарлық жоспарға
сәйкес жүргізілуде. ОҒК-ның қолжазба қорын сараптамалық зерттеу және
тексеру жұмыстарына филол.ғ.к. Ауесбаева, арабтанушы ғалым Шафиғи М. және
Орталық ғылыми кітапхана қызметкерлері жүргізуде.
Көрсеткішті құрастыру барысында мына мәселелер қарастырылды: тарихи
оқиғалардың түрі, олардың маңыздылығы, қатысушылар есімнамасы, оқиғалардың
хронологиясы, қазақ халқының арасындағы рулардың өзара қатынасы, көшпелі
және сауда жолдары, деректану, тарихнама, оқиғалардың тарихи географиясы.
Сонымен бірге халықтың белгілі қайраткерлерінің, қазақтың мемлекеттілігінің
атрибуттарына ерекше назар аударылды.
Қазіргі күні қолжазба нұсқалары карточкаларға түсірілуде, әрі әліппе
жүйесімен жүйеленіп, мазмұндалуда. Келесі томның өзі екі кітап болады деп
жоспарлануда. Ол бұрынғы жарық көрген кітаптардың заңды жалғасы болмақ. Бұл
көрсеткіштер – араб, латын әрпінде жазылған қолжазбаларды оқып, танысу
мүмкіндігі жоқ, қиын тиетін оқырмандар үшін таптырмас жинақ. Себебі мұнда
әр бумада сақталынған қолжазбалардың барлығына, әрі ішіндегі тақырыптарына
толық мәлімет пен бірге қысқаша мазмұны жазылады.
Аталған жинақтың басты мақсаты – Орталық ғылыми кітапханада сақталған
қолжазбалардың, сирек басылымдардың библиографиялық көрсеткішін дайындап,
халықтың рухани мұрасын сол күйінде өзіне қайтару, зерттеушілер мен қалың
оқырман қауымға, жұртшылық назарына ұсыну, көпшілік кәдесіне жарату.
Қолжазбалардың жазылған, шыққан мерзімі, мекені, сақталу жағдайы т.б.
әртүрлі болып келеді. Бұл қолжазбалар елдің рухани мұрасы бола отырып ол,
сонымен бірге, халқымыздың заттық (материалдық) мәдениетінің айғағы, ұлттық
байлық. Осы қолжазбалардан көптеген мәлімет, құнды деректер алуға болады.
Бұлар халқымыздың жалпы мәдениетінен хабар беретіні сөзсіз. Қолжазбалар
жинағының библиографиялық көрсеткіші қорда сақтаулы тұрған қолжазба
нұсқаларының яғни қазақ халық ауыз әдебиеті шығармаларының әр алуан
жазбалары жайынан толық мағлұмат береді. Қысқасы, қолжазба қорында қандай
және қанша рухани мұрамыз бар екендігінен толық хабар аламыз.
Дайындалып жатқан жинақта қолжазба туралы мәліметтер 12 түрлі
тармақтан тұратын талап бойынша жазылады. Мысалы:
1. Аталуы (шығармалардың аты).
2. Жанры (өлең, ертегі, айтыс т.б.).
3. Мазмұны.
4. Жазуы (араб, латын әрпінде, маш. басылған).
5. Айтушысы, авторы.
6. Жинаушысы, тапсырушысы.
7. Экспедициясы (Семей экспедициясы және т.б.).
8. Уақыты (Жазылған, жинаған жылдары).
9. Мекені (облыс, аудан, қала).
10. Беті (беті-б., қос бет-бб.).
11. Қолжазба (бума нөмірі. Мыс.: Қ- 99).
12. Дәптер нөмірі (дәп. № 1,3,12 т.б.).
Бұл көрсеткіш құрамын құруда да қазақ қолжазбаларының өзіндік
ерекшелігі ескерілді. Қолжазбалардың мазмұндалған библиографиялық көрсеткіш
жұмысы алфавиттік каталог бойынша академиялық алфавиттік ретпен жасалынып
басталды. Жобаға қатысушылар тарапынан көрсеткішті даярлау барысында
көптеген жұмыстар жүргізілуде. Алдымен қолжазбалар түгелімен зерттеліп,
олардың алфавиттік картотекалары жасалынды.
Жоба жұмыстары ҚР БҒМ ОҒК жарғысына сәйкес және кітапхана мен
ақпараттық шығармашылық бойынша мемлекетаралық стандарттық негізінде
жүргізіледі. Барлық жұмыс ГОСТ-қа сәйкес орындалады.
ГОСТ 7.59-90 “Құжаттарды индекстеу. Жүйелеу және пәндестіруге жалпы
талаптар”;
ГОСТ 7.73-96 “Ақпараттарды іздеу және тарату. Анықтамалар мен
терминдер”;
ГОСТ 7.74-96 “Ақпараттық-ізденіс тілдері. Терминдер және анықтамалар”;
ГОСТ 7.76-96 “Қор құжаттарын толымдау. Библиографиялау. Каталогтау
терминдер және анықтамалар”;
ГОСТ 7.5-98 “Журналдар, жинақтар, ақпараттық басылымдар. Жарыққа
шығатын материалдарды баспаға дайындау”;
ГОСТ 7.9-95 “Реферат және аннотация. Жалпы мағлұматтар”;
ГОСТ 7.12-93 “Орыс тілінде қысқартылған сөздер. Жалпы талаптар мен
ережелер”;
ГОСТ 7-1-2003 “Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттау.
Құрастырудың жалпы талаптары мен ережелері”
ГОСТ 7.4-95 “Ақпарат, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар
жүйесі. Басылым. Кітаптың шығуы туралы мәлімет”;
ГОСТ 7.23-96 “Ақпараттық басылымдар. Рәсімдеу мен құрылыс”
Библиографиялық көрсеткіш Қазақ халқының рухани мәдениетін зерттеу
ұрпақтар сабақтастығын ұғынып түсінуге мүмкіндік береді.сонымен бірге,
мәдениет дамуындағы алдыңғы кезеңдердің тәжірибесінің байланыстар
заңдылығын және механизімін беру арқылы зерттеуге мүмкіндік береді.
Қазақстанда қолжазбалар коллекцияларының бірнеше, ірі қорлары бар және
Орталық ғылыми кітапхана өзінің қорында сақталған, Қазақстанның белгілі
ғалымдарының әр жылдары арнайы жинаған коллекцияларының өзіндік ерекше
жүйелілігінің ғылымилығының, бірегейлігінің арқасында айрықша орынды
иеленеді. ОҒК қоры республикада қазақ тіліндегі қолжазбалар сақталған
жалғыз ірі қор болып есептеледі. Қазіргі кезде ОҒК-да 2054 папкада тұрған
22000 данадан аса қолжазба бар. Қорда қазақтың әдеби-көркем мұрасына
жататын ерекше тарихи қолжазба құжаттары мен қолжазбалар сақталған.
Коллекция араб, парсы, татар, өзбек, қазақ, ұйғыр, қырғыз, орыс және т.б.
тілдердегі қолжазбалардан тұрады. Осы деректерден қазақ халқының тарихына,
әдебиетіне және мәдениетіне қатысты анықтай түсетін көптеген ақпараттарды
алуға болады. Тоталитарлық режим кезінде бұл қолжазбаларды алып пайдалану
мүмкін еместін, сондықтан көптеген тарихи деректер халықтың ауызекі
шығармаларының туындылары айтылмай, аталмай қалып жатты.
ОҒК-да қолжазба қоры ҚазССР ҒА-ның бірінші президенті Қ.И. Сәтпаев
және академик М.О. Әуезовтың бастамасымен құрылып, 1948 жылы ҚазССР ҒА
призидиумының қаулысымен бекітілді. Бүгінгі күні қорда Қазақстан ғылымының
қалыптасуы туралы құнды тарихи материалдардан бөлек, ғалымдардың
диссертациялары, ғылым мен мәдениеттің ірі қайраткерлерінің коллекциялары
мен мұрағаттары ХVІІ-ХХ ғасырлардағы өте құнды ескі қолжазбалар және
фольклорлық қолжазба материалдары жиналған. Бұрынғы одақтас
республикалардың көптеген кітап қоймаларынан жиналған Қазақстан тақырыбы
бойынша құнды қолжазбалардың фотокопиялары сақтаулы. [7]
Қордағы аса құнды болып саналатын Ш.Ш. Уәлиханов қолжазбаларының
жалғыз сақталып қалған толық жинағының фотокөшірмесі; Абылай ханның Сібір
генерал-губернаторы Ширинбергке жазған хаты, өзінің жеке мөрі басылған;
Абай өлеңдері, оның жеке хатшысы Мүрсейіттің қолымен жазылған; жаяу Мұса
Байжановтың 1911-1918 жылдар арасында жазылған күнделігі, Мәшһүр Жүсіп
Көпеевтің қолжазбалары, Ә. Диваев пен Ә. Мағұланның этнографиялық
материалдары бар. Сонымен қатар ХҮ-ХҮІІІ ғасыр ақын-жырауларының Асан
қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Шал ақын, Бұқар жырау және т.б. ескі әдеби
мұралары мен қазақ халқының ауыз әдебиеті мен халық шығармашылығына
байланысты айтыстар, қисса-дастандар, термелер мен эпостар, қазақтың халық
ертегілері, шешендік сөздер мен мақал-мәтелдер, аңыз әңгімелердің
сақталғанын айтуға болады.
Сонымен бірге қорда қазақ халқының қолжазба шежірелерінің айтарлықтай
түрі, Хандар шежіресі, Шыңғыс ханның шежіресі, Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз
шежірелері, өлеңмен жазылған шежіре, Арғын, Найман, Қыпшақ секілді жеке
рулар шежіресі және т.б. жинақталған. Осы көне қолжазбалар арасында ХІІ
ғасырда жазылған еврей халқының діни қолжазбасы “Тора” сақталған.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті өзінің құнары мен көлемі жөнінен
әлемдік фольклор мұраларының арасында алдыңғы қатарда тұр. Осынау мол
рухани құндылығымыздың тарихи-мәдени мәні көркемдік деңгейі жөнінде осыдан
екі ғасырдай бұрын бірнеше шетелдік ғалымдар (П. Карпини, П.С. Паллас, Адам
Олеарий (Эльшлегер), В. Томсон және т.б.) өз пікірлерін білдірсе, кейін
орыстың ауыз әдебиетін зерттеуші мамандары (А.И. Левшин, А. Алекторов, Н.А.
Аристов, В.В. Радлов, Н. Пантусов, т.б.) мен отандық зерттеушілердің
еңбектерінде де жан-жақты, салихалы да терең ой-тұжырымдар жасалып,
жоғарыдағы көзқарас ғылыми тұрғыда дәлелденді. [8]
Қазақ фольклоры ғасырлар бойы ауыздан-ауызға тарап, халық жадында
сақтала келіп, тек ХVIII ғасырда ғана өз жанашырларын тапты. Яғни, осыдан
былай халық жадында сақталып жүрген жәдігерлеріміз қағазға түсіріле
бастады.
Жалпы алғанда, XIX ғасыр тарихи тұрғыдан күрделі кезең болуымен қатар,
жаңа дәуір әдебиетінің негізгі сипаты, белгілері осы тұста сұрыпталып,
түзілді. Бәрін былай қойғанда, қолжазбалар қорлары мен мұрағаттарда да
жинақталған әдеби материалдар, қолжазбалар, әсіресе, осы кезеңде мол
болғандығы байқалады. Ол қазыналы әдеби қорда жинақталған шығармалар мен
тарихи деректердің де сипаттары әртүрлі бо луымен бірге, тақырып жағынан да
ерекше тынысты, ауқымды. Ғасырдың соңына қарай кітап бастыру ісінің
дәстүрге еніп, баспасөзге ықыластың күшеюі де әдебиеттің заман тынысына
жедел ілесе дамуына әсер етсе керек. XIX ғасырдың екінші жартысындағы
халықтың рухани шығармалары мазмұны жағынан да, сан жағынан да құнарлы, бай
болып келеді. [9]
Дегенмен, қазақ қолжазбаларының жүйелі зерттеліп, жарияланған кезеңі -
1920-1991 жылдар аралығын қамтитын кеңестік дәуір. Осы уақыт аралығында
қазақ қолжазбалары жанрлық жағынан сараланып, олардың ең маңызды үлгілері
жарыққа шыға бастады.
Алайда, күні бүгінге дейін жарияланып келген тарихи және әдеби
қолжазба мәтіндерін біз халқымыздын көнеден келе жатқан қымбат та асыл
мұраларын түгелдей қамтыды деп айта алмаймыз. Бұған себеп, көптеген
қолжазбаларымыз кеңестік қоғамдық-идеологиялық мүдделерге сай
келмегендіктен, бірқатар шығармалар зерттелмей де қалды. Бұлардың арасында
біздің қолжазбаларымыздың ішінде көптеп кездесетін діни дастандар, мифтік
аңыздар, магиялық жанрдың көптеген үлгілері, тарихи жырлар, тағы да басқа
ауыз әдебиет үлгілері. Бұдан біз адам баласының көне дәуірінен бергі бар
өмірлік, тұрмыс тіршілігін шаруа-кәсібін, наным-сенімін оқып біле аламыз.
Әлемде өз төл мәдени құндылықтарын қастерлеп, қадір тұтатын ұлт
өркендеу жолында жақсы жетістіктерге жеткен екен. Бұл дәлелдеуге мұқтаж
емес қарапайым шындық. Қазақ халқы соңғы XVIII-XIX ғасырларда алғаш рет
өзінің өркениет жолында өсіп-өнуіне негіз бола аларлықтай мәдени
құндылықтарын елеп-екшеу мүмкіндігіне ие. Бүкіл әлемге мәшһүр болған ғұлама
ғалымдар жазып қалдырған қызықты да қымбат мұралар мен халық арасынан
жиналған асыл қазыналарды дүниежүзінің ең ірі деген қалаларының
кітапханаларынан таба аламыз. Ал осы халық шығармашылығының молдығы мен кең
арналылығын біз жиналып сақтаулы қолжазбалардың саны арқылы белгілей
аламыз.
Міне, сондай шын мағынасындағы қарашаңырақ, асыл қазына қолжазба
қоймасының бірі – Білім және ғылым министрлігіне қарасты Орталық ғылыми
кітапхананың Сирек кездесетін кітаптар, қолжазбалар және ұлттық
әдебиеттерді ғылыми-зерттеу бөлімшесінің қолжазбалар қоры. Бұл бөлімше –
Республикамыздағы ең ірі кітаптар мен қолжазбалар қоймасы, көне заманнан
қалған рухани байлықтың орталығы. ОҒК-дағы Қолжазбалар қоры саны мен сапасы
жағынан елімізде бірінші орында тұр. Бұл қордағы сақтаулы жазба
ескерткіштер әлемнің әр тілдерінде: қазақ және орыс тілдерінен басқа араб,
парсы, қытай, корей, жапон тілдерінде ғылымның тарих, этнография, жағрафия,
археология, әдебиет, тіл, экономика, өнер мен заң салалары бойынша
жазылған. [10]
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі РМҚК Орталық
ғылыми кітапханасы қазақ халқының әдеби мұраларын – әдебиет үлгілерін,
олардың қолжазбаларын жинау, сақтау мәселесіне бұрыннан-ақ назар аударып,
белгілі жұмыстар жүргізіп келеді.
Орталық Ғылыми кітапхананың қолжазба қорында 2000 бума (папка)
қолжазба нұсқалары сақталуда. Осы бумалардағы қолжазба нұсқаларының жалпы
саны 22 мың данадан асады. Аталмыш қолжазбалар қорына түсетін
материалдардың көпшілігі арнаулы ғылыми іссапарлар және сол мекемелер
тарапынан ұйымдастырылған ғылыми-кешенді экспедициялар арқылы жиналған.
Республикадағы құнды қолжазбалар мен кітаптарды сақтаушы ең ірі
кітапханалардың бірі, Орталық ғылыми кітапхана Қазақ халқының тарихи-мәдени
салтына қатысты баға жетпес ақпарат көзі болып табылатын жоғары тарихи,
мәдени және ғылыми маңызы бар жазба мұраларды насихаттайды. Жазба мәдени
мұралары археологиялық және музей экспонаттары сияқты басқа да тарихи
құндылықтармен қатар мәдени құндылықтар жүйесі қатарынан ерекше орын алады
және халықтың тарихи естелігін сақтаушы болып табылады. Қазақ ССР Ғылым
академиясының тұңғыш президенті Қ.И. Сатпаевтың, ғұлама ғалымдар Ә.
Марғұлан мен М.О. Әуезовтың Қазақ халқының ауыз және жазба мұраларын
зерттеп, бір орталыққа жинақтау үшін сіңірген еңбектерін кейінгі ұрпақтары
мақтанышпен айта алады. Осы ғалымдарымыздың қажырлы еңбегінің арқасында,
1959-1966 жылдары еліміздегі ұйымдастырылған экспедициялардан басқа Мәскеу,
Санкт-Петербург, Қазан, Ташкент қалаларынан Қазақ халқының өткеніне
байланысты көп мұралары елімізге қайтарылды. Осы елге әкелінген
материалдардың бір данасы, не микрофильм, не фотокөшірме түрінде
кітапханаға алынып отырды. Қазіргі уақытта Сирек кездесетін кітаптар мен
қолжазбалар бөлімшесінде 606 фотокөшірме мен 2200 микрофильм сақталған.
Осы қолжазбаларды ғылыми жолға қойып, байсалды зерттеу жұмыстарын
жүргізу бүгінгі таңда мәдени мұраларды игерудің ең өзекті мәселесіне
айналып отыр. Ал, өткен ғасырдың соңғы онжылдығында, қоғамдағы оң
өзгерістер нәтижесінде көптеген рухани құндылықтарымызды қайта қарап, ұзақ
уақыт бойына ойсыраған олқылықтарымыздың орнын толтыруға мүмкіндік туды.
Өкінішке орай Қазақстандағы қолжазбаларды жүйелеу, олардың ғылыми
сипаттамасын жазу бір жүйеге келтіріліп, белгілі бір ережеге
заңдастырылмаған. Қазіргі біздің қолжазбалардың көрсеткішін жазу сипаты
Ресей, Өзбекстан кітапханаларының қолжазбалар каталогының жазылу әдісіне
негізделіп дайындалуда. [11]
Бұл әзірленіп жатқан Қазақ халқының жазба мұралары. Орталық ғылыми
кітапхана қорындағы қолжазбалар топтамасының мазмұндалған библиографиялық
көрсеткіші. XVII-XIX ғғ. фольклортанушылар, тарихшылар, этнологтар,
мәдениеттанушылар, өнертанушылар, әлеумет танушылар, тілшілер және т.б.
сияқты түрлі саладағы мамандардың назарына ілігері сөзсіз, сондай-ақ бұл
еңбек қазақ мәдениеті мен тарихының әлемдік рухани-интелектуалдық, ғылыми
үрдіспен байланысын дамытуға көмектеспек.
Зерттеу нысаны: Орталық ғылыми кітапхананың қолжазба қорындағы қазақ,
араб, латын әрпіндегі қолжазбаларды талдап, жүйелеп тізімдеу, сараптамалық
талдау жасап, оларды ғылыми айналымға енгізу. Олардың маңыздылығын
бағалаудың ғылыми әдістемесін жасау. Зерттеу нысанасына, сонымен бірге
жинақталған мәліметтердің сипаттамасын жазып, карточкаларға түсіру.
Әдісі: тарихи-библиографиялық, деректерді анықтау, сипаттамаларды
жасау, мазмұнын жазу. Алфавитт бойынша карточкаларды сұрыптау.
Мақсаты: Тақырыптың негізгі мақсаты қолжазба материалдарын кешенді,
пән аралық зерттеулер және ҚР БҒМ Орталық ғылыми кітапхана қорындағы
қолжазба материалдардың мазмұндалған библиографиялық көрсеткішін жасау
арқылы өткен кезеңдердің шындықтарын жүйелі-тұтас қабылдауды қамтамасыз
ету. Қазақстанның ғылыми қауымдастығымен қалың жұртшылығын ақпараттық
қамтамасыз етуді оңтайландыру үшін Қазақстанның тарихи өткенін көрсету
болып табылады.
Негізгі міндеттері: Орталық ғылыми кітапханадағы қолжазбалардың
мазмұндалған библиографиялық көрсеткішін жасау және жарыққа шығару.
- жазылмаған, тізімделмеген қолжазбалардың көлемін анықтау,
коллекцияларды сақтауды жүзеге асыру;
- қолжазбалардың жүйеленуі мен ғылыми сипатталуын толық есепке алуды
қамтамасыз ету, оларды ғылыми айналымға енгізу;
- қалың ғылыми орта мен жұртшылықты Орталық ғылыми кітапхана қорында
сақталған интеллектуалды және ғылыми-ақпаратты мазмұны бар
қолжазбалармен таныстыруды іске асыру;
Қолжазбаларды жіктеу мен типологиялау арқылы Қазақстан халқының шынайы
мәдени мұрасын анықтай түсетін тарихи тамырын, түпнегізін жүйелі зерттеуге
мүмкіндік беретін библиографиялық көрсеткішті жасау қажет. Уақыт куәләрі
ретінде, келесі ұрпаққа аман-есен жеткізу мақсатында деректі жазба
мұраларын сақтау; Құжаттардың қолданыста болған кездегі жыртылудан,
жоғалудан сақтауды қамтамасыз ету;
Мына жайлар алдын-ала ескерілді:
1) Тұтастық (түгелдік) – Шет елдерден, ТМД елдерінен және ОҒК жиналған
тәжірибелерді ескере келе, уақытшадан ұзақ мерзімге сақтау жүйесінің барлық
деңгейін қамтамасыз ете отырып, құжаттардың толық қорғалуы мен сақталуының
шарты.
2) Өзектілігі – қолжазбаларды сақтау және консервациялауда жаңа
технологияны кіргізу, қолдану және зерттеу.
3) Жазба мұраларға деген үлкен сұранысты қанағаттандыру мақсатында,
қолжазбаларды электронды тасымал құралдарына көшіру.
Орталық ғылыми кітапхана қолжазба қорын сақтау және осы қорды
оқырмандардың пайдалануын жеңілдету мақсатында сандық қалыпқа түсірілуде.
Қолжазбалардың мазмұндалған библиографиялық көрсеткішін жасау мына бағытта
жүзеге асырылды:
Жұмыс барысында, араб, латын графикасындағы қазақ, орыс тілдеріндегі
қолжазба қаралып, карточкі дайындалды. Қолжазбалардың қысқаша мазмұны
карточкаларға жазылып, компьютерде терілді.
Қазақ халқының әдеп-ғұрып, жөн-жосығын жан-жақты баяндайтын осы
мыңдаған қолжазба материалдары ешбір кітап сөрелерінен табылмайтын асыл
мұралар екені даусыз. Ал осыншама мол материалды тәртіпке келтіріп, белгілі
бір ғылыми жүйеге түсіру жұмысы да оңай емес.
Ғылымдағы кез келген тарихтық-әдеби немесе тарихтық-мәдени мәселеге
байланысты зерттеу жұмысы барысы соған қатысты деректер жинаудан басталады,
қазіргі заманау зерттеу деңгейі іздену барысында сақталып қалған жазба
мұраларды толығымен қарап, жеткілікті қамтуды талап етеді. Осы тарихи
мұралардың толығымен зерттелуіне көмекші құрал ретінде бір библиографиялық
көрсеткіш құрал жасалу қажеттілігі қатты сезіледі. [12]
Көптеген елдерде өздеріндегі бар мұраларын жинақтау мәселесіне үлкен
мән беріледі. Республикада әлі де қарапайым библиографиялық көрсеткіштерді
шығару мәселесі өте баяу қозғалыста, әрі тым аз. Сондықтан мұндай ақаудың
орнын мүмкіндігінше тез толтыру керек. Көптеген материалдар жоспарланып
отырған жұмыста алғаш рет көрсетіледі. Сипаттама араб және латын
графикасында яғни түпнұсқа жазуында орындалады. Барлық мазмұндама қазақ
тілінде құрастырылып, қазақстанның тарихи өткенін қазіргі күндегі
көзқараспен бөліп бейнелейтін талдау сипатында болады. Библиографиялық
көрсеткіштің сапасы қазақ қолжазбаларын ғылыми-зерттеушілік мақсатта
пайдалануда едәуір көмегін тигізеді, оқытушылар мен студенттерді ғылыми
жұмысқа тарту қарқындай түседі. Тарихтағы ақтаңдақтарды толтырудың сәті
түсіп, түпдеректерді зерттеуге қол жеткізуге мүмкіндік туады. [13]
Жинақта көптеген қолжазбалар алғаш рет ғылыми айналымға түсіп отыр.
Мұнда, сонымен бірге, бір кезде ізтүссіз жоғалып кетті деген материалдар
болуы мүмкін.
Бұл жұмыс ОҒК-да сақталған айқын, толық сипаты бар қолжазбаларды
қамтитын библиографиялық құрал болатындай дайындалуда. Осы жобаның соңғы
нәтижесінде “Қазақ халқының жазба мұралары. Мазмұндалған библиографиялық
көрсеткіш” деген атпен 3 томдық баспа дайындалады. Болашақта мазмұндалған
библиографиялық көрсеткіштің баспа вариантының электрондық нұсқасы мен
анықтамалық ізденіс жүйесі бар мәліметтер базасы дайын болмақшы. Ол база
бұл көрсеткішті онан арғы уақытта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ ФАКУЛЬТЕТІ
КІТАПХАНАТАНУ ЖӘНЕ БИБЛИОГРАФИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ:
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламаның мемлекеттік мәдени саясаты
ретіндегі кітапхананың рөлі
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
Диплом жұмысы
Кафедра мәжілісінде талқыланды,
... . ... ... ... ... ... 2008 ж. қорғауға жіберілді
Хаттама № ... .
АЛМАТЫ, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Мемлекеттік мәдени мұра бағдарламасының кітапханадағы рөлі ...
1.1 ҚР БҒМ Орталық ғылыми кітапханасының Мәдени мұра 2008-2010 жылдарда
мемлекеттік бағдарлама бойынша Алматы қаласының тарихы атты
библиографиялық көрсеткішті дайындау
ұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Қазақ халқының жазба мұралары атты библиографиялық көрсеткіш жасау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...15
2. ҚР Ұлттық Кітапханасында кітапханасының Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарлама аясында істеліп жатқан жұмыстарының барысы
2.1 ҚР Ұлттық кітапханасында Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
аясында құнды жазба ескерткіштерді іздеп табу, көшірмесін алу жұмыстарының
іске асырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 5
2.2 Мәдени мұра бағдарламасын іске асыру аясындағы ҚР Ұлттық
кітапханасында жүргізген экспедиция
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .48
КІРІСПЕ
Мәдени мұра бағдарламасын жүзеге асыруды
одан әрі жалғастырып, өткенді ой елегінен
өткізе отырып, қазіргі уақыт мәдениетін барынша
дамыту қажет.
Н. Назарбаев
2004-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Мәдени мұра
Бағдарламасы (бұдан әрі – Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентінің
2004 жылға арналған ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары
Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес әзірленген[1].
Осы бағдарлама еліміздің мәдени мұрасын зерделеу, қорғау, пайдалану
және насихаттаумен, тарихи-мәдени дәстүрлерді сабақтастықпен дамыту және
қайта түлетуге байланыста негізгі аспектілерді қамтиды, тарих және мәдениет
ескерткіштерін жаңғырту, консервациялау және музейге айналдыру шараларын,
жобалау, ғылыми-зерттеу, жаңғыртушы ұйымдардың, музей, мұрағат,
кітапханалар мен өзге де мәдениет мекемелерінің ғылыми-зерттеушілік,
материалды-техникалық, нормативтік құқықтық негізін күшейту және дамытуды
қарастырады.
Осы бағдарламаны әзірлеу қолда бар мәдени құндылықтарды сақтау және
өтімді пайдалану жолымен мәдени мұра саласындағы қалыптасқан
ұйымдастырушылық қатынастарға өзгерістер енгізу, олардың қызметін жоспарлы
қаржыландыру қажеттілігінен туындап отыр.
Мәдени мұра саласындағы мәселенің қазіргі жағдайын талдау. Мәдени
мұраның қазіргі жағдайының мәселелері сан ғасырлық дәстүрлер жиынтығын іс
жүзінде қамтамасыз етумен, тарих пен мәдениеттің жаңа ескерткіштерін
ашумен, кесенелердің, ескілікті мешіттерді консервациялау, жаңғырту
жұмыстарын белсенді етумен, жаңа тарихи-мәдени музей-қорықтарының ашылуымен
сипатталады.
Қазіргі кезде Қазақстанда 25,0 мың тарих, археология, сәулет және
мүсін өнері, 11,0 мың кітапхана, 147 музейлер, 7 тарихи-мәдени қорық-
мұражайлар, 215 мұрағаттар бар.
Қазақстан тарихының айтулы оқиғаларына арналған тарихи және
этнографиялық бейіндегі мемлекеттік музейлердің, мемориалдардың
тармақталған жүйесі жасалған. Қазақстан тарихы мен мәдениетінің көрнекті
ескерткіші Түркістан қаласындағы Қожа Ахмед Иассауи кесенесі 2003 жылғы
шілдеде ЮНЕСКО-ның Бүкіл әлемдік Мәдени мұра Тізіміне енгізілді.
Астана қаласының мәдени ифрақұрылымын жақсартудың шаралары қабылданды:
соңғы жылдары республика астанасында қазақ саз комедия театры, құрамында
музей, кітапхана және концерттік залы бар Президенттік мәдениет орталығы
ашылды. Ұлттық кітапхана құрылысы аяқталып қалды. Киноконцерттік зал және
цирк ғимаратының құрылысы жүргізілуде.
Қазақстан Республикасының Тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану
туралы, Мәдениет туралы, Ұлттық мұрағат қоры және мұрағат туралы
Заңдары қабылданып, қолданылуда.
Сонымен бірге, мәдени мұра саласындағы қалыптасқан жағдай осы
бағыттағы қызметтің одан әрі дамуы мен белсенділігін арттырудың кезек
күттірмес шараларын алуды талап етеді.
Қазақстанның ұлттық тарихы үшін зор маңызы бар көптеген тарихи,
археологиялық және сәулет объектілері кезексіз көмекке зәру. Олардың
арасында Ақтөбе облысындағы Абат-Байтақ, Жамбыл облысындағы Айша-Бибі,
Қызылорда облысындағы Асан ата мен Айқожа кесенелері, Алматы облысындағы
Жаркент мешіті, Оңтүстік Қазақстан облысындағы Тұрбат ауылындағы тарихи-
сәулет ескерткіштері, Әзірет-Сұлтан қорық-мұражайларының тарихи-сәулет
және археологиялық ескерткіштері, Жидебай-Бөрлі, Маңғыстау Ордабасы
қорықтары және т.б. бар.
Олардың көпшілігі урбанизация, индустрализация және технократизация
салдарынан болатын бүліну мен жойылудан бүгінге дейін қорғалмаған.
Ежелгі заманнан бастап, материалдық емес, рухани мәдениетті, сонымен
қатар көне түркі жазба ескерткіштерін зерделеу және пайдаланудың жүйесі мен
әдістері, дәстүрлі мифтік түсініктер мен бейнелердің қазіргі заман
авторларының шығармаларында көрініс табуы жеткілікті дамымаған.
Өткен ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап қазақ тілді оқырман қауым үшін
философия, тарих, заң және т.б. саладағы әлемдік ғылыми ойдың іргелі
еңбектері, сондай-ақ, көркем әдебиетті басып шығару іс жүзінде тоқтап
қалған. Осыған байланысты өскелең ұрпақты қазақстандық патриотизм рухында
тәрбиелеу және тарихи, мәдени мұраны толыққанды зерделеудегі ақтаңдақтардың
орнын толтыру, сондай-ақ, қазақ халқының көп ғасырлық рухани тәжірибесін
жинақтау, мемлекеттік тілдегі тармақталған тарихи, көркем, ғылыми
серияларды жасау аса өткір қойылып отыр.
Таза табиғи заттардан өндірілген жазба мұраның, құжаттардың өзіндік
ескеруі орын алуда (қағаз, желім, тері, қатырма) және оларға қоршаған
ортаның әсері (су, жарық, температураның өзгерісі, қағаздың ылғалдылы,
биозиянкестер) болуына байланысты сақтау мен консервациялаудың жедел
шараларын алуды талап етуде.
Осы бағдарлама шеңберінде жоғарыда көрсетілген мәселелерді кешенді
шешу Қазақстан халқының мәдени мұрасын зерделеу, сақтау және көпшілікке
тарату жүйесін одан әрі дамытуға ықпал етеді.
Бағдарламаның мақсаты:
• ұлттық мәдениет үшін зор маңызы бар маңызды тарихи-мәдени, сәулет,
ескерткіштерін, яғни Абат-Байтақ, Айша Бибі кесенелері, Қараман ата,
Шопан ата мазарлары, Ақыртас, Баба ата сарайлы кешендерін ғылыми-
зерттеу және қайта қалпына келтіру, Қойлық, Есік, Сарайшық, Берел және
т.б. ортағасырлық қалашықтары, қорғандары мен тұрақтарының
археологиялық қазбасын жүзеге асыру;
• зор мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі заманғы ұлттық мәдениет, ауыз
әдебиеті, дәстүрлер және әдеттерді зерттеудің біртұтас жүйесін жасау:
оған Әл-Фараби, Ж. Баласағұн, М. Дулати, Қ. Жалайыридың еңбектері
кіреді, Кодекс Куманикус, Қорқыт ата кітабы, Оғыз-наме, Бабыр
нама секілді сирек кездесетін көне басылымдар мен кітап
қолжазбаларының көшірмесін табу және сатып алу, Қазақстанның
ортағасырлық қалалары, Қазақстанның археологиясы кітаптар сериясын
шығару, Геродоттың, Птоломейдің еңбектерін, Қазақстанның ежелгі
дәуірінен қазіргі күнге дейінгі тарихы жөнінде аса маңызды араб,
парсы, моңғол және орыс деректерін басып шығару;
• қазақ әдебиеті мен жазуының көп ғасырлық тарихын жинақтау және
Бабалар сөзі, Қазақстан тарихы жөніндегі жаба деректер, Қазақ
әдебиетінің тарихы, Қазақ зиялыларының хаттары атты кітаптар
сериясынан тұратын іргелі басылымдарды шығару;
• мемлекеттік тілде әлемдік ғылыми ойдың, мәдениет пен әдебиеттің озық
жетістіктері негізінде толық құнды гуманитарлық білім қорын, сол
сияқты Еуропа, Америка, Африка және Азия елдерінің озық әдеби
шығармашылығы мен философиясын қосатын Әлемдік әдебиет кітапханасы
мен Әлемдік философия мұрасы сериясын жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін мына міндеттердің шешілуін
жүзеге асыру қажет:
• көне, ортағасырлық қалашықтарды, тұрақтарды, қорғандарды зерттеу және
археологиялық қазбалар жүргізу, олардың негізінде Алматы мен Шығыс
Қазақстан облыстарындағы Есік және Берел археологиялық қорық-мізейлері
сияқты қорық-мйзейлерін құру, оны туризм инфрақұрылымының жүйесіне
қосу қажет;
• ұлттық тарихымыз үшін айрықша мәні бар жоғарыда аталған Қазақстанның
бірегей тарихи-мәдени және сәулет ескерткіштерін жаңғырту, оларды
музейлендіру және осы ескерткіштерді туристік маршруттарға қосу;
• ғылыми білімді көпшілікке тарату, тарих ғылымының теориялық
проблемаларын әзірлеу, ғылыми, көркем және энциклопедиялық
әдебиеттерді басып шығару;
• облыстар бойынша Қазақстан Республикасының тарихи-мәдени
ескерткіштерінің Жинағы томдарын басып шығару әзірлігі бойынша жүйелі
жұмысты жүзеге асыру;
• Ұлттық мұрағаттық қорды мемлекеттің мәдени мұра объектісі мен
ақпараттық ресурс нысаны ретінде пайдаланылу тиімділігін көтеру;
• мемлекеттік тілде ұлттық әдебиет пен жазудың және әлемдік ойдың озық
үлгілерін даярлауды және басып шығаруды жүзеге асыру.
Бағдарламаны жүзеге асырудың негізгі бағыттары мен тетіктері
Бағдарлама 2004-2010 жылдар аралығында іске асырылады және мәдени
мұраны сақтау мен жаңғыртуда зерттеу, өрлеу, дамыту және насихат ретіндегі
дамытудың, жоғарыда көрсетілген мәселелер кешенімен айналысатын ғылыми-
зерттеу, жобалау институттарының, жаңғырту шеберханаларының материалдық-
техникалық базасын жақсарту, қорық-музейлер жүйесін кеңейту, ұлттық әдебиет
пен жазудың көп ғасырлық тәжірибесін ғылыми зерделеу және этнография, ауыз
әдебиеті, көне жазулар, әдеби энциклопедиялар шығару арқылу жинақтау және
т.б. негізгі бағыттарды қарастырады.
Кітап – адамзат қорытқан ой қазынасын мәңгілік есте сақтайтын қойма.
Халыққа білім мен тәрбие берудің бір кілті кітапта. Білім таусылмайтын
байлық болса, сол байлық қоймасы кітапхана болып табылады.
Қазақстан кітапханасының ғылыми техникалық өрлеу жаһандандыру
ғасырында адамгершілік, рухани тұрғыдан бай, білімді, саналы қоғамсыз
әлемдік қауымдастықта өзіндік орын алуы мүмкін емес. Тарих, өнер мен
мәдениет туралы құнды әдебиеттерді ұсына отырып, барлық елдер халықтары
арасындағы мәдени байланыстарды кеңейтуге және нығайтуға үлес қосады.[2]
Бұл туралы ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқының әл-ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты 2008 жылдың ақпанындағы
Қазақстан халқына жолдауында атап өтті, яғни мемлекетіміздің дамуындағы
басым бағыттардың бірі халықтардың үлттық келісімі. Осындай үлкен міндет
атқарып отырған кітапханалар, кітапхана ісін ашып көрсету.
Жұмыстың негізгі міндеті. Қазақстан тауелсіздік алып, кітапхана жұмысы
алға қойыла бастаған кезде жаңа заманға жаңа көзқараспен, азаматының
көзқарасын қалыптастыруда білімдік, мәдени және тәрбиелік қызмет
орындайтын, кітапхана рөлін көрсету. Кітапты, кітапхананы оқырман қауымға
таныстыру. Кітапханадағы оқырманның кітап оқу мәселесін жақсарту. Мақсаты –
Қазақстандағы кітапханатану ісін жақсарту. Оқырман сұраныстарын
қанағаттандыруға кітапханаларды бағыттау.
Бүгінгі таңда қоғамдағы күнделікті өзгеріп жатқан ақпараттық
материалдардаң көптігі, оны болашақ мамандардың дұрыс пайдалана білуіне жөн
сілтеп, бағыт бағдар беріп отыру қандай кітапхана болмасын ең бір өзекті
мәселе болып отыр. Мемлекетіміздің қазіргі заманға сай дамуына,
азаматтардың толық мәлімет алуына жағдай жасау.
Жұмыстың зерттеу мәні – Рухани байлық ордасы кітапхана ісін дамыту,
жақсарту, ұлттық қазына мұраларды болашаққа жеткізу. Зерттеу әдістері –
Кітап, кітапханатану және библиография салаларында жасалып жатқан жаңа
жұмыстарды ғылыми тұрғыдан қарап талдау. Жұмыстың жаңалығы. Кітапханаларда
жана технологияларды енгізу, оқырманға жаңаша қызмет көрсету. Зерттеудің
қайнар көзі. Кітапханалар, кітапханатану, кітапханадағы алтын қорлар
жазба мұралары, жана шыққан кітаптар, библиографиялар.
1. Мемлекеттік мәдени мұра бағдарламасының кітапханадағы рөлі
1.1 ҚР БҒМ Орталық ғылыми кітапханасының Мәдени мұра 2008-2010 жылдарда
мемлекеттік бағдарлама бойынша Алматы қаласының тарихы атты
библиографиялық көрсеткішті дайындау ұмыстары
Алғаш рет “Мәдени мұра” атты жалпы ұлттық бағдарлама аясында Қазақстан
және бірқатар шекаралас мемлекеттер жерінде Қазақстанның мәдени-тарихы
мұрасын жинақтау, зерттеу сақтау, көбейту және үгіттеудің барлық бағыттары
бойынша мемлекеттік тілді гуманитарлық білім берудің толық қанды қорын құру
бойынша кең көлемді теңдесі жоқ шаралар өткізіліп жатыр. Ежелгі және
ортағасырлық дәуірдің бірегейі артефакттары алынып, зерттеліп жатыр, қазақ
халқының көптеген оқиғаларының сырын ашатын бұрын бейтаныс болып келген
жазба декккөздері шетел мұрағаттары мен қорларынан алынып, ғылыми айналымға
енгізілуде.
“Мәдени мұра” бағдарламасының жұмысы бірнеше бағытта іске асырылуда.
Соның Үшінші бағытына [3] сәйкес, халықтың тарихи зердесін қамтитын ежелгі
жазбаларды табу, ғылыми тұрғыдан сипаттау, жүйелендіру мен сақтау –
гуманитарий ғалымдардың, тұтастай мемлекеттің алдында тұрған кезек
күттірмес міндеттері. Бұл ретте арнайы республикалық мекеме – Кітапханалар
жаппай қызу зерттеу жұмыстарын, экспедициялар жүргізу үстінде.
Бұл кезеңде Францияның, Германияның, Түркияның, Қытайдың,
Ұлыбританияның, Ресейдің, Өзбекстанның және өзге де елдердің кітап
қорларына, мұрағаттарына, кітапханаларына 30-дан астам экспедициялар
ұйымдастырылды.
Қазақ халқының ұрпақтан ұрпаққа мұра болып жеткен ең бір көрнекті,
ауыз толтырып айтарлықтай мәдени мұрасы – ауыз әдебиеті мен сирек
басылымдар. Халықтың бай әдебиетінің озық үлгілерін жүйелі түрде жинастырып
зерттеу, сұрыптау, саралап баспа бетіне жариялау ісі ХХ ғасырдың басынан
шындап қолға алынып, дұрыс жолға қойылып келеді.
“Мәдени мұра” бағдарламасы асында осы Халқымыздың ауыз әдебиеті
мұраларына бүгінгі күн тұрғысынан қайта қарап, кешенді түрде жүзеге
асырылып жатқан жұмыстар еліміздегі рухани жаңғыру ісіндегі басты бағыт
болды. Олар халық ауыз әдебиетіне, қолда бар жинақталған құнды, сирек
басылымдарға толымды түрде жан-жақты сараптама жүргізуге жол ашады. Соның
бірі – өткенімізге жаңа көзқарас қалыптастыру мақсатында істеліп жатқан
істер.
Кез келген халықтың мәдениеті - тарихи, әдеби және мәдени мұра
байлығымен өлшенеді. Халықтың ұлылығын, даналығын, тарихын танытатын көне
мәдени мұралардың бірі – ауыз әдебиет үлгілері мен қолжазбалар байлығы.
Көне дәуірдің көзіндей қолдан-қолға көшіп, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе
жатқан осы асыл қазыналардың бірі – қолжазба. Қолжазба есте жоқ ескі
замандардың куәсі, ел басынан өткен елеулі оқиғалардың шежіресі. Бұл жазба
мұралардан біз адам баласының көне дәуірінен бергі бар өмірлік, тұрмыс
тіршілігін шаруа-кәсібін, наным-сенімін оқып біле аламыз.
Қазақ елі де басқа елдер сияқты ескіден келе жатқан мәдениетті, тарихы
бар елдердің бірі. Сол ескі тарихынан, мәдениетінен дерек беретін
материалдардың бірі – халықтың өзі жазып қалдырған қолжазбалары. Бұл
қолжазбаларды жинастыру, сақтау, құндыларын бастырып шығару қазіргі қазақ
әдебиеттану ғылымының атқарып отырған зор міндеттерінің бірі.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті өзінің құнары мен көлемі жөнінен
әлемдік фольклор мұраларының арасында алдыңғы қатарда тұр. Осынау мол
рухани құндылығымыздың тарихи-мәдени мәні көркемдік деңгейі жөнінде осыдан
екі ғасырдай бұрын бірнеше шетелдік ғалымдар (П. Карпини, П.С. Паллас, Адам
Олеарий (Эльшлегер), В. Томсон және т.б.) өз пікірлерін білдірсе, кейін
орыстың ауыз әдебиетін зерттеуші мамандары (А.И. Левшин, А. Алекторов, Н.А.
Аристов, В.В. Радлов, Н. Пантусов, т.б.) мен отандық зерттеушілердің
еңбектерінде де жан-жақты, салихалы да терең ой-тұжырымдар жасалып,
жоғарыдағы көзқарас ғылыми тұрғыда дәлелденді. [4]
Қазақ фольклоры ғасырлар бойы ауыздан-ауызға тарап, халық жадында
сақтала келіп, тек ХVIII ғасырда ғана өз жанашырларын тапты. Яғни, осыдан
былай халық жадында сақталып жүрген жәдігерлеріміз қағазға түсіріле
бастады.
Жалпы алғанда, XIX ғасыр тарихи тұрғыдан күрделі кезең болуымен қатар,
жаңа дәуір әдебиетінің негізгі сипаты, белгілері осы тұста сұрыпталып,
түзілді. Бәрін былай қойғанда, қолжазбалар қорлары мен мұрағаттарда да
жинақталған әдеби материалдар, қолжазбалар, әсіресе, осы кезеңде мол
болғандығы байқалады. Ол қазыналы әдеби қорда жинақталған шығармалар мен
тарихи деректердің де сипаттары әртүрлі болуымен бірге, тақырып жағынан да
ерекше тынысты, ауқымды. Ғасырдың соңына қарай кітап бастыру ісінің
дәстүрге еніп, баспасөзге ықыластың күшеюі де әдебиеттің заман тынысына
жедел ілесе дамуына әсер етсе керек. XIX ғасырдың екінші жартысындағы
халықтың рухани шығармалары мазмұны жағынан да, сан жағынан да құнарлы, бай
болып келеді.
Дегенмен, қазақ қолжазбаларының жүйелі зерттеліп, жарияланған кезеңі -
1920-1991 жылдар аралығын қамтитын кеңестік дәуір. Осы уақыт аралығында
қазақ қолжазбалары жанрлық жағынан сараланып, олардың ең маңызды үлгілері
жарыққа шыға бастады.
Алайда, күні бүгінге дейін жарияланып келген тарихи және әдеби
қолжазба мәтіндерін, біздің халқымыздың көнеден келе жатқан қымбат та асыл
мұраларын түгелдей қамтыдық деп айта алмаймыз. Бұған себеп, көптеген
қолжазбаларымыз кеңестік қоғамдық-идеологиялық мүдделерге сай
келмегендіктен, бірқатар шығармалар зерттелмей де қалды. Бұлардың арасында,
біздің қолжазбаларымыздың ішінде көптеп кездесетін діни дастандар, мифтік
аңыздар, магиялық жанрдың көптеген үлгілері, тарихи жырлар, тағы да басқа
ауыз әдебиет үлгілері бар. Бұдан біз адам баласының көне дәуірінен бергі
бар өмірлік, тұрмыс тіршілігін шаруа-кәсібін, наным-сенімін оқып біле
аламыз.
Әлемде өз төл мәдени құндылықтарын қастерлеп, қадір тұтатын ұлт
өркендеу жолында жақсы жетістіктерге жеткен екен. Бұл – дәлелдеуге мұқтаж
емес, қарапайым шындық. Қазақ халқы – соңғы XVIII-XIX ғасырларда алғаш рет
өзінің өркениет жолында өсіп-өнуіне негіз бола аларлықтай мәдени
құндылықтарын елеп-екшеу мүмкіндігіне ие. Бүкіл әлемге мәшһүр болған ғұлама
ғалымдар жазып қалдырған қызықты да қымбат мұралар мен халық арасынан
жиналған асыл қазыналарды дүниежүзінің ең ірі деген қалаларының
кітапханаларынан таба аламыз. Ал осы халық шығармашылығының молдығы мен кең
арналылығын біз жиналып, сақтаулы қолжазбалардың саны арқылы белгілей
аламыз.
Міне, сондай шын мағынасындағы қарашаңырақ, асыл қазына қолжазба
қоймасының бірі – Білім және ғылым министрлігіне қарасты Орталық ғылыми
кітапхананың Сирек кездесетін кітаптар, қолжазбалар және ұлттық
әдебиеттерді ғылыми-зерттеу бөлімшесінің қолжазбалар қоры. Бұл бөлімше –
Республикамыздағы ең ірі кітаптар мен қолжазбалар қоймасы, көне заманнан
қалған рухани байлықтың орталығы. ОҒК-дағы Қолжазбалар қоры саны мен сапасы
жағынан елімізде бірінші орында тұр. Бұл қордағы сақтаулы жазба
ескерткіштер әлемнің әр тілдерінде: қазақ және орыс тілдерінен басқа араб,
парсы, қытай, корей, жапон тілдерінде ғылымның тарих, этнография, жағрафия,
археология, әдебиет, тіл, экономика, өнер мен заң салалары бойынша
жазылған.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі РМҚК Орталық
ғылыми кітапханасы қазақ халқының әдеби мұраларын – әдебиет үлгілерін,
олардың қолжазбаларын жинау, сақтау мәселесіне бұрыннан-ақ назар аударып,
белгілі жұмыстар жүргізіп келеді.
Республикадағы құнды қолжазбалар мен кітаптарды сақтаушы ең ірі
кітапханалардың бірі, Орталық ғылыми кітапхана Қазақ халқының тарихи-мәдени
салтына қатысты баға жетпес ақпарат көзі болып табылатын жоғары тарихи,
мәдени және ғылыми маңызы бар жазба мұраларды насихаттайды. Жазба мәдени
мұралары археологиялық және музей экспонаттары сияқты басқа да тарихи
құндылықтармен қатар мәдени құндылықтар жүйесі қатарынан ерекше орын алады
және халықтың тарихи естелігін сақтаушы болып табылады. Қазақ ССР Ғылым
академиясының тұңғыш президенті Қ.И. Сатпаевтың, ғұлама ғалымдар Ә.
Марғұлан мен М.О. Әуезовтың Қазақ халқының ауыз және жазба мұраларын
зерттеп, бір орталыққа жинақтау үшін сіңірген еңбектерін кейінгі ұрпақтары
мақтанышпен айта алады. Осы ғалымдарымыздың қажырлы еңбегінің арқасында,
1959-1966 жылдары еліміздегі ұйымдастырылған экспедициялардан басқа Мәскеу,
Санкт-Петербург, Қазан, Ташкент қалаларынан Қазақ халқының өткеніне
байланысты көп мұралары елімізге қайтарылды. Осы елге әкелінген
материалдардың бір данасы, не микрофильм, не фотокөшірме түрінде
кітапханаға алынып отырды. Қазіргі уақытта Сирек кездесетін кітаптар мен
қолжазбалар бөлімшесінде 606 фотокөшірме мен 2200 микрофильм сақталған. [5]
Осы қолжазбаларды ғылыми жолға қойып, байсалды зерттеу жұмыстарын
жүргізу бүгінгі таңда мәдени мұраларды игерудің ең өзекті мәселесіне
айналып отыр. Ал, өткен ғасырдың соңғы онжылдығында, қоғамдағы оң
өзгерістер нәтижесінде көптеген рухани құндылықтарымызды қайта қарап, ұзақ
уақыт бойына ойсыраған олқылықтарымыздың орнын толтыруға мүмкіндік туды.
Өкінішке орай Қазақстандағы қолжазбаларды жүйелеу, олардың ғылыми
сипаттамасын жазу бір жүйеге келтіріліп, белгілі бір ережеге
заңдастырылмаған. Қазіргі біздің қолжазбалардың көрсеткішін жазу сипаты
Ресей, Өзбекстан кітапханаларының қолжазбалар каталогының жазылу әдісіне
негізделіп дайындалуда.
Орталық ғылыми кітапхана 2004-2010 жылдарға арналған “Мәдени мұра”
бағдарламасы бойынша және және Алматы қаласының әкімі И.Н.Тасмағамбетов
жалғастыруымен жүргізілген Алматы қаласының мәдени мұрасы жобасы
бойынша дайындалған Баспа дереккөздеріндегі Алматы қаласының тарихы атты
мазмұндалған суретті библиографиялық көрсеткіш.
Жоба мақсаты: Егеменді Қазақстанның даму эволюциясының мәліметтік
тұрғыда қамтамасыз етілуі, қазақ мемлекеттілігі мәселелерін өткен
ғасырлардағы біздің қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени
ерекшеліктерін талдауға тіреледі. Бұл мәселе қаншалықты сауатты, ғылыми
дұрыс және терең зерттелсе, біздің мемлекетіміздің ұлттық қауіпсіздігі
соншалықты берік қамтамасыз етіледі.
Біздің егеменді Қазақстанның тарихшылары мен қоғам танушылары қоғам
алдында тұрған мәселелерді шешуде, әсіресе, Қазақстан тарихының революцияға
дейінгі кезеңі бойынша ақпараттық тапшылықты сезінеді. Алматы мен оның
айналасының дамуы мен тарихына қатысты дереккөздеріне негізделген мағыналы
библиографиялық көрсеткіштер осы күнге дейін жасалынған жоқ. Мұндай
көрсеткіштер әсіресе ХХ ғасырдың басына дейінгі, тек біздің елімізде
жасалуы үлкен идеологиялық жүк көтеріп - қазақстандық азаматтық сезім мен
отаншылдыққа тәрбиелейді. Бұл жағдайда Орталық ғылыми кітапхана өзіне
Алматы тарихы бойынша бұл кезеңнің суретін толықтыруға қатысты міндеттерді
алды, жетпейтін фактілерді Орталық ғылыми кітапхананың аса бай қорындағы
сирек қолжазба материалдардың негізінде Қазақстан тарихы бойынша түпнұсқа
материалдардың деректерімен ақтандақтарды толықтыруға кіріседі.
Сонымен қатар, көрсеткішке қала тарихын зерттеумен айналысып жүрген
қазіргі тарихи-зерттеушілердің еңбектері мен зерттеулері пайдаланылады.
Қазіргі кезде Орталық ғылыми кітпаханада 22000 дана бағалы
қолжазбаларды қамтитын 2054 бума сақталуда, олардың көбі әлі ғылыми
айналымға түспеген. Кітапханада XVІІ-XlX ғасырлардағы орыс зерттеушілерінің
еңбектері сақталуда: Радлов В., Бернштам А., Пантусов Н. , Бичурин Н. ,
Аристов Н. , Ларк, Макшеев А. , Северцев Н., Семенов – Тянь- Шанский т.б.
Парижде 1869 жылы шыққан Орталық Азия атты географиялық сөздік бар. [6]
Мұнда Алматы, Әулие ата қалаларына қатысты деректер табуға болады.
Орталық ғылыми кітапханада ССРО Мемлекеттік архивінен алдырылған Шоқан
Уалихановтың ғылыми еңбектері мен өміріне, ғылыми қызметіне қатысты
еңбектердің толық қорын сақтап отырған Республикадағы жалғыз кітапхана.
Сонымен қатар Орталық ғылыми кітапхананың ұлттық әдебиет қорында қазіргі
заман ғылымдары мен өткен ғасыр ғалымдарының: тарихшылардың, этнологтардың,
мәдениеттанушылардың, тілшілердің, әдебиетшілердің ірі монографиялары мен
ғылыми еңбектері іс жүзінде түгел дерлік жиналған. Бұлардың еңбектерінде
кітап басылымдарында, жинақтарда жалғаспалы және мерзімді басылымдарда
көрініс тапқан.
Бұл жобаның негізгі мақсаты тарих ақтандақтарын деректермен
толықтыру, Алматы қаласының тарихы мен мәдениетінің өткен уақытпен қазіргі
кезең арасындағы мұрагерлік байланысын көрсету мақсатындағы мәселелерді
шешуге қажетті ғылыми-танымдық және оқу-библиографиялық құрал шығару.
Негізгі тапсырмалар:
• Әдебиеттерді таңдау және ғылыми жүйелеу;
• Библиографиялық жазбаларды құрастыру;
• Жиналған, таңдалған материалды мазмұндаудың тиімді нұсқасын таңдап алу;
• Алматы мен қала аймағына қатысты материалдардың құрылымын жасап,
көрсеткіште алфавитті тәртіппен орналастыру;
• Көрсеткішті суреттермен безендіру, материалдарымен қамтамасыз ету,
тақырып бойынша суреттер, карталар т.б. жинап, бұл құжаттарды сканер
арқылы түсіріп алу.
• Қазақ және орыс тілдеріндегі көрсеткішке талдамалы алғы сөз жазу.
Жобаның жаңалығы және көкейкестілігі. Жұмыстың жаңалығы Алматы
қаласының дамуының тарихи бастаулары жөніндегі материалдардың бұған дейін
жүйеленбегенінде жатыр. Көптеген материалдар жоспарланып отырған басылымда
тұңғыш рет жарық көреді. Қаланың бірнеше ғасырлар бойы дамуы туралы
дереккөздік мәліметтер бір кітапта толығымен топтастырылады.
Көрсеткіш қайталанбас сипатқа ие болады, оған ұқсайтын еңбектер тек
Қазақстанда ғана емес, тіпті ТМД елдерінде де жоқ. Көрсеткіш деректемелік
материалдардың 600 атауынан құралады. Іріктелген ақпарат қазақ, орыс және
әлемнің өзге де халықтарының тілдеріндегі сирек кездесетін кітаптардан,
Орталық ғылыми кітапхананың қорларындағы қолжазба материалдардан алынады.
Сипаттамалар ақпараттың ғылыми құндылықтарын ескере отырып жасалады.
Көрсеткішке талданбалы және нақтылы сипатқа ие және қаланың тарихи өткені
жөніндегі қазіргі көзқарастарды айғактайтын ақпараттық дереккөздерінің
мазмұндалған түрі енеді.
Жұмыстың ғылыми және қолданбалық маңызы: Алматы қаласының тарихы
баспа дереккөздерінде: мазмұндалған суретті библиографиялық көрсеткіш
жобасы бойынша жұмыс Қазақстан ғылымы мен білім беру саласы үшін маңызды
мәнге ие болады. Осындай оқулық және шынайы құжаттық құралдар жоғары оқу
орындарының тарих, филология және халықаралық факультеттерінің оқытушылары,
студенттері, аспиранттары үшін ғалым-зерттеушілер үшін аса қажет, сонымен
қатар Алматы қаласы мен оның төңірегінің пайда болу және қалыптасу тарихы
қызықтыратын оқырмандардың қалың бұқарасының жоғарғы сұранысын туғызады.Бұл
басылым Қазақстанның мәдениетін, тарихын, әдебиетін зерттеуші ғылымдарға да
аса керекті.
Осылайша, ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен қолға алынған
және Алматы қаласының әкімі И.Н.Тасмағамбетов жалғастырған Мәдени мұра
Мемлекеттік бағдарламасы ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің
Орталық ғылыми кітапханасына еліміздің Алматы қаласының мәдени мұрасын
қайта қалпына келтіруге соның ішінде Қазақстанның Ұлттық идеясын
қалыптастыруға және жастарға патриоттық тәрбие беруге өзіндік ғылыми үлесін
қосуға мүмкіндік береді.
Жобаның орындалу мерзімі: 1 жыл
Орындаушылар саны: 4 адам (1 адам жобаның жетекшісі 3 адам
орындаушылар)
Жобаның нәтижесі: Көлемі 30 баспа табақ, таралымы 1000 дана
суреттелген ғылыми-библиографиялық және мазмұндалған оқу құралын шығару.
Кететін шығынның жалпы көлемі: 2810,0 мың теңге
Көрсеткіш Орталық ғылыми кітапхана Сирек кітаптар, қолжазбалар және
ұлттық әдебиеттерді ғылыми зерттеу бөлімінде жетекшілігімен кітап болып
шығарылды. Кітаптың аты Баспа дереккөздеріндегі Алматы қаласының тарихы
атты мазмұндалған суретті библиографиялық көрсеткіш
(Орталық ғылыми кітапхана қорындағы материалдар бойынша) ( Источники и
литература по истории города Алматы (По материалам фондов Центральной
научной библиотеки). Аннотированный иллюстрированный библиографический
указатель Сост.: Р.Т. Бримжарова, Н.С. Машакова, Н.В. Никитинская, А.Х.
Юсупова, Ш.З. Исабекова, Г.К. Егеубаева, Г.М. Абикова, Гл. ред. К.К.
Абугалиева. – Алматы, 2008. – с.)
1.2. Қазақ халқының жазба мұралары атты библиографиялық көрсеткіш
жасау жолдары.
Білім және ғылым министрлігі Орталық ғылыми кітапхана “Қазақ халқының
жазба мұралары. Орталық ғылыми кітапхана қорындағы қолжазбалар топтамасының
мазмұндалған библиографиялық көрсеткіші. ХVІІ-ХІХ ғғ.” атты жобаның жұмысы
2007 жылы басталды. Жоба жұмысы 3 жылға арналған.
Ақпарат дерек көзі ретінде қазақ және орыс тілдеріндегі қолжазбалар
пайдаланылуда (араб және латын әріптері негізінде). Библиографиялық
көрсеткішті жасау үшін бұрынғы әдіс, тәжірибелерге сүйене және кейінгі жаңа
жағдайларды ескере отырып, 2007-жылдың басынан бастап бұл жұмысқа кітапхана
қызметкерлері қызу кірісті.
Мазмұндалған библиографиялық көрсеткіштің жұмысы календарлық жоспарға
сәйкес жүргізілуде. ОҒК-ның қолжазба қорын сараптамалық зерттеу және
тексеру жұмыстарына филол.ғ.к. Ауесбаева, арабтанушы ғалым Шафиғи М. және
Орталық ғылыми кітапхана қызметкерлері жүргізуде.
Көрсеткішті құрастыру барысында мына мәселелер қарастырылды: тарихи
оқиғалардың түрі, олардың маңыздылығы, қатысушылар есімнамасы, оқиғалардың
хронологиясы, қазақ халқының арасындағы рулардың өзара қатынасы, көшпелі
және сауда жолдары, деректану, тарихнама, оқиғалардың тарихи географиясы.
Сонымен бірге халықтың белгілі қайраткерлерінің, қазақтың мемлекеттілігінің
атрибуттарына ерекше назар аударылды.
Қазіргі күні қолжазба нұсқалары карточкаларға түсірілуде, әрі әліппе
жүйесімен жүйеленіп, мазмұндалуда. Келесі томның өзі екі кітап болады деп
жоспарлануда. Ол бұрынғы жарық көрген кітаптардың заңды жалғасы болмақ. Бұл
көрсеткіштер – араб, латын әрпінде жазылған қолжазбаларды оқып, танысу
мүмкіндігі жоқ, қиын тиетін оқырмандар үшін таптырмас жинақ. Себебі мұнда
әр бумада сақталынған қолжазбалардың барлығына, әрі ішіндегі тақырыптарына
толық мәлімет пен бірге қысқаша мазмұны жазылады.
Аталған жинақтың басты мақсаты – Орталық ғылыми кітапханада сақталған
қолжазбалардың, сирек басылымдардың библиографиялық көрсеткішін дайындап,
халықтың рухани мұрасын сол күйінде өзіне қайтару, зерттеушілер мен қалың
оқырман қауымға, жұртшылық назарына ұсыну, көпшілік кәдесіне жарату.
Қолжазбалардың жазылған, шыққан мерзімі, мекені, сақталу жағдайы т.б.
әртүрлі болып келеді. Бұл қолжазбалар елдің рухани мұрасы бола отырып ол,
сонымен бірге, халқымыздың заттық (материалдық) мәдениетінің айғағы, ұлттық
байлық. Осы қолжазбалардан көптеген мәлімет, құнды деректер алуға болады.
Бұлар халқымыздың жалпы мәдениетінен хабар беретіні сөзсіз. Қолжазбалар
жинағының библиографиялық көрсеткіші қорда сақтаулы тұрған қолжазба
нұсқаларының яғни қазақ халық ауыз әдебиеті шығармаларының әр алуан
жазбалары жайынан толық мағлұмат береді. Қысқасы, қолжазба қорында қандай
және қанша рухани мұрамыз бар екендігінен толық хабар аламыз.
Дайындалып жатқан жинақта қолжазба туралы мәліметтер 12 түрлі
тармақтан тұратын талап бойынша жазылады. Мысалы:
1. Аталуы (шығармалардың аты).
2. Жанры (өлең, ертегі, айтыс т.б.).
3. Мазмұны.
4. Жазуы (араб, латын әрпінде, маш. басылған).
5. Айтушысы, авторы.
6. Жинаушысы, тапсырушысы.
7. Экспедициясы (Семей экспедициясы және т.б.).
8. Уақыты (Жазылған, жинаған жылдары).
9. Мекені (облыс, аудан, қала).
10. Беті (беті-б., қос бет-бб.).
11. Қолжазба (бума нөмірі. Мыс.: Қ- 99).
12. Дәптер нөмірі (дәп. № 1,3,12 т.б.).
Бұл көрсеткіш құрамын құруда да қазақ қолжазбаларының өзіндік
ерекшелігі ескерілді. Қолжазбалардың мазмұндалған библиографиялық көрсеткіш
жұмысы алфавиттік каталог бойынша академиялық алфавиттік ретпен жасалынып
басталды. Жобаға қатысушылар тарапынан көрсеткішті даярлау барысында
көптеген жұмыстар жүргізілуде. Алдымен қолжазбалар түгелімен зерттеліп,
олардың алфавиттік картотекалары жасалынды.
Жоба жұмыстары ҚР БҒМ ОҒК жарғысына сәйкес және кітапхана мен
ақпараттық шығармашылық бойынша мемлекетаралық стандарттық негізінде
жүргізіледі. Барлық жұмыс ГОСТ-қа сәйкес орындалады.
ГОСТ 7.59-90 “Құжаттарды индекстеу. Жүйелеу және пәндестіруге жалпы
талаптар”;
ГОСТ 7.73-96 “Ақпараттарды іздеу және тарату. Анықтамалар мен
терминдер”;
ГОСТ 7.74-96 “Ақпараттық-ізденіс тілдері. Терминдер және анықтамалар”;
ГОСТ 7.76-96 “Қор құжаттарын толымдау. Библиографиялау. Каталогтау
терминдер және анықтамалар”;
ГОСТ 7.5-98 “Журналдар, жинақтар, ақпараттық басылымдар. Жарыққа
шығатын материалдарды баспаға дайындау”;
ГОСТ 7.9-95 “Реферат және аннотация. Жалпы мағлұматтар”;
ГОСТ 7.12-93 “Орыс тілінде қысқартылған сөздер. Жалпы талаптар мен
ережелер”;
ГОСТ 7-1-2003 “Библиографиялық жазба. Библиографиялық сипаттау.
Құрастырудың жалпы талаптары мен ережелері”
ГОСТ 7.4-95 “Ақпарат, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар
жүйесі. Басылым. Кітаптың шығуы туралы мәлімет”;
ГОСТ 7.23-96 “Ақпараттық басылымдар. Рәсімдеу мен құрылыс”
Библиографиялық көрсеткіш Қазақ халқының рухани мәдениетін зерттеу
ұрпақтар сабақтастығын ұғынып түсінуге мүмкіндік береді.сонымен бірге,
мәдениет дамуындағы алдыңғы кезеңдердің тәжірибесінің байланыстар
заңдылығын және механизімін беру арқылы зерттеуге мүмкіндік береді.
Қазақстанда қолжазбалар коллекцияларының бірнеше, ірі қорлары бар және
Орталық ғылыми кітапхана өзінің қорында сақталған, Қазақстанның белгілі
ғалымдарының әр жылдары арнайы жинаған коллекцияларының өзіндік ерекше
жүйелілігінің ғылымилығының, бірегейлігінің арқасында айрықша орынды
иеленеді. ОҒК қоры республикада қазақ тіліндегі қолжазбалар сақталған
жалғыз ірі қор болып есептеледі. Қазіргі кезде ОҒК-да 2054 папкада тұрған
22000 данадан аса қолжазба бар. Қорда қазақтың әдеби-көркем мұрасына
жататын ерекше тарихи қолжазба құжаттары мен қолжазбалар сақталған.
Коллекция араб, парсы, татар, өзбек, қазақ, ұйғыр, қырғыз, орыс және т.б.
тілдердегі қолжазбалардан тұрады. Осы деректерден қазақ халқының тарихына,
әдебиетіне және мәдениетіне қатысты анықтай түсетін көптеген ақпараттарды
алуға болады. Тоталитарлық режим кезінде бұл қолжазбаларды алып пайдалану
мүмкін еместін, сондықтан көптеген тарихи деректер халықтың ауызекі
шығармаларының туындылары айтылмай, аталмай қалып жатты.
ОҒК-да қолжазба қоры ҚазССР ҒА-ның бірінші президенті Қ.И. Сәтпаев
және академик М.О. Әуезовтың бастамасымен құрылып, 1948 жылы ҚазССР ҒА
призидиумының қаулысымен бекітілді. Бүгінгі күні қорда Қазақстан ғылымының
қалыптасуы туралы құнды тарихи материалдардан бөлек, ғалымдардың
диссертациялары, ғылым мен мәдениеттің ірі қайраткерлерінің коллекциялары
мен мұрағаттары ХVІІ-ХХ ғасырлардағы өте құнды ескі қолжазбалар және
фольклорлық қолжазба материалдары жиналған. Бұрынғы одақтас
республикалардың көптеген кітап қоймаларынан жиналған Қазақстан тақырыбы
бойынша құнды қолжазбалардың фотокопиялары сақтаулы. [7]
Қордағы аса құнды болып саналатын Ш.Ш. Уәлиханов қолжазбаларының
жалғыз сақталып қалған толық жинағының фотокөшірмесі; Абылай ханның Сібір
генерал-губернаторы Ширинбергке жазған хаты, өзінің жеке мөрі басылған;
Абай өлеңдері, оның жеке хатшысы Мүрсейіттің қолымен жазылған; жаяу Мұса
Байжановтың 1911-1918 жылдар арасында жазылған күнделігі, Мәшһүр Жүсіп
Көпеевтің қолжазбалары, Ә. Диваев пен Ә. Мағұланның этнографиялық
материалдары бар. Сонымен қатар ХҮ-ХҮІІІ ғасыр ақын-жырауларының Асан
қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Шал ақын, Бұқар жырау және т.б. ескі әдеби
мұралары мен қазақ халқының ауыз әдебиеті мен халық шығармашылығына
байланысты айтыстар, қисса-дастандар, термелер мен эпостар, қазақтың халық
ертегілері, шешендік сөздер мен мақал-мәтелдер, аңыз әңгімелердің
сақталғанын айтуға болады.
Сонымен бірге қорда қазақ халқының қолжазба шежірелерінің айтарлықтай
түрі, Хандар шежіресі, Шыңғыс ханның шежіресі, Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз
шежірелері, өлеңмен жазылған шежіре, Арғын, Найман, Қыпшақ секілді жеке
рулар шежіресі және т.б. жинақталған. Осы көне қолжазбалар арасында ХІІ
ғасырда жазылған еврей халқының діни қолжазбасы “Тора” сақталған.
Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті өзінің құнары мен көлемі жөнінен
әлемдік фольклор мұраларының арасында алдыңғы қатарда тұр. Осынау мол
рухани құндылығымыздың тарихи-мәдени мәні көркемдік деңгейі жөнінде осыдан
екі ғасырдай бұрын бірнеше шетелдік ғалымдар (П. Карпини, П.С. Паллас, Адам
Олеарий (Эльшлегер), В. Томсон және т.б.) өз пікірлерін білдірсе, кейін
орыстың ауыз әдебиетін зерттеуші мамандары (А.И. Левшин, А. Алекторов, Н.А.
Аристов, В.В. Радлов, Н. Пантусов, т.б.) мен отандық зерттеушілердің
еңбектерінде де жан-жақты, салихалы да терең ой-тұжырымдар жасалып,
жоғарыдағы көзқарас ғылыми тұрғыда дәлелденді. [8]
Қазақ фольклоры ғасырлар бойы ауыздан-ауызға тарап, халық жадында
сақтала келіп, тек ХVIII ғасырда ғана өз жанашырларын тапты. Яғни, осыдан
былай халық жадында сақталып жүрген жәдігерлеріміз қағазға түсіріле
бастады.
Жалпы алғанда, XIX ғасыр тарихи тұрғыдан күрделі кезең болуымен қатар,
жаңа дәуір әдебиетінің негізгі сипаты, белгілері осы тұста сұрыпталып,
түзілді. Бәрін былай қойғанда, қолжазбалар қорлары мен мұрағаттарда да
жинақталған әдеби материалдар, қолжазбалар, әсіресе, осы кезеңде мол
болғандығы байқалады. Ол қазыналы әдеби қорда жинақталған шығармалар мен
тарихи деректердің де сипаттары әртүрлі бо луымен бірге, тақырып жағынан да
ерекше тынысты, ауқымды. Ғасырдың соңына қарай кітап бастыру ісінің
дәстүрге еніп, баспасөзге ықыластың күшеюі де әдебиеттің заман тынысына
жедел ілесе дамуына әсер етсе керек. XIX ғасырдың екінші жартысындағы
халықтың рухани шығармалары мазмұны жағынан да, сан жағынан да құнарлы, бай
болып келеді. [9]
Дегенмен, қазақ қолжазбаларының жүйелі зерттеліп, жарияланған кезеңі -
1920-1991 жылдар аралығын қамтитын кеңестік дәуір. Осы уақыт аралығында
қазақ қолжазбалары жанрлық жағынан сараланып, олардың ең маңызды үлгілері
жарыққа шыға бастады.
Алайда, күні бүгінге дейін жарияланып келген тарихи және әдеби
қолжазба мәтіндерін біз халқымыздын көнеден келе жатқан қымбат та асыл
мұраларын түгелдей қамтыды деп айта алмаймыз. Бұған себеп, көптеген
қолжазбаларымыз кеңестік қоғамдық-идеологиялық мүдделерге сай
келмегендіктен, бірқатар шығармалар зерттелмей де қалды. Бұлардың арасында
біздің қолжазбаларымыздың ішінде көптеп кездесетін діни дастандар, мифтік
аңыздар, магиялық жанрдың көптеген үлгілері, тарихи жырлар, тағы да басқа
ауыз әдебиет үлгілері. Бұдан біз адам баласының көне дәуірінен бергі бар
өмірлік, тұрмыс тіршілігін шаруа-кәсібін, наным-сенімін оқып біле аламыз.
Әлемде өз төл мәдени құндылықтарын қастерлеп, қадір тұтатын ұлт
өркендеу жолында жақсы жетістіктерге жеткен екен. Бұл дәлелдеуге мұқтаж
емес қарапайым шындық. Қазақ халқы соңғы XVIII-XIX ғасырларда алғаш рет
өзінің өркениет жолында өсіп-өнуіне негіз бола аларлықтай мәдени
құндылықтарын елеп-екшеу мүмкіндігіне ие. Бүкіл әлемге мәшһүр болған ғұлама
ғалымдар жазып қалдырған қызықты да қымбат мұралар мен халық арасынан
жиналған асыл қазыналарды дүниежүзінің ең ірі деген қалаларының
кітапханаларынан таба аламыз. Ал осы халық шығармашылығының молдығы мен кең
арналылығын біз жиналып сақтаулы қолжазбалардың саны арқылы белгілей
аламыз.
Міне, сондай шын мағынасындағы қарашаңырақ, асыл қазына қолжазба
қоймасының бірі – Білім және ғылым министрлігіне қарасты Орталық ғылыми
кітапхананың Сирек кездесетін кітаптар, қолжазбалар және ұлттық
әдебиеттерді ғылыми-зерттеу бөлімшесінің қолжазбалар қоры. Бұл бөлімше –
Республикамыздағы ең ірі кітаптар мен қолжазбалар қоймасы, көне заманнан
қалған рухани байлықтың орталығы. ОҒК-дағы Қолжазбалар қоры саны мен сапасы
жағынан елімізде бірінші орында тұр. Бұл қордағы сақтаулы жазба
ескерткіштер әлемнің әр тілдерінде: қазақ және орыс тілдерінен басқа араб,
парсы, қытай, корей, жапон тілдерінде ғылымның тарих, этнография, жағрафия,
археология, әдебиет, тіл, экономика, өнер мен заң салалары бойынша
жазылған. [10]
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі РМҚК Орталық
ғылыми кітапханасы қазақ халқының әдеби мұраларын – әдебиет үлгілерін,
олардың қолжазбаларын жинау, сақтау мәселесіне бұрыннан-ақ назар аударып,
белгілі жұмыстар жүргізіп келеді.
Орталық Ғылыми кітапхананың қолжазба қорында 2000 бума (папка)
қолжазба нұсқалары сақталуда. Осы бумалардағы қолжазба нұсқаларының жалпы
саны 22 мың данадан асады. Аталмыш қолжазбалар қорына түсетін
материалдардың көпшілігі арнаулы ғылыми іссапарлар және сол мекемелер
тарапынан ұйымдастырылған ғылыми-кешенді экспедициялар арқылы жиналған.
Республикадағы құнды қолжазбалар мен кітаптарды сақтаушы ең ірі
кітапханалардың бірі, Орталық ғылыми кітапхана Қазақ халқының тарихи-мәдени
салтына қатысты баға жетпес ақпарат көзі болып табылатын жоғары тарихи,
мәдени және ғылыми маңызы бар жазба мұраларды насихаттайды. Жазба мәдени
мұралары археологиялық және музей экспонаттары сияқты басқа да тарихи
құндылықтармен қатар мәдени құндылықтар жүйесі қатарынан ерекше орын алады
және халықтың тарихи естелігін сақтаушы болып табылады. Қазақ ССР Ғылым
академиясының тұңғыш президенті Қ.И. Сатпаевтың, ғұлама ғалымдар Ә.
Марғұлан мен М.О. Әуезовтың Қазақ халқының ауыз және жазба мұраларын
зерттеп, бір орталыққа жинақтау үшін сіңірген еңбектерін кейінгі ұрпақтары
мақтанышпен айта алады. Осы ғалымдарымыздың қажырлы еңбегінің арқасында,
1959-1966 жылдары еліміздегі ұйымдастырылған экспедициялардан басқа Мәскеу,
Санкт-Петербург, Қазан, Ташкент қалаларынан Қазақ халқының өткеніне
байланысты көп мұралары елімізге қайтарылды. Осы елге әкелінген
материалдардың бір данасы, не микрофильм, не фотокөшірме түрінде
кітапханаға алынып отырды. Қазіргі уақытта Сирек кездесетін кітаптар мен
қолжазбалар бөлімшесінде 606 фотокөшірме мен 2200 микрофильм сақталған.
Осы қолжазбаларды ғылыми жолға қойып, байсалды зерттеу жұмыстарын
жүргізу бүгінгі таңда мәдени мұраларды игерудің ең өзекті мәселесіне
айналып отыр. Ал, өткен ғасырдың соңғы онжылдығында, қоғамдағы оң
өзгерістер нәтижесінде көптеген рухани құндылықтарымызды қайта қарап, ұзақ
уақыт бойына ойсыраған олқылықтарымыздың орнын толтыруға мүмкіндік туды.
Өкінішке орай Қазақстандағы қолжазбаларды жүйелеу, олардың ғылыми
сипаттамасын жазу бір жүйеге келтіріліп, белгілі бір ережеге
заңдастырылмаған. Қазіргі біздің қолжазбалардың көрсеткішін жазу сипаты
Ресей, Өзбекстан кітапханаларының қолжазбалар каталогының жазылу әдісіне
негізделіп дайындалуда. [11]
Бұл әзірленіп жатқан Қазақ халқының жазба мұралары. Орталық ғылыми
кітапхана қорындағы қолжазбалар топтамасының мазмұндалған библиографиялық
көрсеткіші. XVII-XIX ғғ. фольклортанушылар, тарихшылар, этнологтар,
мәдениеттанушылар, өнертанушылар, әлеумет танушылар, тілшілер және т.б.
сияқты түрлі саладағы мамандардың назарына ілігері сөзсіз, сондай-ақ бұл
еңбек қазақ мәдениеті мен тарихының әлемдік рухани-интелектуалдық, ғылыми
үрдіспен байланысын дамытуға көмектеспек.
Зерттеу нысаны: Орталық ғылыми кітапхананың қолжазба қорындағы қазақ,
араб, латын әрпіндегі қолжазбаларды талдап, жүйелеп тізімдеу, сараптамалық
талдау жасап, оларды ғылыми айналымға енгізу. Олардың маңыздылығын
бағалаудың ғылыми әдістемесін жасау. Зерттеу нысанасына, сонымен бірге
жинақталған мәліметтердің сипаттамасын жазып, карточкаларға түсіру.
Әдісі: тарихи-библиографиялық, деректерді анықтау, сипаттамаларды
жасау, мазмұнын жазу. Алфавитт бойынша карточкаларды сұрыптау.
Мақсаты: Тақырыптың негізгі мақсаты қолжазба материалдарын кешенді,
пән аралық зерттеулер және ҚР БҒМ Орталық ғылыми кітапхана қорындағы
қолжазба материалдардың мазмұндалған библиографиялық көрсеткішін жасау
арқылы өткен кезеңдердің шындықтарын жүйелі-тұтас қабылдауды қамтамасыз
ету. Қазақстанның ғылыми қауымдастығымен қалың жұртшылығын ақпараттық
қамтамасыз етуді оңтайландыру үшін Қазақстанның тарихи өткенін көрсету
болып табылады.
Негізгі міндеттері: Орталық ғылыми кітапханадағы қолжазбалардың
мазмұндалған библиографиялық көрсеткішін жасау және жарыққа шығару.
- жазылмаған, тізімделмеген қолжазбалардың көлемін анықтау,
коллекцияларды сақтауды жүзеге асыру;
- қолжазбалардың жүйеленуі мен ғылыми сипатталуын толық есепке алуды
қамтамасыз ету, оларды ғылыми айналымға енгізу;
- қалың ғылыми орта мен жұртшылықты Орталық ғылыми кітапхана қорында
сақталған интеллектуалды және ғылыми-ақпаратты мазмұны бар
қолжазбалармен таныстыруды іске асыру;
Қолжазбаларды жіктеу мен типологиялау арқылы Қазақстан халқының шынайы
мәдени мұрасын анықтай түсетін тарихи тамырын, түпнегізін жүйелі зерттеуге
мүмкіндік беретін библиографиялық көрсеткішті жасау қажет. Уақыт куәләрі
ретінде, келесі ұрпаққа аман-есен жеткізу мақсатында деректі жазба
мұраларын сақтау; Құжаттардың қолданыста болған кездегі жыртылудан,
жоғалудан сақтауды қамтамасыз ету;
Мына жайлар алдын-ала ескерілді:
1) Тұтастық (түгелдік) – Шет елдерден, ТМД елдерінен және ОҒК жиналған
тәжірибелерді ескере келе, уақытшадан ұзақ мерзімге сақтау жүйесінің барлық
деңгейін қамтамасыз ете отырып, құжаттардың толық қорғалуы мен сақталуының
шарты.
2) Өзектілігі – қолжазбаларды сақтау және консервациялауда жаңа
технологияны кіргізу, қолдану және зерттеу.
3) Жазба мұраларға деген үлкен сұранысты қанағаттандыру мақсатында,
қолжазбаларды электронды тасымал құралдарына көшіру.
Орталық ғылыми кітапхана қолжазба қорын сақтау және осы қорды
оқырмандардың пайдалануын жеңілдету мақсатында сандық қалыпқа түсірілуде.
Қолжазбалардың мазмұндалған библиографиялық көрсеткішін жасау мына бағытта
жүзеге асырылды:
Жұмыс барысында, араб, латын графикасындағы қазақ, орыс тілдеріндегі
қолжазба қаралып, карточкі дайындалды. Қолжазбалардың қысқаша мазмұны
карточкаларға жазылып, компьютерде терілді.
Қазақ халқының әдеп-ғұрып, жөн-жосығын жан-жақты баяндайтын осы
мыңдаған қолжазба материалдары ешбір кітап сөрелерінен табылмайтын асыл
мұралар екені даусыз. Ал осыншама мол материалды тәртіпке келтіріп, белгілі
бір ғылыми жүйеге түсіру жұмысы да оңай емес.
Ғылымдағы кез келген тарихтық-әдеби немесе тарихтық-мәдени мәселеге
байланысты зерттеу жұмысы барысы соған қатысты деректер жинаудан басталады,
қазіргі заманау зерттеу деңгейі іздену барысында сақталып қалған жазба
мұраларды толығымен қарап, жеткілікті қамтуды талап етеді. Осы тарихи
мұралардың толығымен зерттелуіне көмекші құрал ретінде бір библиографиялық
көрсеткіш құрал жасалу қажеттілігі қатты сезіледі. [12]
Көптеген елдерде өздеріндегі бар мұраларын жинақтау мәселесіне үлкен
мән беріледі. Республикада әлі де қарапайым библиографиялық көрсеткіштерді
шығару мәселесі өте баяу қозғалыста, әрі тым аз. Сондықтан мұндай ақаудың
орнын мүмкіндігінше тез толтыру керек. Көптеген материалдар жоспарланып
отырған жұмыста алғаш рет көрсетіледі. Сипаттама араб және латын
графикасында яғни түпнұсқа жазуында орындалады. Барлық мазмұндама қазақ
тілінде құрастырылып, қазақстанның тарихи өткенін қазіргі күндегі
көзқараспен бөліп бейнелейтін талдау сипатында болады. Библиографиялық
көрсеткіштің сапасы қазақ қолжазбаларын ғылыми-зерттеушілік мақсатта
пайдалануда едәуір көмегін тигізеді, оқытушылар мен студенттерді ғылыми
жұмысқа тарту қарқындай түседі. Тарихтағы ақтаңдақтарды толтырудың сәті
түсіп, түпдеректерді зерттеуге қол жеткізуге мүмкіндік туады. [13]
Жинақта көптеген қолжазбалар алғаш рет ғылыми айналымға түсіп отыр.
Мұнда, сонымен бірге, бір кезде ізтүссіз жоғалып кетті деген материалдар
болуы мүмкін.
Бұл жұмыс ОҒК-да сақталған айқын, толық сипаты бар қолжазбаларды
қамтитын библиографиялық құрал болатындай дайындалуда. Осы жобаның соңғы
нәтижесінде “Қазақ халқының жазба мұралары. Мазмұндалған библиографиялық
көрсеткіш” деген атпен 3 томдық баспа дайындалады. Болашақта мазмұндалған
библиографиялық көрсеткіштің баспа вариантының электрондық нұсқасы мен
анықтамалық ізденіс жүйесі бар мәліметтер базасы дайын болмақшы. Ол база
бұл көрсеткішті онан арғы уақытта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz