Мұғалімнің этникалық өзіндік санасы және оның оқушылар психологиясына әсері
Мазмұны
Кіріспе
1 бөлім. Психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізудің теориялық негіздері
1.1. Психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізудің технологиясы
1.2. Жеткіншек жас кезеңіндегілерге психологиялық кеңес беру мен психокоррекция жургізудің қажеттілігі
2 бөлім. Оқушылардың проблемаларын диагностикалау және психокоррекция жүргізу
2.1. Оқушылардың жекелік психологиялық қасиеттерін диагностикалау әдістемелерін пайдалану ерекшеліктері
2.2. Диагностикалау нәтижесі бойынша психокоррекция жұмысын ұйымдастыру
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1 бөлім. Психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізудің теориялық негіздері
1.1. Психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізудің технологиясы
1.2. Жеткіншек жас кезеңіндегілерге психологиялық кеңес беру мен психокоррекция жургізудің қажеттілігі
2 бөлім. Оқушылардың проблемаларын диагностикалау және психокоррекция жүргізу
2.1. Оқушылардың жекелік психологиялық қасиеттерін диагностикалау әдістемелерін пайдалану ерекшеліктері
2.2. Диагностикалау нәтижесі бойынша психокоррекция жұмысын ұйымдастыру
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет алғашқы кезде балалар үйінде және жетімдерге арналған мектеп-интернаттарда тәрбиеленетін балалрға психологиялық көмек көрсетуден басталған. Өйткені өкімет үйлерінде тәрбиеленушілер ата-ананың мейріміне бөлене алмағандықтан оларда эмоционалдык депривация кеңінен орын алады. Балаларды осы жетімсіреу жағдайынан шығаруға көмек көрсететін адам бұл мекемелерде өте қажет екені анық. Сондықтан психологиялық қызметті ұйымдастырудың бастапқы кезеңінде балалар үйлерінде қызмет аткаратын психологтар даярлауға үлкен көңіл бөлінді. Осындай тәрбие орындарында балаларға психологиялық қызмет көрсетудің максаты мен мазмұнын анықтаған ғалымдар А.Г.Асмолов, А.А.Бодалев, Ф.Е.Василюк, Б.А.Вяткин, А.В.Забрамная, И.В.Дубровина, Ю.М.Забродин, В.А.Иванников, Ю.С.Сыэрд, У.В.Ульенкова т.б. Осы мекемелерде өсіп, оқитын балаларға психологиялық қызмет көрсетуге негіз ретінде зерттеушілер мектеп-интернаттардың оқу-тәрбие жұмыстарына тән ерекшеліктерін көрсеткен. Сонымен қатар психокоррекция отбасындағы қарым-қатынастың бұзылуымен байланысты, кәсіби қызмет атқаратын жерлерге адаптациядан өту т.с.с. мәселелерді шешуге ықпал жасау құралы ретінде де пайдаланылады.
Психологияны адамдар өмір тәжірибесіне енгізу нәтижесінде оның көптеген жетістіктерін пайдаланып адамдардың алдында тұрған қиын мәселелерді шешуге ықпал жасауға мүмкіндік туды. Қазіргі кезде психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізу әдістері тек балалар үйінде ғана емес, барлық білім беру мекемелерінде кеңінен пайдаланылатын қызмет болып келе жатыр. Психологиялык кеңес беру терминін пайдалану және кеңес беру тәжірибесін ұйымдастыру формалары алуан түрлі болғандықтан, психологиялық қызметтің бұл түрін қолдану аймағын бір жақты көрсету қиын. Сонымен, психологиялық білім қолданылатын кез келген салада кеңес беру психологиялық қызметті ұйымдастыру формаларының бірі ретінде қолданады.
Психологтың кеңес беру және психокоррекция жасау жұмысының технологиясы мен мазмұны әлі толық анықталмаған. Олардың үлгісін жасағандар А.А.Бодалев, А.В.Забрамная психологиялық қасиеттердің бұзылуымен байланысты жүргізілетін коррекциялардың негізін анықтап, пайдаланылатын әдіс-тәсілдер үлгілерін жинақтаған. Сонымен қатар И.В.Дубровинана мен Л.И.Прихожан жасаған «Положение о школьной психологической службе» деген еңбектерінде жалпы білім беретін мектепте психикасы және әлеуметтік жағдайы нормадағы балалармен жүргізетін псхологиялық кеңес беру және интеллектуалдық қабілетін жоғарылату үшін психокоррекцияны ұйымдастыру жолдарын көрсеткен.
Мектеп психологиялық қызметі арқылы балалардың психологиялық проблемаларын шешу жолдарының бірі – психологиялық кеңес беру және психокоррекцияны ұйымдастыру болғандықтан осы мәселені жан-жақты зерттеу үшін дипломдық зерттеу тақырыбын: «Психологиялық кеңес беру психокоррекция жұмыстарын ұйымдастыру» деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологиялық қызметінің мазмұны.
Зерттеу мақсаты: мектеп психологі жұмысындағы кеңес беру мен түзету-дамыту жұмыстарының ерекшеліктеріне сүйене отырып оны жүргізу әдіс-тәсілдерін пайдалану жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметті ұйымдастыру және психологиялық кеңес беру, түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау;
- мектеп психологі қызметінде психокорррекциялық және психологиялық кеңес беруді ұйымдастыруға арналған әдістемелерді іріктеп алып, оларды жүйеге келтіру;
- мектеп оқушыларының жекелік психологиялық қасиеттерін зерттеп, ауытқуы байқалған балаларға көмек көрсету жолдарын анықтау.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласынығы Н.Оңдасынов атындағы № 38 мектеп-гимназиясы.
Зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу әдістері қолданылды: психологиялық ғылыми еңбектерді теориялық талдау арқылы психологиялық кеңес беру мен психокоррекция жүргізу негіздерін анықтау, окушылардың жекелік қасиеттерін зерттеуге Айзенк, Стреляу, Басса-Дарки, Филипс, пиктограмма тестерін пайдалану жолдарын үйрену, жиналған мәліметтерді талдау, нәтижелері бойынша психокоррекция және психологиялық кеңес беру жұмыстарын жүргізу.
Жоспарланған зерттеу жұмысы екі кезеңде ұйымдастырылды.
Бірінші кезеңде зерттеу жұмысының тақырыбы анықталап, тақырып бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттер талданды, тақырыпқа сай мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктері зерттелінді, нәтижелерін талдау арқылы олардың психологиялық мінездемелері жасалды, дамуында ауытқуы бар балалармен психологиялық кеңес беру, психокоррекциялық жұмыстар ұйымдастырылды.
Екінші кезеңде психологиялық кеңес беру және психокоррекциялық әдістердің пайда болуын, оларды жүргізу технологиясы зерттелініп, орта білім беретін мектептердегі психологиялық қызметінің мазмұны туралы ұсыныстар және психокоррекциялық зерттеу жүргізуге негіз болатын әдістемелер жүйеге келтірілді. Жиналған материалдар жүйеге келтіріліп диплом жұмысының тексті жазылды.
Диплом жұмысы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет алғашқы кезде балалар үйінде және жетімдерге арналған мектеп-интернаттарда тәрбиеленетін балалрға психологиялық көмек көрсетуден басталған. Өйткені өкімет үйлерінде тәрбиеленушілер ата-ананың мейріміне бөлене алмағандықтан оларда эмоционалдык депривация кеңінен орын алады. Балаларды осы жетімсіреу жағдайынан шығаруға көмек көрсететін адам бұл мекемелерде өте қажет екені анық. Сондықтан психологиялық қызметті ұйымдастырудың бастапқы кезеңінде балалар үйлерінде қызмет аткаратын психологтар даярлауға үлкен көңіл бөлінді. Осындай тәрбие орындарында балаларға психологиялық қызмет көрсетудің максаты мен мазмұнын анықтаған ғалымдар А.Г.Асмолов, А.А.Бодалев, Ф.Е.Василюк, Б.А.Вяткин, А.В.Забрамная, И.В.Дубровина, Ю.М.Забродин, В.А.Иванников, Ю.С.Сыэрд, У.В.Ульенкова т.б. Осы мекемелерде өсіп, оқитын балаларға психологиялық қызмет көрсетуге негіз ретінде зерттеушілер мектеп-интернаттардың оқу-тәрбие жұмыстарына тән ерекшеліктерін көрсеткен. Сонымен қатар психокоррекция отбасындағы қарым-қатынастың бұзылуымен байланысты, кәсіби қызмет атқаратын жерлерге адаптациядан өту т.с.с. мәселелерді шешуге ықпал жасау құралы ретінде де пайдаланылады.
Психологияны адамдар өмір тәжірибесіне енгізу нәтижесінде оның көптеген жетістіктерін пайдаланып адамдардың алдында тұрған қиын мәселелерді шешуге ықпал жасауға мүмкіндік туды. Қазіргі кезде психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізу әдістері тек балалар үйінде ғана емес, барлық білім беру мекемелерінде кеңінен пайдаланылатын қызмет болып келе жатыр. Психологиялык кеңес беру терминін пайдалану және кеңес беру тәжірибесін ұйымдастыру формалары алуан түрлі болғандықтан, психологиялық қызметтің бұл түрін қолдану аймағын бір жақты көрсету қиын. Сонымен, психологиялық білім қолданылатын кез келген салада кеңес беру психологиялық қызметті ұйымдастыру формаларының бірі ретінде қолданады.
Психологтың кеңес беру және психокоррекция жасау жұмысының технологиясы мен мазмұны әлі толық анықталмаған. Олардың үлгісін жасағандар А.А.Бодалев, А.В.Забрамная психологиялық қасиеттердің бұзылуымен байланысты жүргізілетін коррекциялардың негізін анықтап, пайдаланылатын әдіс-тәсілдер үлгілерін жинақтаған. Сонымен қатар И.В.Дубровинана мен Л.И.Прихожан жасаған «Положение о школьной психологической службе» деген еңбектерінде жалпы білім беретін мектепте психикасы және әлеуметтік жағдайы нормадағы балалармен жүргізетін псхологиялық кеңес беру және интеллектуалдық қабілетін жоғарылату үшін психокоррекцияны ұйымдастыру жолдарын көрсеткен.
Мектеп психологиялық қызметі арқылы балалардың психологиялық проблемаларын шешу жолдарының бірі – психологиялық кеңес беру және психокоррекцияны ұйымдастыру болғандықтан осы мәселені жан-жақты зерттеу үшін дипломдық зерттеу тақырыбын: «Психологиялық кеңес беру психокоррекция жұмыстарын ұйымдастыру» деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологиялық қызметінің мазмұны.
Зерттеу мақсаты: мектеп психологі жұмысындағы кеңес беру мен түзету-дамыту жұмыстарының ерекшеліктеріне сүйене отырып оны жүргізу әдіс-тәсілдерін пайдалану жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметті ұйымдастыру және психологиялық кеңес беру, түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау;
- мектеп психологі қызметінде психокорррекциялық және психологиялық кеңес беруді ұйымдастыруға арналған әдістемелерді іріктеп алып, оларды жүйеге келтіру;
- мектеп оқушыларының жекелік психологиялық қасиеттерін зерттеп, ауытқуы байқалған балаларға көмек көрсету жолдарын анықтау.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласынығы Н.Оңдасынов атындағы № 38 мектеп-гимназиясы.
Зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу әдістері қолданылды: психологиялық ғылыми еңбектерді теориялық талдау арқылы психологиялық кеңес беру мен психокоррекция жүргізу негіздерін анықтау, окушылардың жекелік қасиеттерін зерттеуге Айзенк, Стреляу, Басса-Дарки, Филипс, пиктограмма тестерін пайдалану жолдарын үйрену, жиналған мәліметтерді талдау, нәтижелері бойынша психокоррекция және психологиялық кеңес беру жұмыстарын жүргізу.
Жоспарланған зерттеу жұмысы екі кезеңде ұйымдастырылды.
Бірінші кезеңде зерттеу жұмысының тақырыбы анықталап, тақырып бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттер талданды, тақырыпқа сай мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктері зерттелінді, нәтижелерін талдау арқылы олардың психологиялық мінездемелері жасалды, дамуында ауытқуы бар балалармен психологиялық кеңес беру, психокоррекциялық жұмыстар ұйымдастырылды.
Екінші кезеңде психологиялық кеңес беру және психокоррекциялық әдістердің пайда болуын, оларды жүргізу технологиясы зерттелініп, орта білім беретін мектептердегі психологиялық қызметінің мазмұны туралы ұсыныстар және психокоррекциялық зерттеу жүргізуге негіз болатын әдістемелер жүйеге келтірілді. Жиналған материалдар жүйеге келтіріліп диплом жұмысының тексті жазылды.
Диплом жұмысы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әдебиеттер тізімі:
1. Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязданова Х.Т. Психологическая служба в вузе. Алматы, 2004.
2. Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 2001.
3. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы, 1996.
4. Анциферова Л.Н. Психология формирования и развития личности. М., 1981.
5. Анастази А. Психологическое тестирование. В 2 т. М., 1982.
6. Асмолов А.Г. Личность как предмет психологического исследования. М., 1984.
7. Битянова М.Р. Практическая психология. М., 1997.
8. Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 1998.
9. Бабасов Е.М. Конфликтология. Минск, 2000.
10. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. С-Пб,. 1998.
11. Бютнер К. Жизнь с агрессивными детьми. М., 1991.
12. Бернштейн К.А. Очерки по физиологии движений и физиологии активности. М., 1966.
13. Венгер А.Л. Схема индивидуального обследования детей детей школьного возраста. (Для психологов-консультантов), М., 1989.
14. Валлон А. Психологическое развитие ребенка. М., 1967.
15. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В.Гомезо и др. М., 1984.
16. Выготоский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах. М., 1982.
17. Грановская Р.М. Элементы практической психологии. М., 1997.
18. Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. М., 1991.
19. Донченко Е.А., Титаренко Т.М. Личность: конфликт, гармония. Киев, 1989.
20. Дружинин В.В. и др. Введение в теорию конфликта. М, 1989.
21. Драгунова Т.В. Проблема конфликта в подростковом возрасте. Ж. «Вопросы психологии», 1972, № 2.
22. Дубровина И.В. Настольная книга школьного психолога. М., 1996.
23. Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигене общения. М, 1987.
24. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.
25. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, 1970.
26. Золотнякова А.С. Проблемы психологии общения (социальный и личностные типы общения, их профессиональные, познавательные и генетические аспекты). Ростов-на-Дону, 1976.
27. Зейгарник Б.В. Патопсихология. М., 2000.
28. Зинченко В.П., Смирнов С.Д. Методологические вопросы психологии. М., 1983.
29. Квимен В. Прикладная психология. С-Пб., 2001.
30. Кле М. Психология подростка: Психосексуальное развитие. М., 1991.
31. Козлов Н.И. Как относиться к себе и людям, или Практическая психология на каждый день. М., 1998.
32. Кон И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М., 1989.
33. Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. Питер, 2001.
34. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. МГУ, 1981.
35. Морозов А.В. Деловая психология. С-Пб., 2000.
36. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналган психодиагностикалық қызмет. Алматы, 2004.
37. Нұрмұхамбетова Т.Р., Рсмаханбетова Ш.Е. Тәжірибелік психология. Шымкент, 2004.
38. Немчин Т.А. Состояния нервно-психологического напряжения, Л., 1983.
39. Немов Р.С. Психология. В 3 т. т.З. М., 1996.
40. Особенности обучения и психического развития школьников 13-17 лет. Под ред. И.В.Дубровиной, Б.С.Кругловой. М., 1998.
41. Овчарова Р.В. Семейная академия: Вопросы и ответы. М., 1996.
42. Осипова А.А. Введение в практическую психокоррекцию. М, 2000.
43. Петровский А.В., Ярошевский М.Г. Психологический словарь. М., 1990.
44. Популярная психология для родителей. Под ред. А.С.Спиваковской. С-Пб., 1997.
45. Платонов К.К. Психологический практикум. М., 1980.
46. Поддьяков Н.К. К вопросу о развитии мышления. М., 1981.
47. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Алматы, 1987.
48. Петровский А.В. Способности и труд. М., 1996.
49. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога. М, 1996.
50. Рыбалко Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология. М., 1990.
51. Римский С., Римская Р. Практическая психология. М., 1999.
52. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Ростов-на-Дону, 2002.
53. Семья в психологической консультации. Под ред. А.А.Бодалева, В.В.Столина. М, 1999.
54. Снайдер Д. Практическая психология для подростков. М., 1999.
55. Теплов Б.М. Проблемы индивидуальных различий. М., 1961.
56. Учителям и родителям о психологии подростка. Под ред. Г.Г.Аракелова. М., 1990.
57. Херсонский Б.Г., Дворяк СВ. Психология и психопрофилактика семейных конфликтов. Киев, 1991.
58. Хоменстаускас Г.Т. Семья глазами ребенка. М., 1989.
59. Холмогоров А.Б. Психические аспекты микросоциального в контексте психических расстройств. М., 2000.
60. Щербаков А.И. Проблемы возрастной психологии. М., 1987.
61. Шеврандин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
62. Чернявская А.П. Психологическое консультирование. М., 2004.
1. Абеуова И.А., Дусманбетов Г.А., Махаманова М.Н., Шерьязданова Х.Т. Психологическая служба в вузе. Алматы, 2004.
2. Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 2001.
3. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы, 1996.
4. Анциферова Л.Н. Психология формирования и развития личности. М., 1981.
5. Анастази А. Психологическое тестирование. В 2 т. М., 1982.
6. Асмолов А.Г. Личность как предмет психологического исследования. М., 1984.
7. Битянова М.Р. Практическая психология. М., 1997.
8. Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 1998.
9. Бабасов Е.М. Конфликтология. Минск, 2000.
10. Бэрон Р., Ричардсон Д. Агрессия. С-Пб,. 1998.
11. Бютнер К. Жизнь с агрессивными детьми. М., 1991.
12. Бернштейн К.А. Очерки по физиологии движений и физиологии активности. М., 1966.
13. Венгер А.Л. Схема индивидуального обследования детей детей школьного возраста. (Для психологов-консультантов), М., 1989.
14. Валлон А. Психологическое развитие ребенка. М., 1967.
15. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В.Гомезо и др. М., 1984.
16. Выготоский Л.С. Собрание сочинений в 6 томах. М., 1982.
17. Грановская Р.М. Элементы практической психологии. М., 1997.
18. Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. М., 1991.
19. Донченко Е.А., Титаренко Т.М. Личность: конфликт, гармония. Киев, 1989.
20. Дружинин В.В. и др. Введение в теорию конфликта. М, 1989.
21. Драгунова Т.В. Проблема конфликта в подростковом возрасте. Ж. «Вопросы психологии», 1972, № 2.
22. Дубровина И.В. Настольная книга школьного психолога. М., 1996.
23. Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигене общения. М, 1987.
24. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.
25. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, 1970.
26. Золотнякова А.С. Проблемы психологии общения (социальный и личностные типы общения, их профессиональные, познавательные и генетические аспекты). Ростов-на-Дону, 1976.
27. Зейгарник Б.В. Патопсихология. М., 2000.
28. Зинченко В.П., Смирнов С.Д. Методологические вопросы психологии. М., 1983.
29. Квимен В. Прикладная психология. С-Пб., 2001.
30. Кле М. Психология подростка: Психосексуальное развитие. М., 1991.
31. Козлов Н.И. Как относиться к себе и людям, или Практическая психология на каждый день. М., 1998.
32. Кон И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М., 1989.
33. Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. Питер, 2001.
34. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. МГУ, 1981.
35. Морозов А.В. Деловая психология. С-Пб., 2000.
36. Мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналган психодиагностикалық қызмет. Алматы, 2004.
37. Нұрмұхамбетова Т.Р., Рсмаханбетова Ш.Е. Тәжірибелік психология. Шымкент, 2004.
38. Немчин Т.А. Состояния нервно-психологического напряжения, Л., 1983.
39. Немов Р.С. Психология. В 3 т. т.З. М., 1996.
40. Особенности обучения и психического развития школьников 13-17 лет. Под ред. И.В.Дубровиной, Б.С.Кругловой. М., 1998.
41. Овчарова Р.В. Семейная академия: Вопросы и ответы. М., 1996.
42. Осипова А.А. Введение в практическую психокоррекцию. М, 2000.
43. Петровский А.В., Ярошевский М.Г. Психологический словарь. М., 1990.
44. Популярная психология для родителей. Под ред. А.С.Спиваковской. С-Пб., 1997.
45. Платонов К.К. Психологический практикум. М., 1980.
46. Поддьяков Н.К. К вопросу о развитии мышления. М., 1981.
47. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Алматы, 1987.
48. Петровский А.В. Способности и труд. М., 1996.
49. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога. М, 1996.
50. Рыбалко Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология. М., 1990.
51. Римский С., Римская Р. Практическая психология. М., 1999.
52. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Ростов-на-Дону, 2002.
53. Семья в психологической консультации. Под ред. А.А.Бодалева, В.В.Столина. М, 1999.
54. Снайдер Д. Практическая психология для подростков. М., 1999.
55. Теплов Б.М. Проблемы индивидуальных различий. М., 1961.
56. Учителям и родителям о психологии подростка. Под ред. Г.Г.Аракелова. М., 1990.
57. Херсонский Б.Г., Дворяк СВ. Психология и психопрофилактика семейных конфликтов. Киев, 1991.
58. Хоменстаускас Г.Т. Семья глазами ребенка. М., 1989.
59. Холмогоров А.Б. Психические аспекты микросоциального в контексте психических расстройств. М., 2000.
60. Щербаков А.И. Проблемы возрастной психологии. М., 1987.
61. Шеврандин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.
62. Чернявская А.П. Психологическое консультирование. М., 2004.
Мұғалімнің этникалық өзіндік санасы және оның оқушылар психологиясына
әсері тақырыбында дайындалған ________________________ диплом жұмысына
П I К I Р
Диплом жұмысының кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі,
мақсаты, міндеттері, зерттеу жұмысының объектісімен пәндері дұрыс
анықталған. Зерттеу жұмысының әдістері, әдістемелері, теориялық және
практикалық құндылығы дәлелді қойылған.
____________________ өзінің дипломдық зерттеу жұмысында моно,
полиэтникалық ортада қызмет ететін мұғалімдерде этникалық өзіндік санадағы
этникалық бірдейлікпен, топтауырындардың ерекшеліктері болатындығын,
полиэтноортадағы этноаффемациялық тенденцияның айқындығына қарағанда,
моноэтникалық ортадағы этноаффимациялық тенденцияның айқындығы төмен
болатындығын, жеткіншектердің этникалық өзіндік санасының дамуы
мұғалімдердің өзіндік санасына байланысты болатындығын, этнопсихологиялық
ағарту жұмысы мұғалімдердің этнопсихологиялық ерекшеліктерін жете түсінуге
мүмкіндік беретіндігін теориялық және эксперименттік тұрғыда дәйекті
түсіндіре білген студент алдына қойған міндеттерін шеше алған деп айтуға
болады. Себебі, отандық және шетел әдебиеттеріндегі зерттелген мәселелерге
теориялық талдау жасаған, этникалық өзіндік сананың құрылымындағы этникалық
диффренциялданған белгілердің мәнін аша білген, этникалық бірдейліктің
құрамдас бөліктерін анықтай алған, әлеуметтік мәдени ортаның этникалық
өзіндік сана, құрылымындағы топтауырындардың онымен қызметін айқындай
білген, этнодифференциалданған белгілердің ішіндегі тілдің орнын, маңызын
көрсете білген, мұғалімдердің этноаффимациялық бағыттарын зерттеген, оларға
этнопсихологиялық ағарту жұмыстарын жүргізген.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері ретінде Л.С.Выготскийдің мәдени-
тарихи тұжырымдамасындағы өзіндік сана табиғатын Б.Ф.Пориневтің ұлттық
өзіндік туралы ережесін, А.Эриксонның идентификация тұжырымдамасын дұрыс
ала білген.
Қорыта келе ____________________ жазған диплом жұмысына біршама
аяқталған, теориялық, практикалық зерттеу жұмыстары жүргізілген ғылыми
жұмыс болып табылады.
______________ топ студенті _______________________ Мұғалімнің этникалық
өзіндік санасы және оның оқушылар психологиясына әсері тақырыбында жазған
диплом жұмысына ғылыми жетекшісінің берген
ПІКІР
___________________ Мұғалімнің этникалық өзіндік санасы және оның
оқушылар психологиясына әсері тақырыбында жазған диплом жұмысы қазіргі
кездегі қазақ ұлтының егемендігінің елеулігін дәлелдейтін, көпұлттық
ерекшеліктерін сипаттайтын жұмыс болып табылады. Студентің диплом жұмысы
мемлекеттік оқу бағдарламаларының талаптарына және тапсырмаға сәйкес
келеді. ______________ диплом жұмысы бойынша жасаған қорытындысы мұғалімнің
этникалық өзіндік санасының оқушылардың этникалық санасының қалыптасуына
зор әсер ететіндігі психологиялық, педагогикалық мәселелерді шеше алады.
Әртүрлі ұлттарда жұмыс істейтін мектептердегі мұғалімдермен бірқатар
эксперименттік жұмыстар жүргізген. Этнопсихологиялық ағарту жұмыстары
мектепте қолдануға өте тиімді. Диплом жұмысы біршама теориялық тұрғыда
дәлелденген, аяқталған жұмыс деп есептеймін.
Мазмұны
Кіріспе
1 бөлім. Психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізудің
теориялық негіздері
1.1. Психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізудің
технологиясы
1.2. Жеткіншек жас кезеңіндегілерге психологиялық кеңес беру мен
психокоррекция жургізудің қажеттілігі
2 бөлім. Оқушылардың проблемаларын диагностикалау және психокоррекция
жүргізу
2.1. Оқушылардың жекелік психологиялық қасиеттерін диагностикалау
әдістемелерін пайдалану ерекшеліктері
2.2. Диагностикалау нәтижесі бойынша психокоррекция жұмысын ұйымдастыру
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет алғашқы кезде балалар
үйінде және жетімдерге арналған мектеп-интернаттарда тәрбиеленетін балалрға
психологиялық көмек көрсетуден басталған. Өйткені өкімет үйлерінде
тәрбиеленушілер ата-ананың мейріміне бөлене алмағандықтан оларда
эмоционалдык депривация кеңінен орын алады. Балаларды осы жетімсіреу
жағдайынан шығаруға көмек көрсететін адам бұл мекемелерде өте қажет екені
анық. Сондықтан психологиялық қызметті ұйымдастырудың бастапқы кезеңінде
балалар үйлерінде қызмет аткаратын психологтар даярлауға үлкен көңіл
бөлінді. Осындай тәрбие орындарында балаларға психологиялық қызмет
көрсетудің максаты мен мазмұнын анықтаған ғалымдар А.Г.Асмолов,
А.А.Бодалев, Ф.Е.Василюк, Б.А.Вяткин, А.В.Забрамная, И.В.Дубровина,
Ю.М.Забродин, В.А.Иванников, Ю.С.Сыэрд, У.В.Ульенкова т.б. Осы мекемелерде
өсіп, оқитын балаларға психологиялық қызмет көрсетуге негіз ретінде
зерттеушілер мектеп-интернаттардың оқу-тәрбие жұмыстарына тән
ерекшеліктерін көрсеткен. Сонымен қатар психокоррекция отбасындағы қарым-
қатынастың бұзылуымен байланысты, кәсіби қызмет атқаратын жерлерге
адаптациядан өту т.с.с. мәселелерді шешуге ықпал жасау құралы ретінде де
пайдаланылады.
Психологияны адамдар өмір тәжірибесіне енгізу нәтижесінде оның көптеген
жетістіктерін пайдаланып адамдардың алдында тұрған қиын мәселелерді шешуге
ықпал жасауға мүмкіндік туды. Қазіргі кезде психологиялық кеңес беру және
психокоррекция жүргізу әдістері тек балалар үйінде ғана емес, барлық білім
беру мекемелерінде кеңінен пайдаланылатын қызмет болып келе жатыр.
Психологиялык кеңес беру терминін пайдалану және кеңес беру тәжірибесін
ұйымдастыру формалары алуан түрлі болғандықтан, психологиялық қызметтің бұл
түрін қолдану аймағын бір жақты көрсету қиын. Сонымен, психологиялық білім
қолданылатын кез келген салада кеңес беру психологиялық қызметті
ұйымдастыру формаларының бірі ретінде қолданады.
Психологтың кеңес беру және психокоррекция жасау жұмысының технологиясы
мен мазмұны әлі толық анықталмаған. Олардың үлгісін жасағандар А.А.Бодалев,
А.В.Забрамная психологиялық қасиеттердің бұзылуымен байланысты жүргізілетін
коррекциялардың негізін анықтап, пайдаланылатын әдіс-тәсілдер үлгілерін
жинақтаған. Сонымен қатар И.В.Дубровинана мен Л.И.Прихожан жасаған
Положение о школьной психологической службе деген еңбектерінде жалпы
білім беретін мектепте психикасы және әлеуметтік жағдайы нормадағы
балалармен жүргізетін псхологиялық кеңес беру және интеллектуалдық
қабілетін жоғарылату үшін психокоррекцияны ұйымдастыру жолдарын көрсеткен.
Мектеп психологиялық қызметі арқылы балалардың психологиялық
проблемаларын шешу жолдарының бірі – психологиялық кеңес беру және
психокоррекцияны ұйымдастыру болғандықтан осы мәселені жан-жақты зерттеу
үшін дипломдық зерттеу тақырыбын: Психологиялық кеңес беру психокоррекция
жұмыстарын ұйымдастыру деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологиялық қызметінің мазмұны.
Зерттеу мақсаты: мектеп психологі жұмысындағы кеңес беру мен түзету-
дамыту жұмыстарының ерекшеліктеріне сүйене отырып оны жүргізу әдіс-
тәсілдерін пайдалану жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметті ұйымдастыру және
психологиялық кеңес беру, түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу проблемасы
бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау;
- мектеп психологі қызметінде психокорррекциялық және психологиялық
кеңес беруді ұйымдастыруға арналған әдістемелерді іріктеп алып, оларды
жүйеге келтіру;
- мектеп оқушыларының жекелік психологиялық қасиеттерін зерттеп,
ауытқуы байқалған балаларға көмек көрсету жолдарын анықтау.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласынығы Н.Оңдасынов атындағы № 38 мектеп-
гимназиясы.
Зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу әдістері
қолданылды: психологиялық ғылыми еңбектерді теориялық талдау арқылы
психологиялық кеңес беру мен психокоррекция жүргізу негіздерін анықтау,
окушылардың жекелік қасиеттерін зерттеуге Айзенк, Стреляу, Басса-Дарки,
Филипс, пиктограмма тестерін пайдалану жолдарын үйрену, жиналған
мәліметтерді талдау, нәтижелері бойынша психокоррекция және психологиялық
кеңес беру жұмыстарын жүргізу.
Жоспарланған зерттеу жұмысы екі кезеңде ұйымдастырылды.
Бірінші кезеңде зерттеу жұмысының тақырыбы анықталап, тақырып бойынша
ғылыми-әдістемелік әдебиеттер талданды, тақырыпқа сай мектеп оқушыларының
психологиялық ерекшеліктері зерттелінді, нәтижелерін талдау арқылы олардың
психологиялық мінездемелері жасалды, дамуында ауытқуы бар балалармен
психологиялық кеңес беру, психокоррекциялық жұмыстар ұйымдастырылды.
Екінші кезеңде психологиялық кеңес беру және психокоррекциялық
әдістердің пайда болуын, оларды жүргізу технологиясы зерттелініп, орта
білім беретін мектептердегі психологиялық қызметінің мазмұны туралы
ұсыныстар және психокоррекциялық зерттеу жүргізуге негіз болатын
әдістемелер жүйеге келтірілді. Жиналған материалдар жүйеге келтіріліп
диплом жұмысының тексті жазылды.
Диплом жұмысы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 бөлім. Психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізудің теориялық
негіздері
1.1. Психологиялық кеңес беру және коррекция жүргізудің технологиясы
Білім беру саласындағы психологиялық қызмет көрсету проблемаларын
зерттеуші И.В.Дубровинаның жетекшілігімен А.А.Андреева, Ф.Е.Василюк,
Б.А.Вяткин, В.В.Давыдов, Ю.М.Забродин, Н.И.Обозов, Н.Н.Толстых,
А.М.Прихожан т.б. балаларға психологиялық қызмет көрсету мазмұны және
психологиялық қасиеттерді коррекциялау жолдары анықталды.
Психологияда жеке адамның психологиялық қасиеттері мен таным
процестерін өңдеуге пайдаланылатын әдістемелр жиынтығы мен технологиясын
психокоррекция деп пайдаланады. Оларды баланың жас ерекшеліктеріне
байланысты және отбасы проблемаларына байланысты сыныптастырып,
жинақтағандардың бірі А.А.Бодалев және оның зерханасында істейтін ғалымдар
болды. Психологиялык кеңес беру жұмысының мазмұны мектепке дейінгілерге,
бастауыш сынып оқушыларына және жоғары сыныптағыларға деп жіктеліп
көрсетілді.
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет қызметті ұйымдастыру
балалар үйі мен мектеп интернаттарда басталған. Өйткені өкімет үйлерінде
тәрбиеленушілер ата-ананың мейріміне бөлене алмай, жетімсіреу дағдайынан
шығаруға көмек көрсететін адам бұл мехемелерде өте қажет екені анық. Бұл
мекемелердегі психологиялық қызметтің мақсаты мен мазмұнын анықтаушылар
А.Г.Асмолов, А.А.Бодалев, Ф.Е.Василюк, Б.А.Вяткин, В.В.Давыдов,
И.В.Дубровина, Ю.іМ.Забродин, В.А.Иванников, Ю.С.Сыэрд, У.В.Ульенкова т.б.
ғалымдар психологиялық зерттеу жүргізу әдістемелерін нақты көрсетумен қатар
психокоррекциялық жұмыстарды жүргізу жолдарын көрсеткен. Балалар үйінде
және жетімдерге арналған интернаттардың өздеріне тән ерекшеліктері бар. Осы
мекемелерде окитын балаларға психологиялық қызмет көрсетуге негіз ретінде
зерттеушілер осы оқу орындарының келесі ерекшеліктерін көрсеткен:
- мемлекеттік мекемелерге түскен балалардың жекелік ерекшеліктері;
- олардың тәрбиеленіп отырған ортасына тән әлеуметтік жағдайлар;
- мемелекеттік тәрбие мекемелеріне тән оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру
ерекшеліктері;
- кішкентайлар мен жеткіншектердің дамуындағы жас ерекшеліктері;
- мекемелерде тәрбиеленетін балалардың мінез-кұлық ерекшеліктері.
Балалар үйі мен интернаттарға тән осы ерекшеліктеріне байланысты осы
мекемелердегі балаларға психологиялық қызмет көрсету проблемалары кеңінен
зерттеліне бастады. Кейінгі кезеңде психологиялық қызмет көрсету жалпы
білім беретін мектептер тәжірибесіне ендірілді. Қазіргі кезде мектептердің
барлық түрлерінде психологиялық қызметті ұйымдастыру мәселесі
карастырылған. Психологиялық қызметтің мазмұны, мақсаты мен міндеттері
анықталу барысында психологиялық кеңес беру және түзету-дамыту
(психокоррекция) жұмыстарын жүргізу білім беру жүйесіндегі психологиялык
қызмет көрсетудің бір саласы болып орын алды.
Психологиялық қызмет көрсету барысында психологиялық кеңес беру және
психокоррекцияны ұйымдастыру үлгілері және балаларды зерттеуге
пайдаланылатын әдіс-тәсілдер жүйесі қазіргі кезде жан-жақты зерттелінген
және зерттеліну үстінде. Бұрынғы Кеңес бойынша бұл қызметтің негізін
құрушылар И.В.Дубровина, З.А.Малькова, В.М.Вульфсон, К.Р.Рональдо,
Г.Б.Радионов, И.А.Соколова, А.С.Овчинников, И.О.Татур, М.Р.Битянова,
Л.И.Прихожан, Р.С.Немов, В.Г.Гильбух, Е.И.Рогов, Р.Римский, С.Римская т.б.
ғалымдар. Олар өз еңбектерінде психолог қызметінің мақсаты мен міндеттері,
психологиялық қызметтің моделі, мектегі психологиялық қызметтің мазмұны мен
зерттеу жүргізуде пайдаланылатын әдістемелері анықталған. Бұл ұсыныстардың
негізгі қағидалары мектеп психологиялық қызметінде кеңінен қолданылып жүр.
Сонымен катар әр жас кезеңінің өзіне тән көптеген ерекшеліктері бар.
Жеткіншек жас кезеңі психолог қызметінде ерекше орын алатындығы
дәлелденген. Сондықтан осы жас кезеңіндегі балалармен жұмыс жүргізгенде
психокоррекция элементтері және психологиялық кеңес беру қызметі жиі орын
алады.
А.С.Спиваковская отбасындағы және мектептегі қарым-қатынастардың
ерекшеліктерін зерттеу нәтижесінде оның балаға позитивті және негативті
әсерлерін, психологиялық отбасылық климатын театр, санатория, қамал,
вулкан, маскарад деп сыныптастырған. Осы жағдайлар балалардың
психологиялық дамуына өзінің теріс әсерін тигізсе оның мінез-құлқында
акцентуация ерекше орын алатыны анықталған. Сонымен қатар баланың
психологиялық дамуына көптеген себептер әсерін тигізеді. А.С.Спиваковская
келесі факторларға үлкен көңіл аударуды талап етеді:
1. Соматикалық аурулар және ауыр жарақаттар. Хроникалық -соматикалық
аурулар дұрыс емес тәрбиеге байланысты жеткіншектерде толық емес сезімді
болдыруы мүмкін.
2. Жеткіншектік қатарларымен дұрыс қатынас жасамауы, қатарластарымен
дұрыс достық қатынасты құра алмау, оларда даралық аномалды дамуды туғызады.
Бала дамуындағы психологиялық бейнесінде орын алатын ауытқуларды
түзетуге және жағымды қасиеттерін дамытуға арналған арнайы іс-шараларды
ұйымдастыру және өткізу психологқа жүктеледі. Бұл шаралар психологиялық
кеңес беру және психокоррекция жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Психологиялық кеңес беру және психокоррекцияны жүргізудің технологиясын
жасағандардың бірі А.А.Бодалев. Ол отбасындағы қарым-қатынастың бұзылуын
зерттеу негізінде және осы жағдайды нормаға жақындату ерекшеліктерін
түзетуге арналған психокоррекция технологиясын жасап, оның психологиялық
кеңес беру жұмысымен ортақ жерлері өте көп екендігін көрсеткен. Сондықтан
біз түзету-дамыту жұмысының осы екі түрін ұштастырып пайдалану
ерекшеліктерін жиі қолданған тиімді деп таптық. Психологиялық кеңес беру
барысында көзделінетін негізгі мақсат –психологиялық проблемасы бар
адамдарға осы проблеманы тудырған мәселелерін талдау арқылы оған негіз
болған себебін түсіндіріп беру. Осы түсіндіру барысында клиент өзінің
позициясының дұрыс емес екендігіне көзі жетсе проблема шешіледі. Ал
психокеррекция барысында адамның мінез-құлқы мен психологиялық қасиеттерін
өзгерту мақсатымен арнайы әсер етіп, оның шыжырман жағдайдағы өзін-өзі
ұстау стилі ыңғайсыздығын көрсетіп, бұл жағдайдан шығу жолын бірге іздеп
табу.
Баланың жас ерекшеліктеріне және алдында тұрған проблемасына байланысты
психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізу реті және
пайдаланылатын әдіс-тәсілдері анықталады. Психологиялық кеңес беру және
психокеррекциялык жұмыс жүргізу өте күрделі жүйе болып табылады. Оны
ұйымдастыру жолдарын зерттеушілер қызмет көрсетудің бұл түрін бірнеше
блоктарға бөліп жүргізген дұрыс деп табады. Әр блоктың өзіне тән міндеттері
бар, сондықтан оның мән-мағнасын ашып көрсеткен жөн.
І-блок - психодиагностикалық. Бұл кезеңде баланың психологиялық
қасиеттерінің дамуы бағаланып, ол нормаға сайлығы, немесе ауытқуы бар болса
ол ауыткулардың себебі анықталып, ыңғайсыз жағдайға алып келген факторлар
талданады және бала өміріндегі олардың орны анықталады. Шытырман жағдай
зонасы отбасы, құрбылар ортасы, жұмыс орны, оқитын мектебі т.с.с. жерлер
болуы мүмкін (сол адамның өмір сүру ортасы). Осы жағдайды тудырған ортаны
анықтаудың мэні өте терең.
ІІ-блок - бағыт беру деп аталады. Бұл кезеңде клиенттің психологиялық
жағдайы өзімен бірге отырып талданылады және ол психологиялық кеңес беру
жұмыстарына катынасуы. психокоррекциялық жұмыс жүргізу қажет екендігіне
сендіріліп, ол жұмыстың ерекшеліктері түсіндіріледі. Психокоррекция
көптеген құбылмалы жағдайларға байланысты жүретін әдіс.
Оның ішінде коррекцияның тиімді болуына келесі құбылыстардың әсері өте
үлкен:
а) психолог пен коррекцияға қатынасушылар арасындағы байланыстың
қалыптасуы (ұштасып, түйісіп, біртұтастай қызмет атқаруды талап етеді). Бұл
байланыс құбылмалы. Өйткені ол қатынасушылардың психологқа сеніміне
байланысты өзгеріп тұрады.
б) қатынасып отырғандардың психологка және бір-біріне сенуі, осы
сенімнің күшеюі, оны білдіруі. Бұл құбылыска байланысты әркім өз сырын ашып
айтады немесе түйсініп қалады.
в) Сенімнің артуы. Клиенттің позитивтік нәтижеге жететінін түсінуінің
белгісі болып табылады.
Баланың проблемасы отбасындағы қарым-қатынастың бұзылуымен байланысты
болса коррекциялық жұмыс балалармен және олардың ата-аналарымен, немесе
оларды тәрбиелеуші үлкендермен параллель жүргізіледі. Психокоррекциялық
жұмыстың міндеттері коррекция жүргізуді талап еткен адам немесе топ
ерекшеліктеріне байланысты анықталады. Олар келесі мағынада болуы мүмкін:
- баланың дамуындағы психологиялық ауытқуларды қалыптасқан талаптарға
сай келтіру;
- мінез-құлықта қалыптасқан жағымсыз құрылыстарды бұзып, оның жағымды
көріністері басым болатындай етіп қайта кұру;
- мінез-құлықта көрініс беретін жағымсыз стереотиптерді және оның
эмоционпалдық көрініс беру формаларын өзгерту;
- жалпы даму барысын реконструкциялау (құрылымын өңдеу);
- ізгі ниетті қарым-қатынас тәжірибесін қалыптастыру.
Көбінесе коррекцияны адам өміріне үлкен роль атқаратын іс-әрекеттер
түрінде ұйымдастырылады. Адам өмірінің барлық жас кезеңдерінде маңыздылығын
сақтайтын, әсерлілігі өте жоғары болып табылатын ойын әрекеттің орны
ерекше. Балалар үшін ойын өмір сүрудің, әлеуметтік тәжірибені меңгерудің
негізгі түрі, ал үлкендер үшін өздерінің балалық Менін шақырып,
басқалардың, әсіресе балалардың қылықтарын тереңірек түсінуге мүмкіндік
береді. Сондықтан ойын коррекциясы психологиялық қызмет көрсету
тәжірибесінде кеңінен қолданылады.
Коррекциялык ойын барысында келесі мәселелер шешіледі.
1. Балалар ойнау барысында басқа адамдарға деген сезімін көрсетудің
жаңа формаларын меңгереді.
2. Басқа адамдарға, үлкендер, кішілер және құрбыларына, өз-өзіне деген
көзқарасы ақикатқа жақындатылады, өзін-өзі және басқаларды бағалауға,
сыйлауға үйренеді.
3. Өзіне деген сенімі нығайады.
4. Құрбы-құрдастарымен қарым-қатынас жасау тәжірибесі қалыптасады.
5. Ойын - іскерлікке, қарым-қатынастың жаңа түрлеріне жаттықтырады.
6. Балаларды сыйлап, олардың пікірімен санаса қатынас жасау арқылы
олардың санасына кішігірім өзгерістер ендіріп, олардың дербес болуға, өз
бетімен қажетті мәселелерді шешуге шамасы келетініне сендіреді.
Үлкендер, кішкентайлар кемесе аралас топтарда пайдаланылатын
коррекциялык ойындар іскерлік ойындар, ермек ойындардының көптеген ортақ
көрсеткіштері бар, сонымен бірге әр коррекциялық топта жүргізілетін ойындар
өзіндік ерекшеліктермен сипатталады. Дегенмен коррекциялалық ойындарды
қандай топта пайдаланғанда да олардың ортақ көрсеткіштерінің бар. Олар
келесі:
1. Бірінші талап - коррекция жүргізу үшін оны ұйымдастырған ортаның
коррекцияға әсерін тигізетіндей ерекшеліктері болуға тиісті. Кішкентай
балалармен коррекция арнайы жабдықталған ойын бөлмелерінде жүргізіледі.
Үлкендермен де осындай бөлмеде ұйымдастыруға болады. Коррекциялық
топтардағы қарым-қатынастың ең үлкен ерекшелігі - баланың іс-әрекеттерін
ұйымдастыру барысында оларға ешқандай тыйым салмау, нормативтармен
таныстырмау, әркімге өзінің шығармашылық қабілетін көрсетуге мүмкіндік
беру.
2. Екінші талап - қарым-қатынас ерекшелігі байқалған бала немесе үлкен
клиент өміріндегі кысым көріп жүрген шарттардан шығуына жәрдем беретіндей
болуға тиіс. Өйткені қарым-қатынаста шиеленіс туған өмір сүру зонасындағы
байланыстар мінез-құлықтың жағымсыз көріністері конфликтінің негізгі себебі
болуы мүмкін. Сондықтан тілектестікке негізделген қарым-қатынас тәжірибесі
қалыптасу барысында ол адам өзінің басқаларға деген бұрынғы қырсық
мінезінің өрескіл, ыңғайсыз екеніне түсінеді және коррекциялық ойындар
барысында ізгі ниетті қарым-қатынастың басқаларға жағымды, сыйысымды
болудың негізгі жолы екенін көрсетеді және басқалармен мәдениетті
араласудың жаңа түрін іздеуді талап етеді. Осы ізденіс табысты болу үшін
жаңа жағдайдағы қарым-қатынас түрілерінің дұрыс үлгісін көрсетуге тиіс. Бұл
міндетті шешу үшін коррекциялық топта келесі шарттар сақталуы керек:
а) үлкендер мен кішкентайлардың қарым-катынасы жайбарақат, тілектестік
негізінде жүреді;
б) ешкім ешкімді сынап, мін айтып, айыптап отырмайды;
в) шектеу шектеулі, жіберілген қателіктер үшін ұрсу, ескерту айту,
жазалау жоқ;
г) барлық қатынасушылар өздерін емін-еркін сезінуге мүмкіндік
туғызылады.
Ойын коррекциясын ұйымдастыру барысында, психологиялық кеңес беру үшін
күрделі мәселелерді талдауға арналған сұрақтар шектеулі болады және ғылыми
терминдер өте аз пайдаланып, сөйлемдер құрылым жағынан өте қарапайым
болады. Мысалы: Неге сіз баскаша ойлайсыз? Онда тұрған не бар екен?
Мәселесіні шеше алмай жүрген адамға кей кезде кішкентай түрткі керек.
Сондықтан жетелеме сұрақтар кеңінен пайдаланылады, ал олар мағналық және
кұрылымдық жағынан қарапайымдылығымен тартымды болады.
3. Үшінші талап - қатнасушынын проблемасын диагностикалау және
коррекциялау барысында оларға өзінің жағдайы туралы ойын тұжырымдап, мән
мағнасын толық ашуға, оған өзі түсінетіндей етіп айтқызу. Бұл әдістің
ерекшелігі – адам жағдайды үстіртін талдаудан біртіндеп мәселеге терең
үңіліп, оның түбірін, болашаққа әсерін т.б. көрсеткіштерін бір-бірімен
салыстырып, ұштастырып талдауға мүмкіндік береді. Мысалы: келін-ене
проблемасында, келін өзін бөтен сезінуі мүмкін. Енесі оның барлық істеген
жұмысына сын көзбен қарайды. Келін өзін-өзі бөтен және жаңа отбасында
қабылданбаған адаммын деп ойлайды, нәтижесінде келін өзін-өзі ыңғайсыз
сезінеді.
Келіннің ойын тұжырымдау үшін келесі мәселені талдауға болады. Келін
кім үшін сол отбасына келді? Кімге керек екендігін толық түсініп сезінеді
ме?
4. Төртінші талап - өзінше талдау әдісін пайдалану (интерпретация). Бұл
өте күрделі техника. Оны тиімді қолдану үшін келесі жағдайларды ескеру
қажет:
- клиенттің интерпретацияны қабылдауға, түсінуге даярлығы;
- бұл әдістемені интерпретацияны қолдануға ыңғайлы жағдай орын алғанда
пайдалану.
Жағдайды өзінше талдау қысқа ұжым ішінде, клиентке өте түсінікті
сөздермен айтылу қажет.
5. Бесінші талап - өз сөзімен басқаларға түсіндіріп айтып бере алу
(перепрацирование).
Клиенттің айтқан шағымын психолог өзінше талқылап, оның оң-теріс жағын
ашып береді. Осы талдау барысында психолог клиентке өмірде неше түрлі
жағдайлар болатынын және барлық болған оқиғаның жақсылығы бар екенін
көрсетеді. Немесе жағымсыз нәрсенің әсері клиенттің бағалауынан әлде қайда
төмен екенін дәлелдеп береді.
Мысалы: баласы оқуды тастап кеткен. Психолог ата-анаға баласының оқуды
тастаған себебі мамандығы оның ойына сай келмеген болуы керек, сондықтан ол
өз жолын іздеп тапқысы келгенін түсіндіру қажет. Сонымен, эмоционалдық
жағдайды талдау ұстанымы құралымы өте күрделі және бірнеше бөліктеп
тұратынын анықтап алуы керек екен. Эмоциялық жағдайды талау ұстанымына сай
психологиялык кеңесті ұйымдастыру ең күрделі жұмыстардың бірі болып
табылады.
6. Алтыншы талап - клиентпен карым-қатынас жалғасын қалыптастыру.
Психокоррекция жұмысы аяқталғаннан соң клиенттер мен психолог арасындағы
қатынастар жалғасуы керек. Посттренингтік кездесу барысында клиенттермен
кездесулер тақырыптық кештер, бітірушілер кездесулері, туған күндерде
кездесу, еретеңгіліктер т.с.с. ұйымдастырылуы мүмкін. Бұл жалғастың негізгі
мақсаты тренинг барысында қалыптасқан қарым-қатынас тәжірибесін және
стереотиптерді оңтайландыру жұмысын пысықтау. Мұндай кездесулер екі-үш рет
болғаны дұрыс.
Психологиялық кеңес беру және коррекция жүргізу барысында қарым-қатынас
құралдарының көптеген түрлері пайдаланылады: ауызша сөйлесу (вербальдық
қарым-қатынас) арқылы тілдесіумен қатар тілсіз әдістер арқылы жүруі мүмкін.
Тілсіз жүргізілетін байланыс түрлері.
а) сөйлесу барысында клиенттің көзіне карап, оның айткан сөздерінің
мағынасына толық түсініп отырғанын білдіру;
б) клиентпен психодиагностикалық әңгімелесуді жүргізуге отырғанда
қарама-қарсы емес, кішкене бұрыштап немесе қатарласып отырған дұрыс;
в) бет көрінісі - психологтың бет-әлпетінде тілектестіктің белгісі анық
байқалатындай, барлық мәселеге толық түсінгісі келгенін шын көңлімен анық
байқатып отыруы қажет;
г) дене қалпы жабық болмастан, қолды қусырмастан, жайбаракаттық білдіру
арқалы өзіне сөйлесіп отырған адамын тартып алуы керек. Қолы тыныштық
таппаған адам клиентке теріс әсерін тигізеді. Сондықтан отырыс емін-еркін,
жүзінің жақындығы талданып отырған мәселенің эмоционалдық әсеріне сәйкес
келетіндей болса клиентке психологиялык ыңғайлы жағдай туады.
д) дауыстың ырғағы – дауыс онша қатты шықпастан, сырласу үстіндегі
жағдайды құрып, тілектестік белгісі анық сезілетіндей болса, ал кей-кезде
сыбырласып сөйлескеннің үлкен әсері бар;
е) психолог әңгімелесу барысында үлкен паузалар жасап клиент сөзінің,
ойының, толқуының мағнасына түсінгенін білдіріп, оның өз ойын толық айтуына
мүмкіндік беруі.
Тілдесу арқылы жүргізілетін контакт барысында әңгімелесу жоғарыда
айтылған ұстанымдарға сай жүргізіледі. Әңгімелесуді бастағанда клиенттің
ойын мақұлдап, мақтап, қолдап отыруды орынды қолдану қажет. Әңгімелесу
нәтижесінде клиент өзінің басқалардан кем еместігіне көзі жетіп, түсінуі
керек.
Осы талаптарға сай ұйымдастырылған кеңес өз функциясын толық орындайды.
7. Жетінші талап - клиентті сыйлау, оның барлық қылығына түсіну,
көбісінің басқаларға ұлайтынын және ұнамды қылықтары бар екенін көрсету.
Коррекциялык топта әр адам өзінің толық қауіпсіз ортада екенін сезінуі
қажет. Тек қана толык сенім болғанда қатынасушы өз проблемасын ашып сырын
төгеді. Басқалар, әсіресе психолог, ұстамдылық көрсетіп әр клиенттің
шағымын эмоционалдык құбылыстарда көрсеткен өмірінің үзінділерін
тілектестік белгісімен қабылдау қажет (қолын сипап, күлімсіреп карап, басын
шайқап немесе изеп отырып).
8. Сегізінші талап - шектеудің шектеулілігі. Нені шектеуге болады:
а) жұмыс уақыты (балалар ойын бөлмесіндегі жұмыс уақыты шектеулі екенін
түсінуі қажет);
б) бөлмеден рұқсатсыз шығуға болмайды;
в) ойыншықтарды, әдістемелік құралдарды алып кетуге болмайды. Басқа
шектеу жоқ.
9. Тоғызыншы талап - клиенттің белсенділігін қамтамасыз ету. Әр адам өз
өмірінің егесі. Осы позицияны тәрбиелеу үшін әр адам өз праблемасын өзі
шешуге шамасы келетініне сенуі қажет. Сондықтан бірінші, екінші кездесу
барысында клиентті асықтырмай оның белсенділігін қолынан жетелегендей
біртіндеп қалыптастырып отыру қажет. Бұл мәселені шешу үшін клиенттің күшті
жақтарын қолдап, соған сүйену арқылы дамыту - коррекцияның маңызды шарты.
Психокррекцияны жүргізуге пайдаланатын әр ойын көп функция атқарады:
бір адамға - өз-өзін бағалауын жоғарылату жолы; екіншілерге –сергіту
құралы, қабілеттілікті арттыру және өзін емін еркін сезінуге үйрету жолы;
үшіншілерге - көпшілікпен тіл табысып өмір сүруге, ұжымдағы адамдармен
санасуға үйрететін әдіс. Коррекциялық ойындардың осы үш функциясы –
негізгі. Сонымен қатар әр адамның праблемасына байланысты жеке мәселелер
тууы мүмкін. Коррекцияның осы ортақ көрсеткіштерді ескеріп жүргізу қажет.
Коррекциялық жұмыс топпен жүргізілгенде оны треннинг тобы деп атайды.
Осы топты ұйымдастырудың түрлері көп. Олар коррекция жүргізу тәсілдері деп
аталады. Бұл тәсілдердің негізгі 4 түрі бар. Олар шешуге алынған проблемаға
байланысты аныкталады.
I. Қарым-қатынас мәдениетін үйрену тобы тәсілі. (Мысалы: үлкен
спорттағы адам жасы келгеннен соң азаматтық өмірге оралды) Бұл тренинг 3
кезеңнен тұрады. 1. Ритуалдық іс-әрекеттер:
а) Танысу ритуалы.
б) Топтық ән орындау (Әнұранды таңдап алу).
Оны күнделікті тренинг басталғанда және аяқталғанда орындау барлық
қатынасушылардың эмоционалдық жағдайын көтеріп, тез қарым-қатынас жасауға
жол ашады және топты нығайтады.
в) Ритуальдық сәлемдесу мен қоштасу. Сәлемдесу барысында бұрынғы күнде
болған оқиғалар, ондағы қарым-қатынас барысын еске түсіріп оң-теріс жағы
қысқаша талданады. Топтағы қарым-қатынас ережелері еске түсіріледі. Өз ойын
айтуға, болған оқиғалар бағалауға үйрету үшін жүргізіледі.
2. Топтық шешім қабылдауға үйрету.
Әр кездесудің басында сол күні жүргізілетін жұмыс жоспары талданып,
жоспарланған жұмыстардың барлық түрлерінің жүргізу реті және іс-әрекетің
әркайсысына берілетін уақыт анықталады. Тренинг үшін пайдаланылатын
ойындардың барлығы рольдік-сюжеттік, сондықтан кім кандай роль атқаратынын
топтын өзі шешеді. Ойын аяқталғаннан соң қатынасушылардың әрқайсысының
топтық тапсырманы орындауға қосқан үлесі талданады, өз міндетін орындағаны
сапалық жағынан бағаланады (топтағылармен).
3. Топтың дербестігін қалыптастыру.
Бұл тәсіл психологтың топтан шығып, клиенттерге барлық жоспарланған
іс-шараларды өз бетімен ұйымдастыруға мүмкіндік беру үшін қолданылады.
Ешкімнен кеңес сұрауға болмайды (балалар тобында олар өзі барлық мәселені
үлкендерден көмек сұрамай шешуі керек). Барлық шешімдерді өздері қабылдауы
керек. Бұл тәсілдің көмегімен клиенттен ашық жарқындығын тәрбиелеуге әсерін
тигізеді, қабілеттілікті жетілдіреді.
Қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу тобы 4-7 күн жұмыс жүргізеді.
ІІ-Эгоцентризмді бұзу тобы (дарашылдық, дүниенің негізі мен, басқаның
бәрі менің түсінігім дейтін пәлсапалық көзкарас атынан алынған).
Эгоцентризм адамның мінезін икемсіз, сыйысымсыз ететін, ешкіммен
санаспайтындыкка алып келетін мінез көрінісі. Эгоцентризмі жақсы
қалыптасқан адамдармен жүргізілетін тренинг Эгоцентризмді бұзу тобы деген
атпенен қолданылады. Бұл топпен жұмыс жүргізгенде бұрынғы келтірілген
топтағы ритуалдық кезең сол бойынша сақталады. Эгоцентризмді бұзу тобының
негізгі мақсаты – адамды дарашылдық сенімнен шығарып, басқалармен санасуға
үйрету, баскаларды түсіну, аяу, жан ашу сезімін тереңдету. Ол үшін
қатынасушылар ең бірінші ретте бір-бірін тыңдауды үйренуі керек. Бұл
мәселені шешу үшін топты келесі жағдайлардын өткізу қажет:
а) Кешіккенге, келмегенге болған оқиғаны толық айтқызу (ассистент
келмей қалады). Келмеген адамға жанашырлық білдірудің түрі.
б) Өз ойын, сезімін басқаларға айтып түсіндіру.
в) Басқалардың сөзін тындату және өз пікірін айткызу.
г) Басқалардың сезімін сыйлап, түсіну.
д) Әр адамның басынан өткен оқиғаларды талдау.
е) Эмоцианальдык жағдайды шылықтырып үрейленулігіне әсер тигізу.
ж) Эмоциональдың керісінше жауап беруге алып келетін жағдай жасау.
з) Клиенттің күшті жақтарын көрсетіп, оған эмоциональдық қолдау
көрсету.
и) Өзін-өзі тұрақты ұстауға шамасы келетініне сенім білдіру, клиенттің
оң қасиеттерін бағалау, мадақтау.
к) Мінез-құлқының нормативтік көрсеткіштеріне көңіл аудару.
ІІІ - Өз проблемаларын түсінуге үйрету тобы тәсілі.
Адам өз проблемаларына толық түсініп, оны талдап шығу жолын табуға
шамасы келсе ол адам өзін қоршаған ортамен тепе-теңдікте болады және барлық
уақытта өзін байсалды ұстауға болатындығына сенімі күшейеді. Бұл топ келесі
кезектегі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады.
а) Шағылыстыру тәсілі адамның әлеуметтік ортадағы позициясы қате
екенін, барлық құбылыстарға реакциясы ақиқатка сай еместігін көрсету және
оның себебін түсіндіріп кабылдату. Бұл тәсілді қолдану нәтижесінде жаңа
жолды іздеп, клиент өз болашағын және сол болашақ өмірдегі басқа және оның
себебін түсіндіріп қабылдату. Бұл тәсілді қолдану нәтижесінде жаңа жолды
іздеп, клиент өз болашағын және сол болашақ өмірдегі басқа адамдармен карым-
қатынасының моделін жасауға кіріседі. Сонымен, бұл тәсілдің негізгі мақсаты
– адам өз қателерін өз санасынан өткізіп, шағылыстырып шығарып жіберуі
(айнадан шағылысқан сәуле тәрізді).
б) Өзінше талқылау (интерпретация) тәсілі. Бұл тәсілдің негізгі мақсаты-
ыңғайсыз шытырман жағдайды туғызған себептерді психолог өзі талдап,
клиентке түсіндіріп, оның мән мағынасына терең түсінуге жәрдем береді.
Нәтижесінде шағымданушы өзінің алдында тұрған проблема түкке тұрмайтын
күнделікті тұрмыстық мәселе екеніне, немесе оны өз күшімен реттеуге
болатынын толық айқындап алады.
в) Түсіндіру, сенім мен иланушылықты қалыптастыру. Бұл тәсілді қолдану
нәтижесінде адамдардың бір-бірін түсінуі және басқаларға жанашырлыпен қарау
қалыптасуы қажет. Осы міндетті атқару үшін топтағы адамдардың бір-біріне
деген адамгершілікпен, жанашырлықпен қарауы, барлық адамдарды өзіне жақын
адамдай, жақын туысқанындай, бауырындай қабылдауы қалыптасуы қажет.
г) Жанама әсер тәсілін пайдаланудың негізгі міндеті осы тәсіл арқылы
көмек көрсетуді талап етіп отырған адамға басқа адамдардың бірнеше сұрақ
беруі арқылы (топтағылар) клиент өз мінез құлқының, мінез көрсетуінің
себебін анықтауға жол ашу.
Осы аталған тәсілдер барлық тренинг топтарында кеңінен пайдаланылады.
Психолог оларды іріктеп алу үшін топтағылардың өз проблемаларын талдауға
және оның ерекшеліктерін түсінуге даяр екеніне толық көзі жеткен уақытта
пайдаланады.
ІV-Жағымсыз (ұнамсыз) стереотиптерді бұзу тобы.
Ұнамды мінез құлықты калыптастыру, клиенті басқаларға ыңғайлы болуға
үйрету ерекшелігі келесі екі көрініспен сипатталады: а) Жағымсыз мінез-
құлыққа әрекеттік тосқауыл қою.
Психолог клиенттің жағымсыз мінез көрсетуіне тосқауыл қойып агрессия
(баскыншылдық көрсетіп, басқалардың әрекетіне толық тиым салу) көріністерін
басып тастауы. Бұл тәсіл клиенттің ермелігін, желікпелі қызулығын шақырып,
барлық теріс мінезін толық аффект жағдайында көрсетуге мүмкіндік беруді
талап етеді. Психолог бұл тәсілдің көмегімен клиентке өзінің барлық теріс
эмоциясын шығаруға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда клиенттің психикасын
жарақаттандырған оқиғаларды анықтап алуға мүмкіндік туады. Тосқауыл қою
келесі іс-әрекет арқылы жүргізіледі: қолынан ұстап отырғызып қою, қағып
жіберу, отырған жерінде мықтап ұстап орнынан тұрғызбау.
б) Жағымсыз мінезін сөз арқылы қоршауға алып клиентпен одақтасу.
Клиентке қарым-қатынасының басқаларға өте ыңғайсыз жағдай туғызып отырғанын
айқын көрсетіп, оның басқа позицияға тұруы қажет екенін, шыдамды, байсалды
болуы қажет екенін көрсету. Өзін өзі мінез-құлқының сыйысымды, түсінгіштік
көрсеткіштері арқылы қорғауы қажет және мүмкін екенін көрсету.
в) Ақиқатқа сай келетін мінез-құлық көрсетуге үйрету. Ойын арқылы
балаға жайдары мінез көрсетіп, барлық жағдайларда ұнамды мінез сақтау
тәжірибесін қалыптастырады.
Барлық тренинг топттарының іс-ірекеті бірнеше кезеңде немесе фазада
жүреді:
I – бағдарлау кезеңі (2-3 кездесу барысында).
II – қайта құру кезеңі (4-7 кездесу барысында).
III – бекіту (жаңа меңгерген тәжірибені пысықтау) 2-3 рет.
I-кезеңде топтағылармен таныстыру тренингісі өткізіледі, танысу
барысында олардың бір-бірінен ешқандай қысылмастан еркін қарым-қатынас
жасауы ұйымдастырылады (балалар бір-бірімен танысып, кішкентайлар тобы
болса олардың іс-әрекеттерін ұйымдастыруға арналған ойыншықтар және басқа
қажетті материалдармен танысып, бір-бірімен ойнауын үлкендер ұйымдастыруы
керек, ал үлкендерге салондық ойындар, шай-кофе брейк барысында ауа райы,
базардағы бағалар т.с.с. ортақ тақырыптан бастап қызу әңгімелесуді
ұйымдастыру). Сонымен қатар, бағдарлау кезеңінде мінез-құлық ерекшеліктерін
зерттеп, коррекциялауды талап ететін қасиеттерді анықтау;
б) Баланың көңіл күйін көтеріп, өзін емін-еркін сезінетін жағдай
туғызу. Әр қатынасушы өзін өзі өте қауіпсіз жағдайда сезінуі керек
(кішкентайлар - ешкім мазақтамайтынына сенуі, үлкендер - ешкім сырын
басқаларға айтпайтынына сенуі, барлығы - жіберген қателеріне
жазаланбайтынына сенуі);
в) Топтың ішкі кайшылықтарын сыртқа шығаруға даярлау. Ол вербалды емес
карым-қатынас түрлерін қолданып бір-біріне жақындатады (дене терапиясы,
сәлемдесу рәсімі). Трениг барысында қолданылатын ермек ойындары, іскерлік
және шығармашылық ойындары әр адамның өз өмірінде орындайтын рольдер
репертуарын тиімді орындау жолдарын көрсететді. Бұл кезеңнің соңында топ
қалыптасуы аяқталады, сондықтан топтағылардың бір-біріне эмоционалдық
қатынасына қарай кішігірім топтар құруға болады.
ІІ-кезең – ренанструкциялық. Топтағылар бір-бірінен қысылмай, өздерін
емін еркін сезіне бастайды. Осы кезде психологтың топтағы тактикасы
өзгеріп, ол топтық тренингтің негізгі мақсатына негізделген және толық
бағынышты болады. Ол баланың (топқа келген ересек адамның) мінез-құлқы
сиымсыз екенін анық көрсетуге және клиенттің бұрынғы позициясының
жалғандығын дәлелдеуге бағытталған. Сондықтан бұл кезеңдегі карым-қатынас
барысында психолог клиентке оның өз мінез-құлқын өзгерту қажеттілігін жақсы
түсінетіндей жағдай туғызады.
Бұл жағдайда адамның ішкі кернеуі төмендеп, басқаларды түсінуі,
тілектестігі, жанашырлық белгісі анық байқалады. Көптеген сюжетті-рольді
ойындар қолданылып қарым-қатынас мәдениетінде орын алған жаңа көріністер
пысықталады. Коррекцияны ұйымдастырудың осы кезеңі ең қиын болып
есептеледі. Өйткені коррекцияланушы психикасында өте күрделі өзгерістер
пайда болады. Бұрынғы стереатиптер бұзылып, ішкі конфликтілер сыртқа
шығады. Осы кезеңде клиенттің психологқа деген негативизмі, қарсы шығуы,
агрессиясы көрініс беруі мүмкін.
Балалармен жүргізген топта ата-анасымен бірге шешілетін мәселелерді осы
эмоционалдық шиеленіс күшейген кезде жүргізген тиімді (шешесімен қызы,
әкесімен ұлы т.б. драматизация ойындары арқылы проблема тудырған
жағдайларды рольдерін ауыстырып көрсетіп беру арқылы қалыптасқан қарым-
қатынас стереотиптер жалған құндылықтарға негізделгенін көрсету арқылы
жүреді). Әр қатынасушы өзінің отбасындағы немесе басқа конфликт тудырған
ортадағы қарым-қатынас ерекшеліктеріне толық түсінуге жәрдем беретін
мәліметтер жиналады. Бұл кезеңнің соңында қатынасушылардың жан дүниесіндегі
бір-біріне қайшылас эмоциялар бәсеңдеп, баланың үлкендерге, оқытушыларға,
психологқа деген көзқарастары оңтайлану жағына қарай өзгереді. Оларды
сыйлау, қол ұшын беретін адамға деген сенім пайда болады.
Коррекцияланушының мінез кұлқандағы оң көсеткіштерді тұрақты етуге, оларды
пысықтауға психолог өте үлкен көңіл бөледі. Бала өзінің жаңа тәжірибесін
өмірге алып шығып, барлық жағдайда сақтауға шамасы келетініне сенуі қажет.
Психологтың коррекциялық жұмысты жүргізу техникасы осы іс-шаралардың әр
кезеңінде анықталған мақсаттарына сай жүргенде ғана ол осы функциясын толық
атқарады.
1.2. Жеткіншек жас кезеңіндегілерге психологиялық кеңес беру мен
психокоррекция жүргізудің қажеттілігі
Психологиялық кеңес беру мен психокоррекция жүргізу қажеттілігі барлық
жас кезеңдерінде орын алады. Дегенмен жеткіншек жас кезеңінде мінез
ерекшеліктері қалыптасып, оның өмірлік максатқа байланысты бола бастайтыны,
өмірге деген көзқарасы және бағыттылығымен байланысты екендігі анықталған.
Сондықтан психологиялық қызметтің осы бағыттағы жұмыстарының басым
көпшілігі жеткіншек жас кезеңіндегілерге көмек көрсетумен байланысты
ұйымдастырылады.
Адамның мінезінің қалыптасуына отбасы, қоршаған ортадағы жетекші салт-
дәстүр мен әдет-ғұрып, өзінің қарым-қатынас жасайтын кіші тобы, сынып
оқушылары, жолдастар мен достар, оқыған кітап, көрген кино кейіпкерлері
үлкен әсерін тигізеді. Өйткені адам басқаларға қарап, олардың тәжірибесін
меңгеріп адам болады. Әсіресе жеткіншек жас кезеңіндегі ағзаның қайта
құрылуы мінез ерекшеліктерінің қалыптасуына және мінез-құлық
стереотиптерінің қалыптасып сол адамға тән қарым-қатынас ерекшелігі болып
қалуына негіз болады.
Жеткіншектің ересектік белгілерді қабылдауда соларға теңелсем дейтін
үлгілердің алуан түрлі болуына байланысты. Қалыптасатын өмірлік
құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке басының қалыптасуының жалпы
бағыты көбінесе белгілі бір үлгілерге бағдарлануға байланысты болады. Осы
үлгіге негіз болатын ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән белгілері мен
мінез-құлық мәнерлері, кейбір өздеріне тән ерекшеліктері болғандықтан
балалармен салыстырғандағы артықшылық жағдайлары неғұрлым айқын көрінетін
ересектіктің сыртқы белгілері жеткіншектер үшін тартымды болып көрінеді.
Олар – темекі тарту, карта ойнау, шарап ішу, сөйлеу мәнері, киім мен шаш
қоюдағы ересектерге тән мода сәндік, опа-далап, әсемдік заттар, қылымсу
тәсілдері, дем алу, көңіл көтеру, ілтипат білдіру т.б. тәсілдерін
басшылыққа алады. Сигарет ұстаған бала өзіне-өзі ересек болып көрінеді,
төңірегіндегілерге де солай болып көрінемін деп ойлайды. Жеткіншек үшін
ересек еркектің немесе әйелдің мұндай белгілерін қабылдау оның өзінің
ересектігін көрсетудің өзінде сондай сенімді орнықтырудың амалы. Барлық
ересектерге тән қасиеттерді балалармен еліктеу арқылы қабылданады. Мұның
өзі ересектікке жетудің ең оңай тәсілі болып табылады, ал жеткіншек үшін
оның өзінің ересектігін айналасындағыларға байқатқызатын маңызды әдісі.
Сондықтан оның мұндай формасы өте кең тараған ерекше тұрақты болады және
жеткіншектерде көбінесе бірінші кезекте орын алады да, оның жағымсыз екенін
балаларға ұғындыру қиынға соғады.
Өзінің келбетін сәнді үлгілерге (модаға) ұқсас етіп шығаруға тырысу
түріндегі өзін әдемі етіп көрсету қамын ойлау әсіресе қыз балаларда өте көп
уақыт алуы мүмкін. Кейбір жеткіншектер 5 сыныптан бастап-ақ жолдастарының
көмегімен сәнді болып жүрген билерді үйрене бастайды. Балалар үшін ұнату
көріністері балалық түрде болмай, ересектерге ұқсас болғаны,
кездесулер, дәстүрлі формаларда ілтипат белгілері болғаны, би билеп, шарап
ішетін кештер өткізілгені маңызды бола бастайды. Мұндай жағдайларда
жеткіншектер әуелде өздерін, көбінесе, ыңғайсыз сезінеді: айтатын сөздері
де болмайды, өздерін қалай ұстауды да білмейді, алайда мінез-құлықтың,
қарым-қатынастың, көңіл көтерудің белгілі бір формасын сақтаудың өздігінен
алғанда бірінші дәрежелі маңызы болады. Тұтастай алғанда балалар көбінесе
студенттерге қарап бағдарланады, кинодан, телевизордан, көшеде көргеніне
еліктейді. Көпшілікке тараған нәрсе игеріледі (жұрттың бәрі осылай
істейді, бұл сән) және осыған сай үлгілер бағалау мен өзін-өзі
бағалаудың өлшемдеріне айналады. Сәнге, биге, кездесулерге, кештерге
әуестену дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін. Мұның әсіресе 7-8 сыныптарда
жеткіншектердің белгілі бір тобтары өмірінің маңызды мәніне айналуы
әжептеуір жиі кездеседі. Алайда өзінің сырт келбетіне және басқа жынысқа
зейін қоюы басқаша, ересектерге еліктемей де шығуы мүмкін.
Жеткіншектерде жоғары сыныптағылар немесе басқа балалар нақты үлгілер
болатыны жиі кездеседі. Әдетте жеткіншектерді ересектер өмірінің азды-көпті
тыйым салынған жақтарына баулитындар, оларға өздерінше мұғалім,
үйретуші болатындар нақ солар болады. Юристердің айтуы бойынша,
жеткіншектердің қарым-қатынастарының негізі бос уақытты өткізу мәдениетінің
төмендігі деген пікір, көңілді, жеңіл өмір стиліне еліктеу өте қауіпті
болып шығады. Бұл орайда оқу жеткіншектің өмірінде әдетте маңызды орын
алмайды, танымдық ынта жоғалады, сөйтіп өзіне сәйкес өмірлік
құндылықтарымен қоса уақытты көңілді өткізу деген өзіне тән ерекше ниет
бекиді. Уақытты бұлай өткізуге ақшаның қажет болуы право тәртібін
бұзушылықтардың себебіне айналуы мүмкін. Қазіргі бар мәліметтерге
қарағанда, жасы жетпей право тәртібін бұзушылардың көбінің бос уақытын
өткізу мәдениеті төмен болады. Ересектіктің дамуындағы мұндай бағыт - өте-
мөте жағымсыз бағыт.
Алайда ненің де болса өз бастауы бар, жағымсыз жайлардың да алғашқы
түйіншектері жеткіншектік жақтың басында пайда болуы мүмкін. Ең кіші
жеткіншектердің класын сырт пішінінің ересектігі айқын аңғарылатын
балалардыц дүрліктіріп жүретіні жиі болады. Олардың ішінде есейіп кеткендер
де көп болады. Мұндай балаларды кластастары қалғандарымен салыстырғанда
ересектер деп түсінеді, нақ осы себептен де оларға барынша ықыластанады.
Біреулері оларды жазғырса, енді біреулері оларға теңесуге әрекеттенеді,
олармен әбден жақындасуға тырысады. Мұның өзі тәрбиешілер үшін тікелей
дабыл болуы керек: ересектіктің мұндай жағымсыз көріністерін дереу әйгілеп,
жеткіншектерде ересектіктің құндылық мазмұны туралы, шынайы сыйластық пен
беделдің негіздері туралы дұрыс ұғым қалыптастыру қажет.
Нағыз еркектің қасиеттеріне теңесу жеткіншектердің дамуындағы енді
бір бағыт. Жеткіншектер ер балалардың мұратқа сай келетін ер адамның -
нағыз еркектің қасиеттерінің белгілі бір мазмұнына белсенді түрде бағдар
алуымен байланысты. Мұның өзі, бір жағынан — күш, ерік, батылдық, ерлік,
төзімділік; екінші жағынан — достыққа берілуі, достарына және жолдастарына
адалдық көрсетуі. Жеткіншектердің М.Ридтің, Ф.Купердің, А.Дюманың,
Ж.Верннің романдарына, Ұлы Отан соғысының каһармандары туралы шығармаларға,
ақыр соңында ғажайып оқиғалы әдебиетке, қаһармандық және детективтік
мазмұндағы кинофильмдерге жеткіншектердің ондаған жылдар бойы ықылас
қоюының бәсеңдеуі әлдеқалай емес. Мұның себебі көбінесе мынада: мұндай
шығармалардың қаһармандары нағыз ердің қасиеттерінің бүкіл жиынтығы
немесе олардың мәнді бір бөлігі деп қабылдау, ата-бабалардың ерлігін
көрсету. Мұндай қаһармандар қазіргі жастарды сүйсіндіріп таңдандырмайды,
сондықтан олар еліктеудің және өзін-өзі тәрбиелеудің үлгілеріне айналмайды.
Жеткіншектер әкесінің, ағасының, жақын танысының осындай қасиеттерін мақтан
етеді, оларға ұқсауға тырысады, олардың қасиеттері туралы сүйсіне
әңгімелейді, ал тарихи және әдеби кейіпкерлердің тәрбиелік мәні өте төмен
болып кетті.
Балалардың арасында күштілігімен, батылдығымен, ептілігімен, спорттық
іскерліктерімен көзге түсетін құрдасы да жеткіншекке үлгі болуы мүмкін.
Мұндай балалар өте-мөте белгілі болады, ал мұның үстіне олар жақсы жолдас
болса, олардың беделі өте жоғары болуы мүмкін. Қорқақтықтың көріністері
үзілді-кесілді айыпталады. Өзінің батылдығын көрсету үшін жеткіншек шектен
асқан істерге, ал кейде қоғамдық жағымсыз істерге де тәуекелге баруы
мүмкін. Дене күші жоғары бағаланады. Кейде сыныпта немесе бір топ баланың
ішінде барлық балалар кімнің күші кімнен асып түсетінін біледі, соны
көрсету үшін сайыстарға да түседі. Жеткіншектер өздерінің дене күшінің
өсуіне өте сергек қарайды. Олар күресіп, күш сынасқанды жақсы көреді.
Күрестің алуан түрлері жұрттың алдында өтеді. Кейбір балалардың
төбелесқойлығы көбіне біреуден өзінің күші басым екенін дәлелдеуге
тырысумен байланысты. Жолдастары сыйлайтын болуы үшін жеткіншек өзі айтатын
ерлік қасиеттерінің әр түрлі көріністеріне өзінің қатынасу шамасын едәуір
асыра көрсетуі мүмкін.
Бұл тұрғыдан жоғары баға, алу жеткіншек үшін өте маңызды. Ол былай
тұрсын, жолдастары өзін әлсіз, жасқаншақ, қыз құрлы жоқ деп ойламасын
деп жеткіншек өзі дұрыс емес, әділетсіздік, қаталдық деп санайтын қылық
жасауы немесе сондай коллективтік істерге қатынасуы мүмкін. Ол өзін де,
жолдастарын да іштей айыптауы мүмкін, бірақ ашық наразылық айтуға көбіне
батылы бармайды. Өздерінің қылмысты мақсаттарын жүзеге асыру үшін құқық
тәртібін бұзушылар (жасы жетпегендері де, ересектері де) жеткіншек ер
балалардың нақ осы ер болып көрінсем деген ниетін пайдаланады.
Ер балалардың бірсыпырасы 6 сыныптан бастап әр түрлі жаттығулар арқылы
өздерінің күші мен ерік-жігерін дамыта бастайды. Өзін-өзі тәрбиелеу құралы
спортпен шұғылдану болады. Жетінші, сегізінші кластағылар ер мінезді
адамдардың спорты деп боксқа ерекше қызығады. Бірінші кезеңде
жеткіншектердің өз қылықтарын билеуге ұмтылуы кейбір жағдайларда қорқынышын
жеңуге, сондай-ақ бір нәрсені істегісі келмеуін жеңуге тырысуға ұласады.
Біріншісі, әдетте, өзінің күшін, еркін, батылдығын әр түрлі амалдармен
сынауға, бұл қасиеттерін дамыту үшін әр түрлі жаттығуларға ұласады (кейде
олар денсаулығы мен өміріне қауіпті де болуы мүмкін), екіншісі – режим
белгілеуден көрінеді. Әуелде болмай қалмайтын сәтсіздіктер жеткіншектің
көңілін суытып, өзінің кемшіліктерін жою мүмкіндіктеріне сенімсіздік
туғызуы мүмкін. Бұл уақытта жеткіншекке ересектің көмегі өте қажет; ол
жеткіншекке нақты міндеттерді бөлуге, оларды орындаудың дұрыс амалдарын,
кезеңдік іс-әрекеттерді тұрақты іс-әрекетке айналдыратын әдістерді табуға
көмектесуі керек. 7-8 сыныптарда кейбір жеткіншектер өзін-өзі тәрбиелеудің
осы неғұрлым жоғары сатысына өздігінен етеді. Сөйтіп, ол әр түрлі сипаттағы
міндеттері күрделілене түскен күнделікті ұйымдастырылған іс-әрекетке
айналады.
Жеткіншектік шақта ер балалардың көпшілігінде ерлік қасиеттері ересек
адамды, жолдасын, өзін бағалаудың мәнді критерийі болады, жеке басының
құнды қасиеттерінің өзіне тән ерекше категориясына айналады; осылар арқылы
әдетте спортпен байланысты ынта мен ұнамды іс-әрекеттердің тұрақты тобы
анықталады. Әр алуан жеткіншектерде басқалардың арасындағы бұл
құндылықтардың алатын орны әр түрлі әрі көбіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әсері тақырыбында дайындалған ________________________ диплом жұмысына
П I К I Р
Диплом жұмысының кіріспе бөлімінде зерттеу жұмысының өзектілігі,
мақсаты, міндеттері, зерттеу жұмысының объектісімен пәндері дұрыс
анықталған. Зерттеу жұмысының әдістері, әдістемелері, теориялық және
практикалық құндылығы дәлелді қойылған.
____________________ өзінің дипломдық зерттеу жұмысында моно,
полиэтникалық ортада қызмет ететін мұғалімдерде этникалық өзіндік санадағы
этникалық бірдейлікпен, топтауырындардың ерекшеліктері болатындығын,
полиэтноортадағы этноаффемациялық тенденцияның айқындығына қарағанда,
моноэтникалық ортадағы этноаффимациялық тенденцияның айқындығы төмен
болатындығын, жеткіншектердің этникалық өзіндік санасының дамуы
мұғалімдердің өзіндік санасына байланысты болатындығын, этнопсихологиялық
ағарту жұмысы мұғалімдердің этнопсихологиялық ерекшеліктерін жете түсінуге
мүмкіндік беретіндігін теориялық және эксперименттік тұрғыда дәйекті
түсіндіре білген студент алдына қойған міндеттерін шеше алған деп айтуға
болады. Себебі, отандық және шетел әдебиеттеріндегі зерттелген мәселелерге
теориялық талдау жасаған, этникалық өзіндік сананың құрылымындағы этникалық
диффренциялданған белгілердің мәнін аша білген, этникалық бірдейліктің
құрамдас бөліктерін анықтай алған, әлеуметтік мәдени ортаның этникалық
өзіндік сана, құрылымындағы топтауырындардың онымен қызметін айқындай
білген, этнодифференциалданған белгілердің ішіндегі тілдің орнын, маңызын
көрсете білген, мұғалімдердің этноаффимациялық бағыттарын зерттеген, оларға
этнопсихологиялық ағарту жұмыстарын жүргізген.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері ретінде Л.С.Выготскийдің мәдени-
тарихи тұжырымдамасындағы өзіндік сана табиғатын Б.Ф.Пориневтің ұлттық
өзіндік туралы ережесін, А.Эриксонның идентификация тұжырымдамасын дұрыс
ала білген.
Қорыта келе ____________________ жазған диплом жұмысына біршама
аяқталған, теориялық, практикалық зерттеу жұмыстары жүргізілген ғылыми
жұмыс болып табылады.
______________ топ студенті _______________________ Мұғалімнің этникалық
өзіндік санасы және оның оқушылар психологиясына әсері тақырыбында жазған
диплом жұмысына ғылыми жетекшісінің берген
ПІКІР
___________________ Мұғалімнің этникалық өзіндік санасы және оның
оқушылар психологиясына әсері тақырыбында жазған диплом жұмысы қазіргі
кездегі қазақ ұлтының егемендігінің елеулігін дәлелдейтін, көпұлттық
ерекшеліктерін сипаттайтын жұмыс болып табылады. Студентің диплом жұмысы
мемлекеттік оқу бағдарламаларының талаптарына және тапсырмаға сәйкес
келеді. ______________ диплом жұмысы бойынша жасаған қорытындысы мұғалімнің
этникалық өзіндік санасының оқушылардың этникалық санасының қалыптасуына
зор әсер ететіндігі психологиялық, педагогикалық мәселелерді шеше алады.
Әртүрлі ұлттарда жұмыс істейтін мектептердегі мұғалімдермен бірқатар
эксперименттік жұмыстар жүргізген. Этнопсихологиялық ағарту жұмыстары
мектепте қолдануға өте тиімді. Диплом жұмысы біршама теориялық тұрғыда
дәлелденген, аяқталған жұмыс деп есептеймін.
Мазмұны
Кіріспе
1 бөлім. Психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізудің
теориялық негіздері
1.1. Психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізудің
технологиясы
1.2. Жеткіншек жас кезеңіндегілерге психологиялық кеңес беру мен
психокоррекция жургізудің қажеттілігі
2 бөлім. Оқушылардың проблемаларын диагностикалау және психокоррекция
жүргізу
2.1. Оқушылардың жекелік психологиялық қасиеттерін диагностикалау
әдістемелерін пайдалану ерекшеліктері
2.2. Диагностикалау нәтижесі бойынша психокоррекция жұмысын ұйымдастыру
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет алғашқы кезде балалар
үйінде және жетімдерге арналған мектеп-интернаттарда тәрбиеленетін балалрға
психологиялық көмек көрсетуден басталған. Өйткені өкімет үйлерінде
тәрбиеленушілер ата-ананың мейріміне бөлене алмағандықтан оларда
эмоционалдык депривация кеңінен орын алады. Балаларды осы жетімсіреу
жағдайынан шығаруға көмек көрсететін адам бұл мекемелерде өте қажет екені
анық. Сондықтан психологиялық қызметті ұйымдастырудың бастапқы кезеңінде
балалар үйлерінде қызмет аткаратын психологтар даярлауға үлкен көңіл
бөлінді. Осындай тәрбие орындарында балаларға психологиялық қызмет
көрсетудің максаты мен мазмұнын анықтаған ғалымдар А.Г.Асмолов,
А.А.Бодалев, Ф.Е.Василюк, Б.А.Вяткин, А.В.Забрамная, И.В.Дубровина,
Ю.М.Забродин, В.А.Иванников, Ю.С.Сыэрд, У.В.Ульенкова т.б. Осы мекемелерде
өсіп, оқитын балаларға психологиялық қызмет көрсетуге негіз ретінде
зерттеушілер мектеп-интернаттардың оқу-тәрбие жұмыстарына тән
ерекшеліктерін көрсеткен. Сонымен қатар психокоррекция отбасындағы қарым-
қатынастың бұзылуымен байланысты, кәсіби қызмет атқаратын жерлерге
адаптациядан өту т.с.с. мәселелерді шешуге ықпал жасау құралы ретінде де
пайдаланылады.
Психологияны адамдар өмір тәжірибесіне енгізу нәтижесінде оның көптеген
жетістіктерін пайдаланып адамдардың алдында тұрған қиын мәселелерді шешуге
ықпал жасауға мүмкіндік туды. Қазіргі кезде психологиялық кеңес беру және
психокоррекция жүргізу әдістері тек балалар үйінде ғана емес, барлық білім
беру мекемелерінде кеңінен пайдаланылатын қызмет болып келе жатыр.
Психологиялык кеңес беру терминін пайдалану және кеңес беру тәжірибесін
ұйымдастыру формалары алуан түрлі болғандықтан, психологиялық қызметтің бұл
түрін қолдану аймағын бір жақты көрсету қиын. Сонымен, психологиялық білім
қолданылатын кез келген салада кеңес беру психологиялық қызметті
ұйымдастыру формаларының бірі ретінде қолданады.
Психологтың кеңес беру және психокоррекция жасау жұмысының технологиясы
мен мазмұны әлі толық анықталмаған. Олардың үлгісін жасағандар А.А.Бодалев,
А.В.Забрамная психологиялық қасиеттердің бұзылуымен байланысты жүргізілетін
коррекциялардың негізін анықтап, пайдаланылатын әдіс-тәсілдер үлгілерін
жинақтаған. Сонымен қатар И.В.Дубровинана мен Л.И.Прихожан жасаған
Положение о школьной психологической службе деген еңбектерінде жалпы
білім беретін мектепте психикасы және әлеуметтік жағдайы нормадағы
балалармен жүргізетін псхологиялық кеңес беру және интеллектуалдық
қабілетін жоғарылату үшін психокоррекцияны ұйымдастыру жолдарын көрсеткен.
Мектеп психологиялық қызметі арқылы балалардың психологиялық
проблемаларын шешу жолдарының бірі – психологиялық кеңес беру және
психокоррекцияны ұйымдастыру болғандықтан осы мәселені жан-жақты зерттеу
үшін дипломдық зерттеу тақырыбын: Психологиялық кеңес беру психокоррекция
жұмыстарын ұйымдастыру деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологиялық қызметінің мазмұны.
Зерттеу мақсаты: мектеп психологі жұмысындағы кеңес беру мен түзету-
дамыту жұмыстарының ерекшеліктеріне сүйене отырып оны жүргізу әдіс-
тәсілдерін пайдалану жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметті ұйымдастыру және
психологиялық кеңес беру, түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу проблемасы
бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау;
- мектеп психологі қызметінде психокорррекциялық және психологиялық
кеңес беруді ұйымдастыруға арналған әдістемелерді іріктеп алып, оларды
жүйеге келтіру;
- мектеп оқушыларының жекелік психологиялық қасиеттерін зерттеп,
ауытқуы байқалған балаларға көмек көрсету жолдарын анықтау.
Зерттеу базасы: Шымкент қаласынығы Н.Оңдасынов атындағы № 38 мектеп-
гимназиясы.
Зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу әдістері
қолданылды: психологиялық ғылыми еңбектерді теориялық талдау арқылы
психологиялық кеңес беру мен психокоррекция жүргізу негіздерін анықтау,
окушылардың жекелік қасиеттерін зерттеуге Айзенк, Стреляу, Басса-Дарки,
Филипс, пиктограмма тестерін пайдалану жолдарын үйрену, жиналған
мәліметтерді талдау, нәтижелері бойынша психокоррекция және психологиялық
кеңес беру жұмыстарын жүргізу.
Жоспарланған зерттеу жұмысы екі кезеңде ұйымдастырылды.
Бірінші кезеңде зерттеу жұмысының тақырыбы анықталап, тақырып бойынша
ғылыми-әдістемелік әдебиеттер талданды, тақырыпқа сай мектеп оқушыларының
психологиялық ерекшеліктері зерттелінді, нәтижелерін талдау арқылы олардың
психологиялық мінездемелері жасалды, дамуында ауытқуы бар балалармен
психологиялық кеңес беру, психокоррекциялық жұмыстар ұйымдастырылды.
Екінші кезеңде психологиялық кеңес беру және психокоррекциялық
әдістердің пайда болуын, оларды жүргізу технологиясы зерттелініп, орта
білім беретін мектептердегі психологиялық қызметінің мазмұны туралы
ұсыныстар және психокоррекциялық зерттеу жүргізуге негіз болатын
әдістемелер жүйеге келтірілді. Жиналған материалдар жүйеге келтіріліп
диплом жұмысының тексті жазылды.
Диплом жұмысы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 бөлім. Психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізудің теориялық
негіздері
1.1. Психологиялық кеңес беру және коррекция жүргізудің технологиясы
Білім беру саласындағы психологиялық қызмет көрсету проблемаларын
зерттеуші И.В.Дубровинаның жетекшілігімен А.А.Андреева, Ф.Е.Василюк,
Б.А.Вяткин, В.В.Давыдов, Ю.М.Забродин, Н.И.Обозов, Н.Н.Толстых,
А.М.Прихожан т.б. балаларға психологиялық қызмет көрсету мазмұны және
психологиялық қасиеттерді коррекциялау жолдары анықталды.
Психологияда жеке адамның психологиялық қасиеттері мен таным
процестерін өңдеуге пайдаланылатын әдістемелр жиынтығы мен технологиясын
психокоррекция деп пайдаланады. Оларды баланың жас ерекшеліктеріне
байланысты және отбасы проблемаларына байланысты сыныптастырып,
жинақтағандардың бірі А.А.Бодалев және оның зерханасында істейтін ғалымдар
болды. Психологиялык кеңес беру жұмысының мазмұны мектепке дейінгілерге,
бастауыш сынып оқушыларына және жоғары сыныптағыларға деп жіктеліп
көрсетілді.
Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет қызметті ұйымдастыру
балалар үйі мен мектеп интернаттарда басталған. Өйткені өкімет үйлерінде
тәрбиеленушілер ата-ананың мейріміне бөлене алмай, жетімсіреу дағдайынан
шығаруға көмек көрсететін адам бұл мехемелерде өте қажет екені анық. Бұл
мекемелердегі психологиялық қызметтің мақсаты мен мазмұнын анықтаушылар
А.Г.Асмолов, А.А.Бодалев, Ф.Е.Василюк, Б.А.Вяткин, В.В.Давыдов,
И.В.Дубровина, Ю.іМ.Забродин, В.А.Иванников, Ю.С.Сыэрд, У.В.Ульенкова т.б.
ғалымдар психологиялық зерттеу жүргізу әдістемелерін нақты көрсетумен қатар
психокоррекциялық жұмыстарды жүргізу жолдарын көрсеткен. Балалар үйінде
және жетімдерге арналған интернаттардың өздеріне тән ерекшеліктері бар. Осы
мекемелерде окитын балаларға психологиялық қызмет көрсетуге негіз ретінде
зерттеушілер осы оқу орындарының келесі ерекшеліктерін көрсеткен:
- мемлекеттік мекемелерге түскен балалардың жекелік ерекшеліктері;
- олардың тәрбиеленіп отырған ортасына тән әлеуметтік жағдайлар;
- мемелекеттік тәрбие мекемелеріне тән оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру
ерекшеліктері;
- кішкентайлар мен жеткіншектердің дамуындағы жас ерекшеліктері;
- мекемелерде тәрбиеленетін балалардың мінез-кұлық ерекшеліктері.
Балалар үйі мен интернаттарға тән осы ерекшеліктеріне байланысты осы
мекемелердегі балаларға психологиялық қызмет көрсету проблемалары кеңінен
зерттеліне бастады. Кейінгі кезеңде психологиялық қызмет көрсету жалпы
білім беретін мектептер тәжірибесіне ендірілді. Қазіргі кезде мектептердің
барлық түрлерінде психологиялық қызметті ұйымдастыру мәселесі
карастырылған. Психологиялық қызметтің мазмұны, мақсаты мен міндеттері
анықталу барысында психологиялық кеңес беру және түзету-дамыту
(психокоррекция) жұмыстарын жүргізу білім беру жүйесіндегі психологиялык
қызмет көрсетудің бір саласы болып орын алды.
Психологиялық қызмет көрсету барысында психологиялық кеңес беру және
психокоррекцияны ұйымдастыру үлгілері және балаларды зерттеуге
пайдаланылатын әдіс-тәсілдер жүйесі қазіргі кезде жан-жақты зерттелінген
және зерттеліну үстінде. Бұрынғы Кеңес бойынша бұл қызметтің негізін
құрушылар И.В.Дубровина, З.А.Малькова, В.М.Вульфсон, К.Р.Рональдо,
Г.Б.Радионов, И.А.Соколова, А.С.Овчинников, И.О.Татур, М.Р.Битянова,
Л.И.Прихожан, Р.С.Немов, В.Г.Гильбух, Е.И.Рогов, Р.Римский, С.Римская т.б.
ғалымдар. Олар өз еңбектерінде психолог қызметінің мақсаты мен міндеттері,
психологиялық қызметтің моделі, мектегі психологиялық қызметтің мазмұны мен
зерттеу жүргізуде пайдаланылатын әдістемелері анықталған. Бұл ұсыныстардың
негізгі қағидалары мектеп психологиялық қызметінде кеңінен қолданылып жүр.
Сонымен катар әр жас кезеңінің өзіне тән көптеген ерекшеліктері бар.
Жеткіншек жас кезеңі психолог қызметінде ерекше орын алатындығы
дәлелденген. Сондықтан осы жас кезеңіндегі балалармен жұмыс жүргізгенде
психокоррекция элементтері және психологиялық кеңес беру қызметі жиі орын
алады.
А.С.Спиваковская отбасындағы және мектептегі қарым-қатынастардың
ерекшеліктерін зерттеу нәтижесінде оның балаға позитивті және негативті
әсерлерін, психологиялық отбасылық климатын театр, санатория, қамал,
вулкан, маскарад деп сыныптастырған. Осы жағдайлар балалардың
психологиялық дамуына өзінің теріс әсерін тигізсе оның мінез-құлқында
акцентуация ерекше орын алатыны анықталған. Сонымен қатар баланың
психологиялық дамуына көптеген себептер әсерін тигізеді. А.С.Спиваковская
келесі факторларға үлкен көңіл аударуды талап етеді:
1. Соматикалық аурулар және ауыр жарақаттар. Хроникалық -соматикалық
аурулар дұрыс емес тәрбиеге байланысты жеткіншектерде толық емес сезімді
болдыруы мүмкін.
2. Жеткіншектік қатарларымен дұрыс қатынас жасамауы, қатарластарымен
дұрыс достық қатынасты құра алмау, оларда даралық аномалды дамуды туғызады.
Бала дамуындағы психологиялық бейнесінде орын алатын ауытқуларды
түзетуге және жағымды қасиеттерін дамытуға арналған арнайы іс-шараларды
ұйымдастыру және өткізу психологқа жүктеледі. Бұл шаралар психологиялық
кеңес беру және психокоррекция жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Психологиялық кеңес беру және психокоррекцияны жүргізудің технологиясын
жасағандардың бірі А.А.Бодалев. Ол отбасындағы қарым-қатынастың бұзылуын
зерттеу негізінде және осы жағдайды нормаға жақындату ерекшеліктерін
түзетуге арналған психокоррекция технологиясын жасап, оның психологиялық
кеңес беру жұмысымен ортақ жерлері өте көп екендігін көрсеткен. Сондықтан
біз түзету-дамыту жұмысының осы екі түрін ұштастырып пайдалану
ерекшеліктерін жиі қолданған тиімді деп таптық. Психологиялық кеңес беру
барысында көзделінетін негізгі мақсат –психологиялық проблемасы бар
адамдарға осы проблеманы тудырған мәселелерін талдау арқылы оған негіз
болған себебін түсіндіріп беру. Осы түсіндіру барысында клиент өзінің
позициясының дұрыс емес екендігіне көзі жетсе проблема шешіледі. Ал
психокеррекция барысында адамның мінез-құлқы мен психологиялық қасиеттерін
өзгерту мақсатымен арнайы әсер етіп, оның шыжырман жағдайдағы өзін-өзі
ұстау стилі ыңғайсыздығын көрсетіп, бұл жағдайдан шығу жолын бірге іздеп
табу.
Баланың жас ерекшеліктеріне және алдында тұрған проблемасына байланысты
психологиялық кеңес беру және психокоррекция жүргізу реті және
пайдаланылатын әдіс-тәсілдері анықталады. Психологиялық кеңес беру және
психокеррекциялык жұмыс жүргізу өте күрделі жүйе болып табылады. Оны
ұйымдастыру жолдарын зерттеушілер қызмет көрсетудің бұл түрін бірнеше
блоктарға бөліп жүргізген дұрыс деп табады. Әр блоктың өзіне тән міндеттері
бар, сондықтан оның мән-мағнасын ашып көрсеткен жөн.
І-блок - психодиагностикалық. Бұл кезеңде баланың психологиялық
қасиеттерінің дамуы бағаланып, ол нормаға сайлығы, немесе ауытқуы бар болса
ол ауыткулардың себебі анықталып, ыңғайсыз жағдайға алып келген факторлар
талданады және бала өміріндегі олардың орны анықталады. Шытырман жағдай
зонасы отбасы, құрбылар ортасы, жұмыс орны, оқитын мектебі т.с.с. жерлер
болуы мүмкін (сол адамның өмір сүру ортасы). Осы жағдайды тудырған ортаны
анықтаудың мэні өте терең.
ІІ-блок - бағыт беру деп аталады. Бұл кезеңде клиенттің психологиялық
жағдайы өзімен бірге отырып талданылады және ол психологиялық кеңес беру
жұмыстарына катынасуы. психокоррекциялық жұмыс жүргізу қажет екендігіне
сендіріліп, ол жұмыстың ерекшеліктері түсіндіріледі. Психокоррекция
көптеген құбылмалы жағдайларға байланысты жүретін әдіс.
Оның ішінде коррекцияның тиімді болуына келесі құбылыстардың әсері өте
үлкен:
а) психолог пен коррекцияға қатынасушылар арасындағы байланыстың
қалыптасуы (ұштасып, түйісіп, біртұтастай қызмет атқаруды талап етеді). Бұл
байланыс құбылмалы. Өйткені ол қатынасушылардың психологқа сеніміне
байланысты өзгеріп тұрады.
б) қатынасып отырғандардың психологка және бір-біріне сенуі, осы
сенімнің күшеюі, оны білдіруі. Бұл құбылыска байланысты әркім өз сырын ашып
айтады немесе түйсініп қалады.
в) Сенімнің артуы. Клиенттің позитивтік нәтижеге жететінін түсінуінің
белгісі болып табылады.
Баланың проблемасы отбасындағы қарым-қатынастың бұзылуымен байланысты
болса коррекциялық жұмыс балалармен және олардың ата-аналарымен, немесе
оларды тәрбиелеуші үлкендермен параллель жүргізіледі. Психокоррекциялық
жұмыстың міндеттері коррекция жүргізуді талап еткен адам немесе топ
ерекшеліктеріне байланысты анықталады. Олар келесі мағынада болуы мүмкін:
- баланың дамуындағы психологиялық ауытқуларды қалыптасқан талаптарға
сай келтіру;
- мінез-құлықта қалыптасқан жағымсыз құрылыстарды бұзып, оның жағымды
көріністері басым болатындай етіп қайта кұру;
- мінез-құлықта көрініс беретін жағымсыз стереотиптерді және оның
эмоционпалдық көрініс беру формаларын өзгерту;
- жалпы даму барысын реконструкциялау (құрылымын өңдеу);
- ізгі ниетті қарым-қатынас тәжірибесін қалыптастыру.
Көбінесе коррекцияны адам өміріне үлкен роль атқаратын іс-әрекеттер
түрінде ұйымдастырылады. Адам өмірінің барлық жас кезеңдерінде маңыздылығын
сақтайтын, әсерлілігі өте жоғары болып табылатын ойын әрекеттің орны
ерекше. Балалар үшін ойын өмір сүрудің, әлеуметтік тәжірибені меңгерудің
негізгі түрі, ал үлкендер үшін өздерінің балалық Менін шақырып,
басқалардың, әсіресе балалардың қылықтарын тереңірек түсінуге мүмкіндік
береді. Сондықтан ойын коррекциясы психологиялық қызмет көрсету
тәжірибесінде кеңінен қолданылады.
Коррекциялык ойын барысында келесі мәселелер шешіледі.
1. Балалар ойнау барысында басқа адамдарға деген сезімін көрсетудің
жаңа формаларын меңгереді.
2. Басқа адамдарға, үлкендер, кішілер және құрбыларына, өз-өзіне деген
көзқарасы ақикатқа жақындатылады, өзін-өзі және басқаларды бағалауға,
сыйлауға үйренеді.
3. Өзіне деген сенімі нығайады.
4. Құрбы-құрдастарымен қарым-қатынас жасау тәжірибесі қалыптасады.
5. Ойын - іскерлікке, қарым-қатынастың жаңа түрлеріне жаттықтырады.
6. Балаларды сыйлап, олардың пікірімен санаса қатынас жасау арқылы
олардың санасына кішігірім өзгерістер ендіріп, олардың дербес болуға, өз
бетімен қажетті мәселелерді шешуге шамасы келетініне сендіреді.
Үлкендер, кішкентайлар кемесе аралас топтарда пайдаланылатын
коррекциялык ойындар іскерлік ойындар, ермек ойындардының көптеген ортақ
көрсеткіштері бар, сонымен бірге әр коррекциялық топта жүргізілетін ойындар
өзіндік ерекшеліктермен сипатталады. Дегенмен коррекциялалық ойындарды
қандай топта пайдаланғанда да олардың ортақ көрсеткіштерінің бар. Олар
келесі:
1. Бірінші талап - коррекция жүргізу үшін оны ұйымдастырған ортаның
коррекцияға әсерін тигізетіндей ерекшеліктері болуға тиісті. Кішкентай
балалармен коррекция арнайы жабдықталған ойын бөлмелерінде жүргізіледі.
Үлкендермен де осындай бөлмеде ұйымдастыруға болады. Коррекциялық
топтардағы қарым-қатынастың ең үлкен ерекшелігі - баланың іс-әрекеттерін
ұйымдастыру барысында оларға ешқандай тыйым салмау, нормативтармен
таныстырмау, әркімге өзінің шығармашылық қабілетін көрсетуге мүмкіндік
беру.
2. Екінші талап - қарым-қатынас ерекшелігі байқалған бала немесе үлкен
клиент өміріндегі кысым көріп жүрген шарттардан шығуына жәрдем беретіндей
болуға тиіс. Өйткені қарым-қатынаста шиеленіс туған өмір сүру зонасындағы
байланыстар мінез-құлықтың жағымсыз көріністері конфликтінің негізгі себебі
болуы мүмкін. Сондықтан тілектестікке негізделген қарым-қатынас тәжірибесі
қалыптасу барысында ол адам өзінің басқаларға деген бұрынғы қырсық
мінезінің өрескіл, ыңғайсыз екеніне түсінеді және коррекциялық ойындар
барысында ізгі ниетті қарым-қатынастың басқаларға жағымды, сыйысымды
болудың негізгі жолы екенін көрсетеді және басқалармен мәдениетті
араласудың жаңа түрін іздеуді талап етеді. Осы ізденіс табысты болу үшін
жаңа жағдайдағы қарым-қатынас түрілерінің дұрыс үлгісін көрсетуге тиіс. Бұл
міндетті шешу үшін коррекциялық топта келесі шарттар сақталуы керек:
а) үлкендер мен кішкентайлардың қарым-катынасы жайбарақат, тілектестік
негізінде жүреді;
б) ешкім ешкімді сынап, мін айтып, айыптап отырмайды;
в) шектеу шектеулі, жіберілген қателіктер үшін ұрсу, ескерту айту,
жазалау жоқ;
г) барлық қатынасушылар өздерін емін-еркін сезінуге мүмкіндік
туғызылады.
Ойын коррекциясын ұйымдастыру барысында, психологиялық кеңес беру үшін
күрделі мәселелерді талдауға арналған сұрақтар шектеулі болады және ғылыми
терминдер өте аз пайдаланып, сөйлемдер құрылым жағынан өте қарапайым
болады. Мысалы: Неге сіз баскаша ойлайсыз? Онда тұрған не бар екен?
Мәселесіні шеше алмай жүрген адамға кей кезде кішкентай түрткі керек.
Сондықтан жетелеме сұрақтар кеңінен пайдаланылады, ал олар мағналық және
кұрылымдық жағынан қарапайымдылығымен тартымды болады.
3. Үшінші талап - қатнасушынын проблемасын диагностикалау және
коррекциялау барысында оларға өзінің жағдайы туралы ойын тұжырымдап, мән
мағнасын толық ашуға, оған өзі түсінетіндей етіп айтқызу. Бұл әдістің
ерекшелігі – адам жағдайды үстіртін талдаудан біртіндеп мәселеге терең
үңіліп, оның түбірін, болашаққа әсерін т.б. көрсеткіштерін бір-бірімен
салыстырып, ұштастырып талдауға мүмкіндік береді. Мысалы: келін-ене
проблемасында, келін өзін бөтен сезінуі мүмкін. Енесі оның барлық істеген
жұмысына сын көзбен қарайды. Келін өзін-өзі бөтен және жаңа отбасында
қабылданбаған адаммын деп ойлайды, нәтижесінде келін өзін-өзі ыңғайсыз
сезінеді.
Келіннің ойын тұжырымдау үшін келесі мәселені талдауға болады. Келін
кім үшін сол отбасына келді? Кімге керек екендігін толық түсініп сезінеді
ме?
4. Төртінші талап - өзінше талдау әдісін пайдалану (интерпретация). Бұл
өте күрделі техника. Оны тиімді қолдану үшін келесі жағдайларды ескеру
қажет:
- клиенттің интерпретацияны қабылдауға, түсінуге даярлығы;
- бұл әдістемені интерпретацияны қолдануға ыңғайлы жағдай орын алғанда
пайдалану.
Жағдайды өзінше талдау қысқа ұжым ішінде, клиентке өте түсінікті
сөздермен айтылу қажет.
5. Бесінші талап - өз сөзімен басқаларға түсіндіріп айтып бере алу
(перепрацирование).
Клиенттің айтқан шағымын психолог өзінше талқылап, оның оң-теріс жағын
ашып береді. Осы талдау барысында психолог клиентке өмірде неше түрлі
жағдайлар болатынын және барлық болған оқиғаның жақсылығы бар екенін
көрсетеді. Немесе жағымсыз нәрсенің әсері клиенттің бағалауынан әлде қайда
төмен екенін дәлелдеп береді.
Мысалы: баласы оқуды тастап кеткен. Психолог ата-анаға баласының оқуды
тастаған себебі мамандығы оның ойына сай келмеген болуы керек, сондықтан ол
өз жолын іздеп тапқысы келгенін түсіндіру қажет. Сонымен, эмоционалдық
жағдайды талдау ұстанымы құралымы өте күрделі және бірнеше бөліктеп
тұратынын анықтап алуы керек екен. Эмоциялық жағдайды талау ұстанымына сай
психологиялык кеңесті ұйымдастыру ең күрделі жұмыстардың бірі болып
табылады.
6. Алтыншы талап - клиентпен карым-қатынас жалғасын қалыптастыру.
Психокоррекция жұмысы аяқталғаннан соң клиенттер мен психолог арасындағы
қатынастар жалғасуы керек. Посттренингтік кездесу барысында клиенттермен
кездесулер тақырыптық кештер, бітірушілер кездесулері, туған күндерде
кездесу, еретеңгіліктер т.с.с. ұйымдастырылуы мүмкін. Бұл жалғастың негізгі
мақсаты тренинг барысында қалыптасқан қарым-қатынас тәжірибесін және
стереотиптерді оңтайландыру жұмысын пысықтау. Мұндай кездесулер екі-үш рет
болғаны дұрыс.
Психологиялық кеңес беру және коррекция жүргізу барысында қарым-қатынас
құралдарының көптеген түрлері пайдаланылады: ауызша сөйлесу (вербальдық
қарым-қатынас) арқылы тілдесіумен қатар тілсіз әдістер арқылы жүруі мүмкін.
Тілсіз жүргізілетін байланыс түрлері.
а) сөйлесу барысында клиенттің көзіне карап, оның айткан сөздерінің
мағынасына толық түсініп отырғанын білдіру;
б) клиентпен психодиагностикалық әңгімелесуді жүргізуге отырғанда
қарама-қарсы емес, кішкене бұрыштап немесе қатарласып отырған дұрыс;
в) бет көрінісі - психологтың бет-әлпетінде тілектестіктің белгісі анық
байқалатындай, барлық мәселеге толық түсінгісі келгенін шын көңлімен анық
байқатып отыруы қажет;
г) дене қалпы жабық болмастан, қолды қусырмастан, жайбаракаттық білдіру
арқалы өзіне сөйлесіп отырған адамын тартып алуы керек. Қолы тыныштық
таппаған адам клиентке теріс әсерін тигізеді. Сондықтан отырыс емін-еркін,
жүзінің жақындығы талданып отырған мәселенің эмоционалдық әсеріне сәйкес
келетіндей болса клиентке психологиялык ыңғайлы жағдай туады.
д) дауыстың ырғағы – дауыс онша қатты шықпастан, сырласу үстіндегі
жағдайды құрып, тілектестік белгісі анық сезілетіндей болса, ал кей-кезде
сыбырласып сөйлескеннің үлкен әсері бар;
е) психолог әңгімелесу барысында үлкен паузалар жасап клиент сөзінің,
ойының, толқуының мағнасына түсінгенін білдіріп, оның өз ойын толық айтуына
мүмкіндік беруі.
Тілдесу арқылы жүргізілетін контакт барысында әңгімелесу жоғарыда
айтылған ұстанымдарға сай жүргізіледі. Әңгімелесуді бастағанда клиенттің
ойын мақұлдап, мақтап, қолдап отыруды орынды қолдану қажет. Әңгімелесу
нәтижесінде клиент өзінің басқалардан кем еместігіне көзі жетіп, түсінуі
керек.
Осы талаптарға сай ұйымдастырылған кеңес өз функциясын толық орындайды.
7. Жетінші талап - клиентті сыйлау, оның барлық қылығына түсіну,
көбісінің басқаларға ұлайтынын және ұнамды қылықтары бар екенін көрсету.
Коррекциялык топта әр адам өзінің толық қауіпсіз ортада екенін сезінуі
қажет. Тек қана толык сенім болғанда қатынасушы өз проблемасын ашып сырын
төгеді. Басқалар, әсіресе психолог, ұстамдылық көрсетіп әр клиенттің
шағымын эмоционалдык құбылыстарда көрсеткен өмірінің үзінділерін
тілектестік белгісімен қабылдау қажет (қолын сипап, күлімсіреп карап, басын
шайқап немесе изеп отырып).
8. Сегізінші талап - шектеудің шектеулілігі. Нені шектеуге болады:
а) жұмыс уақыты (балалар ойын бөлмесіндегі жұмыс уақыты шектеулі екенін
түсінуі қажет);
б) бөлмеден рұқсатсыз шығуға болмайды;
в) ойыншықтарды, әдістемелік құралдарды алып кетуге болмайды. Басқа
шектеу жоқ.
9. Тоғызыншы талап - клиенттің белсенділігін қамтамасыз ету. Әр адам өз
өмірінің егесі. Осы позицияны тәрбиелеу үшін әр адам өз праблемасын өзі
шешуге шамасы келетініне сенуі қажет. Сондықтан бірінші, екінші кездесу
барысында клиентті асықтырмай оның белсенділігін қолынан жетелегендей
біртіндеп қалыптастырып отыру қажет. Бұл мәселені шешу үшін клиенттің күшті
жақтарын қолдап, соған сүйену арқылы дамыту - коррекцияның маңызды шарты.
Психокррекцияны жүргізуге пайдаланатын әр ойын көп функция атқарады:
бір адамға - өз-өзін бағалауын жоғарылату жолы; екіншілерге –сергіту
құралы, қабілеттілікті арттыру және өзін емін еркін сезінуге үйрету жолы;
үшіншілерге - көпшілікпен тіл табысып өмір сүруге, ұжымдағы адамдармен
санасуға үйрететін әдіс. Коррекциялық ойындардың осы үш функциясы –
негізгі. Сонымен қатар әр адамның праблемасына байланысты жеке мәселелер
тууы мүмкін. Коррекцияның осы ортақ көрсеткіштерді ескеріп жүргізу қажет.
Коррекциялық жұмыс топпен жүргізілгенде оны треннинг тобы деп атайды.
Осы топты ұйымдастырудың түрлері көп. Олар коррекция жүргізу тәсілдері деп
аталады. Бұл тәсілдердің негізгі 4 түрі бар. Олар шешуге алынған проблемаға
байланысты аныкталады.
I. Қарым-қатынас мәдениетін үйрену тобы тәсілі. (Мысалы: үлкен
спорттағы адам жасы келгеннен соң азаматтық өмірге оралды) Бұл тренинг 3
кезеңнен тұрады. 1. Ритуалдық іс-әрекеттер:
а) Танысу ритуалы.
б) Топтық ән орындау (Әнұранды таңдап алу).
Оны күнделікті тренинг басталғанда және аяқталғанда орындау барлық
қатынасушылардың эмоционалдық жағдайын көтеріп, тез қарым-қатынас жасауға
жол ашады және топты нығайтады.
в) Ритуальдық сәлемдесу мен қоштасу. Сәлемдесу барысында бұрынғы күнде
болған оқиғалар, ондағы қарым-қатынас барысын еске түсіріп оң-теріс жағы
қысқаша талданады. Топтағы қарым-қатынас ережелері еске түсіріледі. Өз ойын
айтуға, болған оқиғалар бағалауға үйрету үшін жүргізіледі.
2. Топтық шешім қабылдауға үйрету.
Әр кездесудің басында сол күні жүргізілетін жұмыс жоспары талданып,
жоспарланған жұмыстардың барлық түрлерінің жүргізу реті және іс-әрекетің
әркайсысына берілетін уақыт анықталады. Тренинг үшін пайдаланылатын
ойындардың барлығы рольдік-сюжеттік, сондықтан кім кандай роль атқаратынын
топтын өзі шешеді. Ойын аяқталғаннан соң қатынасушылардың әрқайсысының
топтық тапсырманы орындауға қосқан үлесі талданады, өз міндетін орындағаны
сапалық жағынан бағаланады (топтағылармен).
3. Топтың дербестігін қалыптастыру.
Бұл тәсіл психологтың топтан шығып, клиенттерге барлық жоспарланған
іс-шараларды өз бетімен ұйымдастыруға мүмкіндік беру үшін қолданылады.
Ешкімнен кеңес сұрауға болмайды (балалар тобында олар өзі барлық мәселені
үлкендерден көмек сұрамай шешуі керек). Барлық шешімдерді өздері қабылдауы
керек. Бұл тәсілдің көмегімен клиенттен ашық жарқындығын тәрбиелеуге әсерін
тигізеді, қабілеттілікті жетілдіреді.
Қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу тобы 4-7 күн жұмыс жүргізеді.
ІІ-Эгоцентризмді бұзу тобы (дарашылдық, дүниенің негізі мен, басқаның
бәрі менің түсінігім дейтін пәлсапалық көзкарас атынан алынған).
Эгоцентризм адамның мінезін икемсіз, сыйысымсыз ететін, ешкіммен
санаспайтындыкка алып келетін мінез көрінісі. Эгоцентризмі жақсы
қалыптасқан адамдармен жүргізілетін тренинг Эгоцентризмді бұзу тобы деген
атпенен қолданылады. Бұл топпен жұмыс жүргізгенде бұрынғы келтірілген
топтағы ритуалдық кезең сол бойынша сақталады. Эгоцентризмді бұзу тобының
негізгі мақсаты – адамды дарашылдық сенімнен шығарып, басқалармен санасуға
үйрету, баскаларды түсіну, аяу, жан ашу сезімін тереңдету. Ол үшін
қатынасушылар ең бірінші ретте бір-бірін тыңдауды үйренуі керек. Бұл
мәселені шешу үшін топты келесі жағдайлардын өткізу қажет:
а) Кешіккенге, келмегенге болған оқиғаны толық айтқызу (ассистент
келмей қалады). Келмеген адамға жанашырлық білдірудің түрі.
б) Өз ойын, сезімін басқаларға айтып түсіндіру.
в) Басқалардың сөзін тындату және өз пікірін айткызу.
г) Басқалардың сезімін сыйлап, түсіну.
д) Әр адамның басынан өткен оқиғаларды талдау.
е) Эмоцианальдык жағдайды шылықтырып үрейленулігіне әсер тигізу.
ж) Эмоциональдың керісінше жауап беруге алып келетін жағдай жасау.
з) Клиенттің күшті жақтарын көрсетіп, оған эмоциональдық қолдау
көрсету.
и) Өзін-өзі тұрақты ұстауға шамасы келетініне сенім білдіру, клиенттің
оң қасиеттерін бағалау, мадақтау.
к) Мінез-құлқының нормативтік көрсеткіштеріне көңіл аудару.
ІІІ - Өз проблемаларын түсінуге үйрету тобы тәсілі.
Адам өз проблемаларына толық түсініп, оны талдап шығу жолын табуға
шамасы келсе ол адам өзін қоршаған ортамен тепе-теңдікте болады және барлық
уақытта өзін байсалды ұстауға болатындығына сенімі күшейеді. Бұл топ келесі
кезектегі іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады.
а) Шағылыстыру тәсілі адамның әлеуметтік ортадағы позициясы қате
екенін, барлық құбылыстарға реакциясы ақиқатка сай еместігін көрсету және
оның себебін түсіндіріп кабылдату. Бұл тәсілді қолдану нәтижесінде жаңа
жолды іздеп, клиент өз болашағын және сол болашақ өмірдегі басқа және оның
себебін түсіндіріп қабылдату. Бұл тәсілді қолдану нәтижесінде жаңа жолды
іздеп, клиент өз болашағын және сол болашақ өмірдегі басқа адамдармен карым-
қатынасының моделін жасауға кіріседі. Сонымен, бұл тәсілдің негізгі мақсаты
– адам өз қателерін өз санасынан өткізіп, шағылыстырып шығарып жіберуі
(айнадан шағылысқан сәуле тәрізді).
б) Өзінше талқылау (интерпретация) тәсілі. Бұл тәсілдің негізгі мақсаты-
ыңғайсыз шытырман жағдайды туғызған себептерді психолог өзі талдап,
клиентке түсіндіріп, оның мән мағынасына терең түсінуге жәрдем береді.
Нәтижесінде шағымданушы өзінің алдында тұрған проблема түкке тұрмайтын
күнделікті тұрмыстық мәселе екеніне, немесе оны өз күшімен реттеуге
болатынын толық айқындап алады.
в) Түсіндіру, сенім мен иланушылықты қалыптастыру. Бұл тәсілді қолдану
нәтижесінде адамдардың бір-бірін түсінуі және басқаларға жанашырлыпен қарау
қалыптасуы қажет. Осы міндетті атқару үшін топтағы адамдардың бір-біріне
деген адамгершілікпен, жанашырлықпен қарауы, барлық адамдарды өзіне жақын
адамдай, жақын туысқанындай, бауырындай қабылдауы қалыптасуы қажет.
г) Жанама әсер тәсілін пайдаланудың негізгі міндеті осы тәсіл арқылы
көмек көрсетуді талап етіп отырған адамға басқа адамдардың бірнеше сұрақ
беруі арқылы (топтағылар) клиент өз мінез құлқының, мінез көрсетуінің
себебін анықтауға жол ашу.
Осы аталған тәсілдер барлық тренинг топтарында кеңінен пайдаланылады.
Психолог оларды іріктеп алу үшін топтағылардың өз проблемаларын талдауға
және оның ерекшеліктерін түсінуге даяр екеніне толық көзі жеткен уақытта
пайдаланады.
ІV-Жағымсыз (ұнамсыз) стереотиптерді бұзу тобы.
Ұнамды мінез құлықты калыптастыру, клиенті басқаларға ыңғайлы болуға
үйрету ерекшелігі келесі екі көрініспен сипатталады: а) Жағымсыз мінез-
құлыққа әрекеттік тосқауыл қою.
Психолог клиенттің жағымсыз мінез көрсетуіне тосқауыл қойып агрессия
(баскыншылдық көрсетіп, басқалардың әрекетіне толық тиым салу) көріністерін
басып тастауы. Бұл тәсіл клиенттің ермелігін, желікпелі қызулығын шақырып,
барлық теріс мінезін толық аффект жағдайында көрсетуге мүмкіндік беруді
талап етеді. Психолог бұл тәсілдің көмегімен клиентке өзінің барлық теріс
эмоциясын шығаруға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда клиенттің психикасын
жарақаттандырған оқиғаларды анықтап алуға мүмкіндік туады. Тосқауыл қою
келесі іс-әрекет арқылы жүргізіледі: қолынан ұстап отырғызып қою, қағып
жіберу, отырған жерінде мықтап ұстап орнынан тұрғызбау.
б) Жағымсыз мінезін сөз арқылы қоршауға алып клиентпен одақтасу.
Клиентке қарым-қатынасының басқаларға өте ыңғайсыз жағдай туғызып отырғанын
айқын көрсетіп, оның басқа позицияға тұруы қажет екенін, шыдамды, байсалды
болуы қажет екенін көрсету. Өзін өзі мінез-құлқының сыйысымды, түсінгіштік
көрсеткіштері арқылы қорғауы қажет және мүмкін екенін көрсету.
в) Ақиқатқа сай келетін мінез-құлық көрсетуге үйрету. Ойын арқылы
балаға жайдары мінез көрсетіп, барлық жағдайларда ұнамды мінез сақтау
тәжірибесін қалыптастырады.
Барлық тренинг топттарының іс-ірекеті бірнеше кезеңде немесе фазада
жүреді:
I – бағдарлау кезеңі (2-3 кездесу барысында).
II – қайта құру кезеңі (4-7 кездесу барысында).
III – бекіту (жаңа меңгерген тәжірибені пысықтау) 2-3 рет.
I-кезеңде топтағылармен таныстыру тренингісі өткізіледі, танысу
барысында олардың бір-бірінен ешқандай қысылмастан еркін қарым-қатынас
жасауы ұйымдастырылады (балалар бір-бірімен танысып, кішкентайлар тобы
болса олардың іс-әрекеттерін ұйымдастыруға арналған ойыншықтар және басқа
қажетті материалдармен танысып, бір-бірімен ойнауын үлкендер ұйымдастыруы
керек, ал үлкендерге салондық ойындар, шай-кофе брейк барысында ауа райы,
базардағы бағалар т.с.с. ортақ тақырыптан бастап қызу әңгімелесуді
ұйымдастыру). Сонымен қатар, бағдарлау кезеңінде мінез-құлық ерекшеліктерін
зерттеп, коррекциялауды талап ететін қасиеттерді анықтау;
б) Баланың көңіл күйін көтеріп, өзін емін-еркін сезінетін жағдай
туғызу. Әр қатынасушы өзін өзі өте қауіпсіз жағдайда сезінуі керек
(кішкентайлар - ешкім мазақтамайтынына сенуі, үлкендер - ешкім сырын
басқаларға айтпайтынына сенуі, барлығы - жіберген қателеріне
жазаланбайтынына сенуі);
в) Топтың ішкі кайшылықтарын сыртқа шығаруға даярлау. Ол вербалды емес
карым-қатынас түрлерін қолданып бір-біріне жақындатады (дене терапиясы,
сәлемдесу рәсімі). Трениг барысында қолданылатын ермек ойындары, іскерлік
және шығармашылық ойындары әр адамның өз өмірінде орындайтын рольдер
репертуарын тиімді орындау жолдарын көрсететді. Бұл кезеңнің соңында топ
қалыптасуы аяқталады, сондықтан топтағылардың бір-біріне эмоционалдық
қатынасына қарай кішігірім топтар құруға болады.
ІІ-кезең – ренанструкциялық. Топтағылар бір-бірінен қысылмай, өздерін
емін еркін сезіне бастайды. Осы кезде психологтың топтағы тактикасы
өзгеріп, ол топтық тренингтің негізгі мақсатына негізделген және толық
бағынышты болады. Ол баланың (топқа келген ересек адамның) мінез-құлқы
сиымсыз екенін анық көрсетуге және клиенттің бұрынғы позициясының
жалғандығын дәлелдеуге бағытталған. Сондықтан бұл кезеңдегі карым-қатынас
барысында психолог клиентке оның өз мінез-құлқын өзгерту қажеттілігін жақсы
түсінетіндей жағдай туғызады.
Бұл жағдайда адамның ішкі кернеуі төмендеп, басқаларды түсінуі,
тілектестігі, жанашырлық белгісі анық байқалады. Көптеген сюжетті-рольді
ойындар қолданылып қарым-қатынас мәдениетінде орын алған жаңа көріністер
пысықталады. Коррекцияны ұйымдастырудың осы кезеңі ең қиын болып
есептеледі. Өйткені коррекцияланушы психикасында өте күрделі өзгерістер
пайда болады. Бұрынғы стереатиптер бұзылып, ішкі конфликтілер сыртқа
шығады. Осы кезеңде клиенттің психологқа деген негативизмі, қарсы шығуы,
агрессиясы көрініс беруі мүмкін.
Балалармен жүргізген топта ата-анасымен бірге шешілетін мәселелерді осы
эмоционалдық шиеленіс күшейген кезде жүргізген тиімді (шешесімен қызы,
әкесімен ұлы т.б. драматизация ойындары арқылы проблема тудырған
жағдайларды рольдерін ауыстырып көрсетіп беру арқылы қалыптасқан қарым-
қатынас стереотиптер жалған құндылықтарға негізделгенін көрсету арқылы
жүреді). Әр қатынасушы өзінің отбасындағы немесе басқа конфликт тудырған
ортадағы қарым-қатынас ерекшеліктеріне толық түсінуге жәрдем беретін
мәліметтер жиналады. Бұл кезеңнің соңында қатынасушылардың жан дүниесіндегі
бір-біріне қайшылас эмоциялар бәсеңдеп, баланың үлкендерге, оқытушыларға,
психологқа деген көзқарастары оңтайлану жағына қарай өзгереді. Оларды
сыйлау, қол ұшын беретін адамға деген сенім пайда болады.
Коррекцияланушының мінез кұлқандағы оң көсеткіштерді тұрақты етуге, оларды
пысықтауға психолог өте үлкен көңіл бөледі. Бала өзінің жаңа тәжірибесін
өмірге алып шығып, барлық жағдайда сақтауға шамасы келетініне сенуі қажет.
Психологтың коррекциялық жұмысты жүргізу техникасы осы іс-шаралардың әр
кезеңінде анықталған мақсаттарына сай жүргенде ғана ол осы функциясын толық
атқарады.
1.2. Жеткіншек жас кезеңіндегілерге психологиялық кеңес беру мен
психокоррекция жүргізудің қажеттілігі
Психологиялық кеңес беру мен психокоррекция жүргізу қажеттілігі барлық
жас кезеңдерінде орын алады. Дегенмен жеткіншек жас кезеңінде мінез
ерекшеліктері қалыптасып, оның өмірлік максатқа байланысты бола бастайтыны,
өмірге деген көзқарасы және бағыттылығымен байланысты екендігі анықталған.
Сондықтан психологиялық қызметтің осы бағыттағы жұмыстарының басым
көпшілігі жеткіншек жас кезеңіндегілерге көмек көрсетумен байланысты
ұйымдастырылады.
Адамның мінезінің қалыптасуына отбасы, қоршаған ортадағы жетекші салт-
дәстүр мен әдет-ғұрып, өзінің қарым-қатынас жасайтын кіші тобы, сынып
оқушылары, жолдастар мен достар, оқыған кітап, көрген кино кейіпкерлері
үлкен әсерін тигізеді. Өйткені адам басқаларға қарап, олардың тәжірибесін
меңгеріп адам болады. Әсіресе жеткіншек жас кезеңіндегі ағзаның қайта
құрылуы мінез ерекшеліктерінің қалыптасуына және мінез-құлық
стереотиптерінің қалыптасып сол адамға тән қарым-қатынас ерекшелігі болып
қалуына негіз болады.
Жеткіншектің ересектік белгілерді қабылдауда соларға теңелсем дейтін
үлгілердің алуан түрлі болуына байланысты. Қалыптасатын өмірлік
құндылықтардың мазмұны, жеткіншектің жеке басының қалыптасуының жалпы
бағыты көбінесе белгілі бір үлгілерге бағдарлануға байланысты болады. Осы
үлгіге негіз болатын ересектердің сыртқы келбетінің өзіне тән белгілері мен
мінез-құлық мәнерлері, кейбір өздеріне тән ерекшеліктері болғандықтан
балалармен салыстырғандағы артықшылық жағдайлары неғұрлым айқын көрінетін
ересектіктің сыртқы белгілері жеткіншектер үшін тартымды болып көрінеді.
Олар – темекі тарту, карта ойнау, шарап ішу, сөйлеу мәнері, киім мен шаш
қоюдағы ересектерге тән мода сәндік, опа-далап, әсемдік заттар, қылымсу
тәсілдері, дем алу, көңіл көтеру, ілтипат білдіру т.б. тәсілдерін
басшылыққа алады. Сигарет ұстаған бала өзіне-өзі ересек болып көрінеді,
төңірегіндегілерге де солай болып көрінемін деп ойлайды. Жеткіншек үшін
ересек еркектің немесе әйелдің мұндай белгілерін қабылдау оның өзінің
ересектігін көрсетудің өзінде сондай сенімді орнықтырудың амалы. Барлық
ересектерге тән қасиеттерді балалармен еліктеу арқылы қабылданады. Мұның
өзі ересектікке жетудің ең оңай тәсілі болып табылады, ал жеткіншек үшін
оның өзінің ересектігін айналасындағыларға байқатқызатын маңызды әдісі.
Сондықтан оның мұндай формасы өте кең тараған ерекше тұрақты болады және
жеткіншектерде көбінесе бірінші кезекте орын алады да, оның жағымсыз екенін
балаларға ұғындыру қиынға соғады.
Өзінің келбетін сәнді үлгілерге (модаға) ұқсас етіп шығаруға тырысу
түріндегі өзін әдемі етіп көрсету қамын ойлау әсіресе қыз балаларда өте көп
уақыт алуы мүмкін. Кейбір жеткіншектер 5 сыныптан бастап-ақ жолдастарының
көмегімен сәнді болып жүрген билерді үйрене бастайды. Балалар үшін ұнату
көріністері балалық түрде болмай, ересектерге ұқсас болғаны,
кездесулер, дәстүрлі формаларда ілтипат белгілері болғаны, би билеп, шарап
ішетін кештер өткізілгені маңызды бола бастайды. Мұндай жағдайларда
жеткіншектер әуелде өздерін, көбінесе, ыңғайсыз сезінеді: айтатын сөздері
де болмайды, өздерін қалай ұстауды да білмейді, алайда мінез-құлықтың,
қарым-қатынастың, көңіл көтерудің белгілі бір формасын сақтаудың өздігінен
алғанда бірінші дәрежелі маңызы болады. Тұтастай алғанда балалар көбінесе
студенттерге қарап бағдарланады, кинодан, телевизордан, көшеде көргеніне
еліктейді. Көпшілікке тараған нәрсе игеріледі (жұрттың бәрі осылай
істейді, бұл сән) және осыған сай үлгілер бағалау мен өзін-өзі
бағалаудың өлшемдеріне айналады. Сәнге, биге, кездесулерге, кештерге
әуестену дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін. Мұның әсіресе 7-8 сыныптарда
жеткіншектердің белгілі бір тобтары өмірінің маңызды мәніне айналуы
әжептеуір жиі кездеседі. Алайда өзінің сырт келбетіне және басқа жынысқа
зейін қоюы басқаша, ересектерге еліктемей де шығуы мүмкін.
Жеткіншектерде жоғары сыныптағылар немесе басқа балалар нақты үлгілер
болатыны жиі кездеседі. Әдетте жеткіншектерді ересектер өмірінің азды-көпті
тыйым салынған жақтарына баулитындар, оларға өздерінше мұғалім,
үйретуші болатындар нақ солар болады. Юристердің айтуы бойынша,
жеткіншектердің қарым-қатынастарының негізі бос уақытты өткізу мәдениетінің
төмендігі деген пікір, көңілді, жеңіл өмір стиліне еліктеу өте қауіпті
болып шығады. Бұл орайда оқу жеткіншектің өмірінде әдетте маңызды орын
алмайды, танымдық ынта жоғалады, сөйтіп өзіне сәйкес өмірлік
құндылықтарымен қоса уақытты көңілді өткізу деген өзіне тән ерекше ниет
бекиді. Уақытты бұлай өткізуге ақшаның қажет болуы право тәртібін
бұзушылықтардың себебіне айналуы мүмкін. Қазіргі бар мәліметтерге
қарағанда, жасы жетпей право тәртібін бұзушылардың көбінің бос уақытын
өткізу мәдениеті төмен болады. Ересектіктің дамуындағы мұндай бағыт - өте-
мөте жағымсыз бағыт.
Алайда ненің де болса өз бастауы бар, жағымсыз жайлардың да алғашқы
түйіншектері жеткіншектік жақтың басында пайда болуы мүмкін. Ең кіші
жеткіншектердің класын сырт пішінінің ересектігі айқын аңғарылатын
балалардыц дүрліктіріп жүретіні жиі болады. Олардың ішінде есейіп кеткендер
де көп болады. Мұндай балаларды кластастары қалғандарымен салыстырғанда
ересектер деп түсінеді, нақ осы себептен де оларға барынша ықыластанады.
Біреулері оларды жазғырса, енді біреулері оларға теңесуге әрекеттенеді,
олармен әбден жақындасуға тырысады. Мұның өзі тәрбиешілер үшін тікелей
дабыл болуы керек: ересектіктің мұндай жағымсыз көріністерін дереу әйгілеп,
жеткіншектерде ересектіктің құндылық мазмұны туралы, шынайы сыйластық пен
беделдің негіздері туралы дұрыс ұғым қалыптастыру қажет.
Нағыз еркектің қасиеттеріне теңесу жеткіншектердің дамуындағы енді
бір бағыт. Жеткіншектер ер балалардың мұратқа сай келетін ер адамның -
нағыз еркектің қасиеттерінің белгілі бір мазмұнына белсенді түрде бағдар
алуымен байланысты. Мұның өзі, бір жағынан — күш, ерік, батылдық, ерлік,
төзімділік; екінші жағынан — достыққа берілуі, достарына және жолдастарына
адалдық көрсетуі. Жеткіншектердің М.Ридтің, Ф.Купердің, А.Дюманың,
Ж.Верннің романдарына, Ұлы Отан соғысының каһармандары туралы шығармаларға,
ақыр соңында ғажайып оқиғалы әдебиетке, қаһармандық және детективтік
мазмұндағы кинофильмдерге жеткіншектердің ондаған жылдар бойы ықылас
қоюының бәсеңдеуі әлдеқалай емес. Мұның себебі көбінесе мынада: мұндай
шығармалардың қаһармандары нағыз ердің қасиеттерінің бүкіл жиынтығы
немесе олардың мәнді бір бөлігі деп қабылдау, ата-бабалардың ерлігін
көрсету. Мұндай қаһармандар қазіргі жастарды сүйсіндіріп таңдандырмайды,
сондықтан олар еліктеудің және өзін-өзі тәрбиелеудің үлгілеріне айналмайды.
Жеткіншектер әкесінің, ағасының, жақын танысының осындай қасиеттерін мақтан
етеді, оларға ұқсауға тырысады, олардың қасиеттері туралы сүйсіне
әңгімелейді, ал тарихи және әдеби кейіпкерлердің тәрбиелік мәні өте төмен
болып кетті.
Балалардың арасында күштілігімен, батылдығымен, ептілігімен, спорттық
іскерліктерімен көзге түсетін құрдасы да жеткіншекке үлгі болуы мүмкін.
Мұндай балалар өте-мөте белгілі болады, ал мұның үстіне олар жақсы жолдас
болса, олардың беделі өте жоғары болуы мүмкін. Қорқақтықтың көріністері
үзілді-кесілді айыпталады. Өзінің батылдығын көрсету үшін жеткіншек шектен
асқан істерге, ал кейде қоғамдық жағымсыз істерге де тәуекелге баруы
мүмкін. Дене күші жоғары бағаланады. Кейде сыныпта немесе бір топ баланың
ішінде барлық балалар кімнің күші кімнен асып түсетінін біледі, соны
көрсету үшін сайыстарға да түседі. Жеткіншектер өздерінің дене күшінің
өсуіне өте сергек қарайды. Олар күресіп, күш сынасқанды жақсы көреді.
Күрестің алуан түрлері жұрттың алдында өтеді. Кейбір балалардың
төбелесқойлығы көбіне біреуден өзінің күші басым екенін дәлелдеуге
тырысумен байланысты. Жолдастары сыйлайтын болуы үшін жеткіншек өзі айтатын
ерлік қасиеттерінің әр түрлі көріністеріне өзінің қатынасу шамасын едәуір
асыра көрсетуі мүмкін.
Бұл тұрғыдан жоғары баға, алу жеткіншек үшін өте маңызды. Ол былай
тұрсын, жолдастары өзін әлсіз, жасқаншақ, қыз құрлы жоқ деп ойламасын
деп жеткіншек өзі дұрыс емес, әділетсіздік, қаталдық деп санайтын қылық
жасауы немесе сондай коллективтік істерге қатынасуы мүмкін. Ол өзін де,
жолдастарын да іштей айыптауы мүмкін, бірақ ашық наразылық айтуға көбіне
батылы бармайды. Өздерінің қылмысты мақсаттарын жүзеге асыру үшін құқық
тәртібін бұзушылар (жасы жетпегендері де, ересектері де) жеткіншек ер
балалардың нақ осы ер болып көрінсем деген ниетін пайдаланады.
Ер балалардың бірсыпырасы 6 сыныптан бастап әр түрлі жаттығулар арқылы
өздерінің күші мен ерік-жігерін дамыта бастайды. Өзін-өзі тәрбиелеу құралы
спортпен шұғылдану болады. Жетінші, сегізінші кластағылар ер мінезді
адамдардың спорты деп боксқа ерекше қызығады. Бірінші кезеңде
жеткіншектердің өз қылықтарын билеуге ұмтылуы кейбір жағдайларда қорқынышын
жеңуге, сондай-ақ бір нәрсені істегісі келмеуін жеңуге тырысуға ұласады.
Біріншісі, әдетте, өзінің күшін, еркін, батылдығын әр түрлі амалдармен
сынауға, бұл қасиеттерін дамыту үшін әр түрлі жаттығуларға ұласады (кейде
олар денсаулығы мен өміріне қауіпті де болуы мүмкін), екіншісі – режим
белгілеуден көрінеді. Әуелде болмай қалмайтын сәтсіздіктер жеткіншектің
көңілін суытып, өзінің кемшіліктерін жою мүмкіндіктеріне сенімсіздік
туғызуы мүмкін. Бұл уақытта жеткіншекке ересектің көмегі өте қажет; ол
жеткіншекке нақты міндеттерді бөлуге, оларды орындаудың дұрыс амалдарын,
кезеңдік іс-әрекеттерді тұрақты іс-әрекетке айналдыратын әдістерді табуға
көмектесуі керек. 7-8 сыныптарда кейбір жеткіншектер өзін-өзі тәрбиелеудің
осы неғұрлым жоғары сатысына өздігінен етеді. Сөйтіп, ол әр түрлі сипаттағы
міндеттері күрделілене түскен күнделікті ұйымдастырылған іс-әрекетке
айналады.
Жеткіншектік шақта ер балалардың көпшілігінде ерлік қасиеттері ересек
адамды, жолдасын, өзін бағалаудың мәнді критерийі болады, жеке басының
құнды қасиеттерінің өзіне тән ерекше категориясына айналады; осылар арқылы
әдетте спортпен байланысты ынта мен ұнамды іс-әрекеттердің тұрақты тобы
анықталады. Әр алуан жеткіншектерде басқалардың арасындағы бұл
құндылықтардың алатын орны әр түрлі әрі көбіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz