Қазақ ертегілеріндегі құрмалас сөйлемдер

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

“Қазақ тілі” кафедрасы

Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С

Тақырыбы: Қазақ ертегілеріндегі құрмалас сөйлемдер

Орындаған: Сағындықова Ғ. 31-12 тобы

Ғылыми жетекшісі: Керімбаева З. К.

ф. ғ. к., ХҚТУ профессоры

Шымкент 2008

МАЗМҰНЫ

Зерттеудің жалпы сипаттамасы

Зерттеу жұмысының өзектілігі, мақсат-міндеттері, нысаны, зерттеу әдістері, зерттеу деректері, диплом жұмысының құрылымы . . . 3-7

I тарау. Қазақ ертегілеріндегі салалас құрмалас сөйлемдер

Мегзілдес салалас сөйлем . . . 8-12
Қарсылас салалас сөйлем . . . 13-15
Себептес салалас сөйлем . . . 15-15
Түсіндірмелі салалас сөйлем . . . 16-17

II тарау. Сабақтас құрамалас сөйлемдер . . . 18-19

Шартты бағыныңқылы сабақтас сөйлем . . . 19-26
Себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлем . . . 26-28
Қимыл бағыныңқылы сабақтас сөйлем . . . 28-29
Мезгіл бағыныңқы сабақтас сөйлем . . . 29-32
Қарсы бағыныңқылы сабақтас сөйлем . . . 32-35
Салыстырмалы сабақтас сөйлем . . . 35-35

III тарау. Көп компонентті құрмалас сөйлемдер.

Аралас құрмалас сөйлем . . . 36-39
Көп компонентті салалас . . . 40-42
Көп бағыныңқылы сабақтас сөйлем . . . 43-46
Көп басыңқылы сабақтас сөйлем . . . 46-50

Қорытынды . . . 51-51

Пайдаланылған әдебиеттер

Қысқартылған атаулар

Зерттеудің жалпы сипаттамасы

Фольклор халықтың шығармашылық талантының идеялық - көркемдік танымның жемісі ғана емес, сонымен бірге халық тілінің әр дәуірдегі қалпын бұзбай сақтап келіп, барынша дәл көрсете алатын тілдік қазынасы да болып табылады. В. Я. Пропп: “Фольклор есть в подлинном смысле слово народное творчество” [37, 350] - дейді. Мұны біз қазақ фольклорының тілі туралы да айта аламыз.

Фольклор тілі - шын мәнінде, таза халықтық тілдің үлгісі, өте мәнді әрі этнолингвистикалық қайнарлардың бірі. Ол өз құрамындағы өте әріден келе жатқан тілдік жүйелердің әр алуан көріністерін біздің заманымызға жеткізді. Е. Қ. Жұбанов “Ауыз әдебиетінің дәстүрі өзінің тұрақтасқан нормаларын мейлінше сақтап, қоғамдық сана ретінде қоғам мүшелерімен бірге жасасып келеді”, [23, 6] - деп атап көрсетті.

Фольклор тілін зерттеудің тіл тарихын білу үшін де, әдеби тіл тарихының курсын жасау үшін де мәні зор. Тілдің, дәлірегі, ауызекі тілдің қазіргі қалпына тән көптеген құбылыстарды танып, оларды дәл де анық бағалау үшін де фольклор деректерінің берері әрі теориялық, әрі практикалық тұрғыдан соншалықты мол. Фольклор тілінің негізгі - халықтың поэтик тілінің әр түрлі кезеңдегі әдеби көріністері екені даусыз. Олардың өзара қарым-қатынасын білу арқылы да осы заманғы әдеби тіліміздің әрідеңгі тарихын зерттеуге және жалпы халықтық қазақ тілінің сан-салалы арналарын кеңірек шолып, жан-жақты қамтуыға қажетті мүмкіндіктер молаяды.

Жоғарыда айтылған еңбегінде Е. К. Жұбанов фольклор тілі мен әдеби тілдің арақатынасын былайша түсіндіреді. “Тек өзінің ежелгі дәстүрлерін, тілдік нормаларын сақтап қана қоймай, фольклор - сөз өнерінің айрықша бір саласы ретінде - кейінгі жазба әдебиетін тіпті бүкіл әдеби тіліміздің қалыптасуына қажетті мол азық болғаны мәлім. Сөйтіп, адам баласының сәбилік дәуіріндегі іргесі қаланған бұл әдебиет бізге халқымыздың көркемдікті тану процесіндегі ой-санасының тарихынан көптеген қызықты деректер берумен қатар, әдеби тілдің күні бүгінгі қалыптасу заңдылықтарын терең түсінуге де септігін тигізеді” [23, 6] .

Фольклор тілін зерттеу тілдің ауызекі сөз қалпын дәл білу үшін өте қажет. Фольклор - қазақ халқының неше ғасырлық рухани байлығы. Жазуы кеш дамыған қазақ халқы да әдеби мұраларды әкеден балаға, ұрпақтан ұрпаққа ауызша таратты. Сол тараған әдеби мұра қара сөз қалпында, жыр мен толғаулар, поэзиялық түрде мақал мен мәтелдер, халық даналығын білдіретін афоризм сөздер фразеологиялық тұтастықтарда бірде мазмұны мен формасын тұтас сақтаса, енді бірде мазмұнын ғана сақтап, айтылу тұлғаларында өзгеріске ұшырады. Осылардың ішінде әсіресе ертегілер қара сөзді прозалық түрде айтылады. Ертегілерді халықтар тұрмыста рухани тұтыну құралы ретінде пайдаланып келеді де, ол халықтың репертуарынан еш уақытта түскен емес. Мұра иесі мен ол мұраны игерушінің арасында үзіліс болған емес. Сондықтан да ертегі ұжымның ортақ қазынасы ғана емес, ұжымның әрі ортақ тіл қазынасы, бірақ осыған қарамай, ертегі өзінің өте көне тілдік үлгілерді сақтап отыратын күнделікті сөйлеу тілінің жөргегінде әр дәуірдегі өз сөйлеу тілі нормасымен айтылатын ерекшелікке ие.

Адамның тәрбиелеуінде, ой-таным жүйесінің қалыптасуында, Отан сүю, халықтардың әдет-ғұрпын сүю, жас бала нәрестенің есеюі, қоғаммен, адаммен араласуы - бәрі ана сүтімен, ананың әжесінің сәбиге айтқан ертегісімен кіреді. Абайдың болашағының анықтауында Зере әжесінің айтқан ертегілерінің, А. С. Пушкиннің болашағының анықтауында Арина Родионовна айтқан ертегілерінің мәні зор. әр халық тарихында сондай роль атқаратын ертегінің бала миында қонуы үшін көкірегіне ұялау үшін баланың жас өспірім, азаматтық кездерінде соңғы өмір танымының таразысы болып қалатын ертегінің құлаққа жағымды, көкірекке қонымда ертегі тілінің алатын орны ерекше.

Фольклор тілі, оның жекелеген жанрлары тілдің күні бүгінге дейінгі зерттеу жағдайы төмендегідей.

Фольклордың поэзия күйінде келген жанрларына келсек, оларды да, түгел қамтылып зерттелді деуге болады. Эпикалық шығармалардың ішінен Ж. Байзақов “Алпамыс батыр” жырын алады да, оның өзінде тек лексикасын зерттейді [10] . Фольклордың қазақ тілінде ең көп жайылған түрі - лиро - эпикалық жырлар. Е. Қ. Жұбанов солардың ішінен “Қозы Көрпеш - Баян Сұлу” жырын тіл мен әдебиетке ортақ ерекшеліктер тұрғысынан қарастырады [23] .

А. Қ. Тұрышев “Қозы Көрпеш - Баян Сұлу” және “Қыз Жібек” поэмалары негізінде лиро-эпостың стилі мен тілін зерттейді. А. Сейілхан қазақ халқының эпостық жырларындағы рухани және материалдық мәдениетке қатысты тілдік деректердің қырларын зерттейді. Д. Керімбаев қазақ фольклорындағы жалқы есімдердің құрамы мен этнолингвистикалық сипатын зерттейді. Фразиологиялық тұтастықта танылатын мақал-мәтелдерді Р. Сәрсенбаева лексико-стилистикалық жақтан зерттесе, А. Нұрмаханов, В. В. Радлов еңбектеріндегі түркі мақал-мәтелдерді лексика грамматикалық жатқан зерттейді. Фольклордың жұмбақ түрін Ж. Адамбаева зерттейді. С. И. Жапақов эпикалық шығармалардағы эпикалық мазмұндағы фразеологизмдерді зерттеу нысаны етеді.

Зерттелген салалардың өзі грамматикалық құрылысы, морфологиялық ерекшеліктері жағынан арнайы тақырып етілмеген. Біраз ғалымдар ертегі тілін арнайы зерттелмесе де, талай айтқан пікірлері бар. Қазақ ертегілері тілінің синтаксисі қазақ тіл білімінде жалпы түркологияда зерттелген емес. Тек Ф. Сейфуллина мен Т. Қордабаев қана ертегілерден мысалдар алып отырған.

Ғалым Т. Қордабаевтың еңбегінде бүкіл ертегі тіліне тән құбылыстардан төмендегілер ғана айтылады. “ . . . XIX ғасырдағы жиналып бастырылған фольклорлық прозалардың синтаксистік құрылыс, негізінен алғанда . . . яғни бір-бірімен грамматикалық байланысы жоқ, өзара нашар ұштасып, келте-келте қайырылып отыратын ықшамды жай сөйлемдер. Бұл фольклорлық прозаның синтаксистік құрылысына тән негізгі ерекшелігінің бірі болып табылады”.

Фольклорлық проза синтаксисінің тағы бір ерекшелігі мұнда синтаксистік элементтер (сөздер, сөйлемдер) байланысында салаласа байланысу тәсілінің мейлінше басым болып келетінінде. [29, 24] .

Қ. Жұмалиев пен М. Ақшолақовтың 8-сыныпқа арналған “Қазақ әдебиеті” оқулығында “Ер Төстік” ертегісін талдау үстінде ертегі тіліне синтаксистік талдау жасайды.

“Ертегі неғұрлым көне болған сайын, сөйлем құрылысы ырғақты келеді”. Көбіне жалаң сөйлемнен құралады. Сөздердің дыбыстары қайталанып отырады. Мысалы: “Ертеде бір Ерназар дейтін кісі болыпты өзі бай болыпты, төрт түлегі сай болыпты, қора толған малы болыпты, матау толған түйесі болыпты. Ерназардың сегіз ұлы болыпты”, - деген үзіндіні алсақ, белгілі ырғақ, ұйқасқа құрылғанын көреміз [24, 36-37б] .

Құрмалас сөйлемдердің көп жылдық зерттеу тарихына қарамастан /С. Жиенбаев, Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Р. Сыздықов, Р. Әміров, Қ. Есенов, Қ. Мамытбеков, О. Төлегенов және т. б. /, қазақ ертегілері тіліндегі құрмалас сөйлемдер зерттеу нысаны болған емес. Қазақ ертегілеріндегі құрмалас сөйлемдердің зерттелуімен қазақ тілі синтаксисінде құрмалас сөйлем түрлері теориясы жетіле түседі.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.

Зерттеудің негізгі мақсаты, біріншіден, қазақ ертегілеріндегі құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін, жасалу жолдарын айқындау. Екіншіден, қазақ ертегілерінде молынан кездесетін көп компонентті салалас, көп бағыныңқылы сабақтас, аралас құрмалас сөйлемдердің мағыналық, құрылымдық сипатын және осы сөйлемдердеге тән заңдылықтарды ашу. Бұл мақсаттардан туындайтын міндеттер:

құрмалас сөйлемдердің мағыналық түрлерін анықтау;

ККСҚС-нің синтаксистік құрамын, құрылымын анықтау;

көп компонентті сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрамын, құрылымын анықтау;

аралас құрмаластың құрылысын, құрамын анықтау;

көп сыңарлы аралас құрмалас сөйлемдердің құрылысын, құрамын анықтау.

Зерттеу нысаны:

Жұмысымыздың зерттеу нысаны жалпы тіл біліміндегі және түрік тіл біліміндегі, оның ішінде қазақ тіл біліміндегі құрмалас сөйлем теориясына қатысты көзқарастар жүйесі негізінде анықталған қазақ ертегілері тіліндегі құрмалас сөйлемдер. Жұмыстың негізгі материалы Қазан революциясына дейінгі басылып шыққан ертегілер мен ауыздан жазып, хатқа түсу жағынан кемі 100-150 жылды қамтитын өзінше “жазба ескерткіш” дәрежесіне келіп қалған дүниелерді әдейі бөліп қарауды жөн көрдік. Олар Қазақстанның барлық бөлігінен жиналған В. В. Радловтың жинағына енген ертегілер және А. В. Васильевтің “Образцы киргизской народной словесности” кітабына енген ертегілер.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Көп көмпонентті салалас құрмалас сөйлем (ККСҚС), көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдердің (КБСҚС) қазақ ертегілерінде күрделі ойды білдіруге қалыпты салалас, сабақтас құрмаластардан өзіндік айырым белгілерімен ерекшеленетін тілдік бірлік ретінде дербес тану. Көп компонентті құрмалас сөйлемдердің негізгі белгілері сараланып, бұрын зерттеу нысаны болмаған құрылымдық - семантикалық түрлері анықталады.

Зерттеу әдістері:

Зерттеудің негізгі әдісі ретінде сипаттама әдісі алынды. Сонымен қатар қажетті мәліметтерді саралау, пікірлерді қорыту, жинақтау, модельдеу әдістері пайдаланылды.

Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы.

Ертегілердегі құрмалас сөйлем түрлерін зерттей отырып, құрмалас сөйлемдердің даму жолын анықтау болды. Жұмыс нәтижелері құрмалас сөйлем теориясын толықтыра түсіп, осы бағыттағы ғылыми зерттеулердің көптеп жүргізілуіне септігін тигізе алады.

Жұмыстың құрылымы:

Жұмыс кіріспеден 3 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I тарау

Салалас құрмалас сөйлем

Қазақ ертегілері өздерінің сөйлем түрлері жағынан, негізінен, жай сөйлемді болып келеді. Сөз құрамы жағынан қарайлас болып келу, тектес, тұлғалас сөздердің тізбегінде келу, осы сөз құрамы қарайлас, сөздері әрі тектес, әрі тұлғалас сөйлемдердің қатарының өзі бірнешеу болып келу, сөйтіп, бірнеше сөйлемі түрі жағынан бір сипатты болып, үйірлесіп, топ-топ болып отыру - ертегілерге тән ерекшелік. Бұл - бірінші ерекшелік. Екінші ерекшелік - сөйлем түрі жағынан бір сипатты осы бірнеше сөйлем тобының баяндауыштары формалас болып келеді. Сөйтіп, сөз құрамы, сөз тұлғалары қарайлас бірнеше сөйлем біріңғайлас баяндауышты сөйлем болып келіп, ұйқасты сөйлемдер тобын құрайды. Сөйлемнің барлық позициясында бір сипаттық үстем болып келетін бұл сөйлемдер ерікті құрылған сөйлемдер емес, модельге бағынған шарттылыққа бағынған сөйлемдер.

Мұны түсіну үшін етістік баяндауышты ұйқасқа құрылатын өлең жүйесін еске түсіру керек. Бұл өлеңнің жеке жолдары (жол сөйлемдері) өзара бірізділік заңын бұзып, өзінше тууына әсте ерікті емес, құрамындағы сөздердің өзара тіркесу заңдылықтарынан келіп туатын табиғи қалпының өзін өлең жолының ырғақ өлшеміне, буын өлшеміне, ұйқас өлшеміне, ұйқас түріне бағындырып қайта құрады. Бұл модельсіз, шарттылықсыз өлең жанры тумайды.

Ертегілер де солай: сөйлемдері бір модельдес болып келіп отыру - ертегі жанрының өзі тапқан заңдылық. Сөйлемдерін, сөйлемдердің тізбекті тобын басқаша құрса-ақ, ол ертегі болудан қала бастайды. Үшінші ерекшелік - ертегілерде оның мәтінінің әр тұсында келетін ұқсас сюжеттер, қайталанып келетін ұқсас (я бір) оқиға алғашқысы қандай сөйлемдер желісіне құрылса, соңғысы да дәл сол сөйлемдер желісіне құрылып отырады. Бір (жеке) сөйлем түр жағынан ұқсас болып қана қоймайды, екі я үш сюжет бір ғана үлгіде туады, яғни модельге бағыну жеке сөйлем аясында ғана болмай, тұтас сюжетке, бір әңгіме үзігіне тән болып келеді.

Демек, клишелік, матрицалық, яғни қалыпқа құйылып шығу, модельдердің желісінен тұру - ертегілердің негізгі жанрлық, стильдік ерекшелігі.

Сондықтан да ертегілердің сөйлем жүйесін біздің ғылыми грамматикаларымызда қалыптасқан дәстүрлермен топтап бөліп тастауға әсте болмайды, оның өзіне тән ерекше белгілеріне қарай жіктеп сөз ету керек болады.

Ертегілердің баяндау үлгісі

Ертегілердің мәтіні дәстүрлі желілерге бөлінулі болады. Ал дәстүрлі желілер барлық ертегілерде дерлік бұзылмай, қайталап келіп отырады. Ертегіші - автор ертегі кейіпкерінің тууынан “мұратына жетуіне” дейінгі әрекетін жүйелі тізбекке (желіге) құрып айтады. Осы тізбек (желі) ертегілерде негізінен сақталып отырады. Осыдан келіп ертегілерде сюжет желісінің, тақырып тізбегінің дәстүрлі моделі жасалған. Ертегі желісіне тән осы дәстүрлі модель, стандарттылық олардың тіліне де өзінің таңбасын түсірген, яғни ертегінің әрбір желісіне лайық өзінің стандартты баяндауы тәсілдері жасалған, тілдік тәсілдер жасалған, тілдік модельдер жасалған.

Бұрынғұ заманда Қарыс Қара Батыр бар екен, өзү тоқсан бесте жасы бар екен, өзүнүң қатыны бар екен, сексен бесте жасы бар екен, он мың жылқысы бар екен және бір жерде Дөнөн Қара Бағыс, Құнан Қара Бағыс, Жақсы Жирен атты Кенже Қара Бағыс бар екен. Бұл үшеуі келген Қарыс Қара батырдың жылқысын алып кеткен. (Р, III, ХШ. )

Еркем Айдардың Наран сұлу деген қарындасы болған, сол сұлу қарындасын аламын деп Ұзұн Сары Алып қызыққан, сол елді келіп шапқан, Еркем Айдар қарындасын алып бір құдыққа түсүп жасырынған, ұзұн Сары Алып келіп елді шапқан, Еркем Айдарды қарындасымынан қарап таба алмаған (Р., III, ЕА. ) .
Ертеде бір молда болыпты, молданың оқытқан тоғыз баласы болыпты, отыз сегізінің әкесі де, шешесі де болыпты, біреуінің әкесі де жоқ, шешесі де жоқ жетім болыпты. (Р., III, Мүоб. ) .
Еркем Айдар . . . қотыр күрөң тайды барып ұстап алады, ұстаған екен құнан болады, жүгөндеген екен - дөнөн болады, ерттеп мінген екен, бесті ат болады (Р., III, ЕА. ) .
Қыз жылқыдан құла тайға құрық салды, құнан болды, жүгендеді, дөнөн болды - ерттеді - бесті болды (Р., III, ДҚ. ) .

Ертегілер тілінде тізбекті топтас жай сөйлемдерден бөлек, қалыпты құрмалас сөйлемдер де кездеседі.

Салалас сөйлемдердің келу жағдайлары.

Қазақ ертегілерінде салалас сөйлемнің компоненттерінің мағыналық қатынасы жағынан алғанда, төмендегідей түрлері кездесті.

Мезгілдес салалас сөйлем

Қазақ ертегілерінде мезгілдес салалас сөйлемдер молынан кездеседі.

Салалас сөйлемнің бұл түрі қазақ тілінде жазылған тұңғыш оқу құралынан бастап сөз болып келеді. Терминдік жағынан болсын, жасалу тәсілі жағынан болсын ол әр кезеңде әр түрлі баяндалып отырған. Жиырмасыншы жылдар ішінде жарық көрген еңбектерде “Тіл құралында” салаластың осы түріне жататын сөйлемдер “ қиысуы біріңғай, біртектес” “жайылыңқы салалас” деп аталған. Бірақ бұл сөйлемді жасауға жалғаулықтардың қатынасатыны немесе қатынаспайтыны туралы ештеме айтылмаған.

1936 жылы жасалған оқу бағдарламасында салаластың бұл түрі “ыңғайлас салалас” деп аталған да, оған: “ыңғайлас сөйлемдердің біреуінің хабары басқаларының бәрін де өз ішіне алатын жалпы хабар болады, бір сөйлемі жалпы сөйлем болады”, [22, 359] деген анықтама береді. Бұл анықтаға қарағанда, бағдарлама авторларының “ыңғайлас салалас” деп отырғандары қазіргі оқулықта “түсіндірмелі салалас” деп аталып жүрген сөйлемге келеді. Бағдарламада салалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен байланысу тәсілдері жалпы түрде берілген де, салаластың әр түрінің қалай жасалатындығы айтылмаған.

С. Аманжолов, Н. Сауранбаевтар авторлығымен 1939 жылы шығарылған “Қазақ тілінің грамматикасы” атты оқулықта “Тіркес салалас” деп аталып, “Мұндағы ой бір-біріне тіркес айтылады” делінген және салаластың бұл түрінің -да, -де, -та, -те, және жалғаулықтары арқылы жалғасатындығы айтылған. Мағыналық жағынан осы топтағы жалғаулықтар қатарына жататын әрі шылауы арқылы жасалатын салалас сөйлем бұл оқулықта “Үлеспелі салалас” деген атпен жеке берілген.

1961 жылдан бастап “Мезгілдес салалас” деген атау тұрақталды.

Қазақ ертегілерінде мезгілдес салалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер жалғаулықсыз, іргелесе құрмаласады.

Аспаннан күмісті табақ балмен түсті, ішінде күміс қасық бар екен (Р, III, Желк., 102) . Бағанағы Айнаханның қызы отыр екен, оның қасында бір қыз отыр екен (Р., III, ХШ., 121) . Сыншының Сары қызының көңілі балада екен, баланың көңілі қызда екен (Р., III, ХШ., 124) . Жанында бір тал бар екен, түбінде жарбиған бір жаман кемпір отыр (ЕТ., 37) . Бір күндөрдө онұң бақытсыз өмүрүн әңгіме етіп тұрұпты (В. Түлкө, 73) . Бұл кемпірдің перзент дегенде жалғыз баласы болыпты, мал дегенде он шақты ешкісі болыпты (Күн астындағы Күнікей қыз, 5) . Хан сейілге шығыпты, қасында бір уәзірі болыпты (Р., III, Ханның қызы) .
Бір уақытта борандатып, дауылдатып келе жатқан айдаһардың даусы естілді, артынша айдаһар да келіп қалды (Ұшар ханның баласы, 64) . Семсер айдаһарды екі айырып тастайды. Жігіт айдаһардың құйрығынан сыпырылып қалады (Кедейдің үш баласы, 46) . Қыз үйінен шықты, екеуі екі арғымаққа мінді, кетті (Р., III, Тст. ) .
Қолын тығып еді, қолы шолақ болып қалды (Р., III, ХШ. ) . Қырағы көз жіберіп еді, алты таудың ар жағында, жеті көлдің желкесіндегі жалпақ жартастың астына барып тығылған екен (ЕТ., 44) . Жағалап қыдырып жүр еді, күннің астында көз көрім жерде жалтыраған бір нәрсе көрінеді (Кедейдің үш баласы, 50) . Бала қырық құлаш семсерін көлденең ұстап тұрып қалып еді, семсер айдаһарды екі бөліп түсті (Ұхб., 64) . Соның бір үш қарындасы бар еді, соны үш ұлға алып бермек болды (Р., III, ХШ., 116) . Кешке таман жолда бір керуен қонып жатыр екен, мерген сол керуенмен бірге далаға қонады (Сұр мергеннің ажалы, 303) . Сарыбай деген бай екен, бала жоқ екен бір күнде (Р., III, Желк. ) . Боран батыр қарсы ұмтылған екен, аю тағы ақырып келіп қалды (Боран батыр, 140) .

Қазақ ертегілеріндегі салалас құрмалас сөйлем құрамына енетін компонеттер -да, -де, -та, -те және жалғаулықтары арқылы байланысады.

Дәу басынан кешкен өмірбаянын тегіс айтып шықты және өзінің суға түсіп кеткен нәрсені тауып аларлық өнері бар екенін айтты (Ұшар х. б., 58) . Байдың ұрасынан жыл сайын қазынасы ұрланып тұрады екен және бай оны кім ұрлағанын таба алмай жүреді екен (Молда мен сиқыршы әйел, 299) . Осы шаштың иесін кім біледі және кім маған соны әкеліп береді (Ұшар ханның баласы, 62) . Асан қызды ауылына апарып тастайды да, өзі үйін іздеуге шығады (Асан батыр, 80) .

Бір мезгілде төсектегі екі сары жыланның бірі үлкен кісі болады да, бірі соның бәйбішесі болады (ЕТ., 41) . Бұлтпен араласқан үлкен құс құлынды алып кетті де, құйрық менің қолымда қалды (Керқұла атты Кендебай, 58) .

Біз енді жер астына түстік, бізге бұдан былай жер астының елі жолығады. (ЕТ, 41) .
Мен аяғыма шаң жұқпас жүйрікпін, ұшқан құс, жүгірген аңның менен құтылатыны жоқ (ЕТ., 42) .

Кендебай шап беріп құйрықтан ала түседі, кендебайдың қолында алтын құйрық жұлынып қала береді (Кер. атты Кендебай, 58) . Күндерде бір күн алған әйелінен бір ұл туады, ұлдың атын Жанды батыр деп қояды (Ұшар ханның баласы, 61) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.